Skál !

 

Ef þíð eigið svona skál, þá eruð þið svo sannarlega komin í álnir.

Nýverið seldist kínversk hrísgrjónaskál fyrir 274 milljónir íslenskra króna. Kannski hefði það ekki verið í frásögur færandi, ef fjölskyldan sem seldi skálina hefði ekki keypt hana á bílskúrstombólu fyrir 3 dollara fyrir 6 árum síðan. Fjölskyldan er enn að velta því fyrir sér hvort hún hefði fengið meira fyrir snúð hefði hún ekki sett skálina í uppþvottvélina.

Skálin er frá tíma Song keisaraættarinnar, sem var við völd í Kína frá 960-1279. Talið er að aðeins séu til tvær skálar af þessari gerð, svo nú er bara að leita í skápum og skúffum.

Kaupandi skálarinnar er Guiseppi Eskenazi, sem er einn fremsti safnari og seljandi kínverskra forngripa í heiminum. Hef ég i tvígang komið í verslanir hans til að skoða sýningar. Árið 1993 þótti fréttnæmt, að hann væri með tvo gripi í nýrri verslun sinni í Mayfair sem kostuðu meira en 1 milljón punda. Eftir að Kínverjar sýndu okkur hvernig hægt er að misnota Marxismann til að arðræna lýðinn, hefur verðlagið á kínversku postulíni rokið upp úr öllu valdi og Nubóar Kína kaupa inn í stórum stíl hjá Eskenazy í London.

Kannski sjá menn nú hvaða hrísgrjónaverð var sett á landið okkar af Kínverjum í spreng. Ísland er aðeins grjón í veislu Maó-kapítalistanna. 

Heimildir um langspil fyrir aldamótin 1900

Á síðari árum hefur blómstrað mikill áhugi á langspilinu, einu af tveimur þekktum hljóðfærum Íslendinga fyrr á öldum. Af því sem skrifað hefur verið á síðustu áratugum um langspilið, er grein David G. Woods í Árbók hins íslenska Fornleifafélags sennilega besta heimildin um langspil á Íslandi og sú áhugaverðasta. Ég bendi áhugasömu fólki á að lesa hana. Hún er þó alls ekki tæmandi heimildarsafn um langspilið. Woods rannsakaði fyrst og frem hljómgæði hljóðfæra en hér verður lögð meiri áhersla á elstu heimildir og að sýna elstu hljóðfærin.

Hér skal tekið saman það sem vitað er um langspil á Íslandi fyrir aldamótin 1900, bæði ritaðar heimildir teikningar og ljósmyndir.

Í næstu færslu um langspilið verður greint frá þeim hljóðfærum sem til eru í söfnum og einkaeign og voru smíðuð fyrir aldamótin 1900 - þó ekki hljóðfæri smíðuð úr krossvið.

Arngrímur Jónsson

Arngrímur lærði (1568-1648) nefnir ekki, eins og margir halda fram, langspil í bók sinni Anatome Blefkeniana  sem út kom á Hólum árið 1612 og ári síðar í Hamborg. Bókin var andsvar gegn falsi og lygum Ditmars Blefkens um Ísland og Íslendinga. Anna Þórhallsdóttir hin mikla áhugakona um langspilið skrifaði að Arngrímur hefði gert þessa athugasemd við lygar Blefkens:  Hvað sönglist og lagfræði snertir, hafa landar mínir verið svo vel að sér, að þeir hafa búið til hljóðfæri upp á eigin spýtur og tekizt vel. Taldist Önnu til að þarna gæti verið átt við langspil.

 

En upphaflegi textinn hljóðaði nú svona þegar ég fór að lesa hann:

Quoad Musicam et melodiam, non fuerunt adeo amusi nostri homines, quin instrumenta Symphoniaca ipsi artificiose facerent, et melodiam vel musicam, ut vocant, figurativam, recentiore memoria noverint.

Sem getur aðeins útlagst þannig:

Hvað varðar tónlist og sönglist, þá geta landar mínir, það er við vitum síðast til eins og það er orðað, ekki hafa verið án hljóðfæra, sem þeir hafa byggt listavel, eða án tónlistar eða söngs

I handriti að Íslensk-latnesku orðasafni (AM 433 1, fol. I-IX) Jóns Ólafssonar Grunnvíkings, sem tekið var saman á árunum ca. 1736-1772, kemur orðið Langspilsstrengur fyrir. Rósa Þorsteinsdóttir þjóðfræðingur á Árnastofnun hefur vinsamlegast upplýst mig að í seðlum Jóns Ólafssonar við orðasafn hans komir orðið langspil fyrir (sjá athugasemd Rósu í athugasemdum neðst).

Á tveimur seðlum nefni Jón Ólafsson þau hljóðfæri sem hann þekkir á Íslandi. Á seðli sem á að bætast við flettiorðið "hljóðfæri" telur hann fyrst upp hljóðfæri sem þekkt eru í Danmörku og öðrum löndum og nefnir síðan þau sem algengust eru á Íslandi:„harpa et fidla. laang-spil, symphon, etc. it. Clavier, qvod etiam clavichordium vocant“ (AM 433 fol. V 1: 178r-v).

 

Á seðli, sem er viðbót við flettiorðið spil stendur: „Laang Spil, instrumentum musicum, fi dibus instruetum [!]. Danicè Langeleeg. Spectat ad hljood-færi, ut: fi dla, fjool, harpa, symphoon et clavier, aliis clavicordium. item Bumba; vesicam habens in fl atam. Loqvos enim de illis instrumentis tantum qvæ Islandis sunt familiari simi“ (AM 433 fol. VIII 2: 288r).

 

Kveðskapur á 18. öld 

Vísa Árna Böðvarssonar (1713-1776) á Ökrum á Mýrum tileinkuð Latínu Bjarna, Jónssyni (f. 1709), sem einnig var kallaður djöflabani. Bjarni Jónsson var bóndi og bjó á Knerri í Breiðuvík. Af Bjarna þessum eru einnig til þjóðsögur í safni Jóns Árnasonar.

Smiður bezti, vanur til veiða,

vistast hjá honum allar listir,

fiðlu, simfun, fer hann tíðum,

fiol, hörpu, langspil, gígju,

kirurgus er mörgum meiri

maður tryggur, vel ættaður,

orðsnotur, skáld, allvel lærður

Árni kveður um Jónsson Bjarna.

Jón Steingrímsson

Önnur 18. aldar heimild um íslenska langspilið er ævisaga séra Jóns prófasts Steingrímssonar (1728-1791) sem hann ritaði sjálfur á árunum 1784-1791. Í sögunni er tvisvar minnst á langspilsleik:

Hún [þ. e. Þórunn Hannesdóttir, síðar eiginkona höfundar] hafði mig og áður séð, er eg var í skóla [í Hólaskóla 1744-1750], því síra Sveinn [Jónsson, prestur á Knappsstöðum] og síra Pétur [Björnsson, prestur á Tjörn], skólabræður mínir, sem voru um hátíðir þar á klaustrinu,lokkuðu mig um ein jól að koma þangað að sjá stað og fólk og slá þar upp á langspil, er eg með list kunni, ásamt syngja með sér, hvar af klausturhaldari hafði stóra lyst á stundum. Þá eg í minni Setbergsferð, hvar um áður er getið, hafði næturstað á Bæ í Borgarfirði, sá eg þar snoturt langspil, er þar hékk, og þarverandi húsmóðir, Madame Þuríður Ásmundsdóttir átti og brúkaði. Hún, sem gera vildi mér alt til þénustu og afþreyingar, bauð mér það til að slá upp á það. Og þá eg það reyndi, gat eg það ei fyrir innvortis angursemi og hugsun til fyrri daga, hvað þá hún sá, tók hún sjálf að spila á það ein þau listilegustu lög, hvar við eg endurlifnaði við og fékk þar af sérleg rólegheit.

John Thomas Stanley 

Enski ferðalangurinn og John Thomas Stanley barón af Alderley (1766-1850) stýrði leiðangri til Færeyja og Íslands árið 1789. Í ferð sinni um Ísland heimsótti Stanley og rannsakaði ýmsa þekkta staði og umhverfi þeirra. 28. ágúst 1789 var ritað í dagbók leiðangursins að Stanley hefði fundið íslenska hljóðfærið langspil (Þannig þýtt i grein D.G. Woods):

Þegar Stanley kom um borð í skip leiðangursins sýndi hann okkur íslenskt hljóðfæri, sem heitir langspil. Það er í lögun líkast stýfðum píramíða, 5 ½ þuml. sinnum 3 og 1 í toppinn, hæðin 39 þuml., með sex strengjum úr látúnsvír, hinn lengsti 37 og hinn stysti 12 ½ þumlungur festir líkt og gítarstrengir við grunn píramíðans, og leikið á þá með klunnalegum boga. Stanley lék á það, en naumast getur annað hljóð látið verr í eyrum en þau, sem úr því komu. [Hér vantar setningu hjá þeim sem þýddi]

(Upphaflegi textinn er þannig: When Mr. Stanley came on board, he shewed us an Icelandic Instrument of music called Langspiel. It is a frustrum of a rectangular pyramid 5½ in by 3 and 1 sq at the top. height 39 in with 6 Strings of thick brass wire the longest about 37 inches and the Shortest 12½ inches with stops like those of the Guitar -  The strings come over a Moulding at the base of the pyramid and are played upon by a clumsy Bow.  -  Mr. Stanley played upon it but nothing is more grating to the ear than the sounds it produced. It is it seems a very Ancient intrument, introducing here perhaps by the first Norwegian Colonists.

