Mansal

Íslenskar konur hafa heldur mikið farið kaupum og sölum á hinum síðustu og verstu tímum. Sér í lagi undirgefnar konur í þjóðbúningum í upphlut með silkisvuntu og skúfhúfu. Þannig var þeim pakkað inn áður en kvenréttindi voru viðurkennd að nafninu til. Erlendis lýsa menn ólmir eftir íslenskum konum af þessari klassísku gerð og sækjast eftir postulínshúð þeirra og brothættri sál og greiða mætavel fyrir.

Nýverið voru tvær slíkar boðnar upp í Danmörku og vildu augsýnilega margir eignast þær. Ég hefði hugsanlega keypt eina þeirra, sem meira var í varið, hefði ég heyrt tímanlega af uppboðinu. En hún hlaut hæsta boð einhvers dansks dóna, sem mun þukla hana og stöðum sem engan getur dreymt um nema einhverri forsetaefnisómynd í Bandaríkjunum.

Ég er sér í lagi að tala um konuna sem ber nafnnúmerið 12164 undir iljum sér, en við gætum bara kallað hana Guðríði. Hún var upphaflega framleidd í Konunglegu Postulínsverksmiðjunni í Kaupmannahöfn á fyrsta fjórðungi 20. aldar.

Hún var hluti af röð þjóðbúningastytta sem danski listamaðurinn Carl Martin-Hansen (1877-1941) hannaði fyrir Kgl. Porcelæn á árunum 1906-1925 og sem báru heitið Danske Nationaldagter. Þetta voru styttur af fólki í þjóðbúningum dansks Konungsríkisins, dönskum, færeyskum, íslenskum og grænlenskum. Bjó Carl Martin-Hansen til myndir af fullorðnu fólki jafnt sem börnum, en ekki er þó vitað til þess að íslensk börn eða karlar hafi farið kaupum og sölum.  Stytturnar af fullorðna fólkinu voru jafnan 30-34 sm háar og vel gerðar. Einn hængur var þó á listaverkum þessum, sem fólki gafst færi á að prýða stássstofu(r) sína með. Andlitin voru svo að segja öll eins. Stytta af konu frá Amákri (Amager) var með sama andlitið og konan frá Íslandi og börnin voru öll með það sem Danir kalla ostefjæs, nema grænlensku börnin sem eru iðuleg hringlaga í fasi án þess að hægt sé að tengja það sérstaklega osti.

Fölsk kerling sem seld var á 10.700 krónur árið 2014.

Ef einhver á svona styttu á Íslandi,sem er ósvikin og ekta (því heyrt hef ég að þjóðbúningastyttur Martin-Hansens sé farið að falsa í Kína), þá hafa þær farið á allt að 10.700 krónur danskar. Það gerðist árið 2015 á Lauritz.com netuppboðsfyrirtækinu danska (sjá hér), þar sem oft hefur reynst mikill misbrestur á heiðarleika í sölumennskunni og kunnáttu starfsmanna á því sem þeir reyna að selja. Styttan sem seld var af þessu undarlega fyrirtæki á þessu uppsprengda verði hafði ekki einu sinni nauðsynlega stimpla og málaramerki konunglegu Postulínsverksmiðjunnar, máluninni á styttunni var sömuleiðis ábótavant miðað við styttu sem seld var fyrr á uppboði Bruun Rasmussen fyrir miklu lægra verð en sú var með alla nauðsynlega stimpla og merkingar.

Bið ég lesendur mína að taka eftir tímasetningunum á boðunum og hvenær menn bjóða á nákvæmlega sama tíma sólahrings, og hvernig mótframboð stangast á í tíma (sjá hér).

Spurningin sem gæti vaknað í hugum gagnrýninna manna er, hvort menn sem láta framleiða eftirlíkingar í Kína afhendi styttur til sölu hjá uppboðshúsum og láti mismunandi aðila, þ.e.a.s. vitorðsmenn sína, bjóða í hana til að hækka verðið og lokki þannig ginkeypta Íslendinga sem vilja hafa styttu af ömmu æsku sinnar uppi í hillu til að kaupa hana á hlægilega uppsprengdu verði. Í Danmörku er nefnilega mikið til af fólki sem gjarna selur ömmu sína. Á Íslandi eru aftur á móti til margir sem eiga skítnóg af peningum og vita jafnvel ekki aura sinna ráð.

