Mittismjó brúður eða Venus frá Utrecht

Sjötta getraun Fornleifs reyndist greinilega fornfálegu fólki á Íslandi um megn. Sumir voru að brjóta heilann í hálfan annan sólahring og langt fram á síðustu nótt. Aðrir voru enn að snemma í morgunsárið, eftir að þessi raun hafði tekið af þeim allan svefn og sálarró aðra nóttina í röð. Ég verð nú að létta á spenningnum og lýsa því yfir að getrauninni sé formlega lokið. Sumir gerðust heitir en flestir stóðu á gati. Bergur Ísleifsson komst næst sannleikanum allra þátttakenda.

Það sem spurt var um, og mynd var sýnd af, var aðeins brot af grip. Það er að segja neðri hlutinn af lítilli styttu, sem sýnir hefðarfrú í fínum plíseruðum kjól. Gripurinn, sem er 8,6 sm. á hæð, er tæplega 300 ára gamall, eða frá fyrri hluta 18. aldar. Hann fannst í Amsterdam, nánar tiltekið í Vlooienburg-hverfinu (einnig ritað Vlooyenburg), sem upphaflega var manngerða eyja. Þar stendur nú síðan 1983 nýtt óperuhús Amsterdamborgar, almennt kallað Stopera. Áður, á 17. öld og alveg fram undir 1940, var þarna hluti af hverfi gyðinga. Á 17. og 18. öldu bjuggu á Vlooienburg margir portúgalskir gyðingar. 

Gripurinn er úr brenndum leir, svokölluðum pípuleir, sem er blágrár en verður hvítur við brennslu á ákveðinn hátt. Gripurinn var framleiddur í Hollandi, hugsanlega í borgum eins og Delft eða Utrecht, þar sem við vitum að slík framleiðsla fór fram. Brot af sams konar eða líkum styttum  hafa fundist í miklum mæli í jörðu í Hollandi. Hollendingar kalla brenndann pípuleir, pijpaarde (sem er borið fram peipaarde).

Á miðöldum var heilmikil framleiðsla á pípuleirsmyndum í Hollandi, m.a. í borginni Utrecht. Mynd af heilagri Barböru sem Kristján Eldjárn fann í kapellunni í Kapelluhrauni, var einmitt gerð í borginni Utrecht eins og ég ritaði um í grein í Árbók Fornleifafélagsins um árið og síðar hér á blogginu. Stytta, sem virðist vera úr sama mótinu og brotið af Barböru sem fannst í Kapelluhrauni, var einmitt frá Utrecht. Þá styttu má nú sjá á sýningu í Utrecht fram í febrúar. Á Skriðuklaustri hefur líklega staðið  altari úr nokkuð stærri pípuleirsstyttum frá Hollandi, m.a heilagri Barböru frá því um 1500.

Topless Dutch women 

Undarlegt má virðast, að allar styttur, eins og sú sem spurt var um, finnast aðeins brotnar. Það er einvörðungu neðri hlutinn sem finnst. Sama hvort þessar myndir finnast í Hollandi, Danmörku eða annars staðar,  þá eru það aðeins neðri hlutinn, pilsið, sem finnst. Ég hef reynt að leita uppi efri hlutann á þessum hefðarfrúm, en hef enn ekkert fundið. Greinilegt er, að þessi mittismjóa hefðarfrú hafi haft veikan punkt um mittið. Hér sjást myndir frá ýmsum álíka styttum:

Two birds from Alkmaar

Bakhlutinn á mittismjórri meyju frá Rotterdam

  

Nokkrir hollenskir pilsfaldar. Efri hlutann vantar, en vitanlega minnir þetta sumt á digur og stutt reður eins og einhver stakk upp á meðan á getrauninni stóð

Þessi brotnaði einnig um mittið, enda þvengmjó, og svo nokkrar úr Kaupmannahöfn hér fyrir neðan:

Brotakonur frá Kaupmannahöfn. Stytturnar hafa margar verið málaðar/litaðar. Mynd úr Nationalmuseets Arbejdsmark 2012, sem Þjóðminjasafn Dana gefur út.

Gripur sá sem getraunin gekk út á er í einkasafni Fornleifs. Mér var gefinn gripurinn af frægum hollenskum safnara, Edwin van Drecht , sem á unga aldri tíndi lausafundi upp úr byggingagrunnum víðs vegar í Amsterdam. Þá voru fornminjalög í Hollandi ekki eins og þau eru í dag og áhugasafnarar gátu farið og safnað sér fornminjum þegar hús voru byggð.  Edwin fann mikið af heilum diskum og gripum úr fajansa, rauðleir og postulíni í leit sinni og ánafnaði það síðan virðulegum söfnum í Hollandi, sem gefið hafa út virðulegar útgáfur til að heiðra Edwin van Drecht. Sýningar á fundum hans hafa verið víða um heim, t.d. í Japan.

Eftir síðari heimsstyrjöld voru mjög fá heilleg hús eftir í Vlooyenburg hverfinu í miðborg Amsterdam. Þjóðverjar höfðu sprengt húsin þar sem gyðingar höfðu búið. Það var þó ekki fyrr en á 8. og 9. áratug 20 aldar að bæjaryfirvöld ákváðu að byggja aftur á svæðinu, og þá var m.a. tekin sú ákvörðun að reisa nýa óperuhöll Amsterdamborgar við Waterlooplein. Faðir minn bjó við Waterlooplein fyrsta ár ævi sinnar, áður en hann fluttist með foreldrum sínum til Norður-Amsterdam. Síðar á 4. áratugnum fluttust þau til den Haag. Þess má geta að í grennd við Vlooyenburg í Joodenbreestraat (Gyðingabreiðgötu) bjó Rembrandt Harmenszoon van Rijn á 17. öld.

Vlooienburg er innan bláa ferhyrningsins, hús Rembrandts innar þess rauða og portúgalska samkunduhúsið, Snooga (Esnoga) er merkt með stjörnu

Vlooienburg árið 1934

Þess má í lokin geta, að þessi brotna hefðarfrú frá Vlooienburg og álíka styttubrot leiða hugann að einu af frægustu verkum Rembrandts sem gengur undir heitinu Gyðinglega brúðurin (Het joodse bruidje). Það verk er frá því um 1667, og því nokkuð eldra en styttan mín. Takið eftir því hvernig maðurinn á myndinni heldur um brúði sína og hún leggur hönd í skaut sér. Stytturnar mittismjóu úr Hollandi eru einnig til í öðru afbrigði, þar sem maður stendur við hlið konunnar og hún leggur hönd í skaut sér, eins og brúðurin á mynd Rembrandts.

Gyðinglega brúðurin, Rijksmuseum, Amsterdam

 

Brúðhjón eða kærustupar sem fundust höfuðlaus í Trøjborg kastala á Suður-Jótlandi. Ljósm. NM Kaupmannahöfn. Eftir Mynd úr Nationalmuseets Arbejdsmark 2012, sem Þjóðminjasafn Dana gefur út.

 

 

Par frá Middelburg

Ég leyfi mér að halda því fram, að þessi mittismjóa snót úr Amsterdam hafi verið barbídúkka síns tíma eða stytta af brúður, kannski stytta sem sett var á hlaðin borð í brúkaupsveislum líkt og kransakökumyndir af hjónum úr plasti eru settar á brúðhlaupskökur í dag. En hugsanlega var þetta bara stytta eins og Venus frá Míló, þessi sem vantar handleggi. Þessar hollensku vantar hins vegar tilfinnanlega búk og haus, og lýsi ég hér með eftir þeim.

Neðan á dömunni minni frá Amsterdam hefur sá sem steypti þessa mynd skilið eftir sig fingra- og naglaför sín.

6. getraun Fornleifs

Nú er kominn tími til þess að reyna fornvit lesenda Fornleifs og þeirra sem taka vilja þátt í leiknum.

Því spyr ég:

1) Hvaða gripur er á ferðinni hér á myndinni?

2) Hvað er hann gamall?

3) Hvar fannst hann?

4) Til hvers var hann notaður?

5) Úr hvaða efni er hluturinn?

Egilio saga

 

Ég hef áður sagt lesendum mínum frá góðri vinkonu minni í Vilnius. Það er hinn mikli eldhugi Svetlana Steponaviciené, sem er mörgum Íslendingum kunn. Svetlana er nýbúin að gefa út nýja útgáfu af Eglu í Litháen, Egilio sögu. Þetta er frábært átak og Svetlana á mikil hrós skilið. Gaman væri nú ef einhver gerði bókmenntum Litháa eins hátt undir höfði á Íslandi eins og hún gerir okkar fornsögum.

Svetlana sendi mér nýútkomna útgáfu sína af Egils sögu um daginn, eftir að ég hafði samband við hana með sorgleg tíðindi. Ég sendi henni tilkynningu af mbl.is um fráfall hins mæta manns Arnórs Hannibalssonar, sem Svetlana hafði  þekkt í mannsaldur og meðal annar unnið með í Sovétríkjunum forðum. Arnór var einnig konsúll Litháens á Íslandi. Hann hafði mikið hjálpað Svetlönu við þessa nýju útgáfu hennar og höfðu þau síðast verið í sambandi á Þorláksmessu.

Þetta er ekki ritdómur. Egils saga er eins og Egils saga er, en í þessari bók heitir Egill bara Egilis, Skalla-Grímur heitir Grimas Plikagalvis og Kveldúlfur Kveldulvas og var vitanlega Bjalvio sunus. Ég les því miður ekki litháísku en bókin mun fá heiðurssess í hyllum mínum - og jafnvel gæti ég lært litháísku með því að bera Egils sögu á íslensku saman við þýðinguna á litháísku. Ég verð því að gefa Egils sögu á litháísku 6 grafskeiðar.  

 

Bókartitill:  Steponaviciené, Svetlana 20112. Egilio Saga; Is senosios islandu kalbos verte Svetlanda Steponaviciené [Vilnious universiteto Skandinavistikos centras] Aidai, Vilnius. 

(Bókin er meðal annar gefin út með styrk frá Bókmenntasjóði).

Voru landnámsmenn hasshausar?

 

Þótt mikilvæg jarðvegssýni hverfi á Þjóðminjasafni Íslands, eins og greint var frá í síðustu færslu, er gömlum jarðvegssýnum greinilega ekki fargað á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn. Þar hafa t.d. varðveist sýni frá sameiginlegum rannsóknum norskra og danskra fornleifafræðinga í Noregi á 5. og 6. áratug síðustu aldar.

Sýnin, sem tekin voru á Sosteli á Austur-Ögðum í Noregi (sjá mynd efst), hafa nú loks verið rannsökuð og sýna m.a. að í S-Noregi hafa menn haft frekar stórfelda ræktun á hampplöntum, cannabis sativa. Í jarðvegssýnunum hafa menn nú bæði fundið mikið magn af frjókornum hampplöntunnar. Ræktunin í Sosteli mun hafa verið einna mest á ákveðnu tímabili á 7. - 8. öld.   

Var þannig umhorfs í Sosteli á Járnöld?