Erfitt er að átta sig á útliti þessa 6 strengja hljóðfæris, með mismunandi lengd strengja.

William Jackson Hooker

Árið 1809 ferðaðist um Ísland ungur enskur grasafræðingur, William Jackson Hooker (1785-1865). Árið 1811 kom  út í Yarmouth bók hans Journal  [á 1. titilblaði stendur reyndar Recollections] of a Tour in Iceland in the Summer of 1809. Hooker, sem síðar varð forstöðumaður grasagarðsins fræga í Kew, lýsti með mikilli hrifningu heimsókn sinni að Innra-Hólmi nærri Akranesi, þar sem Magnús Stephensen bjó. Magnús var sem kunnugt er sonur Ólafs Stephensens og var hann lögmaður norðan lands og austan árið (1789), síðan settur landfógeti og árið 1800 og varð dómstjóri (háyfirdómari) í Landsyfirrétti, sem þá var nýstofnaður. Þar að auki bar hann titilinn Etatsráð (Etatsråd) sem var það sem Íslendingar komust næst aðalstign. Magnús bjó árið 1809 með fjölskyldu sinni að Innra-Hólmi við Hvalfjörð. Til er góð stutt íslensk endursögn á því sem Hooker sá á upplýsingarheimilinu að Innra-Hólmi í tímaritinu Brautinni árið 1928, en í bók Hookers sjálfs er lýsingar allar mjög langdregnar:

Segir Hooker, að þar sé ágætlega húsaður bær, enda búi þar maður sem sé háyfirdómari, og svo vel búinn að gáfum og lærdómi, að sómi myndi að honum í hverju þjóðfélagi sem væri. Alt benti til þrifnaðar, jafnvel útihúsin báru vott um smekk og snyrtimennsku. Var að vísu fylgt gamalli landsvenju i húsaskipun og byggingaefni. Mörg hús í röð hlaðin upp úr torfi og grjóti, en þó var svo frá öllu gengið, torfveggjunum og torfþökunum, að sannarlegt prúðmennskusnið var á. Útidyrnar voru málaðar og stórir gluggar á bænum. Var gengið inn löng göng alþiljuð, og með timburgólfi. Bókastofa húsbóndans var í meðallagi stórt herbergi, alsett bókum. Innar af því dagstofa, var hún blámáluð með gipsrósum á lofti. Var þar inni góður húsbúnaður líkur þvi er tíðkaðist á Englandi. Á veggjunum voru nokkrar litmyndir meðal annars af Napóleon Frakkakeisara og Nelson sigurvegaranum við Trafalgu. Strax er þeir voru seztir að, bar bóndinn fram hvítt vín og tvíbökur, og meðan beðið var til máltíðar sýndi húsbóndinn Hooker ýmsar fágætar og merkar bækur, og handrit um sögu landsins. Þar voru og bækur eftir merkustu rithöfunda, franska, þýzka, sænska og danska, og mikið af enskum skáldritum. Par að auki megnið af fornritum Grikkja og Rómverja. - Sönglistin var einnig í hávegum höfð á Innrahólmi. Stóð upp að vegg í dagstofunni stórt orgel, og þegar Hooker lét á sér skilja, að sig langaði til að heyra íslenskan söng, kom fjölskyldan inn, og söng fyrir hann nokkur sálmalög, en húsbóndinn lék undir á hljóðfærið. Einnig söng dóttir húsbóndans nokkra íslenzka og danska söngva, og lék undir á langspil. Um kl. 3 var sezt að miðdegi, var fram borin steik með sætu kirsuberjamauki og kálstöppu, en á eftir kom rauðvín, laufabrauð og kökur.

Hooker teiknaði eitt langspilanna eftir minni og birtist teikningin í bók hans um Íslandsförina árið 1811.

Í bók Hookers var langspilið sýnt á haus

George Steuart Mackenzie

Sir Mackenzie (1780-1848) kom einnig við hjá Stephensen fjölskyldunni á Innra-Hólmi á reisu sinni árið 1810 sem hann greindi frá í mikilli bók sinni Travels on the Island of Iceland during the Summer of the Year MDCCCX, sem var gefin út árið 1811.  Mackenzie greinir svo frá langspilinu á bls. 146-47:

While busily engaged with our viands, our ears were all at once struck with musical sounds. Knives and forks were instantaneously laid down; and we gazed at each other in delight. Having heard nothing of the kind before in Iceland, except the miserable scraping of the fiddle in the Reikjavik ballroom, the pleasure we now derived from agreeable sounds and harmonious music, was very great. When our first surprise was over, and we could recollect ourselves, we thought that the music, which proceeded from an apartment above, was from a pianoforte; but we were told that it was an Icelandic instrument, called the Lang-spiel; and that the performers were the son and daughter of Mr Stephenson, whose proficiency upon this instrument was considered to be very great. The Lang-spiel, which was now brought down for our inspection, consists of a narrow wooden box, about three feet long, bulging at one end, were there is a soundhole,and termination at the end like a violin. It has three brass wires stretched along it, two of which are tuned to the same note, and one an octave lower. One of the two passes over little projections, with bits of wire on the upper part. These are so placed, that when the wire above them is pressed down by the thumbnail, the different notes are produced on drawing a bow across; and the other wires perform the same office as the drones of a bagpipe. In short, it is simply a monochord, with two additional strings, to form a sort of bass. When the instrument is near, it sounds rather harsh; but, from adjoining room, especially when the two are played together, as was the case when we first heard the music, the effect is very pleasing. The tunes we heard played were chiefly Danish and Norwegian. Mr Stephenson's daughter made me a present of her Lang-spiel,from which this description and the drawing were taken.

Við þessa frásögn er rista af langspilinu gerð af E. Mitchell.

 

Stækkið myndina með því að smella á hana og berið saman við teikningu Hookers 

Eftir dóm um miður fallegan söng ungra stúlkna á Innra-Hólmi skrifar Mackenzie: Mr Stepenson's family is the only one in Iceland that be said to cultivate music at all.  He himself plays upon a chamber-organ, which he brought from Copenhagen a few years ago.

 

Innri-Hólmur árið 1789. Vatnslitamynd eftir E. Dayes; Myndin teiknuð og vatnslituð eftir teikningum gerðum í leiðangri Stanelys á Íslandi árið 1789.

 

Auguste Étienne François Mayer

Smellið á myndina til að stækka hana

Listamaðurinn Auguste Mayer (1805-1890)  ferðaðist með lækninum og náttúrfræðingnum Joseph Paul Gaimard (1796-1858) um Ísland árin 1835 og 36, og teiknaði af mikilli leikni það sem fyrir augun bar. Listaverk hans voru gefin út í þremur stórum bindum (Atlösum) sem fylgdu 11 binda ritröð um ferðir Gaimards til Íslands og Grænlands, sem bar heitið Voyage en Island et au Groënland. Ekki er í bókunum greint frá þeim "concert" sem frönsku ferðalangarnir upplifðu í hlóðaeldhúsinu á Grímstöðum á Fjöllum, en myndin sem birtist í öðrum atlas leiðangursins er steinprent (litógrafía) með lýsingunni: Un concert à Grimsstadir (Islande). Myndin er á við mörg langspil.

Benedikt Gröndal

Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson (1827-1907) verður að teljast með hér, þegar hann lýsir langspilsleik móður sinnar í Dægradvöl, bók sem út kom að honum látnum árið 1923 og var eins konar blogg þess tíma. Gröndal óð úr einu í annað. Kallinum þótti gaman að lífinu! Hann segir svo frá langspilinu í bókinni:

Um Langspil hjá Benedikt Gröndal: Dægradvöl (Afisaga Mín), Bókaverslun Ársæls Árnasonar , Rvík, Prentsmiðjan Gutenberg - MCMXXIII (bls. 40)

Einu sinni man jeg til at Bjarni Thararensen kom; jeg man eptir honum og sýndist mjer hann stærri en hann var í raun og veru, því að jeg var barn, en Bjarni bar sig hátt og ljet mikilmannlega; hann var á rauðum kjól, eðalmaður á hæð, baraxlaður og flatvaxinn; hann beiddi móður mína að spila á langspil, sem hún var ágætilega vel leikin í, og spilaði hún þá Lyt Elskede, ut", en Bjarni söng undir. Þetta hefur verið 1836 eða 7.; Þá voru Langspil alltíð á Alptanesi; í Mackenzies ferðabók er mynd af langspili með bumbu, alveg eins og móðir mín átti, með þrem strengjum, myndin er alveg rétt. Móðir mín var fræg fyrir þetta spil, hún ljek valsa og allskonar lög. Sum langspil voru ekki með bumbu, en einungis breiðari í þann endann sem hljóðopið var á og leikið var yfir; strengirnir voru þrír en nótur settar einungis á þann strenginn sem næstur manni var og hæst var stemdur. þar næst var strengur einni octövu lægri og svo bassinn. Í bók Ólafs Davíssonar um gátur og leiki og í Sunnanfara (nr. 6, 1893) er talað um langspil af töluverðum ókunnugleik (þar sendur og bls. 272 að M. St. hafi andast 1827) Ólafur ætlar að þau sjeu alíslenzk að uppruna,en þau eru sjálfsagt frá Noregi og heita (hjetu) "langeleg", "Langeleik" og "Langspel" (I. Aasen). Um langspil eru þessi vísa, líklega eptir Rósu;

"Netta fingur venur við
veifir slingur korða
hjartað stingur, fær ei frið,
fallega sýngur langspilið".

