SS-Úlfur í gæruúlpu

Þessi langa grein er örugglega eftir að valda smá skjálfta hér og þar, þótt vart valdi hún túristagosi án virðisaukaskatts.

Hún gæti miklu frekar komið af stað óþægilegu iðragasi hjá þeim sem töldu sig þekkja sögu mannsins sem hér verður ritað um. Ég er nokkuð hræddur um að samferðamenn hans, sem enn eru á meðal okkar, hafi ekki þekkt hann eins vel og þeir héldu, svo það sé alveg ljóst hér frá upphafi.

Maðurinn sem ég skrifa um er SS-maðurinn sem starir á ykkur hér fyrir ofan. Eg er reyndar búinn að "djúpfægja" myndina örlítið. Þið sjáið engin nasistamerki á myndinni. Því er um að gera að leggja það á sig að lesa. Því upphaflega ljósmyndin er birt neðar.

Hann var einn af þessum íslensku nasistum (en þessi fékk ríkisborgararétt á 7. áratugnum) sem ég skrifa af og til um. Þetta er "söguhetjan". Hann var nasisti í 1. deild. En á Íslandi var hann aðeins þekktur þekktur sem óðamála garðyrkjumaður.

Helvíti lék hann nú vel á okkur elskurnar mínar. Hann sló Mikson við!

SS-maður í Hinu Íslenska Fornleifafélagi

Einhverjir muna líklegast eftir öldnum, hávöxnum manni, Úlfi Friðrikssyni, sem kom á ársfundi hins íslenska fornleifafélags á 10 áratug síðustu aldar. Þá hafði ég tök á því að sækja fundi í því félagi og hafði aldrei gert síðan að ég hafði gerst félagi á barnsaldri og heldur ekki eftir þann tíma.

Úlfur þessi sýndi gífurleg taugaveiklunareinkenni og horfði sjaldan beint í augun á fólki þegar hann talaði við það. Ef menn töluðu ekki við manninn, vissu fáir að hann var maður af erlendu bergi brotinn. En hann gekk eftir veggjum og komst ekki í samband við fólk að fyrra bragði. Ég vissi þó að hann var útlendingur löngu áður en ég uppgötvaði að hann væri í sama félagi og ég. Ég hafði heyrt hann tala við annan karl í strætisvagni á menntaskólaárum mínum. Íslenska þessa nýbúa var óhemju bjöguð. Hann var ávallt óðamála og næstum óskiljanlegur.

Nóg um það. Ég gluggaði einu sinni í bók sem hann skrifaði og sem bar heitið Fundið og gefið – sundurlausir þankar á leiðum milli leiða í kirkjugarðinum við Suðurgötu. Bók þessi kom út árið 1988 og er ekki alls vitlaus. Þegar ég gluggaði í bókina, furðaði það mig, að maður sem gerði sig vart skiljanlegan á íslensku, gæti skrifað bók á okkar falleg en tormelta tungumáli. Hann hefur ugglaust fengið til þess dágóða hjálp.

Þar las ég það sem hann upplýsti um sjálfan sig sem fékk mig til að glenna upp augun: 

Ég fæddist sem Wolf von Seefeld í Kúrlandi. Meirihluti íbúa þessa lands, þá kallaðir Kúrar, voru síðar Lettar. Þó voru einnig Kúrlendingar af öðru þjóðerni. Ég tilheyrði minnihluta af þýsku bergi til margra alda. Þar gekk ég í skóla, nam sögu og fornleifafræði og síðar í Þýskalandi uns aðstaðan breyttist að stríði loknu. Baltnesku lýðveldin þrjú voru innlimuð í Sovétríkin. Þá fluttust margir Lettlendingar, sér í lagi af þýsku þjóðerni, til Þýskalands og víðar.

Aðalsmaður

Wolf von Seefeld fæddist árið 1912 inn í gamla ætt þýsks landaðal í Degole, bæ sem herrafólkið í Lettlandi (Þjóðverjarnir) kallaði Degahlen. Ættmenn hans og forfeður báru barónatitla og notaði Wolf þann titil á 4. og 5. áratug síðustu aldar í Þýskalandi.

Mér þótti þessi karl afar grunsamlegur og sagan hans ótrúleg og hef í langan tíma safnað upplýsingum um hann. Ég sendi eitt sinni nafn hans til Simon Wiesenthal-stofnunarinnar í Jerúsalem, sem ég hef unnið fyrir í ýmsum minni verkefnum. Wolf von Seefeld var þó ekki þar á skrá og því líklega ekki eftirlýstur fyrir stríðsglæpi.

Ég heyrði eitt sinn frá íslenskum sagnfræðingi, sem taldi Úlf þennan hafa starfað í fangabúðum nasista. Það hefur hann þó aldrei getað undirbyggt.

Bjó á Íslandi í 54 ár og varð 97 ára

Árið 2009 sé ég minningargreinar um Úlf í Morgunblaðinu. Hann var dáinn þessi Úlfur Friðriksson í Fornleifafélaginu, ekki meira né minna en 97 ára að aldri. Hann andaðist á Hrafnistu í Reykjavík 19. september, það ár. 

Í lofgreinum um líf manns, sem fólk virtist ekkert þekkja - eða taldi sig þekka að sið Íslendinga, fræddist maður um það sem Úlfur Friðriksson hafði sagt samferðarfólki sínu í Íslandi. Ári áður sagði hann starfsmanni Hrafnistu í Reykjavík, þar sem hann bjó síðustu tvö ár ævi sinnar, ævipunkta sína. Þegar ég sá það, gerði ég mér grein fyrri því að ekki var allt með felldu með Úlf hinn óðamála frá Kúrlandi.

Þetta var skrifað um Úlf í Hrafnistubréfi:

Sagnfræðingur í garðyrkjunámi

Úlfur er menntaður maður en hann fór í menntaskóla í Ríga í Lettlandi árið 1930 og lærði þar grísku og latínu. „Að loknu framhaldsskólanámi fór ég í lettneska herinn í eitt ár og fór þá að læra sagnfræði við háskóla í Ríga,“ segir Úlfur en hann er sagnfræðingur. „Svo þegar ég kom til Þýskalands fékk ég enga vinnu við sagnfræðina svo ég ákvað að fara til Hannover og læra þar garðyrkju,“ segir hann en hann lauk því námi á tveimur árum. „Að loknu garðyrkjunáminu flutti ég til Englands ...

                   Úr Hrafnistubréfi 1. tbl., 35. árg. maí 2008

Hér um daginn fékk ég svo fyrirspurn frá bókmenntafræðingi og vini í Litháen, sem er að skrifa grein um fyrstu Litháana sem bjuggu á Íslandi, þar sem hún vitnar í mig en - en ég hafði vitnað í merka grein eftir hana í tímariti í Litháen. Þá var mér aftur hugsað til Úlfs, Wolf von Seefeld, sem var frá næsta bæ, ef svo má segja, og ákvað að skrifa þessa grein nú, enda hef ég átt ýmislegt efni um í þó nokkurn tíma um Úlfinn.

Wolf von Seefeld lengst til vinstri með félögum sínum í lettneska hernum á 4. áratug síðustu aldar.

Úlfur laug að Íslendingum til að hylma yfir frekar svarta fortíð sína

Úlfur Friðriksson var eins og fyrr getur af barónaættum, af ætt þýsks landaðals á Kúrlandi sem settist þar að á 16. öld. Hann notaði barónstitilinn óspart sér til framdráttar, er hann dvaldi í Þýskalandi Hitlers.

En úlfurinn var slægur og fór frekar hratt yfir sögu þegar hann sagði grandvaralausum Íslendingum sögu sína sem sögu fórnarlambs og "flóttamanns", t.d. þeim sem ritaði um hann í Hrafnistubréfi árið 2008.

Yfirlýsingin um að hann hafi ekki fengið vinnu í þýskalandi er hann hrökklaðist frá Lettlandi á ekki við nein rök að styðjast.

Í Þýskalandi stundaði Úlfur háskólanám og var framarlega í starfi nasista við þann háskóla á 4. áratugnum. Kannski hefur hann hitt Davíð Ólafsson sem síðar varð seðlabankastjóri, og það án prófskírteinis í hagfræði eða skyldum fræðum. En Davíð var að eigin sögn í Kiel.

Fornleifafræðingur

Úlfur stundaði nám í germönskum fræðum og fornleifafræði við háskólann í Kiel.

Einn prófessora hans var SS-Übercharführer (SS-Forschungsführer) Herbert Jahnkuhn fornleifafræðingur.

Jankuhn sem var sannfærður nasisti sem með öllum ráðum otaði sínum tota í innsta hring Þriðja ríkisins. Hann varð fljótt innsti koppur í búri hjá Alfred Rosenberg og Heinrich Himmler í samtökunum Ahnenerbe sem var stofnun stofnun innan SS.

þar sem hann bar titilinn Reichsarchäeologe í deild sem kölluð var Ausgrabungen. Hann skipulagði fornleifarannsóknir til að sýna fram á forna búsetu "Germana" á ýmsum stöðum sem Þriðja ríkið vildi ná yfirráðum yfir til að auka Lebensraum Germanans, mátt og megin, og um leið og "óæskilegu fólki" sem á vegi þeirra varð var rutt úr vegi eða því útrýmt. 

Til að setja stofnun þessa í samhengi við Íslandi, fyrirhugaði hún, eins og kunnugt er,  leiðangra til Íslands og sendi til landsins ýmsa furðufugla til fræðistarfa sem var þó ekkert annað en kukl og hindurvitni.

Gunnar Gunnarsson rithöfundur starfaði fyrir þetta apparat og fór í fyrirlestraferð um Þýskaland á vegum Ahnenerbe, eins og lesa má hér ítarlega um á dálkinum til vinstri. Guðmundur Kamban gerðist Kalkúnasérfræðingur félagsins (sjá hér). Það er saga sem sumir á Íslandi vilja ekki heyra, sjá né lesa.

Á vegum Ahnenerbe-stofnunarinnar rannsakaði Wolf von Seefeld ásamt Hans Schleif leifar miðaldavirkis úr timbri þar sem heitir Stary Dziergon í nyrsta hluta Póllands nútímans. Hugmyndafræðingar dellunnar hjá Ahnenerbe kölluðu staðinn Alt Christburg og töldu staðinn höfuðvígi Germanskrar búsetu á síðari hluta járnaldar og á miðöldum.

Úlfur og Hans Schleif við myndatökur á leirkerum   

Úlfur var rétt upp úr 1940 kominn með ómerkilegt þýskt SS-doktorspróf upp á vasann. Árið 1940 fékk hann stöðu safnvarðar í Posener Museum í Posen (vestur-Prússland), hérað sem þeir höfðu tekið aftur af Póllandi sem fékk það árið 1919.

Skömmu síðar tók hann tímabundið við við starfi Jahnkuhns i Kiel, í lektorsstöðu. Þar starfaði hann aðeins í nokkra mánuði. Herbert Jahnkuhn hafði þá orðið of mikið að gera til að gegna skyldum sínum í Kiel. Hann var þó um tíma orðinn háskólaforseti (rektor) í Kiel og gegndi líka skyldum hjá Ahnenerbe í Berlín, beint undir Heinrich Himmler.

