Dýrð Drottins

Nú skulu ræddar vindskeiðarnar hér til vinstri sem varðveittar eru á Þjóðminjasafninu, en þær koma af vesturgafli kirkju í Múla í Aðaldal. Kirkja er ekki lengur í Múla, og hefur engin verið þar síðan 1890. Öllum er kannski hundssama um hvað upp á henni snýr eða niður. En sem betur fer ekki alveg öllum.

Múlakirkja var til að mynda til tals um daginn hér á Fornleifi, þegar sagt var frá 13. aldar  Maríumynd sem verður fram á haust á Spáni er hún snýr aftur til Kaupmannahafnar þar sem hún á fastan bústað (sjá hér og hér). Þá fæ ég að klappa henni.

Vindskeiðar af kirkjunni að Múla í Aðaldal, sem löngu er rifin, hafa verið til umtals í verkum fjölmargra manna sem látið hafa íslenskan útskurð fyrr á tímum til sín taka. En enginn þeirra hefur hins vegar leyst gátu þá og jafnvel vandamál sem þeim þótti myndmálið á vindskeiðunum vera.

Ástæðan fyrir því að merking útskurðarins hefur vafist fyrir sjálfskipuðum sérfræðingum í íslenskri listfræði er væntanlega sá (að mínu mati), að menn höfðu ekki þann skilning á fyrri alda fólki, að mikill hluti heimsmyndar þeirra hafi stýrst af einnig bók allt fram á 18. öld. Sú bók var Biblían. Til að skýra alþýðulist verða menn að hafa sæmilega þekkingu á sögum gamla og nýja testamentisins, eða vera fært um að leita uppi atburði í þeim bókum. Aldrei hefur það verið auðveldara en nú með veraldarvefinn og skýringar á fjölda tungumála.

Myndmál vindskeiðanna úr Múla er í raun mjög einfalt og vísar í Gamla Testamentið sem menn höfðu lesið og hötuðust ekki út í eins og margir gera í dag. Í spjaldtexta Þjóðminjasafnsins eru þessar  upplýsingar veittar:

Vindskeiðar af torfkirkju í Múla í Aðaldal með fangamarki séra Gísla Einarssonar sem þar var prestur 1692–1723. Neðst er engill sem heldur á stöng með vængjuðu hjóli, tákni hamingjunnar. Síðan gengur jurtastöngull upp eftir fjölunum, sem upphaflega hafa verið nokkru lengri.

Þetta og annað sem skrifað stendur um hjólin á tveimur af vindskeiðunum frá Múla er flest út í hött. Hugsanlega var listamaðurinn Þórarinn Einarsson sem fyrrum merk samstarfskona mín á Þjóðminjasafni Þóra Kristjánsdóttir greinir frá í merku riti sínu Mynd á Þili (2005). Það er vegna þess að líkindi er með vindskeiðanna og öðrum þekktum verkum eftir Þórarinn. En þau líkindi eru samt ekki mjög sterk að mínu mati og rökstuðningur Þóru ekki nægilegur í bókinni (bls. 87 í bók Þóru). Þórarinn, eða sá alþýðulistamaður sem skar út vindskíðin í Múla, var vafalítið einnig betur að sér í Biblíusögum en starfsmenn Þjóðminjasafnsins og aðrir sérfræðingar sem brotið hafa heilann yfir hjólunum á fjölunum frá Múla.

 

Hjólin og englarnir á vindskeiðunum frá Múla eru Kerúbar eða réttara sagt sú gerð að englum gyðinga sem flokkuðust undir ophanim. Í grísku þýðingunni var englunum breytt í kerúba en eins og fróðir menn vita hafa helgar bækur gyðinga oft orðið illa út út þýðingum kristinna manna, en þessi kafli er nokkuð réttur.  Til að skýra myndmálið sem vafist hafa fyrir fyrri tíma sérfræðingum er best er að vísa í 10. kafla Esekíels í Gamla testamentinu, þar sem segir frá heimssókn engla í Musterið í Jerúsalem:

Dýrð Drottins:

Undir vængjum kerúbanna sást eitthvað sem líktist mannshendi. Ég horfði á og sá fjögur hjól við hlið kerúbanna, eitt hjól  við hlið hvers kerúbs. Hjólin voru á að líta eins og ljómandi krýsolítsteinn [kristall]. Öll hjólin litu eins út og virtust þau vera hvert innan í öðru.  Þegar þau hreyfðust gátu þau snúist í allar fjórar áttir og breyttu ekki um stefnu þegar þau hreyfðust. Þar sem þau hreyfðust í sömu átt og fremsta hjólið stefndi í breyttu þau ekki um stefnu á ferð sinni.  Allur líkami þeirra, bak, hendur, vængir og öll fjögur hjólin voru alsett augum [í hebresku útgáfunni stendur alsett litum] allt um kring.  Hjólin voru nefnd Galgal í mín eyru.  Hver vera hafði fjögur andlit. Fyrsta andlitið var kerúbsandlit, annað mannsandlit, þriðja ljónsandlit og fjórða arnarandlit.  Og kerúbarnir hófu sig upp. Það voru sömu verur og ég hafði séð við Kebarfljót.  Þegar kerúbarnir gengu snerust hjólin við hlið þeirra og þegar kerúbarnir lyftu vængjum sínum til að hefja sig upp frá jörðinni sneru hjólin ekki burt frá hlið þeirra. Þegar þeir námu staðar staðnæmdust hjólin einnig og þegar kerúbarnir hófu sig upp hófust hjólin með þeim því að andi veranna var í þeim.  [í upphaflega textanum stendur: vegna þess að vilji lifandi veru var í þeim].