Vatnsenda Rósa

Það var Rósa Guðmundsdóttir (1795-1855) sem svo orti þannig um langspilið:

 

Hvort þetta var ort er Rósa var í þingum við Natan Ketilsson í Húnaþingi, eða síðar er hún bjó í Markúsarbúð undir Jökli (Snæfellsnesi), er ekki vitað, en falleg er vísan.

Ljósmyndir

Til eru tvær skemmtilegar ljósmyndir af mönnum sem leika á langspil. Ein er af Jóni Ásbjörnssyni (f. 1821), sem einatt var kallaður goskall. Jón var vinnumaður og bóndi víða í Borgarfirði og á sunnanverðu Snæfellsnesi en átti heima í Borgarnesi frá 1879 til dauðadags 1905. Myndina hefur Árni Thorsteinsson sennilega tekið (Úr ljósmyndasafni Þjóðminjasafns Íslands). Svo virðist sem Jóns leiki á langspil með bogadreginni hlið.

Hin ljósmyndin var tekin einhvers staðar í Húnaþingi (Skagaströnd) af danska ljósmyndaranum Johannes Klein sem ferðaðist með Daniel Bruun um Ísland árið 1898. Bóndinn leikur á langspil með bogadreginni hlið (sem sumir kalla bumbu).

Menntamálaráðuneyti gefur rangar upplýsingar um fornminjar

 

Í fyrra lagði Unnur Brá Konráðsdóttir þingmaður Sjálfstæðisflokksins fram fyrirspurn á Alþingi til menntamálráðuneytisins um íslenskar fornminjar í erlendum söfnum. Áhugi þingmannsins er ánægjulegur. Við erum mörg sem teljum að fágætir íslenskir forngripir, sem erlend ríki hafa t.d. lagt eign sína á, þó svo að Ísland sé ekki í lengur í ríkjasambandi við viðkomandi ríki, eigi aðeins heima á Íslandi. Líkneskjaskrínið hér að ofan, sem er frá 13. öld, er t.d. að finna í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn, en var upphaflega eign kirkjunnar á Keldum á Rangárvöllum. Auðvitað á þetta skrín að vera á Íslandi og hefur ekkert að gera í Kaupmannahöfn.

Spurning Unnar hljóðaði þannig:

Á ráðuneytið skrá yfir íslenskar fornminjar varðveittar á erlendri grund og ef svo er, hvaða munir og minjar eru á þeirri skrá?

Ráðuneytið svaraði:

Samkvæmt þjóðminjalögum, nr. 107/2001, sem enn eru í gildi, eru fornminjar annars vegar fornleifar og hins vegar forngripir.  Þar sem fornleifar eru staðbundnar minjar eru engar íslenskar fornleifar til á erlendri grundu.
    Mennta- og menningarmálaráðuneytið sjálft á ekki skrá yfir forngripi sem varðveittir eru á erlendum söfnum en slík skrá er hins vegar til í menningarsögulega gagnagrunninum Sarpi, www.sarpur.is. Langflestir gripir eru varðveittir á Þjóðminjasafni Dana og til frekari upplýsingar má sjá á fylgiskjali lista sem tekinn er úr Sarpi yfir þá forngripi sem þar eru skráðir. Eitthvað er til af munum á öðrum söfnum, þó í mun minna mæli.

Menntamálaráðuneytið (Þjóðminjasafnið) gaf ónógar og rangar upplýsingar

Unnur Brá hefur því miður ekki fengið tæmandi svör frá Menntamálaráðuneytinu sem hlýtur að hafa ráðfært sig við starfsmenn Þjóðminjasafn Íslands.

Listi sá sem  Unnur Brá hefur fengið í hendur í kjölfar fyrirspunar sinnar er alls ekki tæmandi. Fyrir utan fornleifar og forngripi í dönskum og sænskum söfnum, er þá að finna annars staðar í Danmörku, á Bretlandseyjum, Hollandi, Frakklandi, Noregi og víðar. Um marga þeirra gripa hefur verið ritað í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags og annars staðar. En greinilega hefur enginn haft fyrir því að setja upplýsingarnar um þá í Sarp. Ég hef t.d. skrifað um einn íslenskan grip í erlendu safni í Árbókina (sjá hér). Það er áhyggjuefni að Þjóðminjasafnið hafi ekki gert góða skrá yfir íslenska forngripi og muni sem í erlendum söfnum.

Dýrabein voru flutt út af erlendum fornleifafræðingum í stórum stíl á 9. og 10. áratug síðustu aldar. Fæstum þessara beina hefur verið skilað. Ég þekki til þess að stóru beinasafni frá Stóru-Borg undir Eyjafjöllum hafi verið fargað á öskuhaugum New York, m.a. vegna þess að umhverfisslys varð í byggingu þeirri þar sem stofnunin, sem var með beinin að láni, var. Ef einhver hefur áhuga á að rannsaka niðurstöður bandaríkjamannanna sem tóku að sér að rannsaka beinin, og lofuðu sömuleiðis að skila þeim, þá er það ekki hægt í öllum tilvikum.

Á Hunter College í New York fór mikið magn dýrabeina úr fornleifarannsóknum frá Íslandi forgörðum, þar sem í byggingunni varð alvalegt mengunarslys. Prófessor Thomas H. McGovern sem var ábyrgur fyrir rannsóknum á þeim beinum getur gefið yfirvöldum nánari upplýsingar um það eða aðstoðarmenn hans á Íslandi, Guðmundur Ólafsson og Mjöll Snæsdóttir sem í fjölda ára kölluðu sig fornleifafræðinga án þess að vera það.

 

Menntamálaráðuneytið segir réttilega í svari sínu til þingsmannsins, að engar íslenskar fornleifar findust á erlendri grund. Þetta er ekki alls kostar rétt. Til eru í söfnum á Norðurlöndunum heimildir og frumgögn um samnorrænar rannsóknir á fornleifum sem fóru fram á Íslandi. Þessi gögn eru heldur ekki talin upp í Sarpi.

Ekki get ég séð annað en að dýrabein þau sem fóru forgörðum í Nýju Jórvík á 9. áratug síðustu aldar séu forngripir samkvæmt þjóðminjalögum (sem nú heita Lög um menningarminjar) - og þess vegna tel ég víst að þingmanni  hafi verið gefin röng svör og gegn betri vitund starfsmanna Þjóðminjasafnsins, en þar vinna enn menn sem aðstoðuðu við útflutning dýrabeina til rannsókna.

Sarpur tilheyrir þjóðinni en ekki starfsmönnum safnanna

Í bréfi sínu til Unnar Brár Konráðsdóttur nefnir Menntamálaráðherra Sarp, líkt og það sé einhver Mímisbrunnur. En það getur oft reynst ári erfitt að fá upplýsingar úr þeim brunni.

Í síðustu viku bað ég t.d. um upplýsingar um einn grip á Þjóðminjasafni Íslands. Gripurinn ber númerið Þjms. 635. Starfsmenn þar hafa alla möguleika til að svara um hæl, því þeir geta flett upp í Sarpi, gagnasafni sem Íslendingar hafa borgað fyrir með skattpeningum sínum. Svar við fyrirspurn minni um einn grip hef enn ekki borist, þó svo að starfsmennirnir séu með Sarp í tölvum sínum og gæti hæglega slegið Þjms. 635 inn, klippt og límt uppklýsingarnar í gagnagrunninum til mín um hæl.

Það er líklegast ekki nokkur vafi á því, að nú er kominn tími til að allir hafi aðgang að því sem þeir hafa borgað fyrir. Sarpur á ekki að vera einkaheimild stofnanna sem geta ekki einu sinni veitt réttar upplýsingar til þingmanna landsins.

Ég á ekki sem fornleifafræðingur að þurfa að bíða eftir upplýsingum úr Sarpi upp á geðþótta starfsmanna Þjóðminjasafnsins sem geta ekki einu sinni gert almennilega grein fyrir forngripum sem týnst hafa í tímans rás á Þjóðminjasafni, eða sýnum sem hafa horfið. Það er algjörlega óviðunandi.

Ljósahjálmur í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn. Hjálmurinn er frá 15. öld og tilheyrði eitt sinn íslenskri kirkju. Nú er hann í geymslu danska safnsins engum til gagns.

Valkyrja fannst á Fjóni

 

Þessi fagri gripur, sem hér sést frá öllum hliðum, fannst á Hårby á Fjóni. Vitanleg, eins og alltaf, voru það menn með málmleitartæki sem fundu þessa litlu styttu. Slík tæki má ekki nota á Íslandi til að leita að fornleifum og það er ekki hægt að undirstrika það of mikið. Ég ætla ekki að upplýsa meira um gripinn, en hér er hægt að lesa frekar.

Mér þótti þetta svo skemmtilegur fundur, að ég varð að deila honum með ykkur. Þetta er greinilega ekta valkyrja frá 9. öld og hún er sæt og snoppufríð. Hún bítur ekki óð í skjaldarrönd eða er með brjóstaslettur á sverði - eða skegg. Menn höfðu góðan smekk í Valhöll forðum. Þar hafa menn, eins og alls staðar, verið karlrembusvín sem vildu hafa valkyrjurnar sexí og sætar.