Hampplöntuna er, eins og menn vita, hægt að nýta á ýmsa vegu. Norskir fornleifafræðingar hafa þó ekki ímyndunarafl til annars en að álykta að kannabisplantan hafi verið ræktuð í Noregi en til framleiðslu á þráðum til vefnaðar líkt og línplantan (hör). En ekkert útilokar þó að  það að seyði af  plöntunum sem innihaldið hefur eitthvað af tetrahydrocannabinóli, sem gefur vímuástandið, hafi verið nýtt. Spurningin er bara hvað mikið plönturnar í Noregi inniheldur af efninu. Þess má geta í gröf drottningarinnar á Osebergskipinu frá fannst kannabisefni, og fræ hampplantna. Einnig hafa til dæmis fundist kannabisefni og fræ hampplöntunnar í meni sem fannst í gröf "víkings" eins í Póllandi (sjá hér).

Fundarstaðurinn í Sosteli á Austr-Ögðum í Noregi

Í þessari amúlettu (kingu?: pólsk: kaptorga) fannst kannabisefni og kannabisfræ, sem "víkingur" nokkur í Póllandi fékk hugsanlega með í sína hinstu för.

Á Íslandi höfum í tungu okkar orð sem greinilega sýna í hvað hampurinn var notaður. Hempa, það er hempur presta og munka og yfirhafnir kvenna, hafa líklega verið úr fínlega ofnum hampi. Ef menn þekkja ekta póstoka, þá voru þeir lengi vel ofnir úr hampi (canvas). Um uppruna orðsins tel ég best að læra af dönsku orðabókinni.

Því meira sem ég hugsa út í efnið, því meira trúi ég því að landnámsmenn hljóta hafa verið stangarstífir af hassi við komuna til Íslands. Af hverju taka menn annars upp á því að sigla út í óvissuna til einhverrar fjarlægrar eyju út í Ballarhafi. Íturvaxnar hempukladdar pusher-drottningar eins og drottningin í Oseberg, sem talin er hafa verið af innflytjendaættum úr Austurlöndum, skaffaði væntanlega efnið. Þessi sérhæfða norska búgrein hefur síðan lagst af, væntanlegra vegna lélegra skilyrða til ræktunar á Íslandi. Eða allt þar til menn uppgötvuðu að hægt var að stunda stórfellda rækt á kannabis á fjórðu hæð í blokk. En kannski væri samt ástæða til að athuga hvort hampplantan hafi skilið eftir sig frjókorn á Íslandi fyrr á öldum.

Erfitt er að greina nokkurn mun á frjókornum hamps og humals

Kannabis-frjókorn, mynd tekin með rafeindarsmásjá

 

Einu langar mig þó að bæta við, þó það geti verið til umræðu í nýútkominni grein um fund frjókornanna sem út er komin í norska tímaritinu Viking, sem ég er ekki búinn að sjá og hef enn ekki náð í.

Þegar ég athugaði hvernig frjókorn hampplöntunar líta út, sá ég að þau var nær alveg eins og frjókorn humals (humulus) og þetta hefur verið bent á áður (sjá hér). Ég er því ekki alveg viss um hvort ég trúi því lengur, að það sé frekar kannabis en humall sem ræktaður hefur verið fyrir 1300 árum í Sosteli í Noregi. Ekki fundust kannabis-fræ í Sosteli. Það verður að teljast með ólíkindum, þar sem fornleifafræðingarnir norsku álykta að frjókornin séu svo mörg á þessum stað vegna þess að plöntunum hafi verið varpað í mýri til að leysa plönturnar upp, svo hægt væri að brjóta niður trefjarnar í hampinum til framleiðslu þráðs.

Fræin finnast sem sagt ekki, en frjókornin er mörg.  Catharine Jessen jarðfræðingur á Þjóðminjasafni Dana, sem greindi frjóin frá Sosteli, sagði mér, að magn frjókornanna, sem var óvenjumikið, bendir til þess að það hafi frekar verið kannabis en humall sem menn ræktuðu í Sosteli. Hið mikla magn frjókorna er aðeins hægt að skýra með því að plöntunum hafi verið kastað í mýrina til að verka hana. Humall er ekki verkaður á sama hátt og hampur og engar trefjar unnar úr honum. Jessen mun leita fræja cannabisplantnanna við áframhaldandi rannsóknir sínar á jarðvegssýnunum.

Nú er best að hampa þessu efni ekki meira en nauðsyn krefur. Kveikið í pípunni og komið með hugmyndir.

Ítarefni:

Michael P. Fleming¹and Robert C. Clarke² Physical evidence for the antiquity of Cannabis sativa L. http://www.druglibrary.org/olsen/hemp/iha/jiha5208.html

http://videnskab.dk/kultur-samfund/vikinger-dyrkede-hamp-i-norge

http://sciencenordic.com/norwegian-vikings-grew-hemp

Moldin milda frá Miðhúsum er horfin

Rétt fyrri áramótin greindi ég frá einstökum varðveisluskilyrðum Miðhúsasilfursins. Margir höfðu undrast þau á undan mér og árið 1994 var fornleifafræðingur einn sérstaklega og leynilega beðinn um að taka sýni af jarðveginum á Miðhúsum til rannsókna. Menn grunaði náttúrulega, að hin einstaka varðveisla silfursins gæti tengst moldinni sem silfrið fannst í.

Eins og ég greindi frá í desember, voru þau sýni aldrei rannsökuð og nýlega bað ég um að fá upplýst, hvar þau væru niður komin. Eins og ég hef áður greint frá, hafa gripir oft annað hvort horfið og týnst á Þjóðminjasafni Íslands. Moldin frá Miðhúsum er nú einnig glötuð og hefur reyndar aldrei verið skráð inn í bækur Þjóðminjasafns Íslands að því er þjóðminjavörður upplýsir (sjá hér; Ég ítrekaði fyrirspurn mína um moldarsýnin þann 13.12. 2012 við Lilju Árnadóttur safnvörð í erindi til hennar þann 3. janúar 2013 um moldina, en Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður svaraði fyrir Lilju, sem nú er víst hætt að geta svarað).

Hvar er moldin? 

Ég ætla ekki að fara að skapa neitt moldvirði vegna þess uppblásturs sem átt hefur sér stað á sjálfu Þjóðminjasafninu. Hugsið ykkur ef geimfarar NASA kæmu með nokkur kíló af ryki frá tunglinu, og að það týndist. Moldin frá Miðhúsum er kannski ekki eins einstök og mánaryk, en í henni varðveitist silfur eins og það hefði verið pússað í gær. Er mér barst svar þjóðminjavarðar um að Miðhúsamoldin væri ekki lengur tiltæk á Þjóðminjasafninu, datt mér eitt andartak í hug, að Lilja Árnadóttir hefði kannski notað þessa forláta mold fyrir pottaplöntu á skrifstofu sinni.

Í sama bréfi og þjóðminjavörður svarar fyrir starfsmann sinn Lilju Áradóttur, sem kemur ekki lengur upp orðum, vill þjóðminjavörður, Margrét Hallgrímsdóttir selja mér ljósmyndir af gripum sem eitt sinn voru týndir á Þjóðminjasafni Íslands. Fyrirspurn mín um myndirnar af týndum gripum er reyndar alls endis óskyld moldarsýnum frá Miðhúsum, en ég ritaði tilfallandi til þjóðminjavarðar um það sama dag og ég sendi fyrrgreint erindi til Lilju Árnadóttur um moldina frá Miðhúsum.

Ég greindi einnig nýlega frá sumu því sem horfið hefur og týnst á Þjóðminjasafninu (sjá hér og hér). Vandamálið er bara, að ég var alveg sérstaklega tekinn fyrir og spurður út í hvarf nokkurra innsiglishringa á Þjóðminjasafninu árið 1989. Ég vissi ekkert um þessa gripi og af hverju þeir höfðu týnst. Síðast kom í ljós að hringar þessi höfðu færst til í skáp og að menn höfðu ekki leitað nógu vel í skápnum áður en þeir höfðu samband við mig þar sem ég var í doktorsnámi á Englandi. Ekki var hóað í mig vegna hæfileika minna til að finna hluti og sjá, heldur vegna þess að verið var að þjófkenna mig.

Nú eru svo upplýsingar um endurfund týndu hringana glataðir og í ofanálag er moldin frá Miðhúsum horfin. Ég á að borga fullt verð fyrir ljósmyndir af gripum sem menn hafa greinilega glatað upplýsingum um á Þjóðminjasafni Íslands? Ég ætlaði að birta þær myndir hér á blogginu til að gera almenningi, sem borgar fyrir fornleifarannsóknir, innsýn í starfshætti Þjóðminjasafns Íslands hér áður fyrr.

Ætli séu yfirleitt til myndir af moldinni frá Miðhúsum? Maður þorir vart að spyrja, því í ljós gæti komið að þær væru líka týndar.

Hvarf gagna sem safnað er við fornleifarannsóknir varðar vitanlega við Þjóðminjalög og á því verður að taka. Ef rannsóknarefni ef vísvitandi kastað á glæ er um sakhæft atferli að ræða.

Axlar núverandi þjóðminjavörður virkilega ábyrgð á gerðum forvera sinna í starfi?

Núverandi þjóðminjavöður axlar í bréfi sínu til mín (sjá hér) ábyrgð á gerðum og orðum forvera sinna í starfi, sem og undirmanna sinna. Við það sýnist mér, að hugsanlega sé núverandi þjóðminjavörður líka farinn að týna sér. Vona ég að svo sé þó ekki, því hún ber enga ábyrgð á skussahætti fyrri tíma á Þjóðminjasafninu.

Án marktækra niðurstaðna á rannsóknum á silfursjóðnum frá Miðhúsum, og í ljósi þess að mikilvæg sýni eru horfin, er ljóst að enginn fótur er fyrir því sem ég var rekinn frá Þjóðminjasafninu fyrir hafa skoðun á og tjá mig um opinberlega. Ég vona að forsvarsmenn Þjóðminjasafns Íslands og þeir sem bera ábyrgð á því ævarandi atvinnubanni sem atvinnuskussinn Þór Magnússon setti mig í árið 1996, geri sér grein fyrir því að þið hafið framið glæp gangvart einstaklingi.

Myndin efst sýnir Kristján Eldjárn, Þór Magnússon (bograndi) og heimafólk á Miðhúsum á moldinni góðu. Myndin er úr frétt Sjónvarps frá 1980, af VHS spólu sem ég keypti af RÚV á sínum tíma, sem ég afhenti Menntamálaráðuneyti meðan rannsóknir fóru fram á silfursjóðnum á Miðhúsum 1994-95. Menntamálaráðuneytið getur núna ekki fundið spóluna. Vona ég að ráðuneytið gangi í það skjótt að fréttin verði send mér í nútímahorfi á DVD, fyrst gögn týnast líka í ráðuneytinu eins og á Þjóðminjasafninu. Hver veit kannski er fréttin nú líka týnd á RÚV?

Tvær frásagnir af finnskum fornleifafræðingi

Jouko Voionmaa (1912-1991)

Fyrri sagan af Jouko Voionmaa

Einn þátttakenda leiðangurs fornleifafræðinganna frá Norðurlöndunum í Þjórsárdal og í Borgarfirði sumarið 1939 var ungur, finnskur fornleifafræðingur, Jouko Voionmaa að nafni. Það kom í hlut Voionmaas að rannsaka fornleifar á Lundi Lundareykjadal og þar sem heitir Stórhólshlíð í Þjórsárdal. 