Lauritz.com stundar þá iðju að halda uppboð á netinu og er fyrirtækið misfrægt fyrir. Vefssíðan Kunstnyt.dk hefur vígt starfsemi sína því að koma upp um vanþekkingu og hugsanlega sviksemi uppboðsfyrirtækisins lauritz.com. Af nógu er greinilega að taka. Hér er t.d. dæmi starfsemi þeirra og aðstoðarmenn vefsíðunnar hafa t.d. fundið málara í París sem framleitt hefur fölsuð málverk fyrir uppboðsfyrirtækið. Lögreglan í Danmörku gerir svo að segja ekkert í svikamálum fyrirtækisins, enda vinna þar fábjánar fyrir það mesta. Danska Dagblaðið Berlingske Tidende skrifar gagnrýnar greinar um Lauritz en fólk heldur áfram að láta snuða sig og aðaleigandi fyrirtækisins keypti sér nýlega stóra vínhöll í Frakklandi áður en fyrirtækið sem einnig starfar á hinum Norðurlöndunum og á Spáni var skráð á verðbréfamarkaðnum í Kaupmannahöfn.

Varið ykkur landar sem kaupið sögu ykkar í postulíni. Konan í upphlutnum eftir Carl Martin-Hansen, er ekki öll þar sem hún er séð. Kaupið þið hana á 10.700 DKK, gætuð þið alveg eins verið að kaupa kerlingu sem er gul á húð undir farðanum og postulínsbrosinu og sem eldar chop suey í stað saltkjöts og bauna. Það þarf meðal annars að líta aðeins upp undir pilsfaldinn á henni til að sjá hvers kyns hún er. Skúfurinn kemur einnig upp um þá kínversku og balderingarnar á vestinu. Eðlilegt verð fyrir ekta styttu er 2-2500 DKK. og ekki krónu meir.

Tvær efstu myndirnar eru af ófalsaðri framsóknarmadömmu Konungslegu Postulínsverksmiðjunnar í Kaupmannahöfn, en hinar eru myndir af svikinni vöru.

Kínverjar þekkja ekki balderingarnar á upphlut þegar þeir falsa íslenskar hefðarkonur og fá þeir greinilega lélegar ljósmyndir frá þeim sem panta verkið og sjá því ekki smáatriðin.

Hér má lesa færslu Fornleifs um aðra ömmu æskunnar sem óprúttið fólk lét búa til úr stolinni "hugmynd" og var það meira að segja verðlaunað fyrir. Þá kom makalaus athugasemd frá Gústafi Níelssyni fv. súludansstaðareiganda og Gretti íslenskra stjórnmála.

Þegar Íslendingar drukku tóbak

Til viðbótar ritgerðum mínum um tóbaksnotkun og pípureykingar Íslendinga á 17. öld (sjá hér og hér) langar mig að bæta við nokkrum upplýsingum sem einhverjum þykja vonandi bitastæð tíðindi.

Seiluannáll segir svo frá við anno 1650:

Það bar til vestur í Selárdal, að maður þar nokkur vanrækti kirkjuna á helgum dögum, þá prédikað var, en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann; var hann þar um áminntur af prestinum, en gegndi því ekki, og hélt fram sama hætti; en svo bar til einn sunnudag, að hann var enn að drekka tóbak, og gekk svo út og upp á kirkjuvegginn; var þá lítið eptir af prédikun, sofnaði svo strax og vaknaði aldrei þaðan af; lá svo dauður, þá út var gengið.

Ljót var sú saga, sem einnig var sögð í Vallholtsannál. Tóbaksdrykkja er einnig iðja sem þekktist á Englandi á 17 öld, og greinilega varð einhver bið á því hvenær menn fóru að nota sögnina að reykja eða to smoke fyrir þessa iðju. Hollendingar töluðu einnig um að drekka tóbak, tabak drinken, og furðuðu sig á því að Þjóðverjar notuðust enn við það orðtak árið 1859 (sjá hér), þegar Hollendingar voru fyrir löngu farnir að reykja (roken).

