Fær Páll engin svör?

Útvarpsþátturinn Spegilinn hefur fengið til sín í heimsókn Pál Theódórsson eðlisfræðing og Orra Vésteinsson prófessor til að ræða hið endalausa umræðuefni landnámið. 

Enn og aftur heldur Páll því fram, að tilgátum sínum um landnám löngu fyrir ca. 870 sé ekki svarað. Þessu er til dæmis haldið fram í kynningu á viðtölunum í Speglinum við Pál og Orra:

"En Páll fær ekki svar. Að minnsta kosti fær hann ekki skrifleg, rökstudd svör."

" Fornleifafræðingar hafa fáu svarað Páli þegar hann hefur bent á viðarkolamælingar sínar..."

Vera má að sumum kollega minna þyki ástæða til að hundsa Páls. En Páll hefur ekki rétt fyrir sér, eða að rangt er eftir Páli haft, er því er haldið fram að Páll hafi engin svör fengið. Ég er fornleifafræðingur með doktorspróf í fornleifafræði en ekki í sagnfræði eins og Orri Vésteinsson, og hef hef svarað Páli opinberlega á þessu bloggi sem og í þessari greinargerð, t.d. um hvað mér finnst um að hann sé vinsa út úr útgáfum manna niðurstöður sem honum þykja henta við tilgátu sína um "landnám fyrir landnámið", en láta annarra niðurstaða úr sömu aldursgreiningaröðum ekki getið. Selektív vinnubrögð sem slík eru ávallt vítaverð og ég hélt satt að segja að slíkt væri ekki stundað í raungreinum.

 

Hér getur Páll og aðrir lesið innlegg mitt í umræðuna um landnámið fyrir landnám.

 

Páll hefur, svo dæmi séu tekin, notað óeðlilega háar niðurstöður sem komu úr geislakolsaldurgreiningum á beinum í Þjórsárdal til stuðnings tilgátu sinni um búsetu löngu fyrir landnámið sem flestir telja að hafi byrjað að mestu um eða eftir 870 e. Kr. Hinar háu niðurstöðurnar komu frá AMS-kolefnisrannsóknarrannsóknarstofu í Uppsölum. Sýni úr sömu dýra- og mannabeinunum, sem voru greind í Uppsölum, og gáfu aldursgreiningar löngu fyrir landnám á síðara hluta 9. aldar, voru einnig send til kolefnisaldursgreiningarstofunnar á Þjóðminjasafni Dana.

Ég sendi þannig tveimur aldursgreiningarstofum sýni úr sömu einstaklingunum án þess að ég léti stofurnar vita um þessa tvígreiningu. Greiningarnar á sýnunum í Kaupmannahöfn, sem ég hef fyrir löngu birt með greiningunum frá Uppsölum, sýndu á stundum allt annan aldur en sumar greiningar AMS-stofunnar í Uppsölum gerðu. Greiningarnar í Kaupmannahöfn voru í flestum tilvikum í samræmi og samhengi við afstöðu mannvistarlaga og aldur annarra leifa í Þjórsárdal, þar sem engar búsetuleifar hafa fundist undir Landnámslagi. Sumar AMS-greiningarnar í Uppsölum voru hins vegar gersamlega út í hött, en þær virðast henta tilgátum Páls. Aðrar greiningar frá Uppsölum voru í samræmi við greiningar sem gerðar voru í Kaupmannahöfn. Hins vegar voru bein, sem greind voru í Kaupmannahöfn til 11. aldar, greind til 7. aldar í Uppsölum.

Glaðleg kona leggst með beinum sem rannsökuð voru á Skeljastöðum í Þjórsárdal síðla sumars 1939. Beinin við hliðina á henni eru ekki frá því fyrir 870. Eins og grafið var á Skeljastöðum myndi ekki koma á óvart að beinum úr sumum grafanna hefði verið blandað saman. Meira um það síðar.

 

Aðrir fornleifafræðingar og sérfræðingar en ég (sjá bls. 7) hafa einnig fengið að senda sýni af mannabeinum úr Skeljastaðakirkjugarði til AMS-greininga og niðurstöður þeirra sýna án nokkurs vafa, að eitthvað gæti hugsanlega hafa verið að í greiningunum á AMS-stofunni í Uppsölum, þegar ég fékk gerðar aldursgreiningar þar sem sýndu niðurstöðu sem ekki stemmdu við niðurstöður greiningar á sömu einstaklingunum sem fóru fram í Kaupmannahöfn. Viti menn, þeir sem nýlega fengu greind mannabeinin úr Skeljastaðakirkjugarði máttu sannreyna það að ég hafði rétt fyrir mér um endalok búsetu í Þjórsárdal, og að Prófessor Sigurður Þórarinsson óð í villu er hann hélt því fram að henni hefði lokið árið 1104. Í fjölda ára lá ég undir svínslegum dylgjum sumra kollega minna og íslenskra jarðfræðinga fyrir að leyfa mér að halda öðru fram en jarðfræðiguðinn Sigurður Þórarinsson.