Fræðilegt rán og rupl í skjóli þjóðarmorða

Árið 1942 stofnaði SS Ahnenerbe nýja deild: Sonderkommando Jankuhn sem starfa átti undir Division Wiking i Waffen-SS. Hlutverk þessa "fornleifafræðingateymis2 Jankuhns var at fara til Krím og tæma þar söfn og færa ránsfenginn til Berlínar. Tilgangurinn með ruplinu var, fyrir utan að svala þjófseðlinu sem nasistar voru allir haldnir, að sanka að sér sönnunargögnum um uppruna Gotanna á Krím og þar með yfirráðarétt Þjóðverja allt suðaustur til Svartahafs.

Jankuhn tók dyggan samstarfsmann sinn Wolf von Seefeld (Úlf Friðriksson), sem og dr. Karl Kersten. 

Þann 1 ágúst 1942 meldar Dr. Herbert Jankuhn og Baron Wolf von Seefeld komu sína sína í Staroberheve í Donetsk (Úkraínu nútímans), þar sem aðalstöðvar Division Wiking á Krím var staðsett. Hann átti þar erindi við yfirmann þar sem hét Steiner. Steiner þessi átti að hjálpa til við að finna fornleifafræðilegar sannanir fyrir tilvist gotnesk veldis við Svartahaf. Svo vildi til að Steiner var ekki til staðar í bækistöðvum þar sem hann hafði þurft að fara fram á víglínuna til að líta til manna sinna þar.

Jankuhn og meðreiðarsveinar hans dvelja í höfuðstöðvunum í nokkra daga og vingast Jankuhn við félaga í Einsaztskommando 11b undir Einsatzgruppe D9, sem var var herdeild sem um tíma varð frægust fyrir að ferðast um með vörubíl með gasklefa á pallinum .... sem notaður var til "sérstakra aðgerða", þ.e. er morða á gyðingum. Foringinn í Einsatzgruppe D, Werner Braune, fékk áhuga á leiðangri Jankuhns og gefur honum ráðleggingar um hvaða söfn hann megi búast við upplýsingar sem gætu verið áhugaverðar.

Herbert Jankuhn á yngri árum

7. ágúst 1942 hittast Steiner og Jankuhn loks. Steiner, sem var á kafi í stríðsrekstri, hefur lítinn skilning á erindi Jahnkuhns og félaga, en fæst þó loks til að greiða götu þeirra. Jahnkun og aðstoðarmenn hans tveir, allir í SS-herbúningi slást í för með Steiner til Maikop þann 26. ágúst. Í þeirri för taka SS-Wiking deildin sem þarna var ekki fanga heldur skjóta alla á staðnum sem "grunaða hermdarverkamenn". 

Á meðan Einzatskommando 11 smalar saman gyðingum bæjarins Maikop til aftöku, leyfir Dr. Karl Rudolf Werner Braune, ofursti í Division Wiking á Krím (sem var hengdur í Vestur-Þýskalandi 1951, fyrir glæpi sína, m.a. Noregi), Jahnkuhn og Úlfi og Karli Kersten að ræna meintum gotneskum forminjum sem var pakkað og þær sendar heim í heim til Reich.

Því sem ruplað var voru forngripir ættaðir frá Grikklandi og sem í dag, sem og gripir sem hægt hægt er að tengja Skýþum, sem var austuríranskur og "arískur" hirðingjaættbálkur að því helst er talið. Í dag vitum við, að ekkert af því sem stolið var að Þjóðverjum tengdist Gotum.

Skírteini félaga í SS-Ahnenerbe.

Herbert Jankuhn starfaði áfram 1943-45 sem höfuðsmaður við njósnastörf í Sicherheitsdiens (SD) í Division Wiking frá 1943-45. Jankuhn tók árið 1944 þátt í hernaði Wehrmachts og Waffen-SS við að brjóta niður andspyrnu Pólverja í hinni stríðshrjáðu borg. Það var glæsileg andspyrna eftir að andspyrna örfárra gyðing í sem falið höfðu sig í rústum gettósins í borginn hafði verið brotbarið niður með miklum erfiðismunum.  Fyrir framgöngu sína eftir stríð var Herbert Jankuhn verðlaunaður með Járnkrossinum.

Allt fram til desember 1944 var þessi fræðilega siðlausa skepna fullviss um endanlegan sigur Þjóðverja. Þess má geta að Jankuhn mætti einnig með stórar armteygjur í Osló fyrr árið 1944. Norðmenn gleymdu því ekki eftir stríð og þar var hann aldrei velkominn aftur í Noregi - Hatten af for Norge!!

Ahnenerbe hafði óhemju áhuga á Íslandi. Hér prýðir Valþjófsstaðarhurðin forsíðu á riti þeirra Germanien.

Garðyrkjumaður var hann ekki

Söguhetjan í þessari frásögn, Wolf von Seefeld, fór vitanlega ekki í garðyrkjunám, líkt og hann taldi grandvaralausum og auðtrúa Íslendingum trú um. Hann var hugsanlega sendur á vígstöðvarnar og var skráður sem "Frontkämpfer". Á síðustu árum stríðsins eru heimildir um hann afar gloppóttar. Hugsanlega hefur hann verið fylgifiskur og skósveinn prófessors síns, Jankuhns í Varsjá. 

Eftir stríðið var Wolf von Seefeld fangi í fangabúðum Bandamanna fram til 1948. Þaðan fór hann til Kanada og dvaldi þar í mörg ár. Hafa Kanadamenn að öllum líkindum ekki veitt honum ríkisborgararétt. Hann mun síðar hafa farið til Englands og sagði þá sögu að hann hefði hitt Íslending í París, sem útvegaði honum vinnu á Íslandi. Þar vann hann ýmis störf m.a. við garðyrkju í Biskupstungum, í Eyjafirði, í Hveragerði og síðan í Kirkjugörðum Reykjavíkur, lengst að í kirkjugarðinum við Suðurgötu, sem hann skrifaði síðar um. Sumarið 1965 saltaði Úlfur fisk í Grímsey og sama ár hlaut hann íslenskan ríkisborgararétt. Enginn vissi að hann hafði farið gegnum líkhrúgurnar til að ræna fornminjum á Krím.

Í Hveragerði vann Wolf von Seefeld hjá Gunnari Björnssyni í Álfafelli, efst í bænum. Hjá Gunnari unnu margir útlendingar og reyndar fleiri gyðingar en nasistar. Sæmundur Bjarnason, sem er með áhugaverðari bloggarum landsins, vegna stíls og innihalds, minntist lettneska barónsins á bloggi sínu 14.11.2012:

Þann 1. september 1958 vann ég í Álfafelli hjá Gunnari Björnssyni og hef verið 15 ára gamall þá. Ástæðan fyrir því að ég man þetta svona vel er að þennan dag var íslenska fiskveiðilögsagan færð út í 12 mílur, ef ég man rétt. Þann dag var starf mitt m.a. að þvo skyggingu af rúðunum í blokkinni sem var áföst vinnuskúrnum. Í Álfafelli vann konan hans Eyjólfs hennar Svanborgar. Hún var þýsk og oftast kölluð Eyfa mín. Af öðrum sem unnu hjá Gunnari um þetta leyti man ég best eftir Hansi Gústafssyni og Lettneska baróninum. Hann var nú víst bara af barónsættum og talaði svolitla íslensku. Einhverntíma var ég að tala um barónstitilinn við hann og hann gerði heldur lítið úr honum og sagði að íslendingar væru allir af barónsættum. Þetta datt mér í hug þegar ég las um ættrakningu „the King of SÍS“.

Já, svo gekk þessi SS-doktor í Félag Íslenskra fornleifafræðinga, sem enn hefur ekki veitt honum neinn heiður sem öðrum íslenska ríkisborgaranum með doktorspróf í einhvers konar fornleifafræði. Líklega engin þörf á því.

Óhugnanlega nálægð sögunnar

Fyrir utan að vera um tíma í sama félagi og SS-fornleifaræninginn Wolf von Seefeld, sem ég vona að mér sé fyrirgefið, hef ég upplifað að þurfa að vera viðstaddur fyrirlestur fyrrverandi yfirfornleifafræðingsins SS, Herberts Jankuhns. Það var snemma á árum mínum á Miðaldafornleifafræðideild Háskólans í Árósum, líklega 1981 eða 1982.

Þá var Herbert Jahnkuhn kominn á eftirlaun sem prófessor við háskólann í Göttingen, þar sem hann hafði síðast fengið embætti. Hann fékk árið 1949 einhverja falsaði uppreistaræru frá Bonn, og sumir fóru að trúa því að hann hefði ekki verið félagi í SS eða nasistaflokknum, líkt og hann hélt fram. Allt slíkt hefur í dag verið afsannað. Jahnkuhn var ófyrirleitinn atvinnunasisti.

Einhverjir prófessorar og safnverðir á Moesgaard í Árósum, þar sem deild mín hafði til húsa á gömlum herragarði, tóku upp á því að bjóða gamla prófessornum í Göttingen til að heyra sögu Haithabu-rannsóknanna sem fyrst fóru fram á vegum Ahnenerbe. Sumir fornleifafræðingar í Danmörku héldu vart vatni fyrir fyrirbærinu.

Fyrirlesturinn var svokallaður miðvikudagsfyrirlestur, onsdagsseminar, sem stúdentar áttu og urðu jafnvel að mæta á.Í byrjun annar fengu við blágrænan seðil með yfirliti yfir fyrirlestrana. Eitt sin komst ég á blágræna seðilinn.

Ég gerði eins og mér var sagt, af gömlum prófessor mínum, Olaf Olsen, sem var af gyðingaættum. Seinna kom því miður í ljós að hann hafði sjálfur á unga aldri stundað einhvers konar njósnir fyrir Rússa (sjá hér).

Það sem ég man helst eftir úr þessum fyrirlestri Jankuhns, sem var leiðinlegur, var forláta skyggnusýningartæki sem gamli nasistinn kom með sér og sem aðstoðarmaður hans bar inn. Þetta var sýningartæki fyrir 6x6 sm skyggnur ólíkt þeim forngripum sem notast var við á deildinni þangað til Powerpoint kom til sögunnar.

Jankuhn kom lítið inn á starfsár sín hjá Ahnenerbe, en sýndi hins vegar skyggnur frá því eftir stríð, þar sem hann notaði fanga til að grafa fyrir sig, meðan hann stóð upp á bakka og benti. Maður sá fangaverði gráa fyrir járnum á grafarbakkanum.

En hin alþekkta þýska Technik mit Komfort kemur ekki alltaf með stormsveipsgljáa eins og þýskar þvottaefnisauglýsingar eru svo vel þekktar fyrir. Tæki Jankuhns var splunkunýtt af færibandi þýska efnahagsundursins, en fyrsti hálftíminn fór í að koma helvítis tækinu í lag. Mig minnir að peran í tækinu væri sprungin en hún fékkst að lokum hjá ljósmyndara safnsins. Þessi total unperfekte byrjun var hugsanlega ástæðan til þess að ekki mátti spyrja SS-prófessorinn spurninga eftir fyrirlesturinn. Hann flýtti sér í burtu ... og dó svo 10 árum síðar.

Á þessum árum var sannleikurinn um hann farinn að koma fram, og síðan hefur verið grafið duglega í skjöl utan Þýskalands af yngri kynslóð sem þorir, þannig að allir viti, ef þeir vilja það, að Herbert Jahnkuhn var skítmenni af fyrstu gráðu, sem þjónaði dauðanum en ekki fræðunum. Með honum starfaði Barón Wolf von Seefeld, óðamála undirmaður, sem síðar gerðist garðyrkjumaður í kirkjugörðum Reykjavíkur undir sérstakri vernd Íslendinga.