Sögur af skjótum dauða manna sem reyktur voru nokkuð algengar á 16. öldinni, en komu líklega til vegna þess að yfirvöld litu með áhyggjum á þessa frekar dýru nautnavöru sem gróf undan efnahag sumra landa. Hugsanlega hefur verið einhverja óværa í tóbaki mannsins í Selárdal, eða hann hálfdauður af einhverju öðru en tóbaki.

Jakob (James) I Englandskonungur gaf árið 1603 út tilkynningu um siðferðislegar hættur reykinga og hækkaði tolla af tóbaki sem Elísabet fyrst hafði lækkað mjög. Beta reykti víst eins og strompur. Áhugi á tóbaki í byrjun 17. aldarinnar tengdist að einhverju leyti þeirri trú að tóbakið kæmi í veg fyrir sýkingar og pestir. Jakob I fyrirskipaði árið 1619 konunglega einokun á ræktun og innflutningi á tóbaki og nokkrum árum síður bannaði Ferdínand III keisari alla "tóbaksdrykkju".

Maður drekkur tóbak og öl. Málverk eftir Gerrit Dou, frá ca. 1650. Rijksmuseum Amsterdam. Pennateikningin efst hangir á sama safni og er frá því fyrir 1647 og eftir Adriæn van Ostade

En allt bann kom fyrir ekkert, og er Urban VIII páfi auglýsti þetta nautnaefni með því að lýsa því yfir árið 1624 að tóbaksdrykkja færði notendur nærri "kynferðislegri alsælu", jók það frekar reykingar frekar en hitt.  Múslímar voru einnig hræddir við tóbak. Murad IV súltan bannaði reykingar og hótaði mönnum aftöku (lífláti) ef þeir færu ekki að skipunum hans. Mikael Rússakeisari bannfæri árið 1640 reykingar sem dauðasynd, og reykingamenn í Rússlandi voru hýddir og varir þeirra skornar í tætlur. Ferðalangur sem kom til Moskvuborgar árið 1643 lýsir því í dagbók, hvernig reykingamenn og -konur megi eiga vona á því að nef þeirra séu skorin af ef þau eru tekin í þeirri hættulegu iðju að drekka tóbak.

Þess má geta að í 92. spurningarlista Þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns Íslands var fyrir einhverjum árum síðan spurt á þennan hátt:

Kannast menn við orðtakið "að drekka tóbak" ? Hvað merkti það?

Vonandi skráir þessi virðulega deild hjá sér hvar hér upplýsist um tóbaksdrykkju. Annars getur hún troðið þeim upplýsingum í vörina eða sogið þær í nösina.

Aðrar tóbakshættur

Íslenskri annálar greina frá annarri hættu við reykingar sem menn þekktu þá. Greint er frá líkamsmeiðingum og drápum í tengslum við uppgjör varðandi innflutning á tóbaki. Minnir ein lýsing á sitthvað úr undirheimum eiturlyfjagengja á Íslandi í dag. 

Í Sjávarborgarannál er við árið 1639 greint frá húsbrunum sem rekja mátti til reykinga:

Um haustið brunnu 2 hús á hlaðinu á Járngerðarstöðum í Grindavík með öllu fémætu þar inni, item skemma á Ási í Holtum, hvorutveggja af tóbakseldi.

 

 

 

Elsta heimild um tóbaksútflutning til Íslands

Nýverið rakst Fornleifur á elstu heimild um tóbaksútflutning til Íslands sem þekkt er úr heimildum  og sem ekki hefur áður verið birt í íslenskum ritum.  

Árið 1636 kemur fram í sjölum frá borginni Yarmouth, sem kölluð var Járnmóða á íslensku og var Íslendingum af góðu kunn enda var þangað flutt mikið magn af vaðmáli og fiski, að kaupmaður í borginni af hollenskum ættum, de Mun að nafni, hafi hafi flutt inn 15 pund af tóbaki frá Rotterdam sem hann sendi áfram til Íslands og seldi fyrir fisk.

Eins og áður greinir (sjá hér) kom maður, Rúben að nafni, Jóni Ólafssyni Indíafara upp á að reykja á skipinu sem Jón sigldi á til Englands árið 1615 og hóf þar með hið ævintýralegt lífsferðalag sitt. Annar maður var um borð á skipinu og var sá frá Járnmóðu og vildi fá Jón með sér þangað. Maðurinn frá Yarmouth, sem var skipherramæti (þ.e. fyrsti stýrimaður) tefldi og glímdi oft við Jón, en skipherrann Isaach Brommet, sem var af hollenskum ættum, varaði Jón við félaganum frá Yarmouth.