Það skal þó tekið fram að listamaðurinn hefur séð til þess að ekki sést í brjóstaskoruna á valkyrjunni. Ef svo hefði verið, hefði ég ekki geta sýnt Íslendingum þessa mynd.

 

Ljósmynd efst: Asger Kjærgaard, Odense Bys Museer; Ljósmynd neðst: Morten Skovsby, finnandi myndarinnar.

Týnda táknið

Nú haldið þið að ég sé enn og aftur að fara að skrifa um týnda gripi á Þjóðminjasafninu. Nei, þar er fæst týnt, geymt eða grafið.

Eitt er það forna skreyti, sem ég er nokkuð viss um að sé eitt það algengasta á fyrri öldum. Það hefur verið notað jafnt á Íslandi, sem í Kína og Egyptalandi, meðal Indíána, Sama og Rómverja. Engin tengsl eru nauðsynlega á milli þeirra sem notuðu þetta skreyti. Það er einnig tilfellið á Íslandi. Þetta munstur er svo einfalt, að varla er hægt að kalla það stíl, og svo alþjóðlegt og algengt í tíma og rúmi, að það er til einskis nýtt við tímasetningu, eins og maður getur þó varlega með öðrum stíltegundum, eins og t.d. dýrastíltegundunum víkingaaldar.

 

Mynstur það sem hér um ræðir er punktur og hringur utan um. Englendingar kalla þetta circle dot, dot and circle eða jafnvel circled dot, sem lýsir öllu sem lýsa þarf. Hálfguð okkar íslenskra fornleifafræðinga, Kristján Eldjárn, kallaði þetta depilhringi og er þá ágætt heiti.

Þetta "tákn" hefur t.d. verið notað af Dan Brown í bókinni The Lost Symbol, sem á íslensku heitir Týnda táknið.  Menn leggja mismunandi skilning í hvað depilhringir getur táknað, ef það táknar þá nokkuð, og er ekki bara einfaldasta mynstur/skreyti sem til er, og sem er einfalt að grafa eða slá í málm eða bein með þar til gerðu verkfæri, til dæmis þar til gerðum síl eða járnal (grafal). Ég les alls ekki Dan Brown, svo ég veit ekki hvaða þýðingu hann leggur í þetta "tákn". Ég hef þó heyrt að sumir sjá í þessu alsjáandi auga eða tákn fyrir Jesús. Það held ég að sé langsótt hringavitleysa.

Hér sýni ég lesendum mínum safn fallegra gripa á Þjóðminjasafni Íslands, sem fundist hafa á Íslandi og sem eru skreyttir með þessu einfalda munstri. Sumir depilhringirnir eru grafnir með sýl og aðrir slegnir með grafal. Þetta skreyti finnst á gripum út um allt land sem notaðir voru á löngu tímabili. Man ég t.d. eftir kefli úr sauðalegg, sem til er á Þjóðminjasafninu, sem alsett er þessu skreyti. Þó virðist sem depilhringurinn hafi verið sérlega algengur í Þjórsárdal. En ekki vil ég leggja of mikið í það.

Þjms. 13829, Ljósm. og teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

 

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1983

Kambar frá Stöng (Þjms. 13829) og Sámsstöðum í Þjórsárdal (númer 30 og 31 í uppgreftri Sveinbjarnar Rafnssonar sem þar fór fram sumrin 1971-72; Sjá hér). Kambarnir eru af gerð (højryggede enkeltkamme) sem algengir voru í Noregi á 12. öld. Aldursgreining á kömbunum í t.d. Björgvin og Þrándheimi í Noregi var ein af mörgum ástæðunum til þess að ég dró tilgátu Sigurðar Þórarinssonar um eyðingu allrar byggðar í Þjórsárdal í gosinu í Heklu árið 1104 í efa. En sú meinloka, að halda að  Þjórsárdalur hafi farið í eyðið árið 1104 er harla lífseig. Jafnvel eftir að aðrir fornleifafræðingar en ég hafa reynt að gera þá skoðun að sinni eigin, er enn verið að kenna börnum vitleysuna í skólum landsins og ljúga þessu að ferðamönnum (sjá hér). Aðrir kambar en Þjórsárdalskambarnir, með depilhringaskreyti, en eitthvað eldri, eru einnig varðveittir á Þjóðminjasafni Íslands, en ég á víst ekki tiltækar myndir af þeim.

Ljósmynd og teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson  

Nál úr bronsi, rúmlega 6 sm löng, með hnattlaga haus úr bronsi sem fannst við rústina á Steinastöðum í Þjórsárdal árið 1960 (skráð í aðfangabækur Þjms. sem 1960:42). Svipaðar nálar en fíngerðari og úr silfri eða gulli teljast venjulega til 10. og 11. aldar.

 Ljósmynd V.Ö.V. 1988

Hringprjónn (dálkur), Þjms. 5252, frá Hróarsstöðum í S-Þingeyjarsýslu. Prjónninn er aðeins 6,2 sm langur og er úr bronsi. Prjónninn, sem er með 6 depilhringi á haus og 3 á prjóninum,fannst eins og svo margt á Íslandi í uppblæstri. Fyrir mörgum árum teiknaði ég og ljósmyndaði alla dálka sem fundust höfðu á Íslandi og sendi Thomas Fanning, sem var írskur fornleifafræðingur (einnig prestur/munkur) og , sem í áraraðir hafði rannsakað hringprjóna á Írlandi og annars staðar. Ég kynntist Fanning lítillega í Danmörku. Því miður dó Thomas Fanning um aldur fram og ég fékk aldrei neinar aldursgreiningar frá honum. Árið 1994 kom hins vegar út verk hans Viking Age Ringed Pins from Dublin. Samkvæmt tegundafræði hringprjóna í þeirri bók, sem byggði á rannsókn Fannings á fjölda hringprjóna sem fundust við fornleifarannsóknir í Dublin á 7. áratug 20. aldar, virðist þessi prjónn á grundvelli annarra áreiðanlegra aldursgreininga vera frá 11. öld. Þessi tegund telst til Polyhedral headed ringed pins. Síðar verður hér farið betur inn á hringprjónana sem varðveittir eru í Þjóðminjasafni Íslands. Þeir eru í dag eru sýndir í stílfræðilegri og tímatalslegri belg og biðu sem sýnir væntanlega að þekking starfsmanna á þessum gripum hefur ekki aukist síðan að Kristján Eldjárn ritaði sitt ágæta rit Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi.  

Beinhólkur (Þjms. 329) sem fannst árið 1866 í dys við Rangá eystri. Á hólknum eru ristar (krotaðar, svo notuð séu orð Eldjárns) myndir af tveimur hjörtum (eða hreindýrum) í frekar Vest-norrænum stíl. Hirtirnir bíta lauf af stílgerðu tré (lífsins tré/arbor vitae). Hirtir sem er mjög kristið (einnig gyðinglegt: Zvi) tákn sem táknar hreinleika eða sál. Svo eru á hólkinum fjórir depilhringir. Menn hafa sökum skreytisins og fundastaðarins talið sér trú um að hringur þessi hafi tilheyrt Hirti bróður Gunnars á Hlíðarenda. Stílfræðilega getur það ekki staðist. Bergsteinn heitinn Gizurarson brunamálastjóri fór árin 1996 og  2000 á skeið í hugmyndafluginu í þremur áhugaverðum greinum í Lesbók Morgunblaðsins þegar hann skrifaði um þennan grip. Tengdi hann hólkinn vítt og breitt um steppur Asíu (sjá enn fremur hér). Ekki tel ég ástæðu til að rengja hugmyndir Bergsteins, en maður velur hverju maður trúir.  

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1995

Nálhús úr bronsi sem fannst á Stöng í Þjórsárdal árið 1983 (Stöng 1983:25). Nálhúsið (sjá meira hér), sem er aðeins 4,5 sm að leng fannst neðst í gólfi skálarústarinnar sem er undir þeim skála sem menn geta enn skoðað á Stöng í Þjórsárdal. Nálhúsið er álitið vera af aust-norrænni gerð. Nálhúsið er frá 11. öld. 

 

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1989.

Bjalla úr bronsi, 2,5 sm, að hæð með depilhringum (Þjms. 1198). Fundin í kumlateig á Brú í Biskupstungum (Kumlateigur 29, skv. kumlatali Kristjáns Eldjárn í Kumli og Haugfé,1956, bls. 62-3). Bjallan og annað haugfé fannst fyrir 1880 af 10 ára stúlku og föður hennar. Kristján Eldjárn taldi víst, að þar sem steinasörvi (perlur) og bjalla hafi fundist á sama stað og vopn og verjur, að þarna hafi verið a.m.k. tvö kuml, karls og konu. Kristján Eldjárn gekk ekki með perlur (sörvitölur) svo vitað sé, en það gerðu hins vegar forfeður hans. Ekki getur því talist ólíklegt, að fundurinn sér úr kumli eins karls. Tvær aðrar bjöllur svipaðar hafa fundist á Íslandi, ein í kumli karls, hin úr kumli konu. Svipuð bjalla, sem fannst sem lausafundur á Freswick Links á Caithness á Skotlandi, er sýnd hér til samanburðar (sjá enn fremur hér).

Kirkjukambur úr bronsi, frá Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. (Þjms. 5021). Sjá meira um kambinn hér hér.

Af félagslegu lýðræði meðal íslenskra fornleifafræðinga

 

Í síðustu færslu gerði ég athugasemd við drög að nýjum reglum sem Þjóðminjasafnið vinnur að um afhendingu gripa til safnsins. Mig hafði ekki órað fyrir því að saklausar athugasemdir mínar skyldu hafa í för með sér hótanir um limlestingar og heimsóknir leigumorðingja.