Þessi óhemju undur gerðust í draumi Esekíels við Chebarflót (Kebar) sem rennur nærri Nippur í Babýlon. Í dag heitir fljótið Chebur og er nærri Nuffar (Nippur) í Afak héraði í Írak. Þessi texti í helgum ritum gyðinga hefur vitaskuld vakið ýmsar vangaveltur og jafnvel drauma hjá þeim sem lesa bókstaflega í drauma Esekíels.

Nú á tímum ganga um fleiri delludólgar en nokkru sinni fyrr. Ef þeir telja ekki hjól vera lukkuhjól (hamingjukringlur) telja þeir þetta lýsingu á geimverum á ferð í himnavögnum í baráttu sinni við hin illu öfl.

Slíkt dómadags rugl verður auðvitað ekki flúið, meðan að meirihluti mannkyns er enn á kuklstiginu. Þórarinn Einarsson, eða sá sem skar út vindskeiðarnar í Múla, var aðeins að lýsa því sem hann las í helgri bók kirkju sinnar, sem honum hafði verið kennt að trúa á. Hann hafði enga þörf á því að blanda geimverum inn í frásögn sína, sem hentaði á vinskíði. Frásögnin um Dýrð Drottins hentaði vel sóknarbörnum sem til kirkju komu í Múla.

Aðrir listamenn en Þórarinn Einarsson (ef hann á þá nokkuð heiðurinn af vindskeiðunum frá Múla) reyndu að lýsa því sem þeir lásu á mjög mismunandi hátt: 

Hugsanlega er draumsýnin lýsing á því sem gyðingar sáu í listsköpun máttugra hervelda sem leiddu þá í þrældóm fyrr á öldum.

 

Margt er hægt að skýra áður en gullvagninum er ekið út úr bílskúrnum hjá menningarsnauðu fólki í Vesturheimi sem sér geimverur í draumsýn Esekíels og jafnvel Elvis á háaloftinu. Og þegar út í það er farið, getur dýrð Drottins, líkt og henni er lýst i draumi Esekíels, verið hreinræktað hamingjuhjól eins og Þjóðminjasafnið kallar hjólin á vindskeiðunum í dag. Dýrð og hamingja vanþekkingarinnar er vitaskuld engu lík.

Ljósmyndir af vindskeiðum frá Múla tók meistari Ívar Brynjólfsson, Þjóðminjasafni.

Orðskrípið "útstöð" er afar þunnur þrettándi

Íslenskir fornleifafræðingar, sumir nær sprellfrískir af færibandi HÍ, eru farnir að ofnota hið leiðigjarna nýyrði útstöð.

Útstöð kom fyrst inn í tungumálið svo vitað sé sem þýðing á tölvumáli, eða á því sem kallast Thin client. 

Útstöðin í íslensku fornleifaorðagjálfri (jargoni) er sömuleiðis orðinn frekar þunnur þrettándi. Upphafsmaður þessa orðs í íslenskri fornleifafræði er að öllum líkindum vinur minn, dr. Bjarni F. Einarsson, sem kallar aðra hverja rúst sem hann grefur upp, algjörlega án haldbærra sannana, vera útstöð og það frá "landnáminu" fyrir hefðbundna landnámið okkar sem hófst svona cirka 870-80. Frægust útstöðva útstöðva Bjarna er útstöðin á Stöðvarfirði. Bjarni telur að fiskur hafi verið fluttur út til Noregs í miklum mæli frá Stöðvarfirði og það á tímum þegar nóg framboð var á fiski í Noregi.

Nú sjáum við aðra afar þunna notkun á útstöð; það er á fornleifum sem sumir kalla Bergsstaði í Þjórsárdal. Þar er að sögn einnig komin útstöð eða með orðum fornleifafræðingsins sem þar rannsakar fyrir einkafyrirtækið Fornleifastofnun Íslands:  

»Ekki hafa verið nein hús á forn­leif­a­svæði í Þjórsár­dal sem kennt er við Bergs­staði. Ragn­heiður Gló Gylfa­dótt­ir, forn­leifa­fræðing­ur hjá Forn­leif­a­stofn­un Íslands, seg­ir að við fyrstu sýn virðist þetta hafa verið vinnustaður, svo­kölluð út­stöð.«

Fyrirsögn Morgunblaðsins er svo glæsileg að hún verður að fylgja:

»Minjarnar taldar vera af vinnustað • Fornleifarannsókn í Þjórsárdal • Munir tengjast vinnu á landnámsöld«

Já þetta er verulega lært. Það er samt með ólíkindum að því sé haldið fram að eitthvað sé útstöð, þegar kolefnisaldursgreiningar hafa t.d. ekki einu sinni verið gerðar á efnivið frá staðnum. Á Bergsstöðum hefur reyndar fundist Þórshamar sem að öllum líkindum er frá því fyrir 1000 e. Kr. Fundur hans árið 2018 hafði för með sér yfirlýsingar sem sýndi að þeir sem rannsökuðu á Bergstöðum höfðu afar takmarkaða þekkingu á fornleifum í Þjórsárdal, sem og á þórshömrum á Íslandi yfirleitt, eins og reifað var á Fornleifi (sjá hér). Námið í HÍ var vegið og léttvægt fundið.