Voionmaa var af fræðimannakyni kominn, sonur Väinö Voionmaa (1869-1947) sagnfræðiprófessors við háskólann í Helsinki, sem um tíma sat í ríkisstjórnum Finnlands fyrir sósíaldemókrata. Hann var í tvígang utanríkisráðherra Finnlands 1926-7 og í skamman tíma árið 1938. Móðir hans var Ilma Voionmaa.

Jouko Voionmaa tók árið 1937 þátt í norrænu fornleifafræðingaþingi í Danmörku, þar sem rannsóknirnar á Íslandi byrjuðu á gerjast. Þegar þær rannsóknir voru skipulagðar var ákveðið að hann tæki þátt í rannsóknunum fyrir hönd Finnlands. Þetta bréf ritaði hann Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði þann 6. júní 1939 og í lok ágústmánaðar sama ár þakkaði hann fyrir sig með nokkrum línum sem hann sendi frá Hótel Borg.

Að mínu mati var Jouko Voionmaa líklegast fyrsti fornleifafræðingurinn sem starfaði á Íslandi sem beitti nákvæmnisvinnubrögðum við fornleifarannsóknir. Voionmaa hélt dagbók yfir rannsóknir sínar á Íslandi árið 1939 eins og allir hinir stjórnendur uppgraftanna. Dagbók hans, sem hann merkti með finnska fánanum, og sem i dag er varðveitt í Helsinki, geymir ýmsar upplýsingar um að það gat verið örlítið lævi blandið andrúmsloft milli norrænu fornleifafræðinganna, að minnsta kosti í dagbókum þeirra.

Í bók Steffen Stummanns-Hansen um sögu fornleifarannsókanna í Þjórsárdal árið 1939, Islands Pompeji (2005), reynir höfundur í fremur langlokulegum köflum, að gefa mynd af því hvað hinir ýmsu þátttakendur hugsuðu. Þetta hefur ekki tekist sem skyldi, eins og margt annað í bók Stummann-Hansen. Höfundurinn hefur greinilega ekki skoðað eða haft aðgang að öllum tiltækum heimildum. Í bókinni er t.d. ekki getið dagbókar Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar, sem reyndar til er á Þjóðminjasafni Íslands (og sem ég á til í ljósriti). Hana hefur Stummann-Hansen að einhverjum ástæðum ekki fengið aðgang að er hann var að afla heimilda á Íslandi fyrir hálfmisheppnaða bók sína.

Dagbók Voionmaas frá rannsóknum hans á Íslandi.

Margir þátttakendanna í rannsóknunum árið 1939 voru vegna einhvers þjóðernisrembings - eða  minnimáttakenndar - með horn í síðu hvers annars, og sumir í garð Voionmaas, þar sem þeim þótti hann ekki kunna að grafa. Ef til vill var eitthvað baktjaldamakk í gangi. Voionmaa gróf hins vegar nákvæmlega eins og flestir fornleifafræðingar myndu gera í dag. Þeir sem voru af gamla skólanum, t.d. arkitektinn Aage Roussell, sem var frábær að mæla upp rústir/byggingar, sem var og eina áhugamál hans, eða Aage Stenberger frá Svíþjóð, létu aftur móti hjálpardrengi sína moka fjálglega upp úr tóftum þeim sem þeir stjórnuðu rannsóknum á.Matthías Þórðarson hafði lítið yfirlit yfir það sem hann var yfirleitt að gera og rannsókn hans var ekki vísindaleg. 

Það kom einnig fljótt í ljós að Aage Roussell hafði valið sér vænstu rústina, það er að segja rústina að Stöng. Aðrir en Roussell höfðu fúlsað við staðnum í upphafi. Ákveðin öfund kom í ljós hjá hinum þátttakendunum yfir „heppni" Roussells.

Dómharður Dani

Aage Roussell var ýkja dómharður um menn í bréfum sínum til vina sinna sem varðveist hafa. Hann sendi eftirfarandi baktal til kollega síns og mentors, Poul Nørlunds:

„Þórðarson er forfærdelig flink, men ganske uninteresseret i saavel udgravningerne som vore personer, men der er intet samarbejde. Han ved det hele i forvejen, for han kan læse det i sagaerne. Han interresser sig heller ikke for at deltage i vore aftensamtaler, som særlig Stenberger elsker. Sidstnævnte herre virker meget nervøs og deprimeret og lader is slaa ned af den mindste modgang. Voionmaa er en flink gut, men gangske uden kendskab til bygningsarkæologi, hans opmaaling er et mareridt. Han er stenaldermand. Jeg er glad for den lille Eldjárn, som Stenberger misunder mig inderligt. ...".

Dagbók Matthíasar Þórðarsonar er að sama skapi upplýsandi, en einhvers konar minnimáttarkennd hans leiddi til einangrunar hans í verkefninu. Hann hafði áður verið orðinn tengiliður fyrir verkefni nasískra „fræðimanna" í Þýskalandi sem vildu rannsaka fornleifar á Íslandi, en sem ekkert varð úr.

Voionmaa, hins vegar, var maður að mínu skapi og beitti sömu aðferðum og ég hef notað í Þjórsárdal við rannsóknir mínar þar. Hann fann greinilega fyrir hnýtingum gömlu karlanna í sig, og skrifaði: 

„Satan, jeg gjorde fel den förste dagen. I. hade grävt fandens [finsk: perkele]mycket mera än jag. T. återvände redan klockan fem efter at ha funnit ett hus med fem rum. Min egen grävningsteknik have väckt uppmärksamhed bland turisterna och de bereättade att I. och jag använde olika metoder. Utan att säg ett ordgick I2 till sen egen plats och återkom därifrån tigande. Att jag själv åstadkommit såpass litet berodde också på att två män röjde bort björkbuskaget varför enast 2´grävde. Det är derfor klart at jeg i viss mån ger efter, emedan skiktgrävning är onödig i lager just från tiden före det sista utborttet. Det stämmer nog att man lika bra kan iakttage de olika skikgten i profilen, men det är tots det interessant att följa de olika skikten i plan, ty då kan man se hur huset har förandrat då väggarna strörtat umkull och taken brakat samman.  Man kunne skriva en hel artikel om S., så underlig och umöjlig är han. Kippelgren [orðaleikur Voionmaa og á hann við fyrrverandi þjóðminjavörð Finna, Hjalmar Appelgren-Kivalo] hade mere rätt i då han i Helsingfors talade om honom. En fullständig rövaslickare .. Min egen metod visade sig vara rigtig, ty genast under yttertorven fanns skiktet med Heklas utbrott 1793 og under det den hela väggen. ..."

Það er erfitt að átta sig á þessum árekstrum milli manna, og vita við hvern er átt þegar Voionmaa kallar t.d. einn af þátttakendunum landshöfðingjann og annan sósíalíska félagsmálaráðherrann. Þann síðastnefnda telur höfundur bókarinnar Islands Pompeji vera Kristján Eldjárn.

Það er þó ljóst að hinn ungi finnski fornleifafræðingur var enginn steinaldamaður. Hann gróf með tækni og aðferðum sem nútímafornleifafræðingar myndu flestir samþykkja. Líklegast átti Roussell við að Voionmaa græfi eins og fornleifafræðingar á hans tíma grófu upp steinaldaleifar. 

En þessi rembukeppni á milli fornleifafræðinganna á Íslandi árið 1939 hefur maður svo sem séð hjá síðari tíma fornleifafræðingum. Sumir fornleifafræðingar gera víst ekkert annað í frítíma sínum.

Voionmaa og samstarfsmenn hans rannsökuðu m.a. þessa rúst að Lundi í Lundareykjadal árið 1939.

Voionmaa fann líklega, þrátt fyrir aðferðafræðina sem fór í taugarnar á grófgerðari mönnum, besta fund sumarsins í Þjórsárdal. Í dalinn kom ung finnsk kona Liisa (Alice) Tanner, sem hélt upp á lokapróf sitt við háskólann í Helsinki með því að ferðast með vinkonu sinni alla leiðina til Íslands. Tveimur árum síðar kvæntist Jouko henni og þau eignuðu síðar saman sjö börn. En kannski varð það bara Liisa sem fann Jouko sinn - hver veit? Börn þeirra eignuðust fornleifafræðinga sem guðforeldra. Því er haldið fram í bókinni Islands Pompeji, að íslenskt fornleifafræðingapar hafi verið guðforeldrar barna Joukos og Liisu Voionmaa. Það hlýtur að byggja á einhverjum misskilningi, því á þessum tíma höfðu engir íslenskir fornleifafræðingar látið pússa sig saman. Eitthvað held ég að það sé orðum aukið eins og svo margt í bókinni Islands Pompeij.

Eftir síðara stríð var Voionmaa einn fremsti myntsérfræðingur Finna og vann sem yfirmaður myntsafna Þjóðminjasafns Finna og Háskólans í Helsinki. Hann skrifaði nokkrar mikilvægar bækur á því sviði. 

 

Síðari sagan af Jouko Voionmaa

Annar kafli í ævisögu þessa merka finnska fornleifafræðings, er sótti Ísland heim árið 1939, er minna þekktur en sá fyrri. Þekkja fróðir menn sem ég hef hitt og sem unnu með Voionmaa á Þjóðminjasafni Finna ekki einu sinni þá sögu. Það er saga Voionmaas í Síðari heimsstyrjöldinni, eða í Framhaldsstríðinu 1941-44, eins og Finnar kalla stríðið, því þeir háðu skömmu áður Vetrarstríðið við Sovétríkin eins og kunnugt er.

Þegar Jouko Voionmaa sneri aftur til Finnlands haustið 1939, var styrjöld skollin á í Evrópu og hann fór eins og flestir Finna ekki varkosta af því. Finnar þurftu að þola miklar hörmungar í Vetrarstríðinu svokallaða 1939-40. Voionmaa var kallaður í finnska flotann árið 1941. Þetta kemur meðal annars fram í þeim bréfaskrifum sem hann átti við Mårten Stenberger sem hafði fengið það hlutverk að smala saman niðurstöðunum úr rannsóknunum á Íslandi sumarið 1939. Niðurstöðurnar komu að lokum komu út í bókinni Forntida Gårdar i Island, (Munksgård; København 1943/ bókin var hins prentuð í Uppsölum í Svíþjóð).

Forntida Gårdar i Island.

Heimildir sem Steffen Stummann-Hansen hefur birt í bók sinni Islands Pompeji sýna, að Voionmaa átti í erfiðleikum með að skila af sér og lesa próförk fyrir bókina um Íslandsverkefnið fyrr en um miðbik 1943, en þá fyrst lauk herþjónustu hans. Ekki er þó greint nánar frá þessari herþjónustu í bók Stummann-Hansens.

 

Eistar flykktust undir fána Omakaitse-sveitanna, illræmdra vopnabræðra Þjóðverja, árið 1941. Myndin er tekin í Tartu.

Myndin sýnir við nánari athugun, að undirforingjar í eistneska flotanum gengu í raðir Omakaitse-sveita, heimavarnarliðsins, sem einnig hjálpaði dyggilega til við að framfylgja Helförinni í Eistlandi.

Starf Juoko Voionmaas í finnska flotanum, Merivoimat, sem útsendur undirforingi, var að vera sendifulltrúi Finnska flotans hjá Þýska flotanum í Tallinn, Marinebefehlshaber Ostland.