Hvaða halda menn að sé að? Páll segir að ekkert sé að og tekur háar niðurstöður í Uppsölum fram yfir hefðbundnu geislakolsgreininguna frá Kaupmannahöfn, þó svo að Páll hafi manna mest sjálfur haldið því fram að hefðbundnar kolefnisaldursgreiningar með langan talningartíma séu miklu nákvæmari og áreiðanlegri lausn á aldursgreiningarvandmáli eins og tímasetning elstu búsetu á Íslandi en AMS-greiningar eru.

Hugvísindamenn þora varla að segja að aðferðafræði og tæki raunvísindamanna séu þess leg að bila, eða að það séu menn á bak við tækin og hreinsun sýna, sem geti feilað. Eins og kunnugt er er mannlegt að gera mistök. Það er góð regla fyrir fornleifafræðinga að gera sér grein fyrir því að mælitæki og menn sem vinna við þau séu ekki aðgangurinn að hinum heilaga sanneika. 

Jú, Páli hefur svo sem verið svarað. Hann er ekki einn í heiminum, og því ástæðulaust fyrir þáttagerðamenn Spegilsins að ljúga því er þeir segja fornleifafræðinga hafa ekki svarað Páli. Lygar og sannleikshliðranir teljast hins vegar til gamallar hefðar á RÚV og er bæði hægt að mæla það með einföldum tækjum með því að hlusta og horfa á viðtæki sín og um leið að vera nokkurn veginn gagnrýninn.

Sumar rannsóknarstofur, eins og BETA, sem íslenskir fornleifafræðingar hafa mikið notað, bjóða upp á þagnarskyldu og aðra einkennilega þjónustu. Þetta er auglýsing frá BETA. Ekki sérlega traustvekjandi. Það eru ekki ófáar niðurstöðurnar frá BETA sem hafa sýnt landnám fyrir landnámið. Kannski eru fleiri faldar. Kolefnisaldursgreiningarstofur hafa verið í samkeppni og það ríkir mikil tortryggni á milli þeirra og enn er ekki skipulögð útgáfa á öllum aldursgreiningum í heiminum. Menn geta ekki rætt þann möguleika að rannsóknarstofur og aldursgreiningaraðferðin séu hinir "ófullkomnu" þættir í því ferli sem kolefnisaldursgreining er.

 

Páll og gömul veggjarbrot

Páli er einnig tíðrætt um veggjabrot í Kvosinni í Reykjavík og í Húshólma í Krýsuvík, sem hann telur að sýni landnám fyrir landnám. Ég hef áður greint frá túlkunarörðugleikum við aldursgreiningu veggjarbrotsins í Kvosinni. Þar orkar margt tvímælis og engin sönnun liggur fyrir því að þar sé hús frá því fyrir landnám. Það eru heldur engin haldbær rök fyrir því að veggurinn eða garðlagið í Húshólma sé frá því fyrir landnám. Lítum á rökstuðninginn hjá Páli. 

Þetta segir Páll um veggjarbrotið í Húshólma:

Ég segi fyrst frá garði í Húshólmum við Krýsuvík til að sýna hversu litla athygli vísbendingar um eldra landnám hafa fengið. Hár aldur garðsins kom í ljós fyrir 23 árum í rannsókn sem sjaldan er rædd og ekki hefur verið fylgt eftir þótt staðurinn liggi nánast við túnfót höfuðstöðva íslenskra fornleifarannsókna. Jarðfræðingarnir Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson (1988) rannsökuðu Ögmundarhraun á Reykjanesi, skammt frá Krýsuvík, sem rann um AD 1170. Þeir grófu þversnið gegnum þennan vel varðveitta torfgarð í Húshólmum (Mynd 1). Landnámsaska var hvorki í né undir torfi garðsins. Neðst í pælunni, þar sem torf var tekið, var hinsvegar dreif af Landnámsösku. Þessi garður, að öllum líkindum túngarður, var augljóslega hlaðinn fyrir AD 870, líklega skömmu fyrr að áliti jarðfræðinganna. Hversu langur tími leið frá því landnámsmaðurinn settist að í Krýsuvík þar til bústofn hans var orðinn það stór að nauðsynlegt var að verja túnið með hlöðnum garði? 