Þórshamarinn frá Bergsstöðum, sem hér var settur var í samhengi sem fornleifafræðingar í HÍ þekktu alls ekki.

Ljóst er af þessu, að ekki var verið að flytja út fisk til Noregs frá Bergsstöðum eins og frá Stöðvarfirði fyrir landnám, en kannski hefur verið hörkuofframleiðsla á þórshömrum úr steini á þessari "vinnustaðar-útstöð".

Mér sýnist að stúdentum í fornleifafræði í HÍ sé ekki kennt að taka nútímagleraugun af nefinu þegar þeir spá í fornleifar. Það er nauðsynlegt til að koma í veg fyrir alvarlega sjónskekkju. Lágmarksþekking er einnig nauðsynleg.

Mér sýnist að uppgraftarstöðin Fornleifastofnun Íslands (sem er einkafyrirtæki) hafi fundið afar þunnan þrettánda (thin client) á Bergsstöðum og að þeir séu að gefast upp í kulda og vosbúð, þar sem ekki kom í ljós stór og mikil langhúsrúst. Þetta finnst mér furðuleg fornleifafræði. Ekki gefast upp gott fólk! Þið hafið að minnsta kosti fundið vinnustað og útstöð og jafnvel blómlega Þórshamraiðju - og undir landnámi er alltaf annað landnám eins og einn kollega minna segir. Grafið dýpra og finnið fleiri Þórshamra.

Fréttin segir einnig frá holu með fuglabeinum. Jú, það stemmir. gæsaveiðar hafa alltaf verið blómlegar á þessum slóðum, löglegar sem ólöglegar. Kannski var reykt gæs flutt út til Noregs.

Fornleifafræði á Íslandi er orðin ævintýri líkust.

The first Mezuzah in Iceland?

Once in a while a serious researcher of all things Medieval as well as few things Jewish, has to loosen up and present a silly hypothesis, just like most other archaeologists in Iceland. Mostly not-present in Iceland, I am technically not an Icelandic archaeologist and clinically my gene-pool supports that fact.

In the most resent years the stray Jews who have been cast ashore in Iceland - of all places - have most likely been affixing kosher mezuzoth on their doorposts with the help of a Chabad Rabbi. That´s what Jews are supposed to do, I presume. For my non-Jewish readers, who haven´t got the faintest idea what a mezuzah (Plur. Mezuzoth) is, I will give the X-short version. Look for more information on the 3xW:

Mezuzah (Lit. “doorpost”) is a small parchment scroll upon which the Hebrew words of the Shema Israel (a central part of the daily Jewish prayer) are handwritten by a scribe. Mezuzah scrolls are rolled up and put into a container (case) and affixed to the doorposts of Jewish homes, designating the home as Jewish and reminding those who live there of their connection to G-d and their heritage.

A couple of days ago, after I had posted my short essay on the Múli-Madonna (a late 13th century statue in a tabernacle) erroneously dubbed the Madonna from "Mule" - Tabernacle Madonna from the now non-existent church at Múli in Aðaldalur (N-Iceland), I was struck by what I thing is a great idea. The idea has now evolved into the fragile form of hypothesis, a phase many Icelandic scholar-colleagues seem to be less acquainted to than the ultimate Icelandic theories (kenningar) which can never be discussed as it seems. In my mind the process from an idea to a theory is very long, but now I am eager to make me a personal dispensation. 

Is it a Mezuzah or a miniature turret on the right sight of the cottage of the Holy Mother, and the left turret is missing?

The Madonna statue is normally kept in the National-Museum of Denmark. Some Danes bought the Madonna from a drunken reverend for a bottle of booze in 1859. Presently, however, the late 13th century Madonna from Iceland is at an exhibition at the Episcopal Museum in Vic/Barcelona, which due to the Corona-pandemic was closed less than a week after it opened.

Art-historians in Spain refer to a newly discovered Madonna statue in the Arran-valley in Catalonia, which should have great similarities to the Madonna from Múli. Without have seen the sister-Madonna from Arran, I would not have bought any direct comparisons made between alter-pieces in Spain and Iceland. Norwegian art-historians would most likely argue that the Madonna from Múli was made in Norway, simply because she is carved out of one log of pine-tree. The pine-tree has for a long time be the only criteria for some art-scholars to decide a Scandinavian origin. Thus early Norwegian art-historians argued that every other relic from Catholic-Iceland 1000-1500 AD was Norwegian. But we also know that local patriotism often makes the wisest of people blind.