Hann skrifar ekki mikið um starf sitt í bréfi til Mårten Stenbergers dags.12 maí 1943:

„Ett halvt år var jag som förbindelsesofficer vid den tyska staben i Reval, blev tillbakakommenderad efter nögonslags gräl me tyskarna på grund af deras inbillade anklagelser för politisk arbete. I själve verket vill tyskarna att så få människor som möjligt se deras regim i Estland, som annos står oss nära. Allt hvad Finland angår: finsk historia och kultur ända till små saker. Mannerheims bilder o.s.v., äro där forbjudna, efter varje finne går SS-män, våra samtal och sällskap åhöras. Undan totala mobilisationen fly hundratals ester över viken till Finland, alla vilja kämpa mot bol^vismn [sic í Islands Pompeij] men ej för Tyskland. Estland som gått igenom bol^svistisk [sic í bókinni Islands Pompeij] terror väntar och får ej någonting bättre av tyskarna. ... Och nu är jag "under damm" och sammlar historik över krigshändelser i våra Sjöstridskrafter." ....(Bréfið er að finna á Antikvariks-Topografiska Arkivet väd Riksantikvarieämbetet í Stokkhólmi og er hér ritað af eftir rithætti í bókinni Islands Pompeji).

Varð Voionmaa vitni að Helförinni?

Í október 1947, frammi fyrir rannsóknarnefnd, sem stofnuð var til að rannsaka mál landráðamanna og samverkamanna nasista í Finnlandi eftir stríð, sagði gyðingurinn og þingmaðurinn Santeri (Alexander) Jakobsson frá því, að faðir Jouko Voinomaas, Väinö, sem lést árið 1947, hefði greint sér frá því að Voinmaa hefði með Gestapomönnum og finnskum lögregluforingjum séð fjöldagrafir gyðinga í Eistlandi. Sjá nánar hér í bók Hannu Rautkallios (1988) um það sem Jakobsson hafði eftir Väinö Voionmaa.

Juoko Voionmaa var kallaður fyrir rannsóknarnefnd þann 20. október 1947, og neitaði alfarið frásögn Jakobsson og sagði hana byggja á misskilningi. Jouko Vioonmaa sagðist hins vegar hefði verið í boðinu í foringjaklúbbnum á Domberg í Tallinn sem Jakobsson hafði sagt frá, en að hann hefði ekki farið með hinum í yfirmannaboðinu, þ.e. Arno Anthoni yfirmanni finnsku Ríkislögreglunnar, VALPO, og SS Standartenführer og yfimanni Einsatzkommando 1a of Einsatzgruppe Martin Sandberger til að sjá gyðingagrafir. Móðir Juokos, Ilma, var þá einnig kölluð fyrir rannsóknarnefndina árið 1948 (22. október), og var tekin gild frásögn hennar um að maður hennar, prófessor Väinö Voionmaas, hefði jafnan sagt sér allt að létt úr starfi sínu en að hann hefði aldrei sagt sér það sem Santeri Jakbosson hafði greint frá og talið sig heyra Jouko segja frá upplifelsi sínu í Eistlandi.

Santeri Jakobsson var ekki kallaður frekar til yfirheyrslna og þar við sat. Það forðaði Jouko honum örugglega frá frá vandræðum því málið var hið óþægilegasta fyrir sósíaldemókrata. Hvaða nálægð og samvinna sem einhver maður hafði haft við við Þjóðverja í stríðinu var slæmt mál fyrir hann, sér í lagi rétt eftir stríðið, þegar VALPO hafði fengið nýja stjórnendur sem ekki voru lengur samverkamenn nasistaböðla heldur trúir hinum ysta vinstri væng stjórnmálanna.

Ekki dreg ég frásögn Jouko Voionmaas fyrir rannsóknarnefndinni í efa, enda engar heimildir til sem geta leyft mér það, en furðulegt þykir mér þó samt misminni Jakobssons og sú aðferð rannsóknarnefndarinnar finnsku að spyrja ekkju Vainö Voinmaa, Ilmu, um sannleiksgildi lýsinga Jakobssons, sem Jakobsson hafði að sögn eftir Vainö Voionmaa.

Þær nafngreindu persónur, þýskar sem eistneskar, sem Jouko þurfti á einn eða annan hátt að umgangast í embætti sínu í Eistlandi, báru hins vegar sannanlega ábyrgð á fjöldamorðum og útrýmingu gyðinga í Eistlandi og Finnlandi. Þeir fengu aldrei þau maklegu málagjöld sem menn höfðu vænst. Ættingi eins fórnarlamba lögregluforingjans Arno Anthonis vildi ekki mæla með dauðadómi yfir Anthoni, og dauðadómur yfir Martin Sandberger var felldur úr gildi í Vestur-Þýskalandi og hann dó sem vel efnaður öldungur á lúxuselliheimili í Stuttgart árið 2010. Hann hló að fórnarlömbum sínum alla leið í gröfina. Hér má lesa frásögn af viðtali sem tekið var við hann árið 2010.

Arno Anthoni (annar frá vinstri í fremstu röð) og Martin Sandberger (þriðji frá vinstri) voru menn sem fornleifafræðingurinn Voinmaa neyddist til að umgangast er hann gegndi þjónustu fyrir land sitt í Finnska flotanum.

Enginn vildi hafa verið í sporum Voionmaas í Eistlandi, en mikið hefði verið gott fyrir síðari tíma og skilning manna á stríðinu hefði hann sagt umheiminum aðeins meira frá störfum sínum í Eistlandi þessi örlagaríku ár 1941-43 og frá því hvernig hann umgekkst fjöldamorðingja.

Helförin i Finnlandi 

Í Finnlandi fóru rannsóknir þegar í gang á því í hve miklum mæli finnska Ríkislögreglan VALPO hafði samvinnu við að koma gyðingum og öðrum frá Finnlandi fyrir kattarnef með samvinnu við útrýmingarsveitir (Einsatzgruppen) Þjóðverja í Baltnesku löndunum. Til Finnlands höfðu 500 gyðingar flúið fyrir stríð. Mörgum tókst að flýja áfram í einhvers konar frelsi en aðrir hrökkluðust aftur til landa þar sem þeir voru í hættu. Fjjöldi gyðinga faldi sig einnig í skógum Lapplands. Nýlega hefur finnski sagnfræðingurinn Oula Silvennoinen sýnt fram á, að þýskar Einsatzgruppen hafi einnig starfað í Finnlandi til að leita uppi kommúnista og gyðinga.

Fljótlega eftir stríð var sýnt fram á að yfirmaður ríkislögreglunnar/VALPO, Arno Antoni, hafði mikið og náið samband við morðapparat Þjóðverja og eistneskra aðstoðarmenn þeirra. Hann hafði sýnt einbeittan vilja til að aðstoða Þjóðverja við að útrýma gyðingum í Finnlandi.

Átta flóttamenn af gyðingaættum höfðu meðal annarra verið sendir þangað frá Finnlandi af finnsku lögreglunni og síðar til Auschwitz. Til samanburðar má nefna, að ég uppgötvaði að líkt ástand hafði ríkt í samstarfi ríkislögreglunnar og annarra yfirvalda í Danmörku við þýska innrásarliðið og greindi ég frá samstarfinu í bók minni Medaljens Bagside (2005). Danskir embættismenn í tveimur ráðuneytum og í ríkislögreglunni báru ábirgð á morðunum á ríkisfangslausum gyðingum, sem Danir vildu ólmir senda til Þýskalands eða Póllands. En Danir héldu því leyndu, meðan Finnar tóku strax á málunum. 

Meðal þeirra gyðinga sem Danir vísuðu úr landi fyrir stríð og áður en Danmörk var hersetin af Þjóðverjum var Hans Eduard Szybilski, þýskur gyðingur, kventískufatasölumaður, sem reynt hafði að setjast að í Svíþjóð árið 1936. Honum var vísað úr landi í Svíþjóð árið 1938 og sama ár frá Danmörku. sem síðar var sendur til Eistlands af finnskum yfirvöldum. Þar var hann dæmdur til dauða og ásamt hinum gyðingunum sem fangaðir voru af VALPO sendur til Auschwitz-Birkenau, þar sem hann var skotinn til bana við flóttatilraun (ég ritaði lítillega um Szybilski í bók minni).

Finnska lögreglan hitti Evald Mikson 

Finnskur lögreglumaður, Olavi Vieherluoto, sem vitnaði gegn yfirboðurum sínum árið 1945, lýsti m.a. fundi sínum með eistneska lögreglumanninum Evald Mikson í október 1941, sem greindi frá því hvernig Mikson hafði myrt gyðinga. Viherlouto upplýsti:

"Because I did not see a single Jew in Tallinn, I asked the gentlemen of the Sicherheitspolizei, where all the Jews had vanished from Tallinn. They told me, that the Jews are allowed to sojourn only in the inland, 15 kilometers from the coast. When I had heard from my Estonian guide, that the Jews had been placed in concentration camps, I asked the matter also from a couple of officials of the political police, a.o. from Mikson. They explained that there were practically no Jews in Estonia any more. Only a group of younger Jewish women and children is closed in a concentration camp situated in Arkna. All the male Jews have been shot. After the conquest of Tartu 2600 Jews and communists were shot. In Tartu a great number of even very small Jewish children starved to death.

A couple of days before my return to Finland Mikson told me that the next day they would bring several tens of elderly Jewish women to the central prison on Tallinn and another official who was there, said that they will be given "sweet food". Both of them explained that such Jewish old women had nothing to do in the world any more. They did not tell me more precisely what they meant by "sweed food", but I think that those Jews were shot a couple of days later. Mikson namely told me that on the same morning when I last time visited the central prison, they had taken 80 Jews on trucks to the woods, made them to kneal on the edge of a pit and shot them from back." (Sjá m.a. Silvennoinen 2010).

Mikson þekkja Íslendingar vitaskuld best sem Eðvald Hinriksson (1911-1993), nuddarann sem lést á Íslandi eftir að íslensk yfirvöld höfðu, í dágóðri samvinnu við eistnesk yfirvöldum, dregið að rannsaka ásakanir á hendur honum um stríðsglæpi. Hann fór eins og margir aðrir böðlar í baltnesku löndunum hlæjandi að fórnarlömbum sínum yfir móðuna miklu.

KGB vildi vita meira 

Þess má geta, að sonur Joukos, Kaarlo Voionmaa, sem starfar sem málvísindamaður við háskólann í Gautaborg, hefur upplýst mig, að er faðir sinn hafi eitt sinn verið staddur í Sovétríkjunum sálugu á 7. áratug síðustu aldar, líklegast á einhverri ráðstefnu, þá mun KGB hafa tekið hann afsíðis og yfirheyrt hann um þann tíma sem hann þjónaði í finnska flotanum í Eistlandi. Kaarlo Voionmaa og systkini hans vita því miður ekki meira um þá yfirheyrslu, eða hvað faðir þeirra upplifði meðan hann dvaldi sem flotafulltrúi í Tallinn á stríðsárunum. Sum þeirra vilja reyndar ekki ræða málið. Nýlega minntust börn Joukos Voionmaas100 ára árstíðar hans. Sjá hér.

Gaman hefði verið að fá aðgang að gögnum KGB um Voionmaa ef einhver eru. Það yrði líklega það sem menn kalla Mission impossible, því þrotabú Sovétríkjanna er svo spillt, að maður þarf að vera milljónamæringur til að fá að ganga að slíkum gögnum, það er að segja ef leiðtoginn í Kreml leyfir slíkt, en Pútin sleit eins og allir vita ballettskónum í KGB. Líklegt er þó að Voionmaa hafi sýnt Rússum þegjandi þögnina og að "mappan" hans sé tóm. En kannski...