Þar sem ég fékk þessi drög til umsagnar frá félagi sem ég er meðlimur í, Fornleifafræðingafélagi Íslands, þá sendi ég athugasemd mína til félagsins og reyndar til allra félagsmanna. Þar fyrir utan birti ég athugasemdir mínar á Fornleifi í gær.

Mér var sagt af formanni félagsins, að athugasemdum mínum yrði bætt inn í athugasemdir félagsins. Fundurinn var svo haldinn í gær á Fornleifafræðistofunni á Ægisgötu í Reykjavík, sem dr. Bjarni Einarsson rekur. Í bítið í morgun fékk ég svo athugasemd félagsins, en sá hvergi það sem ég hafði til málanna að leggja. Ég innti formann félagsins eftir því í dag og hann greindi mér frá því að hann "hefði ekki alræðisvald" og að meirihlutinn hefði verið á móti því að bæta athugasemdum mínum við.

Ekki nóg með það, „reyndir félagar" í Fornleifafræðingafélaginu, svo notuð séu orð formannsins, félagskap sem ég hef verið félagi í mjög lengi, töldu sig fullvissa um að ég væri ekki félagsmaður, að ég hefði gengið úr félaginu, og að ég hefði ekki greitt félagsgjöld árið 2012 og 2013. Mér hefur ekki nýlega verið tilkynnt að ég væri ekki félagi og hef fengið tölvupósta frá félaginu, sem setur hlekk í bloggið Fornleif á heimasíðu sinni.

Skoðun mín á drögum Þjóðminjasafnsins að nýjum vinnureglum, sem mér þykja á flestan hátt ágætar, féll svo mikið fyrir brjóstið á einum fornleifafræðingi, að rétt fyrir fundinn skrifaði hann mér m.a. eftirfarandi svödu vegna þess pósts með athugasemdum sem beðið var um, og sem ég leyfði mér að senda til allra félagsmanna svo þeir fengju þær tímanlega fyrir fundinn:

Þú gerir þér grein fyrir því að þessar endalausu tölvupóstsendingar þínar fara að jaðra við ofsóknir og þú gætir mögulega átt von á kæru frá mér vegna þessa.  Því leyfi ég mér að segja að ég þekki fólk í Danmörku sem getur vel tekið að sér það verkefni að heimsækja þig - sofðu með annað augað opið!  

Í SÍÐASTA SINN VILTU DJÖFLAST TIL AÐ TAKA MIG ÚT AF ÖLLUM JÁ ÖLLUM TÖLVUPÓSTUM SEM ÞÚ SENDIR OG BIDDU FYRIR ÞVÍ AÐ ÞÚ EIGIR EKKI LEIÐ TIL ÍSLANDS ÞAÐ SEM EFTIR ER ÞVÍ AÐ OKKAR FUNDIR VERÐA EKKI FAGRIR!!

Þetta var nú heldur hressilega til orða tekið og sýnir að mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan Kristján Eldjárn var fornleifafræðingur. En mig langar strax að taka fram, að ég sendi hvorki endalausa tölvupósta til félagsmanna í Fornleifafræðingfélaginu, né öðrum. Ég er ekki "spammari" og sendi mjög fáa pósta daglega. En hunsun „reyndra félaga" og þeirra sem mættu á fundinn í félaginu í Reykjavík í gær, sem ég gat ekki mætt á þar sem ég bý erlendis, sýnir nú heldur betur nauðsyn þess að ég sendi umbeðnar skoðanir mínar til allra félagsmanna í Fornleifafræðingafélaginu. Einn fór hamförum og hinir fóru að gera því skóna að ég væri ekki félagi. Mér fundust svalir Moskvuvindar fjúka mér í móti. Það er komin Kremlfýla af þessu félagi sem ég er í.

Þegar ég var búinn að fá vitneskju um að "reyndir félagar" í Fornleifafræðingafélaginu hefðu lokað fyrir skoðanir mínar á opinberu skjali, sem opinber stofnun hafði beðið um álit á, leyfði ég mér einnig í dag að senda þessa skoðun til formanns Fornleifafræðingafélagsins:

Sæll Ármann,

þegar ummæli, sem beðið er um hjá félagsmönnum í félagi, eru ekki nýtt í umsögn sem félagið sendir frá sér, vegna þess að reyndir félagar telja sig vita "hitt og þetta" um félagsmanninn sem kemur með athugasemdina, þá kalla ég það ekki beint "persónulegan tilgang" að nýta sér netföng félagsmanna og senda skoðun sína til þeirra allra, sér  í lagi ef félagið vill ekki miðla minnihlutaáliti.

Þótt allir hinir í félaginu séu hugsanlega á þeirri skoðun, að fornt silfur geti fundist óáfallið í jörðu á Íslandi og það sé í fínasta lagi fyrir Þjóðminjasafnið að týna sýnum sem safnið hefur látið taka, þá tel ég það félagslegan rétt minn að segja öllum í félaginu, að ég hafi aðra skoðun á því máli. Varðveisla gripa og sýna, fyrr og nú, tengist auðvitað ósk Þjóðminjasafnsins um að ráða því hvernig gengið er frá sýnum og forngripum á Íslandi áður en þau eru afhent á Þjóðminjasafnið. Hvað á að gera við silfur sem finnst óáfallið í jörðu? Það kemur einfaldlega ekki fram í drögunum sem Þjóðminjasafnið sendi út fyrir áramót. En slíkt silfur hefur reyndar fundist.

Ef Þjóðminjasafnið vill að varðveislumál séu í lagi, er líkast til ekkert sjálfsagðara en að Þjóðminjasafnið skýri, hvað varð um sýni sem tekin voru fyrir safnið árið 1994, eða t.d. hvaða gripir týndust hér um árið, en komu svo sumir að sögn aftur í leitirnar eftir að blásaklaust fólk utan safnsins hafði verið þjófkennt. Það lýsir ekki sérstaklega traustu ástandi í 150 ára sögu safnsins, og það verður að vera öruggt að slíkt ástand sé ekki enn við lýði og endurtaki sig. Mér er mikið til sama hvað öðrum félögum í félaginu finnst um að gripir sem ég afhenti til forvörslu á Þjóðminjasafni hafi verið látnir grotna niður.  Það var einfaldlega eyðilegging á rannsókn minni, framin af einum af reyndustu félagsmönnunum í okkar félagi. Það var einnig brot á Þjóðminjalögum, og eftir þeim eigum við að starfa.

Ég get alls ekki tekið undir þá skoðun meirihlutans og háttvirtra "reyndra félaga" félagsins, sem í gær söfnuðust saman á Fornleifafræðistofunni, að varðveislumál og frágangur fornminja sem finnast við rannsóknir eigi að vera á könnu Minjastofnunar Íslands. Þá verður að breyta Þjóðminjalögunum, því þau segja okkur að fara með það sem við finnum á Þjóðminjasafnið. Þjóðminjasafnið á auðvitað að taka við því í góðu ásigkomulagi.

Mér sýnist ekki betur en að meðan meirihlutinn og "reyndir félagar" í pólítbyrói félagsins vilja ekki hlusta á rök mín, þá gangi þeir kinnroðalaust erinda nýstofnaðrar Minjastofnunar Íslands, sem einn félagsmaður okkar er forstöðumaður fyrir.

Þjóðminjasafnið hefur einnig skuldbindingar samkvæmt lögum. Það er alls ekki nógu gott að á stofnun, sem á að taka á móti jarðfundnum menningararfi samkvæmt lögum, geti ekki gert grein fyrir því sem þar hefur komið inn af sýnum og forngripum, eða horfið. Ég geri vissulega ráð fyrir því að mest af þessum hvörfum og týnslum sé fortíðarvandi, sem hvarf fyrir fullt og allt með núverandi þjóðminjaverði. En hún neitar þó staðfastlega að svara fyrirspurnum um slík hvörf og lætur það líðast að starfsmenn sem bera ábyrgð á hvarfi menningararfsins á sínum tíma svari ekki spurningum frá sérfræðingum utan safnsins.

bestu kveðjur,

Dr. Vilhjálmur  Örn Vilhjálmsson

 

Afsakið það er einhver að banka

... Þá er einum dönskum leigumorðingja færra

Nýir tímar, breyttir siðir

 

Nýverið bárust mér drög að Leiðbeiningum um umhirðu forngripa. Skjal þetta er upprunnið á Þjóðminjasafni Íslands. Það lýsir óskum safnsins, á 150 ára afmæli sínu, um hvað gera skal við jarðfundna forngripi úr fornleifarannsóknum, sem allir eiga að varðveitast á Þjóðminjasafni Íslands, nema ef annað sé tilgreint og ákveðið.

Ég fékk þessa umsögn frá félagi sem ég er meðlimur í, Forleifafræðingafélagi Íslands, sem er eitt af tveimur félögum fornleifafræðinga á Íslandi. Ég fékk skjalið harla seint, finnst mér, því það á að ræða um það á morgun (29.1.2013), og félagið á að skila áliti til Þjóðminjasafns þann 1. febrúar nk.

Í fljótu bragði sýnast mér drögin vera ágæt, þótt vanda mætti íslenskuna og varast endurtekningar. Nú á 21. öld verðum við að lúta fremstu kröfum um frágang á fornleifum og syndir forfeðranna má ekki endurtaka.