However, Pine (Pinus) trees and Spruce (Picea) also grow in the Arran-valley and Spain, and pine is a material easier to work with and considerably lighter to carry, when the icons are carried around in procession. The Madonna from Múli is a brown-eyed bella, in contrast to the Norwegian ones, who are blue-eyed like most present day-Norwegians as well as most Icelanders.

During a close-up investigation of some high resolutions photographs of the Múli-Madonna, I discovered a small detail, no-one has bothered to mention in previous descriptions of the Madonna from Múli. This is a small half-cylinder wooden piece affixed over the right door-side of the Múli-Madonna tabernaculum (which literally means a small hut in Latin). A closer look at this vertically placed cylinder, gave me the idea that the artist was trying to show a mezuzah. Mary (of course originally being a true Jew) would have had such a sign on her door-post in the heavenly Jerusalem. In medieval Spain Jews affixed the mezuz in a vertical position, opposite to the the method of it by the Ashkenazim, who placed it on a door-post with the top end slanting inwards in to the house of Jews (position 11 o clock).

Like the Torah-cases of the Sephardim-Jews, the their mezuzoth were cylindrical to indicate the vertical position of the Torah-scrolls in the Aron Hagodesh (the Torah Ark). On the Torah-shaped addition on top of the right-side door post of the tabernacle of the Múli-Madonna, there is painted a white tablet in the traditional medieval form of depicting Moses´ tablets of stones (luchot), which quite often are shown as only one tablet in medieval art.

Inside a Mezuzah there is a blessing on a piece of specially prepared parchment, called the Klaf. The contents of the legend on a klaf is carefully prescribed in various Rabbinic literature of different eras and places in Europe and elsewhere. In the Sefer Maharil, a collection of various halakhic statements by Rabbi Jacob ben Moses of Mulin  (Mölln in Holstein) we read the following*:

» And our teacher Rabbi Jacob Segal said he had affixed a mezuzah in the opening/gate of his yard, even if it is a place of filth [and ] urine and the like; only He covers the mezuzah on all sides. And also the cavity,  because it is usual to leave an opening  [in order] to see there the word Shaddai. Shaddai  ["Almighty"] is on of the biblical names of the Lord, but possibly also serves in the Klaf of the Mezuzah as an acronym for Shomer Daltot Yisrael, (Guardian of Israel´s doors). Many mezuzah cases are also marked with the Hebrew letter Shin, an abbreviation of Shaddai. «

Also the phrase Adonai Eloheino Adonai, the fourteen letter name of God was written on the back of the klaf, which could bee seen through an opening. 

The fourteen letter Name

Thus I prepose that the tablet-like opening on the affixed Thorah-like wooden item affixed to the shrine of the Múli-Madonna, is a an opening to be able to see the klaf and the word Shaddai - or merely the the letter Shin.

Well, believe me or not. My hypothesis is that the Madonna from Múli might very well show us some Iberian influences after all. The issue is now open to discussion.

Here is my own front-door mezuzah, modern and childish like myself. It is made from Jerusalem-limestone and wonder-clay. The letter shin, which cannot be shown in the type-set of this blog, can bee seen above Noah and his two animals - which opens still another important question: Did Noah have a mezuzah and can one affix a mezuzah on ones house-boat or ones yacht, or is that a new-business opportunity?

Author: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

* The reference to the above rabbinic prescriptions for the Mezuzoth, I have nicked from the exceptionally interesting and well written doctoral thesis by Eva-Maria Jansson: The Message of a Mitsvah; The Mezuzah in Rabbinic Literature, defended at the University of Lund in Sweden, an published in the series Skrifter Utgivna av Sällskapet för Judaistisk Forskning 8, Lund 1999. Jansson´s work should really be read by all serious rabbis engaged in the business of affixing mezuzoth.

Alein á Spáni með son sinn eingetinn

Fyrr á öldum trúðu Íslendingar og aðrar þjóðir óbilað á mátt líkneskja, eða mátt bæna manna við helgimyndir. Það var aftur í pápísku þegar primus ius noctis olli því að flestir Íslendingar í dag eru komnir undan sömu greðjuprestunum - jafnvel bandóðum munkum sem héldu drykkju- og kynsvallveislur (orgiae carnis) í moldarklaustrunum íslensku. Horfið í spegil og sjáið helgisvipinn því til jarteikna að þið séuð afkomendur slíkra heiðursmanna.

Þekkt var fyrrum, aftur í pápísku, að fólk teldi sig læknað af alls kyns kvillum eftir innilegar bænir við ákveðin líkneski eða helga gripi. Það þótti jafnvel heppilegra til árangurs en að grafa upp hvannarrætur sem menn trúðu að hefðu lækningarmátt. Sumir menn með auðtrúargenin trúa því enn að sér-íslenskar rætur og grös geti jafnvel hnésett veirur frá Kína.

Dýrlingar í skápum (tabernacula)

Ekki var óalgengt í kaþólsku sið, að bílæti af dýrlingum væru höfð í litlum skápum sem stóðu á stalli eða héngu á veggjum til hliðar við altari, eða við langveggi kirkjuskips í stærri kirkjum. Í máldögum var greint frá helgimyndum í húsum eða í hurðum. Reyndar er sú venja ekki horfin í kaþólskum löndum eins og flestir vita. Slíkar myndir voru og eru úti í framandi löndum kallaðar Tabernacles*.