Jú, vissulega eru örlög mannanna misjöfn. En af hverju var Wolf van Seefeld á Íslandi? Hvaða Íslendingur var það sem hann hitti í París? Var hann að fela sig, eða í leit að germönskum hreinleika? Það síðarnefnda fann hann örugglega ekki í Mörlandanum. Svo mikið er víst.

Ýmsar fræðigreinar sem notaðar voru við ritun greinarinnar:

Sérstakar þakkir:

Þess má geta að einn höfundanna sem hér hefur verið vitnað í , Seweryn Szczepanski, og sem myndin af Úlfi í SS-klæðum er fengin að láni hjá, fann upplýsingar um Fornleifaúlfinn á Íslandi, með því að googla nafn hans. Hann fann það í minningargrein í Morgunblaðinu og þýddi hana með Google-translate.

Gamlir nasistar reiknuðu aldrei með veraldarvefnum. Sjá grein Szczepanskis frá 2011. Hann skrifaði enn eina grein árið 2018. sem má lesa hér.

Angrick, Andrej, 2003.  Besatzungspolitik  und Massenmord. Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941-1943. Hamburger Edition, Hamburg 2003, 581-582.

Eickhoff, M. & Halle, U. 2007. Anstelle einer Rezension – Anmerkungen zum veröffentlichten Bildüber Herbert Jankuhn. Etnographisch-Archäologi-sche Zeitschrift48:1. Berlin. Heuss, A., 2000.

Jankuhn, Herbert 1942.  Bericht über die Tatigkeit des Sonderkimmandos Jankuhn bei der SS-Division Wiking, für die Zeit vom 20. Juli bis 1 Dezembeer.

Kaczmarek J. 1996. Organizacja badañ iochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958). Poznañ 1996

Kater H. M., 2006 – Das „Ahnenerbe” der SS 1935–1945. Ein Beitrag zum Kulturpolitik des Dritten Reiches. München.

Leube, Achim 2008.  Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945.  Terra Barbarica [Series Gemina, Tomus 2, Studia ofiarownane Magdalenie Maczynskiej W. 65. cocnice urodizin]. Lodz.

Mehner, Kurt 1995. Die Waffen-SS und Polizei 1939-45, Norderstedt, Militair Verlang, 191.

Pringle, Heather 2007. The Master Plan: Himmler’s Scholars & The Holocaust, Hachette Books,

Schreiber Pedersen, Lars 2011. Nationalsocialisten Herbert Jankuhn. Fornvännen 2011 (106):3, 245-249.

Szczepanski, Seweryn 2009.  Archaeology in the Service of the Nazis: Hitler´s Propaganda and the Excavations at the Hillfort Site in Stary Gziergon (Alt Christburg),  Lietuvos Archaeologija 2009, T. 35, 83–94.

Idem 2011. Archeologia w sluzbie nazistów – czyli rzecz o dzialalnosci „Wydzialu Wykopalisk” SS -Ahnenerbe na stanowiskach w Starym Dzierzgoniu i Starym Miescie
(1935-1937).  z dziejów badan archeologicznych na pomorzu wschodnim 24-25.XI.2011
Muzeum Archeologiczne w Gdansku, 224-246.

Vollertsen, Nils 1989. Herbert Jankuhn, Hedeby-forskningen og det tyske samfund 1934-1976. Fortid Og Nutid, 1, 235-251.

Ljósmynd úr Hrafnistubréfi 2008, Ljósmyndari ókunnur.

Nefið á Gosa verður lengra og lengra

Af hverju geta jarðfræðingar aldrei sagt satt, og sagt það sem allir vita? Það er, að þeir vita ekkert meira en sauðgrár almúginn.

Mikill gosórói er kominn í Fornleif gamla. Hann situr eins og óður maður og bíður eftir gosi undir Bláa Lóninu; Karlinn er búinn að poppa og horfir á vefskjásendingu einhverstaðar úr svartri Keflavíkurþokunni. Hann hefur lengi dreymt um gosbelti sem opnaðist undir Bláa Lóninu eða norðan við Hveragerði.

En af hverju ekki tvö gos eða þrjú samtímis? Þetta er óvenjulegt gosbelti og kannski er þetta hluti af stærra gosneti en ekki belti. 

Eitt sinn sagði fremstur íslenskra jarðfræðinga, sem tekinn var í dýrlinga tölu, að aldrei myndi gjósa á Heimaey. Við sáum sjóferð þá. Aldregi skal segja aldregi. Allt er mögulegt og ekkert líka. Annaðhvort eða er einföld tölfræði eldfjallafræðinnar. En jarðvísindamenn eru stundum kynlegir kvistir, sem eiga það til að trúa sjálfum sér einum of með góðri aðstoð fjölmiðlafólks. Þeir síðastnefndu vita auðvitað allt og lenda að lokum á þingi.

Lítum svo á ljósu hliðarnar. Flugvöllur verður ekki byggður á hættusvæði. Ef það gerðist samt, sem líka er mögulegt á Íslandi, þá er hægt að spara lendingarljósin í eldgosum.

Myndin efst er frá 18. öld og er að finna í Fornleifssafni. Neðst er kynlegur kvistur, sem fékk hið viðeigandi nafn Gosi á íslensku.

Slecht Geweten Bisquetten

The decision of the Dutch cookie producer Patisserie Pater, (formerly Davelaar), to change the name of their main brand cookies since 1883 - from Jodenkoeken (Jew cookies) to Odekoeken (Ode cookies) - has created quite a stir in the cookie-jar in the Netherlands and rest of the world. These plain cookies are turning into the biscuits of bad conscience. The Ode-cookie is certainly no ode to happiness among Jews. Dutch Jews have never really demanded such a name-change and are not offended by the original name (see here).

When the Dutch banned the Jodenvett (Jewish fat), a sugary candy, the Dutch neo-puritanism was OK. That ban came few decades after 90 % of the Jews of the Netherlands were killed in the Shoah.

Jodenkoeken have relatives in Denmark and Iceland, probably all descending from the Dutch Jodenkoek (sing.), although the Danes stubbornly think their cookies were invented by Jewish bakers, when there where never any Jewish bakers in Denmark, and the same has been argued for Iceland, a country which apart from no Jewish bakers, nearly had no Jews until the 1930s. The Icelandic Joedenkoek, Gyðingakaka, came to Iceland with different Danish bakers, most of whom came from the Schleswig-Holstein area close to Frisia. The Frisians also bake Joedenkoeken.

If the Dutch could eradicate antisemitism, e.g. football supporters from Rotterdam shouting "kill the Jews" or "we have been working in Auschwitz", that would be fine. I once witnessed them chant this and other things after loosing a game in Amsterdam, when I caught the wrong southbound train to den Haag and had to get off to wait for another one in Leiden. Ajax was possibly a "Jewish" team when may father was growing up by the Waterlooplein and later in North-Amsterdam, but today?

Claiming there is no sugar in the Icelandic variation, gyðingakökur, is also a very political incorrect statement if not hateful. Icelanders hardly eat anything unless there is lots of sugar in it. Typical gyðingakökur-recipes contain 250 grams sugar to 500 grams of flour.

The second last tin of Jodenkoeken from Davelaar I bought in the Netherlands, I depicted in the fashion of the the old Dutch Masters. It will be missed. Unlike the tradition in Holland, where a cookie jar can be stretched for weeks or even months, this one was consumed in a couple of days in may home.

News are coming in, telling me that the Cookie Monster is very sad receiving the news that Jodenkoeken are being banned by some Dutch firms. Hearing this, he is going to boycott Dutch cookies altogether, even the all mighty spekulaas. CRUNCH!

Grænlendingur í Reykjavík

Eins og einhverjir lesendur Fornleifs vita, á Fornleifssafn (sem nú er harðlokað vegna heimsfaraldur) gott safn pakksmynda sem safnvörðurinn kallar svo. Verslunarmenn sunnar í Evrópu á seinni hluta 19. aldar vildu vera alþýðufræðarar og settu litamyndakort í pakka með ýmsum varningi, þó helst nautnavöru. Ritstjóri Fornleifs hefur skrifað örlítið um þessi kort áður. Börn söfnuðu þessum kortum og foreldrarnir keyptu því gjarna vöru þar sem slíkra korta mátti vænta í umbúðum. Les parents voulaient faire plaisir aux enfants.

Stundum varð hönnuðum og listamönnum þeim sem framleiddu þessi kort á í messunni. Það gerðist er búin voru til kort fyrir Chocolaterie d´Aiguebelle í Drome í Auvergne-Rhône-Alpes héraði nútímans í Suðausturfrakklandi. Kortin voru röð af kortum um eyjur heimsins, Les Iles. Þetta kort hafði upplýsingar um  L´Islande.  Með yfirlitsmynd yfir "Reykjavick" var sett andlitsmynd af Grænlendingi. Svona mistök geta alltaf gerst. Þetta var nú bara einu sinni einhvers staðar norður í rassgati, langt frá Suður-Frakklandi,  og qui s´en fout?

Kannski hafa súkkulaðigrísir þarna syðra ekkert tekið eftir þessu. En á okkar tímum er enn til fólk á Íslandi sem ekki gleðst mikið ef þeim er óvart ruglað saman við næstu nágranna okkar á Grænlandi. Það gerðist fyrir ekki mjög mörgum árum, að ráðist var á Grænlendinga sem komu til hafnar í krummaskuði fyrir Vestan og voru þeir bara að skemmta sér. Árásamennirnir kölluðu sig þjóðernissinna. Neikvæðni gagnvart Grænlendingum hefur lengi verið mikil á Íslandi og ég held að það sé ekki orðum aukið. Það er Íslendingum til skammar eins og svo margt annað. 

Reykjavick

Illa að aftökum staðið - ja hérna

Morgunblaðið hefur boðið lesendum sínum miður skemmtileg skrif meðan að COVID hefur geisað. Ábyrgur er ungur ritstjóri sem ritar sem ólmur væri um nasista og heri þeirra. Blaðamaðurinn var ekki alls fyrir löngu ráðinn fréttastjóri stafrænna frétta. Fyrir utan að stýra stafrænum fréttum með myndabrag birtir Morgunblaðið/hann sjálfur ógrynnin öll af greinum eftir hann/sig um síðari heimsstyrjöld og sér í lagi um heri Þriðja ríkisins.

Kannski er enn mikill áhugi á Þýskalandi Hitlers á Íslandi, þótt hann sé vonandi annars eðlis en hann var á liðinni öld.

Nú síðast kom út grein um Nürnbergþréttarhöldin eftir hinn unga fréttastjóra, og vonast maður þá til þess að sagnfræðilegar greinar ritstjórans, sem er með íslenskt stjórnmálafræðipróf upp á vasann fari nú að fækka.

Inngangsorð greinarinnar um Nürnberg-réttarhöldin í Morgunblaðinu í dag eru þessi:

Alþjóðaher­dóm­stóll­inn kom sam­an í rúst­um Nürn­berg í Þýskalandi 20. nóv­em­ber 1945 hvar réttað var yfir þeim lyk­il­mönn­um Þriðja rík­is­ins sem enn voru á lífi. Dóm­ar voru kveðnir upp 1. októ­ber 1946. Af þeim 22 sem sótt­ir voru til saka voru 12 dæmd­ir til heng­ing­ar, sjö til fang­els­is­vist­ar, ævi­langt og niður í 10 ár, og þrír voru sýknaðir. Þeir sem sáu um heng­ing­arn­ar til­heyrðu sér­stakri af­töku­sveit inn­an Banda­ríkja­hers. Ýmis­legt þykir þó benda til þess að illa hafi verið að af­tök­un­um staðið og má að lík­ind­um kenna van­kunn­áttu böðuls­ins um. Jarðnesk­ar leif­ar hinna dæmdu voru svo flutt­ar á brott með mik­illi leynd.