Mér er óneitanlega hugsað til frágangsins á ýmsu því sem ég sá koma til Þjóðminjasafnsins þegar ég vann þar frá 1993 til 1996. Ég uppfyllti langt frá þær reglur sem nú er ætlunin að setja, þegar ég afhenti fornleifar úr rannsóknum sem ég stýrði, en ég gerði það eftir bestu getu og vitund. Það gerði líka Mjöll Snæsdóttir, er hún afhenti þjóðminjasafni Íslands merka forngripi sem fundist höfðu við fornleifarannsóknir á Stóru-Borg sem fóru fram í fjölda ára undir hennar stjórn og á vegum Þjóðminjafans Íslands. Því miður hefur mikið magn forngripa þaðan eyðilagst á Þjóðminjasafninu,  eftir að þeir voru afhentir þangað. Þar var um tíma enginn forvörður og þegar þeir hófu loks störf var skaðinn skeður. Það var menningarsögulegt stórslys.

Ég afhenti kassa af járngripum til forvörslu á Þjóðminjasafni íslands árið 1984, í þar til gerðum fundakössum sem ég hafði fengið afhenta af forvörðum Þjóðminjasafns Íslands, þar sem mér hafði verið lofuð forvarsla á gripunum. Þegar ég hóf þar störf árið 1993, kom í ljós að járngripirnir sem fundust á Stöng árið 1984 lágu allir undir skemmdum. Ekkert hafði verið gert síðan 1984. Árið 1984 var einn forvarða Þjóðminjasafnsins Kristín Sigurðardóttir, nýútnefndur forstöðumaður Minjaverndar Ríkisins.

Gripir sem finnast sýningarhæfir 

Stundum er maður bara svo heppinn, að forngripir finnast svo að segja forvarðir.  Það gerðist t.d. á Miðhúsum árið 1980. Silfrið, sem fannst þar, var óáfallið og forverðir þurftu aðeins að bursta óhreinindi af gripunum. Kristján Eldjárn var mjög undrandi yfir þessari ótrúlegu varðveislu og spurðu finnendur í þaula út í það. Þór Magnússon Þjóðminjavörður hefði örugglega fallið á prófinu ef hann hefði afhent silfursjóðinn á Þjóðminjasafnið í dag, ef hann hefði gert það eins og hann gerði þá. Samkvæmt ströngustu reglu Þjóðminjasafnsins nú, hefði hann alls ekki mátt setja sjóðinn í plastpoka ofan í stresstösku sína eins og hann gerði samkvæmt því sem hann upplýsti. En hvað á maður að halda þegar maður finnur óáfallið silfur. Hvað á maður yfirleitt að gera þegar maður finnur óáfallið silfur í jörðu á Íslandi? Hingað til hefur það þótt við hæfi að stinga höfðinu í sandinn í stað þess að spyrja spurninga.

Skýringar á því hvað gjöra skal ef maður finnur ááfallið silfur í jörðu vantar tilfinnanlega í nýjar leiðbeiningar Þjóðminjasafns Íslands. Er ekki ósköp eðlilegt að hafa allan varann á, ef það sem gerðist árið 1980 á Miðhúsum gerðist aftur. Ég hef því beðið félag mitt að beina þeim breytingartillögum til Þjóðminjasafns, að upplýst verði hvað gera skuli finni maður óáfallið silfur í jörðu.

Eyðublöð fyrir afhenta gripi og sýni 

Hvað varðar eyðublað yfir afhenta gripi og sýni sem Þjóðminjaafnið sendi einnig fagfélögum fornleifafræðinga í nóvember sl., þykir mér það vera til sóma. En ég hafði samt búist við einhverju öðru en einfaldri Excellskrá. Í því sambandi leyfi ég mér vinsamlegast að benda á, að jarðvegssýni sem þjóðminjasafnið lét taka af jarðvegi á Miðhúsum árið 1994 eru nú týnd - ekki til - og ekki skráð inn í safnið. Excell var reyndar til á þeim tíma er sýnin voru tekin og er því engin afsökun fyrir því að sýni sem Þjóðminjasafnið lét taka séu horfin. Týndu jarðvegssýnin, sem voru frá Miðhúsum í Eiðaþinghá, höfðu aldrei verið rannsökuð. Grunur leikur á því, að það hafi verið notað sem pottamold á Þjóðminjasafni Íslands, en ekkert finnst heldur um það á skrá eða skjölum. Einn fremsti sérfræðingur safnsins um silfur, þjóðfræðingurinn Lilja Árnadóttir vill þó ekki enn tjá sig um málið.

Vitandi af slíku hvarfi, getum við fornleifafræðingar nokkuð fullvissað okkur um, að Þjóðminjasafnið varðveiti það sem afhent er til safnsins? Getur safnið yfirleitt kastað því á glæ sem það safnar, án þess að stafkrókur sé til um það á safninu? Samkvæmt nýjustu yfirlýsingum þjóðminjavarðar á 150 ára afmæli safnsins er það hægt, án nokkurra frekari skýringa.

Safn verður aldrei betra en það fólk sem vinnur þar.

Dæmi um nýlega og nokkuð athyglisverða forvörslu 

Á síðasta ári greindi ég frá fundi silfurbaugs í svonefndum Alþingisreit í Reykjavík. Á vefsíðu Þjóðminjasafns er einnig greint frá þessum fundi . Í myndasögu Þjóðminjasafni er fyrst sýnd mynd af því er ungur fornleifafræðingur er að grafa fram gripinn í felti.

Tekin hefur verið ákvörðun um að halda áfram uppgreftri á forvörsluverkstæði Þjóðminjasafns Íslands, og þess vegna hefur gripurinn verið tekinn upp með undirliggjandi mold, svo hægt væri að halda áfram nákvæmri rannsókn á honum. Svo sýnir Þjóðminjasafnið tvær myndir af moldarkögglinum sem starfsmenn safnsins tóku með sér í hús og bætir við þessari upplýsingu:

"Myndir sem sýna annars vegar moldarkökkinn og svo hins vegar þegar búið er að hreinsa lausa mold ofan af honum, áður en armbaugurinn var losaður úr honum. (Ljósm: Sandra Sif Einarsdóttir)."

Takið hins vegar eftir því hvernig gripurinn leit út áður en hann var tekinn upp sem "preparat". Var mikill jarðvegur ofan á honum þá? Nei, ekki samkvæmt þeim ljósmyndum sem hafa birst í fjölmiðlum.

Einnig má glögglega sjá á báðum myndunum, að köggullinn hefur brotnað eftir að hann var tekinn upp og færður á Þjóðminjasafnið, og er það greinilega vegna þess að preparatið hefur ekki verið styrkt með gifsi, eins og tíðkast t.d. hér í Danmörku og á flestum öðrum stöðum í heiminum - nema á Þjóðminjasafni Íslands.

Röntgenmynd af kögglinum sýnir að gripurinn hefur greinileg brotnað þar sem köggullinn hefur brotnað.

Efst í þessari færslu má sjá armbauga af sömu tegund og sá hringur sem fannst í Reykjavík. Þeir fundust á Bretlandseyjum og eru frá því um 900 e.Kr.

Hér gleymdi forvörður Þjóðminjasafnsins að steypa sýnið í gifs. Líklegast brotnaði hann þess vegna, en gripurinn er í dag límdur saman.  Sjáið hér varðveisluna á silfri í Reykjavík. Hún er greinilega allt öðruvísi en fyrir Austan þar sem silfur finnst óáfallið.

Mittismjó brúður eða Venus frá Utrecht

Sjötta getraun Fornleifs reyndist greinilega fornfálegu fólki á Íslandi um megn. Sumir voru að brjóta heilann í hálfan annan sólahring og langt fram á síðustu nótt. Aðrir voru enn að snemma í morgunsárið, eftir að þessi raun hafði tekið af þeim allan svefn og sálarró aðra nóttina í röð. Ég verð nú að létta á spenningnum og lýsa því yfir að getrauninni sé formlega lokið. Sumir gerðust heitir en flestir stóðu á gati. Bergur Ísleifsson komst næst sannleikanum allra þátttakenda.

Það sem spurt var um, og mynd var sýnd af, var aðeins brot af grip. Það er að segja neðri hlutinn af lítilli styttu, sem sýnir hefðarfrú í fínum plíseruðum kjól. Gripurinn, sem er 8,6 sm. á hæð, er tæplega 300 ára gamall, eða frá fyrri hluta 18. aldar. Hann fannst í Amsterdam, nánar tiltekið í Vlooienburg-hverfinu (einnig ritað Vlooyenburg), sem upphaflega var manngerða eyja. Þar stendur nú síðan 1983 nýtt óperuhús Amsterdamborgar, almennt kallað Stopera. Áður, á 17. öld og alveg fram undir 1940, var þarna hluti af hverfi gyðinga. Á 17. og 18. öldu bjuggu á Vlooienburg margir portúgalskir gyðingar. 

Gripurinn er úr brenndum leir, svokölluðum pípuleir, sem er blágrár en verður hvítur við brennslu á ákveðinn hátt. Gripurinn var framleiddur í Hollandi, hugsanlega í borgum eins og Delft eða Utrecht, þar sem við vitum að slík framleiðsla fór fram. Brot af sams konar eða líkum styttum  hafa fundist í miklum mæli í jörðu í Hollandi. Hollendingar kalla brenndann pípuleir, pijpaarde (sem er borið fram peipaarde).