  * Tabernacula mega menn ekki rugla saman við tjaldmusteri gyðinga (sem á hebresku var kalla Mishkan, sem orðrétt þýðir dvalastaður). Tjaldið (mishkan) var notað fyrir helgihald á flóttanum frá Egyptalandi. Á latínu var það þýtt með með orðinu tabernaculum (sem orðrétt þýðir lítill kofi á latínu) en latínuþýðingin var léleg þýðing á grísku þýðingunni á orðinu Mishkan í biblíu gyðinga (Tanach), sem var orðið skete, sem þýðir tjald. Frumtexti bóka Gamla testamentisins og jafnvel grískan í fyrstu þýðingum á þeim hefur oft vafist fyrir kristnum þýðendum eins og kunnugt er.

Þegar heilagra manna myndir voru geymdar í skápum (lat. plur. tabernacula) var einnig auðvelt að flytja dýrðlingana til innan kirkju eða fara með þá út í vorgrænkuna í prósessíur. Sumar slíkar myndir stóðu oft utan kirkju í veðursælli löndum en Íslandi. Þær dýrlingamyndir, sem venjulega komu ekki mikið út úr skápnum, voru ein bestu hjálpartækin í vonleysi og volæði fyrri alda, fyrir utan hvalreka og fyrrnefnd lækningagrös.

Ein margra helgimynda sem vafalaust bjargaði Íslendingum andlega gegnum pestir, bólur og aðrar kreppur hafnaði Kóngsins Kaupmannahöfn, og það örugglega í skiptum fyrir brennivínsflösku eða tóbak árið 1859. Hún var send með haustskipi til Kaupmannahafnar. Það var Maríumynd í skáp sem kom úr kirkjunni í Múla (Múlastað) í Aðaldal. Kirkjan þar var lögð af um 1890. Maríumyndin mun að öllum líkindum vera frá síðari hluta 13. aldar eða byrjun þeirar 14.

Hvað segja máldagar um líkneskið í Múla

Í máldögum Ólafs biskups Rögnvaldssonar á Hólum frá 1461 er fyrst meðal innanstokksmuna kirkjunnar nefnt: Þetta jnnan kirkiu; Mariulíkneski með einu gullnistu...

Í eldri máldagaskrá við Vísitasíugerð Jóns biskups Vilhjálmssonar árið 1429 er líkneskið í Maríukirkjunni í Múla hins vegar ekki nefnt frekar en flestir aðrir helgir gripir kirkjunnar.

Í elsta máldagaskrá í Hólabiskupsdæmi, Auðunarmáldaga er nefnt Mariu skript., sem hugsanlega gæti verið María sú sem nú húkir einmana á spænsku safni í Barcelona, en viss getum við ekki verið þar sem ekki er talað um líkneskju j hurðum eða j husi.

Eftir að líkneskið var selt úr landi hefur María með Jesúsbarnið frá Múla síðan hangið í Kaupmannahöfn, en reyndar lengst af í geymslu danska þjóðminjasafnsins, Nationalmuseet, og gengið undir heitinu Alterskab, Island - Mule (inv. nr. 19014, DM & R).

Það síðastnefnda, að Danir þrjóskist enn í vankunnáttu sinni og fyrirlitningu á íslenskri tungu og kalli Múla Mule, sýnir hve mikið út í hött það er, að íslensk handrit og önnur menningarverðmæti séu yfirletti enn varðveitt og að íslenskukennsla sé stunduð á háskólastigi í landinu flata - enda er fyrir því enginn áhugi hjá yfirvöldum né námsmönnum. Danir hafa sannast sagna afar takmarkaðan sem engan áhuga á sögu Íslands og halda þeir almennt að þeir séu orðnir málsmetandi þjóð í Hansaríkinu ESB. Þegar íslenskar fornbókmenntir eru gefnar út á nýdönsku á okkar tímum eru þýðendur ofuruppteknir af að nota kjánalegt götumál frá Norðurbrú nútímans til þýðinga á þjóðararfi Íslendinga. Ýmislegt hefur samt farið betur en í eldri þýðingum, en stundum rennur nálin út af plötunni; dæmi: Það sem áður var kallað fragmenter (brot) á dönsku, samanber brot af handritum af ákveðinni sögu, er nú kallað "totter" - tøv venligst en tot!

Nú er María frá Mule komin til Spánar

Maríuskápurinn frá Múla er 140-145 sm háar og 52 sm að breidd. Það er talið vera frá 1250 eða síðari hluta 13. aldar, þó mögulegt sé að myndin gæti einnig hafa orðið til eftir 1300.

Nú er María og Jesús frá "Mule" orðin strandaglópar á Spáni. Danir lánuðu líkneskið út á helgigripasýningu til Hollands á sýninguna  North & South á Museum Catharijne Convent i Utrecht (haldin 25. október 2019 til og með 26. janúar 2020. Þá fór sýningin að mestu til Museu Episcopal de Vic/Barcelona á Spáni (sjá hér og hér myndstubbur um sýninguna). Þar lokaði sýning, sem ber heitið «Nord & Sud. Art medieval de Noruega i Catalunya 1100-1350» nokkrum dögum eftir að hún opnaði - vegna bölvaðs Kórónufaraldursins. María og Jesús frá Múla dvelja nú á Spáni án þess að fólkið þar, sem á þau trúir, geti reynt lækningarmátt þeirra.