Í greininni í Morgunblaðinu í dag er kafli sem ber fyrirsögnina:

"Klúðurs­leg vinnu­brögð skiluðu margra mín­útna pynt­ingu"

Alls endis sögulaus fréttastjóri netfrétta Morgunblaðsins telur greinilega að réttameðvitund nútímans hafi átt við árið 1946.

Morð á 6 milljónum gyðinga sem skipulagt var í þaula af þeim sem fengu "klúðurslega margra mínútna pyntingu", urðu til þess að við höfum í dag alþjóðasáttmála til að koma í veg fyrir grimmdarverk eins og þau sem framkvæmd voru og skipulögð af þeim sem voru  "klúðurslega pyntaðir". 

Er réttarmeðvitund ungs íslensks stjórnmálafræðins virkilega á því stigi, að hann hafi áhyggjur af því hvernig þeir, sem báru ábyrgð á dauða milljóna manna í síðara heimsstríði, voru hengdir?

Miðað við alla þá sem nasistar hengdu á ýmsan hátt, jafnvel upp á kjötkróka, svo ekki sé talað um alla þá sem teknir voru af lífi með gasi, barsmíðum, kúlnaregni osfr, þá virkar það sem andlega snubbótt meðaumkun með fjöldamorðingjum, að íslenskur fjölmiðill a 20. öld sé að velta fyrir sér að "illa hafi verið að aftökunum staðið" á helstu böðlum 20. aldarinnar.

Einnig talar höfundur greinarinnar um, að þeir sem dæmdir voru í Nürnberg hafi unnið hermdarverk. Með orðinu hermdarverk er fyrst og fremst átt við skemmdarverk og hryðjuverk.

Jú, mikið þarf nú að ganga yfir mann og skil ég nú betur að lögreglustjórar Íslands og saksóknarar hafi aldrei fengist til að lögsækja fólk sem gerst hefur sekt um t.d. gyðingahatur og helfararafneitun. Það voru víst aðeins meira en hermdarverk (sabotage) sem nasistasvínin voru hengd fyrir - og því miður allt of fá þeirra.

Það eina klúðurslega var, að ekki voru hengd eða skotin fleiri illmenni nasista og meðreiðarsveina þeirra frá fjölda landa Evrópu.

Síðustu orð eins böðulsins rangfærð í Morgunblaðinu

Aðalböðullin í Hollandi, Austurríkismaðurinn Arthur Seyss-Inquart lét þessi orð falla áður en hann var hengdur:

"Dauðadómur með hengingu ... jú, í ljósi alls ástandsins, bjóst ég ekki við neinu öðru. Það er allt í lagi".

Þessari setningu greinir fréttastjóri netfrétta Morgunblaðsins lesendum ekki frá, en velur hins vegar að gefa okkur aðra setningu sem höfð hefur verið eftir Arth­ur Seyss-Inquart en sem er kolröng og tengist það vankunnáttu bandarískra sagnfræðinga á þýsku. Netfréttastjórinn heldur því fram, að Seyss-Inquart hafi sagt „Ég vona að þess­ar aftök­ur séu síðasti harm­leik­ur seinni heims­styrj­ald­ar og að lær­dóm­ur styrj­ald­ar­inn­ar verði sá að ríkja verður friður og skiln­ing­ur á milli manna. Ég trúi á Þýska­land.“

Þetta er rangt eftir haft hjá netfréttastjóranum. Eftirfarandi klausa er hins vegar það sem sem Seyss-Inquart sagði í raun og veru:

Og nú skulda ég væntanlega aðra yfirlýsingu um afstöðu mína til Adolfs Hitler. Þegar hann sá mælikvarðann á alla hluti eingöngu í sjálfum sér, sannaði hann þar með að hann var ófær um að gegna afgerandi verkefni fyrir þýsku þjóðina, já jafnvel fyrir Evrópu? Ellegar var hann maður sem, til einskis, með óskiljanlegu óhófi barðist gegn straumi óhjákvæmilegra örlaga?

Fyrir mér er hann [Hitler] enn maðurinn sem gerði Stór-Þýskaland að staðreynd í sögu Þýskalands. Ég hef þjónað þessum manni. Og nú? Ég get ekki hrópað í dag „krossfestið hann“ vegna þess að ég hrópaði „Hósanna“ í gær. Að lokum vil ég þakka verjendum mínum fyrir þá umhyggju og varúð sem hann hefur sýnt mér til varnar. Síðusta orð mín eru sú meginregla sem ég hef alltaf gengið út frá og verð áfram trúr til síðasta andartaks míns: „Ég trúi á Þýskaland.“ (Sjá hér).

Morgunblaðið verður að gera betur!

Mjólk er góð

Fornleifur þarf ekki að minna íslenska skyrgáma á að hvíti sveitadreitillinn er bráðhollur fyrir Íslendinga. Undantekningar eru þó á kúamjólkurþoli landsmanna. Ritstjóri Fornleifs er til dæmis svo mikill útgeldingur  að genin í honum þola ekki smáskammt af laktósa og að því leyti er hann eiginlega hálfgerður Kínverji. Hins vegar eru genin í ritstjóranum svo fjölbreytt að hann ku aftur á móti hafa mikinn blendingsþrótt. Það getur hann heldur ekki nýtt sér, enda algjör bindindismaður á alls kyns lóðarí, svo á kynbótahrútspunginn hefur ekki látið reyna nema til þess allra nauðsynlegasta og lögbundna með Drottins blessan.

Þjóðminjasafnið auglýsti sig dálítið eins og kynbótarolla frá SÍS á 10. áratug síðustu aldar, áður en safninu  var lokað vegna viðgerða og framfarar. Guðmundur Magnússon settur þjóðminjavörður var mikill hvatamaður fyrir auglýsingar enda þær tímans tákn á hans starfsárum. Búið var til nýtt merki safnsins, nýtt bréfsefni og starfsmenn fengu stakkavís af vísitkortum og handfylli nælum með nýja merkinu og jafnvel fána ef þeir vildu slíkt pjátur. Ekki þótti mér merki þetta besta hönnun sem ég hafði séð - og svo fór merkið fyrir brjóstið á enn öðrum, sem töldu sig geta lesið upphafsstafina mína VÖV, er merkinu er snúið 90 gráður (sjá hér).

Eitt sinn er ég kom heim á Frón í lok síðustu aldar, voru allir farnir að syngja einhverja málverndarþjóðernissöngva með mjólkurívafi. Börnin þömbuðu síðar mjólk með þjóðlegum upplýsingum um Þjóðminjasafnið. Henni var hellt í bunum út á "seríósið" á morgnanna meðan að börnin dreymdi um að verða fornleifafræðingar eftir lestur á stuttri en fróðlegri málsgrein aftan á fernunni.

Ein fernukynningin var um Stöng í Þjórsárdal og Þjóðveldisbæinn. Þar komu loks réttar upplýsingar um endalok búsetu í dalnum.

Þegar Guðmundur Magnússon hætti sem þjóðminjavörður gleymdist þessi upplýsing, og rugl og kjaftæði er það sem fólk fær að vita um minjar í Þjórsárdal í dag á Þjóðminjasafni í einhverjum tortúrklefa fávisku  - og það þó að aðrir fornleifafræðingar og jarðfræðingar hafi ný fyllilega viðurkennt enduraldursgreiningu mína á eyðingu byggðar í Þjórsárdal - en án þess að vitna í mig. Sjón er sögu ríkari á það fyrirbæri, en sjónin verður að vera góð, því vart sést nokkuð í sýningarbásnum í blóðrauðri skímunni. Bregðið ykkur á safnið (ef það er opið/þegar það opnar) og skoðið Þjórsárdalsklefann vandlega (hafið með ykkur vasaljós).

Þjóðminjasafnið er eins og allir vita mjög nokkuð flókin stofnun með enn flóknari sögu. Ástandið þar batnaði mjög um tíma þegar Guðmundur Magnússon var settur þjóðminjavörður. Svo komu forn öfl í Sjálfstæðisflokknum "sínum fornmanni", Þór Magnússyni, aftur á jötuna. Hann brilleraði í lokin og strandaði skútunni með stíl eins og siður er meðal margra í flokknum á bak við hann. Síðan kom einhver rauðhærð kona með pungapróf í fornleifafræði og gerði safnið að varðveislueiningu á gamlar kreddur, endurtekinn sannleika og jafnvel sögulegan skjannahvítaþvott. Því miður notaði hún mestan tíma sinn í að reka fólk á stofnuninni með eldheitu skapi sínu og til að vinna með hinum þrælkynæsandi stofnanda Miðflokksins í sérverkefnum úti í bæ. Það þótti henni ætti að launa með prófessorstitli úr Háskóla Íslands, sem hún fær ugglaust þegar verðlaunahrútur Miðflokksins kemst til valda. Sú rauðhærða þótti reyndar svo góð í brottrekstri að hún var fengin í að reka fólk frá öðrum stofnunum sem verið var að reyna að kála. Það var vitaskuld ekki mjólkinni að kenna - og nú er hægt að kaupa laktósafrítt líka ef menn eru enn á spenanum.

Mjólk bætir stundum allt, og slekkur bruna. Kannski væri ekki svo vitlaust að klína fræðslu á mjólkurhyrnur að nýju, t.d. um stöðvar fyrir landnám og nýjustu aldursgreininguna á landnámslaginu, þá tuttugustuogfimmtu. Til að halda jafnvægi væri líka hægt að sýna nokkur handrit (þ.ó ekki leyniskjöl menntamálaráðherra um fyrirætlaða handritakröfu á hendur Dönum, því það er harðbannað).

Börnin þurfa að lesa eitthvað bitastætt með seríósinu.

Auglýsingin fræga frá MS, þar sem börnin dást að þjóðmenningu og syngja tandurhreina íslennnnnnzku eins og hrein meyja úr Hörgárdal.

Vel kemur oss nú refillinn inn góði

Nú komu svo sannarlega gleðitíðindi fyrir okkur sem saumum mikið í og að.

Með einu klikki er hægt að fara suður í Normandí til að fá refill á fræðin með því að skoða Bayeaux-refilinn í smæstu smáatriðum.

Ég man þá tíð er ég keypti refilinn í 10 cm. hárri bók, sem var hins vegar 30 sm. breið, þar sem refillinn var allur samanbrotinn. Það þótti framför um 1980. Refillinn er í raun um 70 metrar að lengd, en í bókinni var hann nokkrir metrar.

Skoðið nú refilinn hér.

Þið sjáið svo efst að þær skemmtu sér stúlkurnar sem saumuðu refilinn, hvort sem það var nú á Englandi eða í klaustrinu Saint Florent de Saumur í Leirudal. Við skulum ekki spinna meira um það hér - en er þetta ekki Sir Roy af Chippendale í eigin persónu? Er nokkuð þessu líkt á Njálureflinum á Hvolsvelli?

Vilhjálmur fer til Bægisár/Bæjar (fr. Bayeaux/lat. Bagias)?

Íslenski nasistinn sem ferðaðist gegnum Síberíu - í huganum

Hér um daginn, 11. febrúar 2021, birtist áhugaverð grein, en heldur stutt, í Morgunblaðinu. Þar var endursagt viðtal við Jóns Frímann Sigvaldason fyrrv. bílasmið í Garðabæ. 