Á miðöldum var heilmikil framleiðsla á pípuleirsmyndum í Hollandi, m.a. í borginni Utrecht. Mynd af heilagri Barböru sem Kristján Eldjárn fann í kapellunni í Kapelluhrauni, var einmitt gerð í borginni Utrecht eins og ég ritaði um í grein í Árbók Fornleifafélagsins um árið og síðar hér á blogginu. Stytta, sem virðist vera úr sama mótinu og brotið af Barböru sem fannst í Kapelluhrauni, var einmitt frá Utrecht. Þá styttu má nú sjá á sýningu í Utrecht fram í febrúar. Á Skriðuklaustri hefur líklega staðið  altari úr nokkuð stærri pípuleirsstyttum frá Hollandi, m.a heilagri Barböru frá því um 1500.

Topless Dutch women 

Undarlegt má virðast, að allar styttur, eins og sú sem spurt var um, finnast aðeins brotnar. Það er einvörðungu neðri hlutinn sem finnst. Sama hvort þessar myndir finnast í Hollandi, Danmörku eða annars staðar,  þá eru það aðeins neðri hlutinn, pilsið, sem finnst. Ég hef reynt að leita uppi efri hlutann á þessum hefðarfrúm, en hef enn ekkert fundið. Greinilegt er, að þessi mittismjóa hefðarfrú hafi haft veikan punkt um mittið. Hér sjást myndir frá ýmsum álíka styttum:

Two birds from Alkmaar

Bakhlutinn á mittismjórri meyju frá Rotterdam

  

Nokkrir hollenskir pilsfaldar. Efri hlutann vantar, en vitanlega minnir þetta sumt á digur og stutt reður eins og einhver stakk upp á meðan á getrauninni stóð

Þessi brotnaði einnig um mittið, enda þvengmjó, og svo nokkrar úr Kaupmannahöfn hér fyrir neðan:

Brotakonur frá Kaupmannahöfn. Stytturnar hafa margar verið málaðar/litaðar. Mynd úr Nationalmuseets Arbejdsmark 2012, sem Þjóðminjasafn Dana gefur út.

Gripur sá sem getraunin gekk út á er í einkasafni Fornleifs. Mér var gefinn gripurinn af frægum hollenskum safnara, Edwin van Drecht , sem á unga aldri tíndi lausafundi upp úr byggingagrunnum víðs vegar í Amsterdam. Þá voru fornminjalög í Hollandi ekki eins og þau eru í dag og áhugasafnarar gátu farið og safnað sér fornminjum þegar hús voru byggð.  Edwin fann mikið af heilum diskum og gripum úr fajansa, rauðleir og postulíni í leit sinni og ánafnaði það síðan virðulegum söfnum í Hollandi, sem gefið hafa út virðulegar útgáfur til að heiðra Edwin van Drecht. Sýningar á fundum hans hafa verið víða um heim, t.d. í Japan.

Eftir síðari heimsstyrjöld voru mjög fá heilleg hús eftir í Vlooyenburg hverfinu í miðborg Amsterdam. Þjóðverjar höfðu sprengt húsin þar sem gyðingar höfðu búið. Það var þó ekki fyrr en á 8. og 9. áratug 20 aldar að bæjaryfirvöld ákváðu að byggja aftur á svæðinu, og þá var m.a. tekin sú ákvörðun að reisa nýa óperuhöll Amsterdamborgar við Waterlooplein. Faðir minn bjó við Waterlooplein fyrsta ár ævi sinnar, áður en hann fluttist með foreldrum sínum til Norður-Amsterdam. Síðar á 4. áratugnum fluttust þau til den Haag. Þess má geta að í grennd við Vlooyenburg í Joodenbreestraat (Gyðingabreiðgötu) bjó Rembrandt Harmenszoon van Rijn á 17. öld.

Vlooienburg er innan bláa ferhyrningsins, hús Rembrandts innar þess rauða og portúgalska samkunduhúsið, Snooga (Esnoga) er merkt með stjörnu

Vlooienburg árið 1934

Þess má í lokin geta, að þessi brotna hefðarfrú frá Vlooienburg og álíka styttubrot leiða hugann að einu af frægustu verkum Rembrandts sem gengur undir heitinu Gyðinglega brúðurin (Het joodse bruidje). Það verk er frá því um 1667, og því nokkuð eldra en styttan mín. Takið eftir því hvernig maðurinn á myndinni heldur um brúði sína og hún leggur hönd í skaut sér. Stytturnar mittismjóu úr Hollandi eru einnig til í öðru afbrigði, þar sem maður stendur við hlið konunnar og hún leggur hönd í skaut sér, eins og brúðurin á mynd Rembrandts.

Gyðinglega brúðurin, Rijksmuseum, Amsterdam

 

Brúðhjón eða kærustupar sem fundust höfuðlaus í Trøjborg kastala á Suður-Jótlandi. Ljósm. NM Kaupmannahöfn. Eftir Mynd úr Nationalmuseets Arbejdsmark 2012, sem Þjóðminjasafn Dana gefur út.

 

 

Par frá Middelburg

Ég leyfi mér að halda því fram, að þessi mittismjóa snót úr Amsterdam hafi verið barbídúkka síns tíma eða stytta af brúður, kannski stytta sem sett var á hlaðin borð í brúkaupsveislum líkt og kransakökumyndir af hjónum úr plasti eru settar á brúðhlaupskökur í dag. En hugsanlega var þetta bara stytta eins og Venus frá Míló, þessi sem vantar handleggi. Þessar hollensku vantar hins vegar tilfinnanlega búk og haus, og lýsi ég hér með eftir þeim.

Neðan á dömunni minni frá Amsterdam hefur sá sem steypti þessa mynd skilið eftir sig fingra- og naglaför sín.

6. getraun Fornleifs

Nú er kominn tími til þess að reyna fornvit lesenda Fornleifs og þeirra sem taka vilja þátt í leiknum.

Því spyr ég:

1) Hvaða gripur er á ferðinni hér á myndinni?

2) Hvað er hann gamall?

3) Hvar fannst hann?

4) Til hvers var hann notaður?

5) Úr hvaða efni er hluturinn?

"Miklu betri en Silvo"

 

Sagði eitt vinur minn, þegar ég greindi honum frá því að hinn merki silfursjóður sem fannst á Miðhúsum við Egilsstaði árið 1980, hefði fundist óáfallinn og skínandi fagur í jörðu. Hann átti þar við gæði jarðvegsins, sem hlaut að valda þessum frábæru varðveisluskilyrðum. Þessi færsla fjallar um jarðvegssýni sem tekin voru á Miðhúsum, en sem voru aldrei rannsökuð.

Það er reyndar með einsdæmum að silfur finnist varðveitt á þann hátt sem silfrið á Miðhúsum gerði. Dr. Kristján Eldjárn velti varðveislunni mikið fyrir sér í viðtali sem hann átti við finnanda árið 1980 og tók upp á segulband. Hann spyr finnendur margoft um varðveislu silfursins. Þór Magnússon minntist einnig á þann mikla gljáa sem sjóðurinn hafði, í vettvangsskýrslu sinni frá 1980 (sjá hér) og síðar. Þeir ákváðu þó ekki að athuga það neitt nánar.

Snemma árs 1994 hafði ég fyrir hönd Þjóðminjasafnsins samband við hjónin á Miðhúsum og bað þau um að senda mér jarðvegssýni frá fundarstaðnum. Þau fékk ég aldrei. Hins vegar sendu þau dýrabein sem þau fundu einnig árið 1980, en sem þau höfðu ekki látið Eldjárn eða Þór Magnússon vita um. Í meðfylgjandi bréfi létu þau í té alls kyns upplýsingar, en fæstar af þeim hafði ég beðið um.

Ritari Þjóðminjaráðs greindi rangt frá

Ég bað margsinnis um að jarðvegssýni yrðu tekin í tengslum við fyrirskipaða rannsókn menntamálaráðuneytis á sjóðnum 199-95. Síðast í bréfi til þjóðminjaráðs dagsettu 14. apríl 1995. En í kjölfar þess var mér tjáð að ráðið ætlaði að fresta umfjöllun um það efni þangað til niðurstöður höfðu borist úr efnagreiningu á silfrinu í Kaupmannahöfn. Lilja Árnadóttir ritari nefndarinnar undirritaði bréfið sem ég fékk frá nefndinni.

Þessi upplýsing frá Þjóðminjaráði var reyndar haugalygi. Annað hvort vissu ráðsmeðlimir betur, eða Lilja hefur ekki greint þeim réttilega frá því sem gerst hafði.

Lilja Árnadóttir hafði nefnilega þegar þann 15.11. 1994 beðið Guðrúnu Kristinsdóttur safvörð á Egilsstöðum, um að taka sýni af jarðvegi. Safnvörðurinn gerði það í tveggja stiga frosti sama dag. Guðrún Kristinsdóttir á Safnastofnun Austurlands tók jarðvegssýni og sendi þau og skýrslu dags. 15. nóvember 1994 til Reykjavíkur (sjá hér) til Helga Þorlákssonar sagnfræðings og Lilju Árnadóttur starfsmanns Þjóðminjasafns og Þjóðminjaráðs sem sjá áttu um að rannsaka silfursjóðinn.

Afar furðulegt rannsóknarferli

Þótt fyrirskipað hefði verið að allir þættir varðandi fund silfursjóðsins yrðu rannsakaðir og birtir, er nú ljóst að aðeins var það birt sem henta þurfti.