Væri nú ekki tilvalið að biðja um Maríu og einkason hennar  aftur til Íslands eftir að Covið er um garð gengið - að bjarga henni heim með fyrsta flugi til Íslands. Danir geta ekki einu sinni stafað nafn kirkjunnar þar sem hún lifði af tískusveiflur heimsins í margar aldir.

Bakhlið altarisskápsins frá Múla

Fáum Maríu heim

Fyrir um 20 árum síðan í kjölfar greinar í Lesbók Morgunblaðsins eftir fyrrv. settan þjóðminjavörð Guðmund Magnússon, heyrðust raddir um að Ísland ætti að fara fram á að fá gripi frá Íslandi sem enn eru í danska Þjóðminjasafninu. Talsmenn þjóðminjasafnsins danska töldu í viðtölum við íslenska fjölmiðla slíkar óskir frá Íslandi vera einhverja "politik" á Íslandi. Það var bara kjaftæði og útúrsnúningur og jafnvel dónaskapur. Heyrt hef ég að núverandi þjóðminjavörður á Íslandi hafi í selskaplegheitum og upp á eigin reikning fallið frá öllum frekari kröfum um heimsnúning gripa úr danska Þjóðminjasafninu. Ef það er rétt er það vitaskuld hið versta mál fyrir íslensku þjóðina.

Nú vill svo til að Norðmenn hafa lengi vel talið þetta líkneski úr Múla vera norskt með stóru N-i. Þjóðararfur Noregs er greinilega svo lítilfjörlegur, að þeir þurfa að eigna sér annan hvern grip á Íslandi og jafnvel víðar. Heimfærsla Múla-Maríu til Noregs er þó allsendis á huldu, þó svo að líkneskið sé skorið úr furu. Líklegra er einnig að líkneskið sé úr Norður-Þýskalandi eða Niðurlöndum. 

Nógu slæmt er að Norðmenn vilji eiga allan heiminn. Nú vill svo til að Spánverjar sjá spænskan svip og segja Maríu í skápnum svipa til líkneskis í Aran-dalnum í vestanverðri Katalóníu. Líkneski það var nýlega "enduruppgötvað" og telja menn á Spáni  það eiga einhverja taugar í líkneski frá 13. öld á Íslandi. Fyrir nokkrum árum síðan skrifaði listfræðingur í Noregi, Elisabeth Andersen að nafni, áhugaverða grein um skápsdýrlinga í Evrópu, Madonna Tabernacles in Scandinavia ca. 1150- ca.1350  Ýmislegt nýtt kom fram í henni um skápsdýrlinga í Norður-Evrópu, þó ekki væri nein heimfærsla líkneskja í skápum til afdals í Katalóníu. Gott hefði verið ef spænsku listfræðingarnir sem úttalað hafa sig um Maríumyndina frá Múla hefðu í það minnsta lesið greinina norsku. Farandsýningar eru ekki til mikils ef sérfræðingarnir eru heimalningar í fræðunum.

Vissulega er María í Aðaldal ekki bláeyg, en líkneskið er kríttað, og málað andlit hennar minnir mjög á Maríur í Suður-Evrópu. En ekki er einu sinni víst að við sjáum upphaflega lag málningar á andlitinu, því greinilega hefur verið málað yfir upphaflega andlitið á einhverju stigi, t.d. þegar vængjaðir englar (kerúbar, eins og þeir heita í lauslegri íslenskri þýðingu Gamla testamentisins, voru málaðir í svipuðum lit á hurðarblöðin á síðari hluta 17. aldar eða fyrst á þeirri 18. Sá sem það gerði hefur kunnað og lesið biblíuna sína betur en listfræðingar síðari tíma.

Því má bæta við, fyrir þá sem nú orðið nenna að lesa og fræðast, að mikil kerúbamergð hefur verið í Múla. Án mjög haldbærra raka hafa vindskeiðin frá Múla verið eignuð Þórarni myndskera Einarssyni, nú síðast í annars ágætri bók Þóru Kristjánsdóttur, Mynd á Þili (2005).

Á vindskeiðum kirkjunnar í Múla, sem nú eru varðveitt í Þjóðminjasafni Íslands má sjá útskornar myndir af kerúbum (réttara sagt englum sem kallaði voru Ofanim á hebresku) sem eru frá sama tíma og kerúbinn sem málaður var á hurð líkneskjuskápsins. Íslenskir listfræðingar hafa rembst við að skýra myndmálið á vindskeiðunum frá Múla, en ekki tekist - meira um það í næstu færslu - með lausn myndmálsins. Pattaralegir kerúbar sem blása framan í mann, eins og sá á skápshurðinni, voru algengir í skreytilist 17. aldar.