Eins og Páll segir, fannst engin landnámsaska í veggjarbrotinu og eða við það. Því er ekki hægt að aldursgreina upphaf veggjarins með fornleifafræðilegum eða jarðfræðilegum aðferðum til tíma sem liggur fyrir aldur landnámsgjóskunnar (sem í dag er aldursgreind til 870). Ljósmynd af þessum mikla sönnunargagni Páls hefði verið lágmarksskilyrði til að sýna þetta betur, og sömuleiðis ljósmynd af einhverri pælu, þar sem torfið hefur verið "tekið" og þar sem sé dreif af landnámsösku. Engin ljósmynd, teikning eða sönnun er fyrir landnámslaginu "pælunni" er því til. Gaman hefði verið að vita úr hvaða efni (hvers konar torfi) þessi ágæti veggur var reistur, því mig grunar að skilningur Páls á byggingu torfveggja sé sá að menn hafi verið með eitthvað sem líktist rúllutorfi með grassvörð eins og þann sem menn setja á fótboltavelli og garða í dag í stað þess að sá grasfræjum. Heldur hann að slíkt torf hafi verið "pælt upp" þar sem hann talar um "pælu". Hefur Páll gert sér grein fyrir því að torfstrengur í veggi var skorinn og helst í mýri, en ekki "tekinn" eða pældur upp. 

Það er því engin sönnun fyrir landnámi fyrir "hefðbundið landnám" í þeirri sniðteikningu sem Páll sýnir okkur. Önnur rök hans eru ekki haldbær. Gott væri að fá aðeins betri skýringar á "pælu" Páls áður en athugun jarðfræðinga er notuð sem heimild um byggð á Íslandi fyrir þann tíma sem öðrum heimildum ber saman um. Svör óskast hér á blogginu í rituðu máli. Páll verður að kynna sér aðferðafræði fornleifafræðinga betur, áður en hann krefst þess að við föllum flöt fyrir tilgátum hans sem greinilega byggja nú orðið á óskhyggju og selektívum vinnubrögðum eins og t.d. vali á því sem þykir henta best úr Þjórsárdal. Notkun hans á sýnum sem ég hef fengið gerð á leifum úr Þjórsárdal eru því miður gagnrýnisverð.

Mér er næst að halda, að þetta veggjarbrot í Húshólma sé frá 11. öld miðað við gjóskulagið sem fallið hefur að því. Ef veggurinn hefur verið frá því fyrir 870 er furðulegt að hann hafi ekki verið meira fallinn um 1225.

Mér þykir virðingarvert að Páll sé aldraður að vinna að sínum áhugamálum. Páll er að mínu mati góður vísindamaður og hefur lengi sýnt vandvirkni og gagnrýni og spurningargleði sem margir mættu læra sitthvað af. Hann er virtur meðal kollega sinna erlendis. En í síðustu greinum sínum finnst mér Páll hafa slakað lítillega á og gerst "íslenskur" í vinnubrögðum. Hann er farinn að halda sumu fram sem heilögum sannleika. Satt er að á Íslandi er gamall siður á meðal "menntamanna" að láta rök annarra sem vind um eyru þjóta og jafnvel að þegja menn í hel, og eru sumir íslenskir fornleifafræðingar örugglega ekki betri en aðrir í þeim ljóta sið. Þeir mega taka til sín þá gagnrýni sem svíður undan henni, en ég er búinn að svara Páli.

Athugasemdir

[Jón Steinar Ragnarsson, 6.10.2013 kl. 23:19]

En hefur Páll svarað þér? ;)

[FORNLEIFUR, 7.10.2013 kl. 09:26]

Nei, Páll er enn ekki búinn að svara.

[Valdimar Samúelsson, 7.10.2013 kl. 09:53]

Eru ekki gerðar aldursgreiningar á íslandi. Ég hefði haldið að það þyrfti að gera minnst þrjár prufur á sama hlutnum.

[Valdimar Samúelsson, 7.10.2013 kl. 10:40]

Ég á við frekar en að senda sýni ut um allt að senda mörg á einn stað.