Rulla

Medalía (Escudos, coins)

Tóbak sem flutt var til Íslands á 17. öld voru að öllum líkindum tóbaksblöð snúin í reipi sem undin voru upp á 1-1,5 langar rúllur - ellegar minni rullur af tóbaki eins og greint er frá í annálum á 17. öldinni, sem voru tóbaksblöð sem pressuð voru í sívalninga og reyrð með bandi, á breidd við sveran karlmannsframhandlegg. Á okkar dögum er slíkar rullu kallaðar "roll cake". Menn skáru síðan það sem þeir þurftu að reykja þvert á rúlluna líkt og þeir skæru bita af vænni pylsu, og eru slíkur tóbaksskurður það sem síðar kallast "Navy cut" og skífurnar nefndar medalíur (coins á ensku eða escudo á spænsku).

Þið getið hér fengið sýnishorn af 17. aldar tóbaksreyk. Setið bendilinn á nefið á reykingamanninum og klikkið. Reykurinn verður sendur í tölvupósti.

Odin med sin solhat på Fyn

Af og til tager Fornleifur skeen i den anden hånd og skriver dansk på gadeniveau. Et fantastisk fund som danske amatørarkæologer gjorde i august i år på Fyn har gjort denne danske epistel dødnødvendig.

Ved Mesinge på Hindsholm fandt man på en bar mark en yderst interessant Odin-figur. Lignende genstande har man tidligere fundet i Sverige (i Levide og Uppåkra), samt i Rusland (Staraja Ladoga).

Odin fra Levide

Odin fra Uppåkra

De fynske arkæologer mener, at det som figuren bærer på hovedet og visse mennesker ville tolke som horn på en hjelm, er stiliserede ravne, d.v.s Huginn og Muninn. Selvom der her ikke skal afvises at der er tale om stiliserede ravne, er der dog intet tydeligt ved udformningen af "hovedprydet" som minder om ravne - og som bekendt kunne man i vikingetiden sagtens stilisere ravne bedre end med de buer som man ved første øjekast tolker som ravne.

Her skal der ikke rokkes ved den antagelse at det drejer sig om en gengivelse af selveste Odin den øverste af Aserne. Ej heller vil der her forsøges at overbevise nogen om, at Odin havde horn monteret på en ussel hjelm.

Tror man derimod på skriftlige overleveringer fra Island, ved vi at Odin bar mere end 200 forskellige navne, hvoraf man skulle kende nogle da man gik i gymnasiet på Island i min ungdom.  

Den lærdom som blev banket ind i ens hoved på Island dengang får mig til at overveje, at man i stedet for at se to ravne på Odins hoved, når de normalt satte sig på hans skuldre og hviskede ham i ørerne, skulle forestille sig en hat. Jeg vil faktisk vove min arkæologpels ved at fremlægge den alternative hypotese, at Oden bærer en hat på den nyfundne figur fra Mesinge.

Ikke hvilken som helst hat, men guden Hermea' hat - en ægte græsk solhat for vandrere.

Jeg er ikke den første til at påpege et slægtskab mellem Hermes og Odin. En af de første til at gøre det var den hollandske germanistiker Jan de Vries (1890-1964). De Vries påpegede i sin Altgermanische Religionsgeschichte visse ligheder mellem Odin og Hermes samt Hermes og hinduismens gud Rudra.

Her skal de Vries hypotese underbygges ved præsentationen af tre af Odins navne for at at understøtte slægtskabet med Hermes:

Höttr (Hat)

Síðhöttur (Bredhat/langhat)

Gangari, Ganglari eller Gangleri  (Vandrer, vandrermand)

Hermes bar gerne en stor hat for vandrere, med store skygger som beskyttede dem for solens stråler. Hans hat havde en ganske lille puld. Den slags hatte som Hermes bærer i antikkens kunst kendetegnes på græsk som πέτασος (Petasos). Hermes var sendebud og vandrede meget. Det havde han til fælles med Odin.