Þakkir

færi ég Kaarlo Voionmaa málvísindamanni í Göteborg, sem er áhugaverður bloggari og persónuleiki, og sonur Jouko Voionmaas, sem og til Oula Silvoinainens prófessors í Helsinki fyrir veittar upplýsingar og hjálp.

Ítarefni:

Rautkallio, Hannu 1988. Finland and the Holocaust: The Rescue of Finland's Jews. (Holocaust Library, New York. 

Silvennoinen, Oula 2010. Geheime Waffenbruderschaft: Die sicherheitspolizeiliche Zusammenarbeit zwischen Finnland und Deutschland 1933-1944. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.

Stummann Hansen, Steffen 2005. Islands Pompeji; Den Fællesskandinaviske Arkæologiske Ekspedition til Þjórsárdalur i 1939, [PNM Publication from the National Museum, Studies in Archaeology & History Vol. 11,] Copenhagen. 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2005. Medaljens Bagside; Jødiske Flygtningeskæbner i Danmark 1933-1945. Vandkunsten 2005. (Finnið hana á Gegni).

Weiss-Wendt, Anton 2009. Murder without Hatred; Estonians and the Holocaust. Syracuse University Press.

Hvar er húfan mín?

Hvar er húfan mín?
Hvar er hempan mín?
Hvar er falska gamla fjögra gata flautan mín?
Hvar er úrið mitt?
Hvar er þetta og hitt?
Hvar er bláa skyrtan, trefillinn og beltið mitt?
Ég er viss um að það var hér allt í gær.

Höfund þessarar vísu þekki ég ekki, en ég söng hana gremjulega innra með mér árið 1988. Ég veit aftur á móti hver skrifaði þessi vísu orð: Týndur hlutur er ekki alltaf glataður. Þau skrifaði fyrrverandi þjóðminjavörður, Þór Magnússon. Hann átti nefnilega í stökustu vanræðum með hve oft hlutir hurfu á Þjóðminjasafninu, eins og greint hefur verið frá áður á Fornleifi. Þjóðminjasafnið staðfesti loks opinberlega árið 2012, að einstæðir gripir úr íslenskum kumlum hefðu horfið erlendis.

Vegna tíðra hvarfa forngripa á Þjóðminjasafninu þótti Þór Magnússyni ástæða til að skrifa mér langt bréf í febrúar árið 1988, þegar ég stundaði hluta af doktorsnámi mínu við Durham University á Englandi. Í bréfinu skrifaði Þór m.a.:

Fyrir um tveimur árum eða þremur tók ég eftir því , að í skápinn þar sem sýnd eru gömul innsigli og hringir, þar á meðal bréf Jóns Arasonar, vantaði nokkra gripi. Þeir höfðu verið teknir án þess að nokkurt spjald væri sett í staðinn, eins og við reynum þó að gera að fastri venju, og voru skörðin auð og ófyllt eftir. Þetta eru gersemar, en eitt er innsigli (frekar en hringur með rauðum steini og grafin í vangamynd af manni, sagður kominn upp úr leiði Sigurðar Vigfússonar Íslandströlls á Kvennabrekku, og svo virðist, eftir plássinu að dæma, vanta tvo hringi í viðbót, en enginn texti hefur verið við þá.

Vegna misminnis starfsmanns safnsins taldi Þór að ég hefði sagst sjá hringana heima hjá dr. Kristjáni Eldjárn á Sóleyjargötunni.

Allt bréfið, sem mér þótti hið óþægilegasta, vega illa að heiðri mínum og þjófkenna mig, má lesa hér.

Eins og menn sjá má af bréfinu, hafði Þór Magnússon að vanda litla stjórn á hlutunum, ef nokkra, en hann mannaði sig þó upp í að hafa samband við mig og spyrja mig um horfna gripi á Þjóðminjasafninu. Ég var ekki einu sinni starfsmaður Þjóðminjasafnsins.

Handritað svar mitt má lesa hér. En ég heyrði ekki meira um þessa gripi eftir þetta svar mitt til Þórs.

Ný fyrirspurn - ný aðför - um týnda innsiglishringa 

28. maí árið 1997 ritaði ég Þjóðminjasafni bréf frá Kaupmannahöfn,  þar sem ég bað um upplýsingar um þá týndu gripi sem Þór Magnússon leitaði að árið 1988. Ég bað m.a. um ljósmyndir af þessum gripum (sjá hér). Þór Magnússon svaraði og sagði gripina fundna og bauð mér að panta ljósmyndir af þeim gegn kostnaði. Ég gat hins vegar af góðum ástæðum ekki skrifað og beðið um eitthvað sem ég vissi ekki hvað var og sem Þór þekkti ekki einu sinni safnnúmerin á. En ég bjóst auðvitað við því að Þjóðminjavörður hefði skráð það hjá sér þegar gripirnir fundust aftur.

Þór Magnússon skrifaði aldrei til annarra en mín varðandi týndu innsiglishringana. Engin bréf þess efnis fann ég í bréfasafni Þjóðminjasafns Íslands er ég vann þar. Ég fann reyndar aldrei svar mitt til Þórs, bréf hans til mín eða önnur gögn um þetta hvarf í bréfasafni Þjóðminjasafns. Þar áttu þau að vera því Þjóðminjavörður sendi þessar fyrirspurnir á vegum stofnunar sinnar.

Týndur hlutur er ekki alltaf glataður skrifaði Þór. Þrír innsiglishringar voru þó tröllum gefnir árið 1988, og þegar þeir voru komnir í leitirnar og reyndust hafa orðið óreglu að bráð frekar en að hafa týnst, átti ég að fara að borga fyrir myndir af þessum gripum.

Fordómar og hatur Þórs Magnússonar í garð minn fékk útrás í ýmsum gjörðum hans. Ég lá einn manna undir grun um að vita um gripi sem Þjóðminjasafni þekkti ekki einu sinni safnnúmerið á. Hann rak mig síðar frá Þjóðminjasafni Íslands árið 1996 fyrir að segja sannleikann um ýmsa hluti. Sannleika sem hann vildi ekki heyra, en sem loks kom honum í koll þegar hann var rekinn vegna óhóflegrar framúrkeyrslu á fjárlögum Þjóðminjasafnsins - sem hann reyndi auðvitað að kenna öðrum um með glapræðislegum aðferðum. Ég var ekki rekinn vegna Miðhúsasilfurs eins og illa gefnir og enn verr upplýstir menn halda fram.

Beiðni

Langar mig nú að biðja Þór að senda mér myndir af týndu gripunum sem ekki glötuðust. Hann hefur öll tök á því og getur greitt fyrir slíkt, þar sem hann hefur lengstum eftir að hafa misst embætti setið uppi á kvisti hjá Þjóðminjasafninu, meðan ég hélt áfram í ævilöngu Berufsverbot sem hann setti mig í árið 1996 fyrir að spyrja opinberlega spurninga um lélega stjórnunarhætti á vinnustað mínum.

Taka ber fram, að Þjóðminjasafnið er í dag allt önnur stofnun, sem tók stakkaskiptum eftir að Þór Magnússon var settur í leyfi snemma á 10 áratug 20. aldar eftir að unnin hafði verið skýrsla sem sýndi óhæfi hans til að stjórna Þjóðminjasafninu. Ég þurfti að knýja þá skýrslu út úr Menntamálaráðuneyti árið 1997 og kærði það álit ráðuneytis (Þórunnar Júníönu Hafstein) að þetta væru vinnuskjöl einvörðungu ætluð ráðuneytinu.  Úrskurðarnefndar um Upplýsingamál var ekki sammála ráðuneytinu og ættarlauknum þar.

Svo fór Þór í leyfi til að skrifa um silfur 

Þór fékk leyfi frá störfum árið 1992 til að skrifa sögu Silfurs á Íslandi fyrir Iðnsögu Íslands á fullum launum Þjóðminjavarðar og þar að auki 8 mánaða laun frá Iðnsögu Íslands (sjá hér). Enn er þó ekki farið að bóla á þessu verki. Guðmundur Magnússon sagnfræðingur og starfsmaður Sjálfstæðisflokksins var settur Þjóðminjavörður í apríl 1992 til mikillar óánægju fyrir þá starfsmenn á Þjóðminjasafninu sem gengið höfðu sjálfala. En Þór kom aftur til starfa eftir rúm tvö ár og Guðmundur var látinn hætta þrátt fyrir góð störf. Þór var hins vegar rekinn frá störfum fyrir óhóflega framúrkeyrslu, og sannaðist þá aftur það mat sem skýrslan frá 1991 gaf. Þór reyndi, þegar hann gat ekki gert grein fyrir framúrkeyrslunni, að kasta skuldinni á saklausan fjármálastjóra safnsins. Starfsmenn þeir sem Þór hafði haldið uppi í lystisemdum í áraraðir, jafnvel án lokaprófa í þeim greinum sem þeir sögðust vera menntaðir í, voru hins vegar fljótir að snúa bakinu við meistara sínum, eins og þeir höfðu sumir einnig gert þegar skýrslan um Þjóðminjasafnið var unnin árið 1991.

Þjóðminjasafnið má nú vinsamlegast skrá bréfaskriftir þær sem hér eru opinberaðar í bréfabækur safnsins. Þær eru ekkert einkamál og því birtar hér til að kasta ljósi á mjög dökkan kafla í sögu fornleifavörslunnar á Íslandi.

Fleiri þjófkenningar

Árið 1996, þegar Þór Magnússon rak mig frá störfum á Þjóðminjasafninu og setti mig þar að auki í ævilangt atvinnubann á safninu, var mér skipað að pakka mínar föggur og yfirgefa safnið með eins dags fyrirvara! Hvaða glæp ætli menn fremji til að fá slíka meðferð? Ég hafði m.a. lýst sömu skoðun og skýrslan frá 1991 sem ég fékk fyrst árið 1997.

Þegar ég fór að setja eigur mínar í 4 pappakassa, lét Þór Magnússon, með leyfi menntamálaráðherra og Sturlu Böðvarssonar formanns Þjóðminjaráðs, húsvörð safnsins og Guðmund Ólafsson fornleifafræðing (einn þeirra starfsmanna sem starfaði án lokaprófs í fornleifafræði í áraraðir og kallaði sig samt fornleifafræðing) standa og fylgjast með því.

Ég kallaði þá til vin minn til að verða vitni að þessum aðförum. Ekki var nóg með að Þór léti varðhunda sína standa og athuga hvern einstaka hlut sem ég setti ofan í kassana. Þegar þeir voru komnir niður á jarðhæð og stóðu við bakdyrnar, þar sem ég ætlaði að bera pappakassanna inn í rauðu Löduna mína, þá kemur Þór Magnússon í eigin persónu og fer sjálfur í kassana. Hann tók möppur og annað upp úr þremur kassanna og fletti eins og hann væri í hlutverki Herr Flicks í Allo Allo sjónvarpsmyndaröðinni bresku. Ég held að hann hafi fyrst og fremst hætt við það verk, þar eð þarna voru staddir iðnaðarmenn sem þótti þetta mjög furðulegt athæfi og einblíndu á það sem var að gerast. Einnig var þar staddur vinur minn, lögfræðingur.