Árið 1979 hitti Jón, sem fæddur er 1929, af algjörri tilviljun, íslenska nasistann og Kínakaupmanninn Gunnar Guðmundsson (1917-2010) á hóteli í Guangzhou (Kanton).

Í Morgunblaðsgreininni, sem Stefán Gunnar Sveinsson blaðamaður ritar, segir Jón frá minningu sinni af fundi sem hann átti með Gunnari á hótelherbergi í Kanton, þar sem Gunnar vildi ólmur segja Jóni sögu sína.

Saga Gunnars er mjög flókin, og ekki allt það sem ritað hefur verið um Gunnar Guðmundsson alveg nógu nákvæmt. Hér skal bætt úr skák, svo grein í Mogga verði ekki með tímanum að sannleiksheimild um íslenska nasistann Gunnar Guðmundsson.

Það var ófrávíkjanlegur siður Gunnars Guðmundssonar að segja ósatt til um nær allt í fortíð sinni í þýskri þjónustu. Þess vegna er lítið hægt að fara í saumana á þeirri sögu sem hann sagði Jóni, því það sem sagt hefur verið um Gunnar í bókum er líka meira eða minna rangt eða logið.

Sú bók sem blaðamaður Morgunblaðsins vitnar í, Berlínarblús, er því marki brennd að höfundurinn hefur haft takmarkaðan aðgang að heimildum. Í því sem skrifað hefur verið um íslenska nasista vantar mikið af  upplýsingum um Gunnar Guðmundsson í Danmörku. Í Ríkisskjalasafninu (Rigsarkivet) í Kaumpannahöfn skoðaði Ásgeir Guðmundsson sagnfræðingur, höfundur Berlínarblús,  aðeins skýrslu danska Dómsmálaráðuneytisins nr. 1111 um Íslendinga sem unnu í þjónustu Þjóðverja í stríðinu, skýrslu sem mun einnig hafa verið send til Íslands.

Ljóst er sömuleiðis, að Gunnar Guðmundsson laug grimmt að fólki. Það var nánast alltaf siður manna sem ótilneyddir gengu til liðs við ógnarríki Hitlers og frömdu þar jafnvel glæpi. Gunnar Guðmundsson var ekki einn um að ljúga.

Oft voru þeir sem gengu í Waffen-SS ekki bestu börn heimsins, þjófar og loddarar, og það er engin ástæða til að fegra eða mæra minningu þeirra, en þessir óhamingjumenn, og ekki síst það þjóðfélags sem ól þá, eiga það þó skilið að rétt sé sagt frá, og það gerði hinn vel minnugi Jón Kr. Sigvaldason er hann tók nýlega á móti blaðamanni Morgunblaðsins á heimili sínu og sagði frá því er hann hitti Gunnar Guðmundsson í Kína fyrir tilviljun.

Ég talaði einnig við Gunnar Guðmundsson

Sjálfur hringdi ég í Gunnar Guðmundsson árið 2001, þegar ég vann á Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier.

Með hásri en jafnframt djúpri rödd reykingamannsins lét gamli nasistinn móðan mása, en mest af því sem hann sagði mér var helber lygi. Meðan að ég talaði við hann, sat ég með gögn um hann fyrir framan mig, m.a. dóma frá Danmörku og skjöl frá Englandi, þar sem breska leyniþjónustan tók saman það sem þeir fengu af upplýsingum um Gunnar, frá íslenskum njósnurum sem fangaðir höfðu verið á Íslandi. Ég vissi því að vart eitt aukatekið orð af því sem Gunnar Guðmundsson sagði mér var sannleikanum samkvæmt.

Lítilfjörleg gögn um Gunnar Guðmundsson hjá Bresku leyniþjónustum MI5 og MI6 hef ég lengi haft undir höndum og virðist blaðamaður Morgunblaðsins hafa komist yfir þau skjöl, enda þau nú aðgengileg öllum. Þau eru frekar lítils virði og eru fyrst og fremst, hvað Gunnar varðar - samantekt annarra og þriðju handa upplýsinga um Gunnar sem fengnar voru hjá Íslendingum sem handteknir voru fyrir njósnir á stríðsárunum. Ekki virðast Bretar hafa náð að yfirheyra Guðmund er hann var handsamaður í Kaupmannahöfn árið 1945.

* Ljósmyndin ofar er úr vegabréfi Gunnars (sjá efsts) sem gefið var út í íslenska sendiráðinu í Kaupmannahöfn þar þann 9. júní 1944. Þá var Gunnar nýgenginn í SS.

Þegar Gunnar Guðmundsson gerðist geðveikur

Nei, það er engin ástæða að fetta fingur út í minni Jóns Fr. Sigvaldasonar, sem blaðamaður Morgunblaðsins heimsótti. En í Kanton sagði Gunnar honum auðvitað ekki allan sannleikann um sig, frekar en mér 20 árum síðar í Kaupmannahöfn.

Gunnar Guðmundsson sagði ekki Jóni Fr. Sigvaldasyni frá því að hann gerðist skyndilega geðveikur í Kaupmannahöfn árið 1944. Mjög umdeildur danskur geðlæknir, sem taldi hann í fyrstu sýna einkenni geðsjúkdóms, komst síðar að þeirri niðurstöðu að allur krankleikinn væri leikur, uppgerð og uppspuni.

Fréttir af geðveiki Gunnars kom meira að segja út í ólöglega pressu Dana. Í fjölrituðu, leynilegu dreifibréfi kommúnista, sem var forveri danska dagblaðsins Information mátti svo lesa þetta :

/4.Novmeber1944.INFORMATION Nr.325.I.NORDISK NYHEDSTJENESTE Nr.29

Fredag Eftermiddag blev SS-Mand Gunnar Gudmundson, der gjorde Tjeneste i Vestre Fængsel, pludselig sindssyg, mens han opholdt sig paa Domhuset. Han blev indlagt paa Kommunehospitalets 6. Afdeling. Om det drejer sig om en organisk Sindssygdom eller om det er hans Oplevelser i Vestre Fængsel, der har ødelagt hans Nerver, vides selvfølgelig ikke, men det sidste maa anses for sandsynligt.

Þetta var reyndar ekki alveg rétt hjá leyniþjónustu andspyrnudeildar vinstrimanna í Danmörku. Gunnar hafði tekið æðiskast í ölæði og var handsamaður Huspetakler. Hann var tekinn fastur því hann var talinn hættulegur og hafði skotvopn undir höndum. Hann var fangelsaður í Vestre Fængsel en var aldrei fangavörður þar. Síðar var hann fluttur á spítala. Rétt er hins vegar að hann var orðinn meðlimur í SS á þessu stigi.

Áður en Gunnar Guðmundsson gekk til liðs við Waffen-SS þann 6. júni 1944, hafði hann verið liðsmaður Wehrmacht (þýska hersins) í Danmörku og unnið um tíma hjá Das Wachtkorps, á Station I (Höfuðbyggingu dönsku lögreglunnar í Kaupmanna. Í SS náði hann aldrei nema lægstu "tign", Schütze.

Einnig var haldið að hann hefði starfað hluta úr árunum 1942 og 1943 á Stelle Boysen sem stundaði viðskiptanjósnir und stjórn Bruno Boysen. Boysen var þjóðverji sem alist hafði upp í Vojens í Danmörku. Wehrmachtstelle Boysen var á Friðriksbergi og dulbúið sem inn- og útflutningsfyrirtæki. Aldrei var þó hægt að sanna að Gunnar Gunnarsson væri sá "Gudmundsson" sem var að finna á lista yfir starfsmenn Stelle Boysen

Gunnar sem njósnari Þjóðverja

Njósnastarfsemi Gunnars fyrir ferðina á Esju frá Petsamó í Finnlandi til Íslands frá Finnlandi í 1940 er heldur ekki hægt að staðfesta.

Gunnar hélt utan árið 1937, var munstraður á skip, en gekk í land í Kaupmannahöfn í byrjun 1938.

Upplýsingar um meintar njósnir Gunnars eftir að hann sneri aftur til Íslands koma frá íslenskum njósnurum sem komust í kynni Max Andreas Pelving (1895-1999), fyrrverandi danskan lögreglumann. Pelving hafði hrjáð gyðinga og aðra flóttamenn, þegar hann starfaði við útlendingalögreglu (Fremmedpolitiet/Tilsynet med Uldændinge) undir Dönsku Ríkislögreglunni (Statspolitiet - síðar Rigspolitiet). Pelving þessi var árið 1939 ásamt öðrum dæmdur í fangelsi fyrir njósnir í þjónustu erlends ríkis, nánar tiltekið fyrir Gestapo, sem og fyrir að hafa útvegað þjóðverjum upplýsingar um flóttamenn undan nasismanum sem höfðu fengið dvalarleyfi í Danmörku.

Pelving var síðar strax leystur úr haldi í apríl 1940, þegar Þjóðverjar réðust inn í Danmörku. Ljóst er að Gunnar þekkti ekkert til Pelvings á tímabilin 1937 þar til Þjóðverjar réðust á Danmörku 9. apríl 1940, enda Pelving lengst af í fangelsi.

Íslenskir njósnarar nasista, sem gengu til liðs við njósnaapparat þjóðverja í Danmörku, tengdu Gunnar við Pelving. Pelving hafði samskipti við Gunnar eftir að hann kom aftur til Kaupmannahafnar árið 1941 og aðstoðaði Pelving og þýska njósnaútsendara í Kaupmannahöfn við að leita uppi Íslendinga sem ætlun Þjóðverja var að senda til Íslands til að njósna. Pelving þótti góður á Íslendingana því hann var drykkjuhrútur og það voru margir Íslendinganna sem hann fékk á njósnatjansinn. Aðrir, þýskur höfuðsmaður, sá um að heimsækja íslenska stúdenta, sem einnig fengust sumir til að njósna, jafnvel sumir hálfólmir, og einn maður vegna þrýstings þar sem kynhneigð hans var notuð gegn honum.

Samstarfsmaður Gunnars Guðmundssonar nasista, Max Pelving. Hann særðist illa þegar danska andspyrnuhreyfingin sat fyrir honum í Kaupmannahöfn árið 1943. Hann var síðan falinn á Jótlandi, þar sem hann var um tíma illræmdur fangavörður í búðum nasista þar.

Ekkert í dönskum skjölum bendir til þess að Pelving hafi starfað með Gunnari árið 1940-1941, eftir að Þjóðverjar leystu hann úr fangelsinu þar sem hann sat inni fyrir að njósna fyrir þá - eða fram fram til þess tíma að Gunnar var meðal 258 farþega á Esjunni í Petsamóförinni til Íslands í október 1940.

Hins vegar sagði einn Íslensku njósnaranna sem handteknir voru af Bretum á Íslandi að Gunnar hefði verið handgenginn dönskum njósnara sem hét "PELVIN". Engin vissa er þó fyrir því að Gunnar Guðmundsson hafi verið sá njósnari sem haldið hefur verið fram að Bretar hafi fengu pata af að væri með Esjunni sem fór frá frá Petsamo 5. október 1940. Það er aðeins óundirbyggð ályktun íslensk sagnfræðings, sem er ósönnuð.

Gunnar Guðmundsson var ekki skráður fyrir upplýsingum um íslensk málefni í njósnakerfi Þjóðverja fyrr en hann kemur til Kaupmannahafnar 23. apríl 1941 eftir sína margslungnu ferð frá Íslandi, yfir hálfan heiminn að því er hann á stundum reyndi að telja fólki trú um. Þá fór hann um Hamborg, þar sem hann upplýsti leyniþjónustu þýska hersins um fjölda hermanna á Íslandi.