Desuden var et andet af Hermes' attributter en vandrestav eller et spyd. Spyddet var også et attribut som var fastankret til flere af Odins mange navne. Nogle af de navne han bar, som har tilknytning til spyddet, er:

Geirlöðnir (Spyddets bud)

Geirölni (Spyd angriber)

Geirtýr (Spydgud)

Geirvaldr (Spydmester)

Biflindi  (Spydryster - som må vel oversætters som Shakespeare på engelsk)

Darraður (Spydmand)

Jagtguden Hermes med alle sine spyd og en bue. Læg mærke til hatten.

Eftersom jeg savner dyb viden om guden Rudra, tør jeg ikke uddybe noget om Rudras lighed med Odin. Men blot dette:  Rudra bliver ganske vist kendetegnet som den mægtigste af alle guder som fint korresponderer med definitionen af Odin:  Æðstur Ása. Desuden var Rudras attribut ikke et spyd, men en drabelig trefork, og i stedet for at være spydgud var han først og fremmest en bueskytte i lighed med Hermes.

Hermes holdt gerne et lille scepter som med tiden er dog blevet bedre kendt som Mercurs slangestav. Men kigger man på tidlige fremstillinger af Hermes med sin stav på græske lerkar, kan man klart se, at der oprindeligt ikke var tale om så tydelige slanger på staven som i den romersk gudekunst.

Der er derimod store ligheder mellem formen af den Hermes stiliserede scepter og de meget senere skandinaviske Odin-fremstillinger, f.eks. den som er fundet ved Mesinge. Der kunne naturligvis være tale om tilfældigheder. Men det som Odin bærer på hovedet ligner dog mere en hat end to hviskende ravne. Sammen med mytologiens navneregister for Odin som bar store hatte og spyd lige som hans kollega Hermes, så er jeg i hvert fald tilbøjelig til at tro, at Odin snarere har græske aner, end at han var gay (bøsse), sådan som visse forskere indenfor det fortræffelige fag arkæologiske gender-studier (bl.a. Brit Solli, Oslo) hare fantaseret over. Måske var han det også - i hvert fald en smule bi. Hvad genstanden fra Mesinge var, må man nu diskutere. Den var dog ikke en fragmentarisk øloplukker.

Eros í Reykjavík

Þegar ég heyrði hér um árið um danska dátann, sem tróð sér inn í Kaupþingsbanka í Reykjavík í annarlegu ástandi, stal þar hundraðköllum, dó svo og reis upp frá dauðum eftir kossa og hnoð í lögreglubíl, kemur upp í huga mér bókin Eros in Reykjavík, sem er skáldsaga á hollensku.

Bók þessi var eftir hollenska gyðinginn og hommann Ali Cohen (1895-1970), sem aldrei kom til Íslands að því er ég best veit. Bókin kom út árið 1931 í Amsterdam hjá Querido forlaginu.

Söguþráðurinn er þessi í grófum dráttum:  

Þrjú skip eru stödd í höfninni í Reykjavík, norskt skip, danskt herskip og Eros, glæsilegt, hvítt farþegaskip sem er komið frá Skotlandi, en sem siglir undir fána fjarlægs lands. Áhöfnin og farþegarnir um borð hafði farið víða um lönd. Veisla er skipulögð á Eros að næturlagi og íslenskum stúlkum úr landi og áhöfnum hinna skipanna er boðið til hennar. Þetta er hörkupartí og menn komast að ýmsu um söguhetjurnar í því annarlegu ástandi sem sumir veislugesta komast í. Daginn eftir fara sumir ferðalanganna af Eros með íslensku blómarósunum í bíltúr til goshvers sem spýtir upp vatni einu sinni á dag. Má telja víst, að þar sé verið að segja frá Geysi. Danskur matrós, sem í hita veislunnar kvöldið áður, kemst að ýmsu um sjálfan sig, reynir að þvo af sér þær uppgötvanir með því að kasta sér til sunds í höfninni. Ekki vill betur til en að hann fær krampa og drukknar.  

Bókin er hómó-erótísk, eitt fyrsta verk af þeirri tegund á hollensku. Það þýðir á mannamáli, að dátinn sem drukknaði var ekki eins og Fylludátar voru flestir, en þeir döðruðu við íslenskar stúlkur og skildu eftir sig mörg efnileg börn með bætt erfðamengi á Íslandi. Dátinn sem drukknar í sögunni Eros in Reykjavik sigldi á önnur mið og banka en félagar hans. Kannski hefur dátinn sem vildi ná sér í hundraðkarla í Kaupþingi komist að hinu sanna um sjálfan sig í teiti kvöldið áður. Hver veit?