Hver veit, kannski var Þór Magnússon enn að leita týndu innsiglishringanna? Þeir reyndust, eins og hann skrifaði árið 1997 "ekki hafa horfið. Þeir höfðu farið, sennilega við tilfærslu, á bak við aðra hluti í sýningaskáp og sáust ekki fyrr en þeir hluti voru hreyfðir". Já, svo vel leituðu menn (sem voru menntaðir í því að leita) af sér allan grun.

Hatur og fordómar Þ.M. leiddi hann til ómerkilegra ásakana. En hann er ekki eini Íslendingurinn sem stundað hefur þá iðju. Langar mig að nefna dæmi, því þau sanna frekar málið en það sem mönnum "finnst" og "þykir". Eitt sinn skrifaði ég klausur í Morgunblaðið, þar sem ég mótmælti því að helfararafneitari fengi að skrifa hatursræðu í blaðinu. Morgunblaðið vildi heimfæra mig og setti á mig nafn vinnustaðar míns, þó ég hefði ekki skrifað hann í innsendum texta. Helbláir fingurnir á bak við menn eins og Þór Magnússon í íslenska stjórnkerfinu, skipuðu Þór að banna mér að nota nafn Þjóðminjasafnsins, þegar ég skrifaði um helfararafneitendur. Ég greindi Þór frá því að ég hefði ekki skrifað annað en fornleifafræðingur í aðsent bréf til Morgunblaðsins. Einhvern veginn fékk ég á tilfinninguna að Þór væri þeirrar skoðunar að helfararafneitun ætti rétt á sér "eins og önnur gagnrýni", og við frekari samræðu kom í ljós Þór taldi að það hefði verið gerð aðför að saklausum manni þegar stofnun erlendis bað um rannsókn á högum Eðvalds Hinrikssonar, sem yfirvöld í Eistlandi hafa skilgreint sem stríðsglæpamann, með semingi þó.

Myndir af hringunum takk 

Þess vegna bið ég nú Þjóðminjasafn Íslands og Þór Magnússon um að senda mér myndir af þessum týndu gripum mér að kostnaðarlausu, svo ég ég geti birt myndir af þeim hér á blogginu. Hér hjá Fornleifi týnist ekkert.

Staða mála 17/7 2020:

Nú erum við í júlímánuði 2020 og ekki hef ég enn fengið myndir af gripunum sem Þór Magnússon taldi að væru týndir.

 

Tíðindi úr skriftastól síra Fornleifs

Við síðustu færslu mína, sem fjallaði um sölu á fágætum bókum úr safni Jóns Helgasonar prófessors í Kaupmannahöfn, fékk ég ágæta athugasemd frá afkomenda Jóns, Ólöfu Nordal listamanni. Ég þakka henni fyrir.

Ólöf greindi frá því, hvernig síðari kona Jóns, Agnethe Loth, ákvað að ánafna merkum bókum, skjölum og öðru úr eigu Jóns til jesúítasafnaðar í Kaupmannahöfn. Er fyrri kona Jóns dó gátu menn ekki setið í óskiptu búi. Væntanlega hafa börn Jóns ekki viljað krefjast neins af föður sínum og ekki gert sér í hugarlund að hann gengi aftur í hjónaband. En Jón fann sér nýja konu, eða hún hann, en hún gerðist einnig með tímanum háheilagur jesúíti. Heilagur Loyola hefur líkast gert sér ferð upp úr neðra og fyrirskipað henni að ánafna sál og æviverki Jóns Helgasonar til jesúíta. Þess vegna er nú verið selja safn Jóns - eða jesúítanna - hæstbjóðanda á uppboði í Kaupmannahöfn.

Með einu símtali til skjalasafns kaþólsku kirkjunnar í Danmörku fékk ég upplýsingar um hvað hafði gerst.

Starfsmenn uppboðsfyrirtækisins Bruun Rasmussen í Kaupmannahöfn heimsóttu nýlega prest Jesúítasafnaðarins í Danmörku og fengu að vinsa úr safni Jóns Helgasonar það sem þeim þótti bitastætt af því sem eftir var. Séra Gerhard Sanders, sem er eini jesúítapresturinn sem eftir er í Danmörku var viðstaddur þessa heimsókn frá uppboðshaldarafyrirtækinu. Ég hringdi í dag (6. desember 2012) í séra Sanders, og líkt og konan á skjalasafni skrifstofu kaþólska biskupsdæmisins í Danmörku settist hann í skriftastól síra Fornleifs og sagði mér allt af létta. Ég þurfti ekki einu sinni að nota eina einustu þumalskrúfu, strekkingarbekk minn eða naglastól á svartkuflinn.

Agnethe Loth, síðari kona Jóns Helgasonar, ánafnaði öllu eftir Jón til jesúítasafnaðarins í Kaupmannahöfn og nutu börn hans eða Árnastofnun í Kaupmannahöfn ekki góðs af neinu. Jafnvel höfundarréttur að verkum Jóns lenti í eigu Jesúíta. Á 10. áratug síðustu aldar hafði söfnuðurinn samband við Árnastofnun í Kaupmannahöfn og fékk stofnuninni einhver skjöl og t.d. málverk af Jóni. Annað var selt á fornbókasöluna Lynge og søn, og líklega hefur eitthvað af því verið selt til íslenskra fornbókasala. Ein af perlunum var svo seld þann 27. nóvember síðastliðinn.

Að sögn séra Sanders þurfti að rýma húsið sem "var fullt af bókum". Ekki heyrðist mér monsignorinn hafa mikinn áhuga á bókum, en um bókasafnið hafði áður séð hollenskur preláti, sem nú er kominn á elliheimili í Hollandi.

Árnastofnun í Kaupmannahöfn á ekki bókina 

Hvernig Agnethe Loth datt í hug að jesúítum gagnaðist bækur og skjöl Jóns Helgasonar betur en t.d. Árnastofnun eða Stofnun Árna Magnússonar í Reykjavík er erfitt að skilja.

Ljótt er til þess að hugsa að Árnastofnun í Kaupmannahöfn hafi ekki hneppt bandið með Skálholtsútgáfunum frá 1688. Landnámabókarútgáfuna úr Skálholti á stofnunin t.d. ekki til nema í ljósriti. En þótt að Árnastofnun hefði vitað af bókinni fyrir uppboðið, þá er jafn víst að ekki hefði verið hægt að kaupa hana, því ráðstöfunarfé þess bókasafns sem Árnastofnun á Hafnarháskóla heyrir undir eru skitnar 2,2 milljónir íslenskra króna á ári.  

Selt út úr bókasafni Jóns Helgasonar prófessors

 

Uppboðshúsið Bruun Rasmussen í Kaupmannahöfn hefur oft á boðstólum vörur sem tengjast Íslandi á einn og annan hátt. Fyrirtækið hefur sömuleiðis oft reynt að selja fölsuð íslensk málverk og jafnvel fyrir íslenska stjórnmálamenn og aðra krimma, en hefur ekki orðið kápan úr því klæðinu eftir að Ólafur forvörður fór á stjá. Oft seljast þarna dýrgripir sem íslensk söfn missa af vegna áhugaleysis eða fjárleysis, eins og t.d. gerðist fyrr á árinu, er forláta vasi með einstökum Íslandsmyndum var boðinn upp. Fornleifur skrifaði um það, bókstaflega með grátstafina í kverkunum. Síðan þá hefur vasinn örugglega brotnað.

Í mörg ár hef ég verið í miklum vafa um kunnáttu og menntun sumra þeirra „sérfræðinga" sem vinna hjá Bruun Rasmussen, og nýlega upplifði ég nokkuð, sem renndi stoðum undir þann grun minn. Ég fór á Bókamessuna (Bogforum), sem í fyrsta skipti var haldin í Bella Centret á Ámakri í stað Forum. Þar var Uppboðsfyrirtækið Bruun Rasmussen með bás og kynnti þar væntanlegt uppboð á fágætum ritum, handritum og bókum, uppboð númer 1248, sem er hægt var að taka þátt í á netinu þann 27. nóvember sl. Þarna var t.d. hægt að sjá hluta af safni bóka Hans Christians Andersens um 60 bækur og annað sem verðsett var á 400.000-500.000 danskar krónur, sem og handrit frá frá Grænlandi skrifað og teiknað af Niels Egede, syni hins þekkta trúboða Hans Egede, sem fjallar um dvöl hans í Egedesminde (Aasiaat) við Diskóflóa, verð 100.000 kr.

Landnámabók 1688 og þrjú önnur rit

Ég rak hins vegar strax augun í Landnámuútgáfuna frá 1688, Sagan Landnáma um fyrstu bygging Islands af Norðmönnum, sem gefin var út í Skálholti af Þórði Þorlákssyni biskupi og prentuð af Hendrick Kruse. Bókin er bundin í leðurband með þremur öðrum verkum úr Skálholti frá árinu 1688 og áætlað verð þeirra var 100.000 kr. Hinar bækurnar sem bundnar voru í sama band og Landnáma: Christendoms Saga hlioðande um það hvornenn Christen Tru kom fyrst a Island at forlage þess háloflega herra Ólafs Tryggvasonar Noregs Kongs;  Scheda Ara prests froda um Island og Gronlandia eður Grænlands saga Úr Islendskum Sagna Bookum og annalum samantekin og a latinskt maal skrifuð. Áætlað verð 100.000 danskar krónur.

Ég spurði konu sem þarna stóð, sem kynnti sig sem M.A., sem er titill sem ekki er ekki einu sinni veittur í Danmörku nema að maður kaupi sér hann á CBS (Copenhagen Business School og slíkum tívolískólum) og sá ég strax að hún hafði lítið sem ekkert vit á bókfræði fyrri alda.

Ég tjáði henni furðu mína á því, af hverju bækurnar væru kynntar sem Skalhollte books. Þá tjáði hún mér að "Skalhollte" væri biskupsstóll á Íslandi. Þar sem hún var M.A. og ég var Ph.D. fór ég þá að reyna að skýra út fyrir henni að Skálhollte væri bara staðsetningarþágufallsmynd af nafni Skálholts. Ég held að hún hafi ekki fattað neitt, enda bara ráðin til að selja og vera sæt og látast vita eitthvað sem hún hafði ekki hundsvit á. 

Ingólfur Arnarsson. Í uppboðsskrá á ensku er hann kallaður riddari (knight).

Úr bókasafni Jóns Helgasonar prófessors 

Það vekur vitanlega athygli að bækurnar eru úr bókasafni Jóns Helgasonar prófessors og forstöðumanns Árnastofnunar, Arnamagnæanske Samling í Kaupmannahöfn frá 1927 til 1966, sem ég hitti einu sinni með föður mínum á Øster Voldgade 12 í Kaupmannahöfn á 8. áratug síðustu aldar. 

Ekki veit ég hvort Agnethe Loth, síðari kona Jóns eða börn hans 3, hafi erft þessa innbundnu Skálholtsútgáfur, en nú er líklegast þröngt í búi hjá þeim sem erfði þetta, og þannig fara gersemar sem þessar í sölu. Ég tek eftir því að bækurnar eru vel forvarðar. Það hefur líklega verið gert á Árnastofnun í Kaupmannahöfn. Kannski fylgja kvittanir fyrir því með kaupunum. Ólíklegt þykir mér þó að einhver af afkomendum Jóns á Íslandi séu að selja „Skalhollte books". Það væri nú það minnsta að geta gert grein rétt frá því sem selt er. Því finnst mér líklegast að þetta sé að koma úr einhverju búi hér í Danmörku. En hvað á maður að gera við skruddur þegar nýjar kynslóðir hafa ekkert vit á þeim, erfingjarnir eru fyllibyttur eða hagfræðingar eða einhverjar blækur, sem þurfa að kaupa íbúð eða bíl, eða lifa af í atvinnuleysi "ESB-paradísarinnar", kannski hámenntað fólk.