Farið hafði fram taka jarðvegssýna á Miðhúsum þann 15. nóvember 1994, þótt ekki mætti greina mér frá því í apríl 1995. Sú jarðvegstaka var fyrirskipuð af Helga Þorlákssyni og Lilju Árnadóttur, sem í hlutverki ritara Þjóðminjaráðs laug því að mér, að ráðið hefði ekki tekið afstöðu til slíkrar rannsóknar.

Þau tvö ákváðu að jarðvegssýnin skyldu tekin og rituðu það á minnisblaði merkt Trúnaðarmál dags. 18. nóvember 1994. Lilja hafði kannski ekki sagt Þjóðminjaráði frá þeirri "rannsókn" sem hún fékk gerða 15. nóvember, og að hún og prófessor Helgi Þorláksson fyrirskipuðu að slíka sýnatöku ætti að framkvæma, í skjali sem er dagsett þremur dögum eftir að sýnatakan átti sér í raun stað. Stórfurðulegt!

Í lokaskýrslu Helga og Lilju dagsettri í júní 1994, er hins vegar greint frá því að  Lilja Árnadóttir hafi farið með jarðvegssýni frá Miðhúsum til Kaupmannahafnar og því haldið fram, að Lars Jørgensen fornleifafræðingur, sem hélt um rannsóknir í Kaupmannahöfn, hafi ekki talið ástæðu til að láta rannsaka jarðveginn. Sú staðhæfing er í meira lagi athyglisvert í ljósi þess, að ekkert er minnst á þessi jarðvegssýni í skýrslu danska Þjóðminjasafnsins eða í gögnum um sendingu gripa til Kaupmannahafnar. Þegar ég hef spurt Lars Jørgensen um málið man hann ekki eftir þeim jarðvegssýnum sem Lilja segist hafa tekið með sér til Kaupmannahafnar.

Lilja upplýstir síðar (1995), þá sem ritari Þjóðminjaráðs, að ekki væri búið að taka ákvörðun um sýnatöku á jarðvegi, sem eru náttúrulega enn meiri ósannindi ef hún hefur farið með þau til Kaupmannahafnar.  Enn síðar upplýsti hún og Helgi Þorláksson að jarðvegssýni hafi verið boðin Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn. Það kemur ekkert fram um jarðvegssýni í bréfi Lilja og Helga til Olaf Olsens fyrrverandi prófessors m.m. dags. 17. október. Heldur ekki í svari Lars Jørgensens dags. 10. nóvember 1994, né í bréfi hans frá 17.11. 1994; heldur ekki í fréttatilkynningu frá Þjóðminjasafni dags. 28. nóvember 1994, né í fylgibréfi Þórs Magnússonar með sérstöku innsigli Þjóðminjasafnsins dags. 1. desember 1994 (sjá þessi bréf hér). Ekkert kemur fram í yfirlýsingu Lars Jørgensens frá 17.11. 1994, um að hann hyggi á jarðvegsrannsóknir, enda höfðu þær ekki verið nefndar í bréfum til hans eða Þjóðminjasafns Íslands.

Hvernig má þetta vera? Svona er reyndar allt ferlið við rannsóknina á silfursjóðnum hjá þeim sem ekki sættu sig við niðurstöðu breska sérfræðings James Graham-Campbells, sem dró uppruna sjóðsins í vafa.

Vart er neinum steinum um það að velta að Lilja Árnadóttir var algerlega óhæf til að sinna þessum rannsóknum. Mörg þau skjöl sem hér birtast í fyrsta sinna, sýna það svo ekki er um neitt að villast.

Helgi og Lilja

Hvað kom Hriflungum eiginlega sýnatakan við?

Þann 15. nóvember 1994 hringdi Lilja í GK [Guðrúnu Kristinsdóttur] v/sýnatöku + Sigurð St. 1Kg. Sama dag átti hún samtal /v Eddu húsfreyju á Miðhúsum og skrifar Lilja gott á eftir upplýsingu um það í minnispunktum sínum sem ég hef undir höndum (sjá hér). Minnispunktar þessir hafa ekki verið birtir þótt slíkt gæti talist eðlilegt miðað við yfirlýsingar þess ráðs sem Lilja var ritari hjá.

Sigurður St. mun vera enginn annar en Sigurður Steinþórsson jarðfræðingur, barnabarn Jónasar frá Hriflu.

Fékk Sigurður Steinþórsson prófessor í bergfræði 1 kg. af mold?

Ekki er mér ljóst, af hverju Sigurður Steinþórsson er nefndur í sambandi við 1 kg. af jarðvegi frá Miðhúsum, og ekki er vitað hvort hann hafi greint þann jarðveg. Aðkoma hans að sýnatökunni er því algjörlega á huldu og út í hött, því Þjóðminjaráð bað ekki um hana. Ekkert kemur heldur fram í opinberum skýrslum um þátt hans í rannsóknum á jarðvegi frá Miðhúsum. En greinilega fékk hann 1 kg. af þessu undraefni eða var sérlegur ráðgjafi Lilju Árnadóttur.

Sama Lilja og skrifaði minnispunkta sína 15.11. 1994 og ákvað með Helga Þorlákssyni þann 18. nóvember 1994, að sýni skyldu tekin (í framtíð), vildi ekki tjá sig um jarðvegssýnin sem ritari þjóðminjaráðs, þegar ég spurði hvort hægt væri að fá þau tekin í fyrirspurn í apríl 1995. Verður það að sæta furðu. Hvaða tiltæki var það hjá Lilju, og ef til vill þjóðminjaráði, að ljúga að mér. Kannski getur heiðursmaðurinn Sturla Böðvarsson kastað ljósi á það, en hann var formaður Þjóðminjaráðs.

Ef það hefði ekki verið vegna þess að starfsmaður Þjóðminjasafnsins hefði skilið gögn um töku sýna á jarðvegi á Miðhúsum eftir á glámbekk, þá hefðum við líklega aldrei fengið að vita, að þann 18.11. 1994 hafi Lilja Árnadóttir á fundi með Helga Þorlákssyni á Neshaganum talið honum trú um að eitthvað ætti að gera, sem þegar hafði verið gert.

Ljóst er að Helgi Þorláksson og sér í lagi Lilja Árnadóttir sátu á gögnum og upplýsingum um rannsóknir sínar á silfursjóðnum. Þau fóru ekki að óskum Menntamálaráðuneytis og Þjóðminjaráðs.

Nýfundið Miðhúsasilfur borið saman við myndir bók í eigu finnenda sjóðsins

 

Nú er minnsta mál að efnagreina jarðveginn og aldrei meiri ástæða

Þjóðminjasafni ber nú at taka fram sýnin sem tekin voru af jarðvegi á Miðhúsum til að ganga úr skugga um hvort eitthvað sé í þessum jarðvegi sem getur skilað silfri skínandi hreinu og glansandi í hendur finnanda og fornleifafræðinga 1000 árum eftir að það hefur verið grafið í jörðu. Það gleymdist árið 1994-95.

Ég er búinn að hafa samband við Þjóðminjasafnið til að fá upplýst hvernig sýnin eru varðveitt og hvernig þau eru skráð. Enn hafa ekki borist svör. Ef veigrað verður við svörum verður málið sent il Menntamálaráðuneytis. Sigurður Steinsþórsson er hugsanlega einnig með sýni, sem hann getur vonandi gert grein fyrir hið fyrsta. Eða kannski var hann bara hulduráðgjafi.

Einnig væri vit í því að fá gerða kolefnisaldursgreiningu á þeim beinum sem Miðhúsahjónin sendu allt í einu á Þjóðminjasafnið árið 1994 í stað þess að láta Kristján Eldjárn og Þór Magnússon hafa þau árið 1980. Þau fundust í sömu lögum og silfrið.

Miðhúsajarðveg og bein verður að rannsaka. Annað væri siðlaust, sérstaklega í ljósi þess að fremsti sérfræðingur Breta í efnagreiningu á fornu silfri hefur látið í ljós vafaum skýrslu Þjóðminjasafns Dana, en einnig vegna þess að umsjónamaður dönsku rannsóknarinnar lét í ljósi þá fyrifrakgefnu skoðun, að: Iøvrigt mener vi, at projektet er spændende - selvom årsagen er yderst beklagelig og Det vil som sagt være yderst beklageligt for skandinavisk arkæologi, hvis Prof. Graham-Campbel antagelser er korrekte"; En kemst að lokum að þeirri niðurstöðu, að einn gripanna hafi verið frá því eftir iðnbyltingu og skrifaði þá: Dette sidste forhold bevirker desværre, at der sandsynligvis er indblandet en tidsmæssigt yngre håndværksteknologi i skattefundet. Det må anses for sandsynligt at den nuvaerende sammensætning af skattefundet ikke er den oprindelige, svo notuð séu orð Lars Jørgensens, sem greinilega þótti allt þetta mál mjög miður fyrir Þjóðminjasafn Íslands.

Jú, þessi síðustu orð danska "sérfræðingsins" gefa jafnvel ástæðu til að silfrið hafi verið baðað í SILVO-fægilegi - eða kannski var það Goddard? Hvernig skýra menn annars gljáann og varðveisluna - nema þá með efnagreiningu á jarðveginum?

Ég hef áður greint frá því hvernig Helgi og Lilja greindu rangt frá rannsóknarferlinu í skýrslu sinni sem var gerð opinber í júni 1995 (sjá hér).

Meira um Silfurmálið síðar, því er ekki lokið.