Lodi Ali Cohen árið 1940. Málverk eftir Kees Verwey sem hangir í Frans Hals Museum i Harleem í Hollandi.

Lodewijk (Lodi) Ali Cohen, eins og höfundur hét fullu nafni, starfaði lengstum sem lögfræðingur. Hann lifði af stríðið og var þekktastur fyrir ljóð sín og fyrir að hafa snemma verið yfirlýstur hommi.

Heilagur Vitus í Freiburg

Fyrir viku síðan dvaldi ég í Þýskalandi, nánar tiltekið í Freiburg, þar sem ég var gestur í afmælisveislu Felix vinar míns Rottbergers (sjá færslu hér fyrir neðan).

Freiburg er forn háskólaborg og trúarmiðstöð kaþólskra. Einhverjir Íslendingar hafa lagt stund á nám í Freiburg og þykir þar ekki dónalegur háskóli. Borgin varð mjög illa út úr síðara heimsstríði. Mikið magn af sprengjum rigndi yfir hana í nóvember 1944 og 90 % gamla bæjarhlutans voru jöfnuð við jörðu. 

Nokkuð var þó öðruvísi farið með sprengjuregnið í Freiburg en í flestum öðrum borgum Þýskalands. Þýskt stórskotalið taldi vegna mistaka að borgin væri frönsk, enda skammt til landamæra Frakklands. Þjóðverjar töldu að í borginni væru herir bandamanna búnið að hreiðra um sig. Því fór sem fór. Þjóðverjar réðust á sjálfa sig. Aleppó er ekkert einsdæmi.

Á árunum eftir stríð var gamli bærinn byggður upp aftur eftir gömlum myndum, teikningum og jafnvel minni. Endurreisn gamla bæjarins hefur tekist upp og ofan, en margt er þó með ágætum. Í dag sver Freiburg sig því í ætt við "gamla Selfoss", leikmyndabæ sem fyrrverandi forsætisráðherrann vildi byggja úr timbri frá BYKO, þó svo að aldrei hefði sprungið nema borðsprengja og nokkrir botnlangar á  Selfossi.

Ekki fóru allir forngripir forgörðum í Freiburg og þar er ágætt borgar- og miðaldasafn, Augstiner Museum, sem er í gömlu Ágústínaklaustri.

Þar fann ég þetta skemmtilega líkneski frá 1500-1525, sem sýnir háheilagan mann sem tekinn hefur var með buxurnar niðrum sig og hefur síðan verið látið krauma í eigin feiti, ekki ósvipað og sá fyrrverandi sem vildi reisa Selfoss í áður óþekktri dýrð. Þau jarteikn gerast nefnilega á stundum að rassberir menn eru teknir í heilaga manna tölu, sér í lagi ef talið er að þeir séu sakleysið uppmálað.

Þarna er auðvitað á ferðinni heilagur Vitus sem uppi var um 300 e. Kr. í Litlu-Asíu, ef það er ekki lygi. Diocletianus keisari lét sjóða Vitus í olíu fyrir þær sakir einar að Vitus var kristinn. Keisarinn var líklegast félagi í Vantrú, því ekki hefur hann verið múslími. Sánkti Vitus telst í kaþólskum sið til eins hinna 14 hjálpardýrlinga sem gott þykir að heita á í veikindum og vandræðum. Vænlegast þótti að heita á hann ef maður var barn eða unglingur eða fyrir fólk sem haldið var flogaveiki og krampa. Hann dugði þó skammt fyrir fórnarlömb presta sem hafa fengið gott fólk á Íslandi til að greiða 200.000.000 króna í bætur fyrir ósannaðar sakir erlendra presta. Kannski vantar líkneski af Vítusi í Landakotskirkju.

Einhver veltir líklega fyrir sér af hverju af er hægri höndin á Vítusi. Ég veit bara eitt, það er ekki George Soros að kenna.

Blessuð sé minning hans.

"Í olíu, fyrr má nú fyrr vera. Mikið þurftu sumir menn að þola til að við gætum orðið svona ferlega siðmenntuð á okkar tímum."