Hins vegar kom Íslendingur, annar en Gunnar, sem ætlað var að njósna, til Íslands með Esjunni frá Petsamó.

Gunnar var lýst sem óreglumanni og hann dæmdur fyrir fjárdrátt

Eitt að því sem Gunnar sagði ekki þeim sem á hann vildu heyra, var að hann átti alla tíð í vandamálum með Bakkus. Bæði sálfræðingaskjöl frá 1944 og 1945 sem og vinir hans Íslenskir sem Bretar yfirheyrðu á á Íslandi lýstu honum sem drykkfelldum mjög. Einn félaga hans í Kaupmannahöfn, sem sendur var til Íslands til að njósna, lýsti honum 1941 sem  mjóslegnum manni, gulleitum á húð. Þessa lýsingu gaf njósnarinn Hjalti Björnsson sem var fangi Breta:

BJORNSSON described GUDMUNDSSON as a noted sponger, often drunk and borrowing money whenever he can.

Bretar tóku svo saman eftirfarandi lýsingu á Gunnari eftir yfirheyrslur á vini hans sem handsamaður var fyrir njósnir.

Gunnar komst einnig í kast við lögin eftir að hann sneri aftur til Kaupmannahafnar. Þann 8. desember 1942 var hann var dæmdur skilorðsbundnum fjögurra mánaða dómi fyrir fjárdrátt (og átta mánuði ef skilorð var brotið). Gunnar hafði svikið Íslending, sem vann í dönsku ráðuneyti, í viðskiptum með frímerki sem hann tók í umboðssölu. Gunnar  stakk undan gróða (400 kr.) þótt samið hafi verið um 100 kr. greiðslu til Gunnar fyrir að miðla sölunni.

Nú eru kannski farnar að renna tvær grímur á þá sem hlustað hafa á sögur Gunnars eða trúað jólabókum sem segja lausaralega og illa frá ævintýrum hans. 

Ferðin mikla frá Íslandi árið 1941

Í minningu Jóns Fr. Sigvaldasonar er að finna eina af mörgum ævintýralegum gerðum frásagna Gunnars Guðmundssonar um ferð Gunnars frá Íslandi til Danmerkur árið 1941, hálfu ári eftir að Gunnar kom til Íslands með Esjunni frá Petsamó. Hann sagði Jóni að hann hefði farið með skipi frá Íslandi til New York og þaðan til Sikileyjar, síðan  upp gegnum Evrópu og til Kaupmannahafnar.

Önnur gerð, sem Gunnar grobbaði sig af, var að hann hefði farið frá New York til San Francisco og með skipi til Japans, síðan gegnum gjörvöll Sovétríkin og þaðan komist til Kaupmannahafnar. Þangað kom hann, eins og fyrr segir í apríl 1941. Í Danmörku var Gunnar einnig tvísaga við yfirvöld er hann var yfirheyrður eftir stríð. Sagði annars vegar frá ferðinni Ísland - New York, San Francisco, Japan - Spánn - og Danmörk, og hins vegar ferð sem hljóðaði upp á Ísland - New York - Spánn - Danmörk. Hvað er réttast af þessu munum við seint vita, því vegabréf Gunnars frá þessum tíma glataðist. Þegar ég hlustaði á Gunnar fékk ég Sovétríkja-gerðina í hausinn, sem mér þykir allraólíklegust. Ég reyndi að bora í hvaða borgir hann hafði farið um í Sovétríkjunum, en kom þar að algjörlega tómum kofanum hjá karli. Honum var hins vegar mjög umhugað að segja mér hversu miklar hörmungar og illmennsku hann hefði séð í Sovétinu og að "Rússarnir hefði ekkert verið betri en nasistar".

Atvinnuveitandi Gunnars staðfesti þann 30. nóvember 1942, at Gunnar hafi sagt sér að hann hafi farið frá Bandaríkjunum beint til Hamborgar og unnið þar í 5 mánuði, áður en hann birtist í Kaupmannahöfn.

Meint ferð Gunnars frá Íslandi yfir Sovétríkin til Danmörku árið 1942, sem lýst er í bókinni Berlínarblús, var vafalaust algjör tilbúningur. Í bókinni er sú ferðatilhögun m.a. runnin undan rifjum Björns Sv. Björnssonar (forsetasonar). Gunnar hafði þó einnig sagt söguna mönnum í Kaupmannahöfn, sem síðar komust á einn og annan hátt til Íslands til að njósna fyrir Þjóðverja, því sú gerð sögunnar kemur fram í yfirheyrslulýsingum yfir íslendinga sem teknir voru fyrir njósnir af Bretum. Björn Sv. Björnsson gæti einnig hæglega hafa heyrt af þeim upplýsingum síðar. 

Líklegasta ferðin er að Gunnar hafi farið til Bandaríkjanna og að þaðan hafi hann komist til Evrópu, nánar tiltekið Spánar og Hamborgar. Sú gerð er einnig höfð eftir einum af vinum hans sem Bretar yfirheyrðu. Síberíuförin var að mínu mati tilbúningur, sem Danir sáu í gegnum; og það reiknaði Jón Fr. Sigvaldason, sem hafði heyrt þá gerð, einnig hárrétt út. Upplýsist það hér með blaðamanni Morgunblaðsins, sem vafalaust er eins og margir Sjálfstæðismenn alinn upp í þeirri leiðu möntru að Rússar hafi í engu verið betri en Þjóðverjar. Hverjir frelsuðu Auschwitz?

Hjálparhella Gunnars var SS-Untersturmführer Björn Sv. Björnsson, sonur fyrsta forseta lýðveldisins Íslands

Mörg andlit "sonar forsetans". Hann laug líka grimmt.

Af lýsingum geðlæknis í réttarhöldum gegn Gunnari, kemur greinilega í ljós, að menn töldu mögulegt að hann hafi af einhverjum ástæðum verið að gera sér upp geðveikina haustið 1944. Gunnar upplýsti, meðal annars við yfirheyrslur að honum líkaði hvorki dvölin í Waffen-SS né Þjóðverjar. Hann gerðist hræddur við að verða sendur á vígstöðvarnar. 

En "sonur forsetans, sem einnig var prýðis lygari, "reddaði svo málum, enda maður sem dæmdi fólk til dauða í hjáverkum og lagðist á ungar konar, sem hann hafði skaffað íbúð - Jú gögn eru líka til um það (sjá hér til vinstri á spássíunni hjá Fornleifi).

Björn Sveinsson Björnsson, sem vann á áróðurs- og njósnamiðstöðinni SS Standarte "Kurt Eggers" (Kurt-Eggers Stelle) i Kaupmannahöfn kom Gunnari á þriggja mánaða áróðursfréttaritaranámskeið hjá SS. Það var sumarið og haustið 1944. En lítið varð um fréttamannastörf á frontinum,þar sem hann veiktist í Berlín.

Það var í leyfi haustið 1943, að Gunnar Guðmundsson gerðist hálfsturlaður. Hann var eftir fangelsis og spítalavist sendur til München, en þar ágerðist sjúkdómurinn og hann var því sendur aftur til Danmerkur í mars 1945 og rúinn SS-búningi sínum við komuna til Kaupmannahafnar. Hann upplýsti sjálfur að hann hefði fengið að halda skammbyssu sér til varnar, því Þjóðverjar sáu hvert stríðslukkan stefndi. Það leyfi kom fram í herbók hans (Soldbuch)sem dönsk lögregla sá árið 1945.

Gunnar fór því aldrei á neinar vígstöðvar og var aldrei í haldi Rússa, eins og hann laug að Jóni Fr. Sigvaldasyni ásamt fleirum.

Gunnar kvæntist heldur aldrei í Kína, líkt og hann laug að Jóni Kr. Sigvaldasyni og mörgum öðrum. Gunnar átti tvo syni með danskri konu Gerdu Marie Nielsen, (f. 1927) sem starfaði lengi sem læknaritari. Synir þeirra fæddust 1956 og 1963. Þeir héldu lengi uppi uppi fyrirtæki sem bar nafn Gunnars Guðmundssonar, og er það enn skráð á fyrirtækjaskrá 10 árum eftir dauða Gunnars, þó engin sé starfsemin. Einn son átti Gunnar Guðmundsson frá fyrra hjónabandi með íslenskri konu (Jóhönnu Lauru Hafstein, sem fæddist árið 1906), sem var 10 árum eldri en Gunnar. Sá sonur fæddist árið 1948 og var læknir í Reykjavík. En þegar hann tók upp á því að verða geðveikur (að mati geðlæknis) árið 1944, upplýsti hann danska lækna að hann hefði eignast barn árið 1938 utan hjónabands á Íslandi, hann gaf hvorki upplýsingar um móður barnsins né nafn þess. Á stríðárunum var hann í tygjum við íslenska konu í Kaupmannahöfn Önnu Norðfjörð, sem var nokkrum árum eldri en hann.

Nei, Jón Fr. Sigvaldason misminnti ekkert. Gunnar Guðmundsson raðlaug að Jóni. Nasistar lugu alltaf að fólki. Þegar menn skrifa um íslenska nasista ber margs að varast, því vefur lyganna getur verið fjári flókinn hjá þeim sem þjónuðu Hitler á einn eða annan hátt.

Gunnar fékk upphaflega 12 ára fangelsisdóm í Danmörku

Það vekur mesta undran mína, af hverju einhver á Íslandi stóð í því að reyna að bjarga Gunnari Guðmundssyni úr 12 ára fangelsi sem hann var dæmdur í af borgarrétti hér í Kaupmannahöfn árið 1945.  Reyndar var dómurinn í undirrétti í hærri endanum, í samanburði við dóma sem aðrir hlutu fyrir sams konar brot. Dóminum var síðan breytt í eins árs dóm í júní 1946 og Gunnari sleppt. Gunnar fór til Íslands en mátti ekki snúa aftur til Danmerkur í 5 ár. 

Danski lögfræðingurinn, er var með mál Gunnars, vann starf sitt mjög vel. Þegar í undirdómi hafi einn dómaranna andmælt dómnum og taldi sá dómari, að tveggja og hálfs ára fangelsi væri betur við hæfi miðað við upplýsingar sem rétturinn hefði undir höndum. Ómenntaðir dómsmenn voru hins vegar á því að 12 ára  hentaði Gunnari. Sendiráð Íslands hjálpaði Gunnari lítið með yfirlýsingu sem þeir sendu áður en hann hann var dæmdur í 12 ára fangelsi, nema síður sé. 19. júní 1945 spurði íslenska sendiráðið hverjir möguleikarnir voru á því að hægt væri að fá hann leystan úr haldi. Gögn sem endurspegla þá fyrirspurn hljóta að vera til á Þjóðskjalasafni í Reykjavík. En 1946 lögðu dómarar áherslu á á það sem sendiráðið skrifaði þann 12. desember 1945 til dómsstólsins árið 1945:

"... En anden Sag er, at den Kendsgerning, at Tiltalte som Statsborger i andet Land i hvert Fald kun har stået i et meget løsere og mere midlertidigt Tilhørsforhold til Danmark end  danske Statsborgere",

Að lokum var dómurinn léttur um 11 ár - vegna þess að lögð var áhersla á að Gunnar hefði verið Íslendingur - erlendur borgari í Danmörku. Hvort það var eina ástæðan til þess að Danir sýndu vægð, verður ekki dæmt um að sinni. Verið er að rannsaka það. Íslensk yfirvöld höfðu ýmis tök á Dönum, sem notuð voru. Mér hefur verið sagt að líklega hafi íslenska ríkið borgað málskostnað árið 1946, en ég hef enn engar afgerandi sannanir fyrir því. Líklega eru upplýsingar að finna um slíkt í Þjóðskalasafninu í Reykjavík.