Stundum er eins og listfræðingar uppgötvi sannleikann upp á nýtt með sérhverri nýrri kynslóð af slíkum fræðingum. Skáplíkneskið frá Múla er vitanlega heldur ekkert ósvipuð Maríumyndum frá sama tíma, sem varðveist hafa í Niðurlöndum og í Norður-Þýskalandi. Straumar listanna og tíska barst sannarlega oftast úr suðri en fóru sér hægar en þeir gera í dag. Eitthvað sem var í tísku árið 1200 á Spáni eða Ítalíu var það ekki fyrr en um 1250 í Noregi. Stundum bárust straumarnir í hina áttina, t.d. frá Niðurlöndum til Spánar.

1. Það sem í mínum huga er áhugaverðast við Maríumyndina frá Múla í Aðaldal, er að María og Jesúbarnið sem voru í kirkjunni í Múla fram til 1859, eru greinilega skorin eru út úr sama boltrénu. Myndin af þeim hefur ugglaus ekki tilheyrt skápnum sem hún er í nú.
2. Skápurinn, tabernaklið, er í sannleika sagt hin mesta hrákasmíð miðað við handverkið á sjálfu líkneskinu. Stílfræðilega þykir mér líklegt að líkneskið hafi verið keypt frá Niðurlöndum og skápur síðan smíðaður utan um það í Noregi eða á Íslandi. Máldagar kirkjunnar á Múlastað í Aðaldal fram til 1461, nefna engan  skáp. Strangt til tekið þarf það ekki að þýða, að skápurinn hafi ekki verið til staðar.
3. Einnig er enn og aftur ljóst að útskornar helgimyndir hafa við svo kallaða siðbót á Íslandi ekki verið settar á bálið eins og pápísk skurðgoð voru í öðrum löndum. Þau voru notuð áfram til kristnihalds fátækra bænda í litlum torfkirkjum landsins. Menn hafa t.d. á 17 öld eða jafnvel á þeirri 18. málað lítinn kerúbaengil á þverspýtu á hurðarblaðinu næst líkneskinu til vinstri, þegar skápurinn var farinn að láta á sjá.
4. Í fjórða lagi tel ég algjörlega öruggt að útskornar myndir af dýrlingum sem sumir listfræðingar, t.d. Ellen Marie Mageroy (sjá hér), halda að hafi hangið á hurðunum að innanverðu, sé ímyndun ein. Ekkert bendir til að styttur hafi staðið eða hangið innan á hurðum skapsins. Hvorki finnast göt eða tappar eftir festingar á hurðarblaðinu, né á þunnum syllum á henni sem bent geta til þess að útskornar myndir hafi verið festar þar. Miklu frekar má ætla að á hurðarblöðin hafi aðeins verið málaðar dýrlingamyndir. Þær hafa allar að mestu verið afmáðar og ljóst er að sú þróun hefur haldið áfram í Þjóðminjasafni Dana. Ef borin er saman mynd af líkneskinu frá 1962 og nýjar myndir er greinilegt að leifar málningar á dyrablöðum og á líkneskinu hafa flagnað töluvert af á þeim 58 árum sem liðin eru á milli ljósmyndanna. Já, það er enn frekari ástæða til að fá arf fyrri alda aftur heim til Íslands.
   

Fáum nú Maríu heim frá Danmörku, og förum fram á það. Hún á hvorki heima þar sem menn halda því fram í algjöru áhugaleysi, að hún sé frá "Mule", né í einsemd á Spáni, þangað sem hún var lánuð út og þótt pestin haldi henni þar um sinn.

Kannski væri vit í að krefjast hennar með undirskriftarlista?

Allar ljósmyndir í þessari grein eru opið myndefni af vef Nationalmuseet í Kaupmannahöfn.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson er höfundur greina á blogginu Fornleifi. Greinið frá höfundi og setjið hlekk í þessar og aðrar greinar á Fornleifi, ef vitnað er í það sem ég hef ritað. Annað er víst þjófnaður.

 

Birtir nú til á Stöng? Eg er mjög efins

Mikið er nú hægt að koma mörgu röngu frá sér í einni frétt. En ég veit vitaskuld ekki, hvort það er við blaðamanninn að sakast, eða þá sem ætla nú að reisa einhvers konar gróðurhús yfir skálarústir á Stöng.

Tveir skálar, en ekki einn líkt og segir í fréttinni, eru undir núverandi þaki yfir rústum á Stöng í Þjórsárdal. Ég hef rannsakað báðar rústir að hluta til með góðu aðstoðarfólki og þekki því manna best ástand rústanna. Þriðji skálinn, sá elsti, liggur að hluta til undir skýlinu frá 1957, og nær undir rústir smiðju og kirkju sem eru austan við skálann.

Lenging byggingarinnar frá 1957 til austurs kemur hugsanlega í veg veg fyrir vatnsstraum inn í aðalrústina. Vandamálið með vatnslekann inn í rústina er að austurgaflinn á skýlinu hefur verið óþéttur, gluggar opnir og brotnir af mönnum og öðrum skepnum, og þekjan lek. Þar sem Þjóðminjasafnið ákvað á síðustu árum Þórs Magnússonar, með beinni fyrirskipun hans, að hætta við viðgerðir á skálunum og verndun á rústunum sem þó skiluðu góðum árangri, hefur ástandi ekki batnað. Aldrei var lokið við viðgerð austurgaflsins, sem þó var búið að gefa velyrði fyrir árið 1994. Þess vegna lekur þar enn inn, meðan að vandamálið hefur stórbatnað annars staðar eftir endurbætur undir stjórn minni og Guðmundar Lúters Hafsteinssonar arkitekts. Hér má lesa um viðgerðir á Stöng 1994 og 1996.