[FORNLEIFUR, 7.10.2013 kl. 10:56]

Sæll Valdimar, stundum leyfir sýnisstærð ekki nema eina greiningu. AMS greiningar er hægt að gera margar af sama sýninu, ef leyfi fæst fyrir slíku. Þetta eru líka frekar dýrar rannsóknir, og kostnaður setur strik í reikninginn. En best er að bera saman niðurstöður mismunandi stofa sem starfa á nokkurra tengsla. Það gefur að mínu mati bestu niðurstöðuna og möguleikann að uppgötva "feilnótur" ef þær eru til staðar, þegar sama sýnið (einstaklingurinn) eru greint (er greindur) á mismunandi stöðum. 

Ég veit ekki hvort rannsóknir Páls séu komnar á það stig að hann hafi enn hætt sér út í aldursgreiningar, en ég hef hvorki heyrt af því né séð slíkt birt. 

Vitaskuld væri gott ef sama sýnið væri klofið í þrjá hluta og kolefnisaldursgreint þrisvar eða á þremur mismunandi stofum, en slíkt heyrir mest til undantekninga í fornleifarannsóknum.

[Valdimar Samúelsson, 7.10.2013 kl. 11:31]

Þakka fyrir þetta. Ég var líka að velta fyrir mér þegar sements sýni úr Newport Tower RI sem voru aldursgreind að Dönum á sínum tíma þá komu þrjú eða fjögur ártöl upp úr einu sýni, eitt var um 1400 og hin hærri. Hversvegna er það svo. Ég veit með radio bylgjur þá getur tíðnissvið hitt að samsvarandi yfir skalan. 

[Ágúst H Bjarnason, 7.10.2013 kl. 12:50]

Mjög gott rit Páls Theodórssonar um

Kolefni-14 aldursgreiningar í íslenskri fornleifafræði   RH-02-2012

[Sigurður Þór Guðjónsson, 7.10.2013 kl. 13:05]

Hér ríkir römm forneskjan ein, ofar hverri kröfu!

[Þorgeir Ragnarsson (IP-tala skráð) 7.10.2013 kl. 13:16]

Torfveggir síga og aflagast nokkuð fljótt, það hlýtur að hafa þurft stanslaust viðhald á þeim til þess að þeir væru fjárheldir, annars þjónuðu þeir litlum tilgangi.

Er ekki líklegt að menn hafi þurft að umbylta stórum hlutum af þessu veggjum og bera í þá nýtt efni, nokkrum sinnum á öld? Það gæti mjög auðveldlega raskað öskulögum sem hefðu fallið á hann. Ef þverskurðarathugun á veggnum er síðan tekin á stað þar sem mikið viðhald hafði farið fram þá er ekki sjálfgefið að menn sjái neitt öskulag eftir blöndun jarðvegs og tilfæringar.

Fól þessi athugun á veggnum í sér þverskurð á mörgum stöðum eða bara einum?

[Valdimar Samúelsson, 7.10.2013 kl. 15:33]

Sem strákur í sveit norður í V Hún þá var verið að endurbæta torfveggi á hverju hausti. Stundum var skipt um heila hlið og eða bætti í þar sem sigið var en það fór líka eftir því hvernig og hve mikið var af steinum var í hleðslunum.

[FORNLEIFUR, 7.10.2013 kl. 16:13]

Veggur eins og sá sem við sjá í Húshólma getur ekki hafa verið gamall þegar gjóskan frá 1225 lagðist yfir hann.

Valdimar, gott að fá þessa upplýsingu frá manni sem hefur unnið við veggjahleðslu.

Sigurðr vert þú ekki með neitt nýmóðins kjaftæði hér. Forneskjan er góð. Þú ætlar kannski að fara að tala illa um land og þjóð?

Þakka þér Ágúst H. Bjarnason. Ég átti þessa greinargerð í tölvunni og eins allar aðrar greinar Páls eftir að hann taldi víst að landnám hefði hafist töluvert fyrr en hingað til hefur verið haldið. Ef til vill mun Páll reynast hafa rétt fyrir sér, en nú talar einfaldlega meira á móti því en það sem sýnir fram á hina snemmbúnu búsetu, sem ég tel að sé ekki neitt.

Valdimar, Johannes Hertz, sem eitt sinn vann á Þjóðminjasafni Dana og var arkitekt, og frekar lítilmótlegur fræðimaður í fornleifafræðinni, skrifaði eitt sinn um niðurstöður á rannsóknum á Newport Myllunni í Nationalmuseets Arbejdsmark (ca. 1995). Ef háar greiningar hafa fengist, er það líklega vegna þess að greindar hafa verið skeljar í steypunni. Skeljar teljast ekki hentugar til nákvæmra aldursgreininga