Gunnar Guðmundsson framdi, að því er við vitum, enga stóralvarlega glæpi fyrir utan hjálp við að finna menn til njósnaleiðangra til Íslands. Ekki er hægt að útiloka að upphaflega harkan í fyrsta dómnum hafi endurspeglað persónulegt álit dómsmanna vegna endanlegra sambandsslita Íslands og Danmörku árið 1944, en það verður þó ekki lesið út úr skjölum. 

Lokaorð til varnaðar

Ég furða mig alltaf á þeirri manngerð, sem kynslóð eftir kynslóð, hefur áhuga og jafnvel aðdáun á hernaði 3. Ríkisins, en sem hins vegar virðist ekki geta fengið sjálfa sig til að lesa bækur um öll fórnarlömb nasista og helstefnu þeirra og mannfyrirlitningu. Sumir rembast viða að líkja nasisma við kommúnisma. Hinn furðulegi áhugi á 3. ríkinu, SS-mönnum, morðingjum, vitorðsmönnum og meðreiðarsveinum þeirra um alla Evrópu og enn fjær, er sjúklegt fyrirbæri.

Þegar menn svo bjarga stríðsglæpamanni frá saksókn og fangelsisvist eða dæmdum nasistum frá fangelsisvist, líkt og íslensk yfirvöld hafa gert, er það og VERÐUR svartur blettur á sögu Íslendinga. Hann verður aldrei farlægður, ekki einu sinni með besta tjörueyði.

Ég hef haft fyrir sið, jafnhliða rannsóknum mínum á fórnarlömbum nasista, sem ég vinn enn að, að kynna mér niður í kjölinn hvers konar fólk nasistar voru, sér í lagi þeir sem Ísland ól. Lesið hér á vinstri spássíu Fornleifs sumt af því sem ég hef safnað í sarpinn um íslenska nasista. Þetta er aðeins lítið brot af því sem ég hefi undir höndum. Upplýsingum um íslenska nasista hef ég fyrst og fremst safnað til að leiðrétta ýmsar villur sem um þá hefur verið ritað á síðari árum. Af nógu er að taka, án þess að ég lýsi frati á bækur sem gefnar hafa verið út og sem fjalla um þessa ógæfulegu Íslendinga. Þeim bókum er þó um margt ábótavant.  Ég geri engan mannamun eins og þær. Mér er sama, hvort nasistinn var lítill karl og fátækur, ellegar stórlax  sem síðar gekk í Sjálfstæðisflokkinn.

Aðrir nasistar, líkt og t.d. rithöfundarnir Gunnar Gunnarsson og Guðmundur Kamban voru ekkert betri en saklausir sveitastrákar sem heilluðust af SS. Þannig er það nú. Við skulum ekki gera mannamun. Það er léleg sagnfræði.

Hvað lengi eigum við t.d. að sætta okkur að háttvirt Alþingi hafi rangfærslur um meðlimi þingsins í æviskrám þeirra á heimasíðu þingsins. Þar á ég við kaflann sem Alþingi hefur um Davíð Ólafsson. Miðað við hvað þar vantar má örugglega búast við því að Klausturbarsmálið verði falið af afrekaskrá brotamannanna í kynningu á þeim Alþingismönnum sem hlut áttu að máli í framtíðinni.

Nýlega greindi ég t.d. frá því hér á Fornleifi (sjá hér), að sonur Sveins Björnssonar, síðar forseta Ísland, sem var trúnaðarvinur Gunnars Guðmundssonar í Kaupmannahöfn, hefði dæmt fólk til dauða við störf sín í Kaupmannahöfn. Það hefur aldrei komið fram í neinum þeim útgefnu verkum sem hingað til hafa verið um íslenska nasista. En íslensk yfirvöld þekktu söguna, en völdu að halda henni leyndri. Í sömu grein sagði ég frá kynnum mínum af syni forsetans. 

Ég vona að mér endist aldur til að segja nánar frá ýmsu því sem ég hef sankað að mér af upplýsingum um íslenska nasista. Að minnsta kosti hér á Fornleifi, þó ég hafi sannast sagna almennt ekki mikinn áhuga á SS-sjálfboðaliðum,meðreiðarsveinum, þrammandi þjóðverjum eða fylgismönnum og langtímaaðdáendum þeirra íslenskum. Ég er ekki nasistaveiðari, þó ég hafi öðru hvoru starfað fyrir Simon Wiesenthal stofnunina (Simon Wiesenthal Center), aðallega deildina í Jerúsalem. Ef maður kann ekki sögu fórnarlamba nasista skilur maður ekki óeðlið sem m.a. fékk nokkra Íslendinga til að þjóna Hitler og pótintátum hans, sem eyðilögðu Evrópu og líf svo margra íbúa álfunnar.

Svo við snúum aftur af Gunnari Guðmundssyni. Hann var aðeins lítið peð í þeim hildarleik og leið kannski meira fyrir mistök fyrr á ævi sinni en menn annars staðar á þjóðfélagsstiganum sem fengu jafnvel hæstu stöður í íslensku þjóðfélagi.

Draumaráðningar í íslenskri minjavernd

Ritstjórn Fornleifs, alveg eins og hún lagði sig í sófann, horfði á þáttinn Fyrir alla muni í Sjónvarpinu 31. janúar 2021 og hélt sig vera að dreyma (sjáið þáttinn í heild sinni hér meðan að það er hægt).

Þátturinn fjallaði um silfur Egils Skallagrímssonar og leitina að því meðal annars eftir draumsýn konu í Mosfellsbæ. En í rauninni sýndi þátturinn best getuleysi Minjastofnunar og hybris sumra fornleifafræðinga sem vita minna en þeir halda sjálfir að þeir geri.

Ég rauk strax til eftir að hafa séð þáttinn í sjónvarpinu og fann hér áhugaverða klausu úr einni af dagsskýrslum Minjaverndar Ríkisins 2019, því ég taldi mig áður hafa lesið um slíkar draumarannsóknir:

Berdreymin stúlka í Hafnarfirði hafði samband við Minjavernd Ríkisins og sagðist vita, hvar Gunnar hafði hoppað upp á nef sér í öllum herklæðum sínum. Stína sagði OK og vá! við fórum austur og grófum prufuholu (1x1 metra). Kiddi hoppaði ofan í holuna, en sá svo sem ekkert nema gjóskulag afar ógreinilegt, en þegar ég kom upp úr holunni dró sól fyrir ský og Stína sá að tvö fótarför voru í botni holunnar sem var svona 1.20 metrar að dýpt og mjókkað neðst. Við fundum þarna greinileg fótspor  manns sem hafði tvístigið og jafnvel valhoppað. Hann var á einhverskona fornskóm með mynstri austrænu, stærð 41. Næsta dag, er við komu aftur í Hlíðina, hafði rignt um nóttina svo sporin sáust ekki lengur. Við flettum upp í Kuml og Haugfé en fundum ekkert um fótspor; Kiddi taldi sig hafa séð áletrun á fótsporinu, NOKI eða eitthvað sem gæti líkst því".

Til að eyða öllum misskilningi, þá er færslan hér að ofan skoplýsing - en þetta gæti vitaskuld vel hafa átt sér stað, því Minjastofnun Íslands, undir stjórn Kristínar Sigurðardóttur, rýkur út og grefur holur á kostnað skattborgaranna ef kerlingu í Mosfellsbæ dreymir silfur. Það er nú fest á filmu og væri við hæfi að stofnunin sendi ritstjórn Fornleifs skýrsluna yfir draumarannsóknina, því Egill er forfaðir okkar allra.

Ég held að það sé ekki aðeins okkur sem leikur forvitni á því hvernig draumafornleifafræði íslensk fer nákvæmlega fram.

Er ekkert stofnanaeftirlit á Íslandi hlýtur að vera spurningin sem vaknar?

Stofnun sem veitir þáttargerðarmönnum, sem eru að búa til alþýðlegan skemmtiþátt, leyfi til að leita að silfursjóðum með málmleitartæki, fer ekki að lögum. Það er svo ekki í fyrsta sinn að lög eru brotin af Minjastofnun Íslands. Stjórnsýslan í minjamálum er orðin einhvers konar geðþóttafyrirgreiðsla eins og svo margt annað í íslensku þjóðfélagi: Lög eru sett á Íslandi til að brjóta þau eða beygja að vild.

Nú eru íslenskir fornleifafræðingar farnir að trúa, en augsjáanlega mest á sjálfa sig.

Vala Garðarsdóttir fornleifafræðingur (á efstu mynd efst með Ray-Ban sólgleraugu), sem hinn sæmilega vantrúaði þáttastjórnendi (Viktoría Hermanns) tók viðtal við til að nálgast einhverja sérfræðiþekkingu, trúir að eigin sögn Egils-sögu sem áreiðanlegri heimild. Við því er lítið að gera, þegar að fyrir löngu síðan er komið í tísku meðal margra fornleifafræðinga á Íslandi að trúa ruglinu í sjálfum sér t.d. eskimóakonum á spítala á Íslandi og Allah-perlum í stórstöðvum austur á landi svo eitthvað sé nefnt.

Blind trú á ruglið í sjálfum manni og ástundun fræðakukls eru víst orðin grundvallaréttindi á okkar tímum. Vísindi og fræði, þar sem tilgátur krefjast sönnunar, áður en menn fara að tala um "kenningar sínar" með staðhæfingum og án þekkingar á því sem áður hefur verið rannsakað, hafa færst í vöxt á Íslandi. Og það ekki aðeins í fornleifafræði. Hvaða vísindi fær t.d. íslenska lækna til að setja órannsakaða plastbarka í helsjúkt fólk í samvinnu við einhvers konar pylsugerðarmeistara frá Ítalíu?

Við sjáum þessa miklu trú á "sjálfið" er Vala Garðarsdóttir, sem ég hefði annars ekki trúað slíkri trú upp á, færir eftirfarandi rök fyrir alþjóð í sjónvarpsþætti:

"Af hverju ætti hann [Jón Grunnvíkingur] að vita að Anslaf [sic] væri konunganafn Ólafs Kvaran. Það vissi enginn á 18. öldinni."

En hvernig veit Vala Garðarsdóttir það með vissu að enginn á 18. öldinni hefði ekki sett samasemmerki á milli "Anslafs" og Ólafs Kvaran? Að heyra svona staðhæfingu er eins og römm klípa í gamlan fræðilegan afturenda minn, svo óþægileg að staðhæfingunni verður þegar að andmæla - Því ekki er nóg með að einhverjir á 18. öld hafi vitað hver ANLAV var. Aðrir vissu það líka á þeirri 17. Svo situr íslenskur fornleifafræðingur fyrir utan Þjóðminjasafnið í sjónvarpsþætti og sýnir alþjóð að hann veit ekkert.

Hitt er svo annað mál að það voru Erlendur eða Jón sem tengja ANLAV-myntir við frásöguna í Eglu á silfurkistum Egils.

Nú er svo komið að það liggur við að maður nái í góðan miðil til að komast í beint samband við Jón Ólafsson Grunnvíking. Draugur hans mun víst enn halda sig í námunda við Sívalaturn í Kaupmannahöfn. Ég lofa samt engu, en læt ykkur vita ef ég rekst á Grunnavichensis afturgenginn. Ég mun svo sannarlega reka úr honum garnirnar um þessa Anslafs-mynt sem Erlendur bróðir hans sá árið 1725 og Jón ritaði um árið 1753. 