Eiginlega finnst manni að svona perlur eigi að varðveita á Íslandi.

Í fyrra var hlaupið til og reynt að stoppa vafasaman brotasilfurkaupmann frá Bretlandseyjum sem keypti víravirki frá því um 1950 og annan menningararf sem Íslendingar vilja koma frá sér til að hafa ráð á IPad og öðrum nútímalystisemdum. En hver hleypur til þegar "erfingjar" Jóns Helgasonar selja dýrgripi sína í Kaupmannahöfn? Hvar er fornminjalöggan þá? 

Ég myndi að minnsta kosti hafa keypt Skálholtsprentin hefði ég átt "moneypening", en ég er auðvitað ekki eðlilegur þar sem ég gef lítið fyrir yfirborðsmennsku, skrum og gírugheit nútímans. Þess vegna var þessi færsla skrifuð á Brother ritvél frá 1948. Jón Helgason heitinn hefði örugglega ekki gefið hátt fyrir íslenskuna, en ég vona hins vegar að hann snúi sér ekki önugur í gröfinni, nú þegar Skálholtsbók hans hefur verið seld af menningarhörmöngurum í Kaupmannahöfn fyrir slikk (2.306.000 ISK).

Einhver hefur væntanlega orðið glaður yfir því að næla í þessar fjórar bækur í afburðargóðu bandi frá 17. öld.  Þetta er ágæt jólagjöf. Væntanlega var það ríkur þýskur bókasafnari sem á hillur sem hann er enn að fylla, eða kínverskur fagurkeri og mannvinur sem vill kaupa upp menningu og lendur annarra þjóða. Ég hætti vangaveltum, annars verður mér flökurt.

Furðumyndir frá 18. öld á Listasafni Íslands: Síðari hluti

Ottó barón Reedtz-Thott á Gavnø hefur verið svo vingjarnlegur að upplýsa mig, að ekki hangi lengur á veggjum hallar hans verk úr furðumyndaröð þeirri sem sýnir Ísland, og sem upphaflega var eign forföður hans Otto Thotts. 24 verkanna voru gefin Íslendingum árið 1928 (sjá fyrri færslu), en myndirnar voru upphaflega 32 að tölu árið 1785, er gerður var listi yfir málverkasafn Thotts. Baróninn upplýsir í tölvubréfi dags. 20.11. 2012, að árið 1930 hafi verið haldið uppboð á lélegum verkum úr safni góssins á Gavnø, en þar á meðal voru ekki neinar myndir sem gætu hafa verið 8 myndir úr Íslandsmyndaröðinni. Líklegt er því, að myndirnar 8, sem vantar, hafi verið orðnar svo lélegar árið 1928, að menn hafi annað hvort ekki viljað gefa Íslendingum þær, eða að þær hafi verið komnar í glatkistuna miklu fyrr.

Við getum þó leyft okkur að vona, að einhver sé enn með átta svipaðar myndir á veggjum sínum. Myndin hér að ofan sem er ein hinna 24 í Listasafni Íslands, er harla illa farin sökum einhvers konar skemmdarverks eða slyss. Kannski fór verr fyrir þeim síðustu átta en þessari mynd.

Tilgáta um listamanninn: Sæmundur Hólm 

Hvað Ólafur Ingi Jónsson byggir fyrrnefndar hugmyndir sínar um hollenskan uppruna og aldursgreiningu til lok 17. aldar á, fyrir utan það litla sem hann sagði í véfréttastíl í fyrrgreindum útvarpsþætti, get ég ekki alveg gert mér grein fyrir.

Greinilega var málarinn, sem bar ábyrgð á þessum málverkum, enginn Rembrandt. En samt eru atriði í málverkunum sem benda til að listamaðurinn hafi lært málaralist og handverk sitt. Þau atriði sem ég taldi til í síðustu færslu tel ég benda til þess að myndirnar hafi orðið til á seinni hluta 18. aldar en ekki á 17. öld eins og Ólafur forvörður heldur.

Sömuleiðis tel ég ekki lokum fyrir það skotið, að líta sér aðeins nær en til Hollands. Hvað með að Íslendingur, búsettur erlendis hafi málað þessi furðuverk? Er það óþarflega glannalegt á þessum síðustu ESB-tímum.

Kristján Sveinsson sagnfræðingur varpaði reyndar fram þeirri spurningu, er ég ræddi nýverið við hann um furðuverkin á Listasafni Íslands, án þess að hafa séð myndirnar, að Sæmund Magnússon Hólm (1749-1821) væri kannski listamaðurinn. Sæmundur var fyrsti Íslendingurinn sem við vitum að hafi stundað nám á listaskóla.

Sæmundur Magnússon fæddist að Hólmaseli á Meðallandi árið 1749, sonur hjónanna Guðmunds Magnússonar og Guðleifar Sæmundsdóttur. Sæmundur gekk í Skálholtsskóla og var um tíma djákni á Kirkjubæjarklaustri. Hann hélt síðan til Hafnar árið 1774 og bjó þar og nam við kröpp kjör fram til 1789 er hann fékk brauð að Helgafelli og Bjarnarhöfn á Snæfellsnesi.

Hann lærði til prests í Kaupmannahöfn en lauk sömuleiðis öllum deildum Konunglegu Akademíunnar og sumum með ágætum, fékk meðal annars medalíur, verðlaun og konunglegt leyfi til að framleiða gljápappír, (pappír með glansáferð), sem hann segist hafa fundið upp. Þann pappír hefði ég gaman af að sjá, ef einhver ætti snifsi af honum. Sjálfur orti Sæmundur eftirfarandi línur um verlaun þau sem honum áskotnuðust í Kaupmannahöfn. 

Medalíur fimm eg fjekk

forþjent verkin standa;

teikningin til gæða gekk

gjörði eg reynslu vanda.

 

Uppfinninga rækta eg ráð

raun skal vitni bera.

Ríkis fjekk um lög og láð

leyfi að fabrikera.

Margt er til eftir Sæmund, en engin þekkt ólíumálverk 

Þótt ekki séu þekkt nein olíumálverk eftir Sæmund Hólm, þekkjum við þó nokkuð af mannamyndum sem hann teiknaði með rauðkrít, nokkrar koparstungur, sem og þó nokkrar teikningar í handritum, stafagerðabækur og ýmis konar kort og yfirlitsmyndir. 

Sannast sagna þykir mér, líkt og mörgum samtímamönum Sæmundar, hann ekki sýna mikinn listamann, til að mynda í andlitskrítarmyndum sínum. Hann átti í stökustu erfiðleikum með hlutföll á milli líkama og höfuðs og dýpt og gullinsnið lærði hann aldrei. Hann gat ekki teiknað persónur með mikilli snilld. Myndirnar hér að neðan, m.a. af grasafræðiprófessornum Erik Viborg, sem nú eru varðveitt í Friðriksborgarhöll, mynd sem hann vann til verðlauna fyrir, sýnir fólk með stór höfuð og litla búka. Medalíur og verðlaun sem Sæmundi hlotnaðist, má miklu frekar líta á sem stuðning við efnalitla listanema á þessum tímum. Rauðkrítarteikningar Sæmundar voru að minnsta kosti ekki mikil list.

   

Det Thottske Palæ eins og það lítur út í dag

 

Tengsl Sæmundar við Otto Thott

Það er helst tvennt sem tengt getur Sæmund Hólm við Ottó barón Thott.

1) 

Í fyrsta lagi eignaðist Thott handrit sem Sæmundur hafði skrifað og myndskreytt, sem nú er að finna í Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn, þangað sem þau voru gefin eftir dauða Thotts.

2) 

Í öðru lagi stundaði Sæmundur myndlistanám í næsta húsi við heimili Otto Thotts í Kaupmannahöfn, Det Thottske Palæ, sem nú hýsir sendiráð Frakka í Kaupmannahöfn. Höllin var seld Frökkum árð 1930. Ef Sæmundur hefur kynnst baróninum sem keypti af honum handrit, hefur ekki verið langt að fara fyrir Sæmund, ef hann hefur fengið aðgang að hluta bókasafns baróns, sem einnig var hýst í Thottsku höllinni í Kaupmannahöfn.

Ef við lítum á handrit þau sem Thott keypti eða fékk af Sæmundi, er margt áhugavert að finna. Thott var maður upplýsingarinnar og átti hann stærsta bókasafn af handritum og smábæklingum í Evrópu sem flokkast getað sem upplýsingabókmenntir. Það sem hann hefur fengið frá Sæmundi, eða með hans hendi, var einnig af þeim toga. En áhugi á list var einnig ástæðan til að handrit eftir Sæmund komust í eigu Thotts. Thott hefur einhvern veginn eignast nokkuð sérstakt handrið sem Sæmundur skrifaði og myndskreytti á Hafnarárum sínum. Þetta er sambrotshandrit með eftirmyndum af  teikningum eftir meintan biskup "G.H.lin.... "sem áttu að fyrirfinnast í kórvegg innanverðum í kirkjunni að Sólheimum í Vesturs-Skaftafellssýslu; Þetta eru fimm teiknaðar helgimyndir sem sýna kafla úr sögu Jesús Krists og sem Sæmundur skrifar/afritar að hafi verið teiknaðar anno Domini 1414 (MCCCCXIV). Vandamálið er hins vegar það, að myndirnar sverja sig í ætt við koparstungur niðurlenskar, eða þýskar. frá 16. öld. Textinn undir myndinni í hverjum ramma er eintómt rugl, fyrir utan orðið Jesús, en í lokarammanum er skýring Sæmundar og neðst er árstalið 1414 og upplýst að G.H.lin... hafi teiknað á Lúsíudag í Föstu að Dyrhólum. Ekki er mér kunnugt um, hvort vísitasíur frá Sólheimakirkju á 17 og 18. öld lýsi slíku verki í kirkjunni, og er verið að rannsaka það. Mér er reyndar nær að halda, að Sæmundur hafið uppdiktað þetta listaverk og selt Thott baróni. Eðli myndanna og stíllinn benda ekki til fyrri hluta 15. aldar. 

Hluti af teikningu Sæmundar af mynd í Sólheima Kirkju.

Ef handritið með Sólheimabílætunum, sem Sæmundur hefur teiknað, og ef til vill selt Thott baróni, er einhvers konar blekking (já, hér er ég kominn í spor forvarðarins og gruna menn um græsku), þá er komin ærin ástæða til að ætla að Sæmundir kunni einnig að hafa verið fær um að mála furðumálverk af stöðum í heimalandi sínu, til dæmis sem einhvers konar æfingau í námi sínu, og hafi svo tekið upp því að selja þær Otto Thott, sem tók við öllu "gömlu" og hafði ráð á því að borga vel fyrir.

Maður getur ímyndað sér, að kennari Sæmundar í listunum hafi ef til vil beðið hann um að mála eitthvað eftir minninu frá Íslandi, og þar sem hann hefur vart gert víðreist nema um suðurhluta landsins og ekki þekkt aðra landshluta vel, hafi hann farið út það í að búa til þessar skemmtilegu fantasíur.