En áður en ég kemst í beint samband við Jón handan við móðuna miklu, leyfi ég mér að benda á að Jón Ólafsson og bróðir hans Erlendur, sem um tíma var með honum í Kaupmannahöfn, gætu báðir hafa séð með eigin augum, ellegar lesið um myntir úr sláttu Ólafs Kvarans með áletruninni ANLAV. Einkamyntsöfn voru til á 18. öld í Danmörku og enduðu flest þeirra í Det Kongelige Møntkabinet sem var stofnað árið 1782.

Kristján Eldjárn, okkar mikli mentor, skrifar einnig eftirminnilega í neðanmálsgrein í doktorsritgerð sinni í íslenskum fræðum við Háskóla Íslands, Kuml og Haugfé, um meintan fund á mynt í Mosfellsdal sem  Erlendur Ólafsson frá Grunnavík var heimildamaður fyrir:

Jóni Ólafssyni eða heimildamanni hans, sem var Erlendur bróðir hans, gat verið kunnugt um frásögn [Thomas] Bartholins [hins yngra] af írskum peningum með áletruninni ANLAF CVNUNG (Antiqvitatum Danicarum libri tres. Hafniæ MDCLXXXIX, P. 464) 1689 annaðhvort beint eða af tilvitnum Páls Vídalíns til hennar (Skýringar yfir fornyrði lögbókar, Reykjavík 1849, bls. 132); [Fornleifur skýring: Páll Vídalín (1667-1727) var höfundur] Ég þakka Jakob Benediktssyni fyrir að hafa bent mér á þessi rit.

Í stað þess að trúa Egils-sögu, leyfi ég mér að benda auðtrúa  íslenskum fornleifafræðingum, sem í stundaræði í sjónvarpsþætti telja sig hafa höndlað sannleikann, að lesa Kuml og Haugfé (sem á margan hátt stendur fyrir sínu).

Hér er ljósmynd af bls. 464 í 2. bók Antiqvitatum eftir Thomas Bartholin hinn yngri (þess er átti Möðruvallabókarhandrit um tíma og gaf Árna Magnússyni það). Á þessari blaðsíðu greinir frá mynt með áletruninni ANLAF CVNVNC. Þetta er auðvitað allt á latínu og kemur því ekki að miklum notum á meðal íslenskra fornleifafræðinga, sem fæstir hafa lært latínu sér til gagns. Svo engum vafa sé undirorpið og fólk haldi ekki að kerlingarbækur á 21.öld séu trúanlegri en Páll Vídalín á 18. öld eru hér opna úr bók sem hann ritaði handrit að, en það var ekki gefið út fyrr en 1849. Stækkið með því að láta músina snerta myndina og lesið um vitneskju Vídalíns, á 18. öld, neðst á bls. 132 og efst á 133.

Þar sem mér heyrðist á þættinum Fyrir alla muni, að ekki væru menn alveg með það á hreinu hver ANLAF, eða Anslafr eins og Jón Grunnvíkingur kallar nafnið á mynt sem fundist mun hafa árið 1725 og hann skrifar um árið 1753 væri, þá er hér smávegis fróðleikur: Anlaf var einnig þekktur sem Amlaíb mac Sitric og var uppi á um 927 – 980. Hann var að hluta til af norskum ættum og hét upp á norrænu Óláfr Sigtryggsson (hinn rauði), en hann var einnig þekktur á gelísku sem Amlaíb Cuarán, eða Óláfr Kvaran. Hann var konungur á Norðimbrulandi og í Dyflinni, þótt Egils saga telji hann konung Skota.

Því verðu einnig fyrir alla muni að bæta við að annar konungar en Ólafur Kvaran notuðu fornensku myndina af nafninu Ólafur, ANLAF, á myntum sínum, t.d. sá konungur sem á norrænu kallast Óláfr Guðrøðsson, og sem einnig hefur verið kallaður Olav Gudfrithson af enskum - og upp á írsku Amlaíb mac Gofraid. Hann var hertogi/konungur í Dyflinni 924-939.

Myntin sem Jón Grunnvíkingur segir bróður sinn hafa séð árið 1825 og sem hann skrifar um eftir minni árið 1853 gæti einnig hafa tilheyrt allt öðrum ANLAF (Anslafri) en Ólafi Kvaran hinum rauða. 

Úr sláttu Ólafs Kvarans (sem líka var ANLAF) og hér fyrir neðan slátta Ólafs Guðröðarsonar.

Fróðum mönnum í Kaupmannahöfn á 18. öld, t.d. Jóni Grunnvíkingi og Páli Vídalín uppi á Íslandi, treysti ég vel til þess að hafa gert sér fulla grein fyrir því að mynt sem ber áletrunina ANLAF CVNVNG, sem Jón gæti vel hafa lesið um hjá Thomas Bartholin jr. eða jafnvel sjálfur séð, væri úr sláttu Ólafs konungs Kvarans.

Bartholin hafði á 17. öldinni þegar tengt nafnið ANLAF Dyflinnarkonungum eins og þið og Vala Garðarsdóttir getið lesið hér að ofan. Ef menn hafa getað greint Dyflinnarkonunginn ANLAF á 17. öld hefur Jón, sem umleikis hafði handritaarf Íslendinga, vitað að þar var aðeins um tvo konunga að ræða.

Vala Garðarstóttir gerir að mínu mati lítið úr vitneskju fyrri tíma manna, og það vegna eiginvankunnáttu - en hún trúir greinilega frekar ruglinu í sjálfri sér? Þess konar trú er orðin reginvandamál í íslenskri fornleifafræði.

Ég er að verða of seinn í andaglas

Æi krakkar, nú er klukkan að verða margt. Ég þarfa að fara að  hlaupa. Mér var nefnilega boðið ásamt þremur gömlum kollegum í mat og andaglas til að finna eitthvað annað gamalt og sem glittir í, t.d. hið heilaga Gral, sem einnig hefur verið leitað að á Íslandi, en án árangurs.

Mig langar í glasinu í kvöld að spyrja Njál á Bergþórshvoli um nokkur smáatriði í Njáls Sögu um hann og Gunnar. Ég mun lesa í bolla vina minna að íslenskum sið og segi sömuleiðis frá því víðar að íslensk minjayfirvöld geri berdreymnum stúlkum létt fyrir að fá leyfi til að leita að óáföllnu silfri sem þær fá pata af í heiftarlegum svefnleikjum sínum með stórum Víkingum að handan.

Á meðan eiga ekta fornleifafræðingar með próf upp á skeið, sköfu og skóflu í mestu erfiðleikum með að fá leyfi til að stinga niður reku. Látið ykkur dreyma elskurnar mínar. Sweet dreams!

Og hér eru að lokum áhugaverðar upplýsingar um draumaráðningar skyldi íslenska fornleifafræðinga fara að dreyma óáfallna silfursjóði. Munið svo gamalt húsráð Framsóknarflokksins og áfallna ættingja Framsóknarmanna í öðrum flokkum: Ef fallið er á silfrið, er það ekki íslenskt. Íhaldið ætti heldur ekkert að segja neitt.

Nordens ældste Pepsi-flaske

Jeg er en af de mange stakler som bæller X dl. brunt sodavand om dagen. Det brune sukkervand pepper nemli´ mine hjerneceller op. Faktisk er alle mine indvolde også lysebrune på grund af mit ekstremt loyale forhold til det brune vand. Jeg kan, uden at reklamere for noget, afsløre at det brune vand jeg helst drikker hedder Zero. Jeg har været afhængig af den farligere version af drikken fra begyndelsen af 1960erne, eller siden mine forældre syntes det var sikkert nok til mig, sådan ca. ved 3-års alderen. Ved en helseindsats i 1990erne begyndte jeg at drikke Zero efter flere års afholdenhed fra Coca-Cola.

Jeg har aldrig været stor tilhænger af konkurrenten til Coca-Cola eller Coke Zero. Pepsi, som blev solgt i Island, længe, længe før drikken kom til Danmark i 1973, havde altid en afsmag, som gjorde at jeg ikke kunne drikke flasken op, eller jeg følte kvalme ved at drikke den. Det blev ikke bedre med Pepsi Max, som kom til Danmark i 1994. Jeg rører sandt at sige ikke Pepsi, med mindre Coca Cola Zero er udsolgt. Pepsi køber jeg kun i krisesituationer. Jeg ville ikke engang bruge drikken for at slukke en tilfældig brand i mit hår.

Selvom jeg ikke drikker Pepsi ejer jeg derimod den ældste Pepsi-flaske i Kongeriget Danmark. Den er fra 1943. Hvordan kan det stemme, spørg nogle af Coca-Cola vragene, hvis Pepsi først kom til Danmark i 1973 (og 1967 i Sverige, jaja jååå), da alle sagde Jolly til sin Cola??

Jo, det skal jeg fortælle jer. Da Island stadig var en del af det danske rigsfællesskab, fik islændingene Pepsi Cola udenom moderriget. Coca-Cola havde Saga-øen allerede fået inden da, og endda Skyr. Danmark var besat af Tysken, mens vi i Island var så heldige at blive "besatte" af briterne. Da amerikanerne afløste briterne i 1941-42 begyndte amerikanske kulturprodukter så stille og roligt at flyde ind i landet. Alle lyksalighederne som Danmark i den tyske kultur-sfære fik langt senere, kom i 1940erne til den frie ø mod nord.

Hot-dogen, helt uden den senere danske afarts tunge overbygning, kom til Island og blev skyllet ned med "Kók" (Coke) og Pepsi. Islandske kommunister var også helt med på noderene. Pendanten til Land og Folk, Þjóðviljinn (Folkets Vilje) skrev en review af drikken, da man opdagede at der var kommet en kæmpe reklame for den på en af Reykjavíks torve - og det lige under republik-festen i Island i juni 1944. 

28. juni 1944, Þjóðviljinn

Pepsi-Cola

Byens beboere har lagt mærke til et moderne fænomen på Lækjartorg.  I klokketårnet er der kommet en kolonormt stort  billede af en flaske, så stor at en mand med et rimeligt syn kan se den hele vejen fra Arnarhóll (en høj 200 m fra torvet). Dette er en reklame for Pepsi-Cola, som er en udmærket læskedrik, amerikansk, ikke så forskellig fra Coca-Cola... men kan dog ikke påstå at denne store reklame er nogen forskønnelse af byen - og desuden unational, til trods for at den blev hængt op på republikkens fest (Island blev erklæret republik 17. juni 1944.

Ó.Þ.

Reklame for helsedrikken Pepsi i Morgunblaðið 1944

Det kan oplyses at rygtet hævder at det var gennem nærlæsning af Þjóðviljinn, at Kreml første gang hørte om Pepsis lyksaligheder. Drikken blev derfor efter Josef Stalins ønske serveret på Jalta-konferencen i februar 1945.

Da det første halve ton af Pepsi-masse kom til Island havde man et problem. Man havde hverken Pepsi-flasker eller en flaskefabrik for at producere dem. Det første halvandet år med Pepsi måtte man nøjes med genbrug af brune, grønne og blågrøn ølflasker fra Danmark.

Tak: Vladimir P., Moskva, får de varmeste tak for detaljerede oplysninger om Pepsi i Jalta 1945, samt senere.

Kommunismens begyndende fald i Soviet, men i 1942, da Coca-Cola kom til Island, havde drikken en indflydelse på hvorledes mænd mødes.