Það er þó einnig ýmislegt í málverkunum 24, sem sýnir skyldleika við önnur verk, teikningar Sæmundar, sem gefur ástæðu til að álykta að hann gæti  hugsast að vera listamaðurinn sem málaði myndirnar 24, þó það verði vart sannað nema með öðrum aðferðum en samanburði einum. Ýmislegt í myndunum gefur einnig ástæðu til að ætla, að listamaðurinn hafi verið ýmsu kunnugur á Íslandi. Hér skal það helst talið upp:

Karlahattar

Á málverkunum 24 á Listasafni Íslands er hattatíska karla með sama lagi og hattar í mörgum verkum Sæmundar, reyndar sláandi líkir. Dæmi:

Mynd af manni með einhvers konar fuglaháf eða snöru í bjargi í Vestmannaeyjum. Úr handriti Sæmundar Hólms um Vestmannaeyjar (NKS 1677 4to) sem er varðveitt er á Konunglega Bókasafninu í Kaupmannahöfn.

Úr handritinu Sæmundar um uppfinningu hans, nokkuð furðulega fiskveiðamaskínu sem er varðveitt á Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn (Kall 628a 4to). Handritið, sem eru auðlesið, og tilheyrandi myndir verða birt í heild sinni á Fornleifi innan skamms.

 

Maður á einu af málverkunum 24  og menn í svipuðum fötum og úr handriti Sæmundar um veiðimaskínuna. Myndin fyrir neðan er úr sama handriti.

 

Fjallastafur?

Hallar karlinn sér fram á fjallastaf?

Gott ef ekki er hægt að sjá Erkiskaftfellskan fjallastaf (broddstaf), sem einn karlanna á myndinni hallar sér fram á. Slíkan staf hefði Sæmundur nú þekkt úr heimahögum sínum og jafnvel notað. Slíkir stafir og af þessari lengd eru til á söfnum, t.d. í Skógum, þar sem Þórður fornfræðingur Tómasson sýnir oft þeim sem heimsækja hann staf með járnhring á og minnir um leið til gamans á frásögn Landnámu af því hvernig landnámsmaðurinn Loðmundur gamli á Sólheimum kom í veg fyrir flóð á byggð í jökulhlaupi með staf sem á lék hringur. Er þetta sem við sjáum á myndinni rammíslenskur broddstafur? Ef svo er, hefur sá sem málað hefur myndirnar haft töluverða þekkingu á Íslandi og Íslendingum. 

Kortagerð og staðarlýsingar Sæmundar 

Sæmundur fékkst nokkuð við gerð korta og perspektíva (prospekta, eins og það var kallað upp á dönsku), og er nokkuð að því varðveitt í Kaupmannahöfn. Á einni þeirra teikninga sem sýna Dyrfjöll í fuglasýn, eru fjöllin eru mjög ýkt ekki ósvipað því sem maður sér á málverkunum 24. Hvaða fyrirmynd Sæmundur hefur haft fyrir Dyrfjallamynd sinni væri áhugavert að vita, en líklega hefur hann teiknað þetta eftir teikningum skipstjóra sem skissað hafa strandlínuna þar eystra. 

Eftir Sæmund liggja nokkur handrit og teikningar á Konunglega Bókasafninu í Kaupmannahöfn. Í þeim og í teikningu af Ólafsvík frá 1785, sem er varðveitt á safninu á Frederiksborg, er ýmislegt sem sver sig í ætt við þá fantasíu í landslaginu sem sést á málverkunum 24 á Listasafni Íslands. Myndin af Ólafsvík sýnir Ennið í yfirgengilegri stærð. Myndin er lituð pennateikning og er teiknuð í Kaupmannahöfn áður en Sæmundur fluttist aftur til Ísland. Ólíklegt er að Sæmundur Hólm hafi nokkru sinni komið á Snæfellsnes áður en hann hélt til Hafnar til að stunda nám. Það sýnir myndin á vissan hátt.  Árið 1799 kom síðan út ný mynd Sæmundar af Ólafsvík í riti Jacobs Severin Plums Íslandskaupmanns, Historien om min Handel paa Island: mine Søereiser og Hendelser i Anledning af Islands almindelige Ansøgning til Kongen om udvidede Handelsfriheder m.v. Sú mynd, sem er koparstunga eftir teikningu Sæmundar, er allt öðru vísi en sú fyrri Ólafsvíkurmynd sem Sæmundur teiknar á Hafnarárum sínum, en hún sýnir einnig nýja kunnáttu Sæmundar á staðarháttum í Ólafsvík, en þá hafði hann verið verið prestur í 10 ár í næstu sveit. Þetta sýnir, að Sæmundur gat hæglega "skáldað" landslagsmyndir.

Ólafvík í tveimur gerðum eftir Sæmund Hólm. Neðri myndin, sem er koparstunga eftir óþekktri teikningu Sæmundar, er öllu nákvæmari en sú efri. Myndin hefur t.d. birst í bók Árna Björnssonar og Halldórs Jónsonar: Gamlar Þjóðlífsmyndir (1982).

Her fyrir ofan má sjá nálastungu sem gerð var eftir mynd Hólms fyrir ferðabók Olaviusar (1776) af Uxahver í Reykjahverfi, sem hætti að gjósa árið 1872. Myndin sýnir hver sem ekki er ólíkur þeim gusum og geysum sem maður sér á málverkunum sem komu til Íslands árið 1928. Fyrir neðan er upphaflega teikning Sæmundar sem er varðveitt í Konunglega Bókasafninu í Kaupmannahöfn.

 

Árið 1720 komu út frásagnir hollenska kapteinsins Gornelis Gijsbertsz. Zorgdragers, ritaðar af Abraham Moubach, sem mest fjallaði um hvalveiðar og Grænlandútgerð Hollendinga, efni sem Sæmundur hafði mikinn áhuga á og eftir hann liggja tvö handrit með myndum af hvölum og selum. Zorgdrager kom við á Íslandi árið 1699 og hitti þar danskan kaupmann á Goswijk, sem er hollensk hljóðritun á Húsavík. Kaupmaðurinn sagði hollensku ferðalögnunum frá goshver, líklega við Námaskarð. Þangað fóru Hollendingarnir. Eins og gengur á ferðalögum urðu þeir svangir. Bundu þeir kindalæri í snæri og suðu í hvernum. Í bókinni er koparstunga sem sýnir þessa matreiðslu Zorgdragers og félaga. Zorgdrager sagði síðan Abraham Moubach, að hann hafi haldið til haga vel soðnu stykki af kjötinu og farið með það á nærliggjandi sveitabæ eða kofa og hafi fengið þar mjólk að drekka, en annars hefði menn hans drukkið kælt vatnið úr hvernum. Koparstungan í bók Zorgdragers er greinilega ekki gerð af listamanni sem hafði verið í för með Zorgdrager. En minnir ekki hverinn í bók Zorgdragers á hver Sæmundar?

Uppfinningarmaðurinn Sæmundur Hólm

Sæmundur var fyrir utan að vera myndlistamaður, uppfinningarmaður, eins og fyrrnefndur gljápappír hans gefur til kynna. Hann velti mikið fyrir sér landsins gæðum eins og lærðum manni í miðri upplýsingaöld bar skylda til. Eftir hann liggur á Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn myndskreytt handrit sem hann kallaði Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten (Kall 628 b 4to). Það er Sæmundur með tillögu og teikningu af eins konar brú úr tré sem byggð er á nokkuð vafasaman hátt út í vatn til að auðvelda mismunandi netaveiði á laxi. Á Skýringamyndum hans fyrir machinuna, sem hann kallar svo, og sem ég læt fylgja hér, má sjá hvernig smíða má og nota slíka brú til mismunandi veiða. Á myndunum er menn einmitt klæddir á sama hátt og karlar á furðumálverkunum 24 sem komu til Íslands árið 1928.

     Tabula IIII

 Tabula V

 Tabula VI

Sæmundur var mikill kopíisti og í einu handrita hans, sem varðveitt eru á Konunglega Bókasafninu í Kaupmannahöfn, er að finna gott dæmi um það. Hann hefur tekið upp á því að teikna Vestmannaeyjaskip (Tólfæring?) eftir eldri mynd af Vestmannaeyjaskipi, sem síra Gizur Pétursson teiknaði árið 1704 (sjá hér).

Sæmundur hefur einhvern veginn komist í teikningu Gizurar og gert sína útgáfu. Takið eftir körlunum um borð. Fyrir utan að vera í nákvæmlega sömu stellingum og sjómennirnir á mynd séra Gizurar Péturssonar,  þá eru þeir með sams konar hatta og sömu hattana og allir karlar á myndunum furðulegu á Listasafni Íslands. Eftir að Sæmundur teiknaði handritið með þessari mynd, voru allir karlar hans á myndum með svona hatta, sem voru reyndar frekar gamaldags í lok 18. aldar nema á meðal, presta, gyðinga, bænda og hermanna sumra landa.

Lokaorð 

Ég tel ekki ólíklegt, að Sæmundur hafi í fljótheitum málað 32 lítil málverk af Íslandi, sem hann þekkti ekki sérstaklega vel áður en hann hélt til náms í Kaupmannahöfn. Þetta tel ég að Sæmundur hafi gert til að drýgja tekjur sínar og til að svala fróðleiksþorsta greifans. Slíkt telst ekki til falsana í þeim dúr sem Ólafur Ingi flettir ofan af. Ég tel að Sæmudur hafi helst notast við þær lýsingar sem hann gat fundið í bókum. Við sjáum slíkt t.d. í litaðri pennateikninu hans af Ólafsvík og Enninu frá 1785.

Ef Ólafur Ingi Jónsson forvörður á Listasafni Íslands greinir ekki betur frá niðurstöðum sínum og enduraldursgreiningum sem hann setti fram i sjónvarpsfréttum og útvarpsþætti, verð ég að álíta að forverðinum sem "eyðilagði" fermetrasöfn á veggjum fjölda nýríkra íslenskra "málverkasafnara" hafi í þetta sinn orðið á í messunni. En kannski hefur Ólafur samt eitthvað í handraðanum, einhver tæknileg atriði sem væri vert að fá skoðun og rannsókn á í Hollandi, fyrst hann heldur að málverkin séu ættuð þaðan. Það tel ég persónulega fjarstæðu. Handbragð myndanna er að mínu mati ekki hollenskt frekar en danskt. Af ofangreindum rökum fram settum, er ég vantrúaður á að myndirnar séu frá lokum 17. aldar eða að þær séu hollenskar, alla vega þar til sýnt verður fram á eitthvað annað og merkilegra.

Allar upplýsingar eru vel þegnar sagði Ólafur forvörður, og hér á Fornleifi, hafa menn getað lesið um tilgátu mína (Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar fornleifafræðings) í tveimur hlutum. Ég undirstrika orðið tilgáta. Nú má Ólafur svara og forverja sig, ef hann þorir.

Tilgáta mín um Sæmund, sem Kristján Sveinsson sagnfræðingur plantaði í mig með því að nefna Sæmund á "skæptali", tel ég engu verri en Hollendingakenning forvarðarins á Listasafni Íslands. Hollenskir listfræðingar, sem ég hef sýnt myndirnar, eru ekki á því að þær séu hollenskar, svona í fljótu bragði.