Bærinn á Stöng lagðist ekki í eyði árið 1104

Fréttin upplýsir að bærinn á Stöng hafi farið undir ösku árið 1104. Þetta er alrangt. Minjastofnun fer með rangt mál. Askan, eða réttara sagt vikurinn út 1104-gosinu hefur verið talsverður en íbúar fjarlægðu hann. Búið var áfram á Stöng fram yfir aldamótin 1200. Yngstur skálanna tveggja, sem undir skýlinu eru, var reistur eftir gos í Heklu árið 1104. Vikur og gjóska úr gosinu finnst í veggjum og í gólfi skálans. Furðu má sæta að Minjastofnun viti aðeins um einn skála.

Ágætt er að lokið sé við aðhlynningu á rústunum sem hófst árið 1992, en hugmyndin um að setja plast á þakið er út í hött. Ég veit ekki hvort að nægilega sterkt bylgjuplast sé til, til að halda snjóþunga sem oft gat verið nokkuð mikill áður heimshlýnun varð. En ég vona að yfirmaður Minjastofnunar sé ekki farin að hugsa og sjá eins og Greta litla Thunberg. Veðrið er ekki orðið svo miklu betra en fyrir 25 árum síðan. Plastþak mun hins vegar örugglega skapa gróðurhúsaáhrif á Stöng og öll fræ munu spíra vel undir gegnsæju plastþaki. Skýlið yrði að eins konar gróðurhúsi.  Minjastofnun yrðu öll að fara í árlegan burknaskurð. Það verður að halda jafnvægi í raka rústarinnar og það gerist ekki með plastþaki. Á mjög heitum sumrum munu (æ færri) ferðamenn sjá hálfskrælnaðar rústirnar á Stöng undir gegnsæju plastþaki.

Myndin sem útbúin hefur verið með framkvæmdaáætlun er með bakgrunn úr Google Earth. Gróðurfar á Stöng í dag er allt annað en sést á hugmyndinni. Allt er að kafna birkihríslum, sem menn hafa verið að planta alveg upp að hlaði á Stöng í Þjórsárdal, meðan þeir beita sauðfé og hestum á laun á uppgræðslu Landgræðslunnar, sem tugmilljónir króna hafa verið settar í, m.a.flugsáningu og áburðardreifingu.

Stöng er að hverfa í haf af gróðursetningarátaki heimamanna, sem hefur farið algjörlega úr böndunum. Plantað hefur verið í rústir umhverfis bæjarhólinn og lög því brotin. Ljósm. Hulda Björk Guðmundsdóttir fornleifafræðingur og drónaflugkappi (2018).

Ósamræmi og rangfærslur eru í skilti Minjastofnunar við rústir á Stöng. Ljósm. Hulda Björk Guðmundsdóttir fornleifafræðingur og drónaflugkappi (2018).

Ljósi punkturinn

Það ánægjulegasta fyrir þessa nýju viðleitni Minjastofnunar fyrir Stöng, nú þegar ferðamannaiðnaðurinn er dáinn af Kórónaveiru, er að stofnunin hefur greinilega slakað á draumsýnum sínum. Árið  voru menn í taumlausu fyrirhrunsæði og ætluðu að reisa Snobbhillvillu ofan á rústunum. Það var stórkostuleg skemmtisaga sem lesa má um hér og hér Efnt var til samkeppni og kostnaðurinn var áætlaður - haldið ykkur reipfast: 700.000.000 krónur. Ef þjóðin hefði verið rukkuð fyrir þá arfavitleysu, átti að standa sjöhundruðmilljónkróna á ávísuninni frá íslenskum skattgreiðendum, sjá hér. Mér var sagt að það ætti ekki að vera ferðamannaiðnaðurinn sem borgaði fyrir þær framkvæmdir. Sá iðnaður verður væntanlega heldur ekki aflögufær við bætur á Stöng nú, þó þangað sé beitt tugþúsundum ferðamanna, í rútu eftir rútu eftir rútu eftir rútu...

Vonandi kemst framkvæmdaráætlunin nú fyrir á stærri pappír en þá tvo pappírsmiða sem áætlunin fyrir 700.000.000 króna framkvæmdinni var skrifuð á. Og vonandi get ég fengið að sjá nýju áætlunina svo ekki verði úr því ný upplýsingamálskæra eins og síðast þegar mér var synjað um aðgang að framkvæmdaráætlun (sjá hér og hér)

Sólin skein úr norðri á ákveðnu tímabili á Íslandi. Hér sést vinningstillagan að viðgerðum á Stöng. Hvergi er minnst á hana lengur, en fyrir verðlaunin hefði reyndar verið hægt að gera ýmislegt fyrir rústir á Stöng.

Að lokum tvær spurningar sem mig langar að fá svör við:

Hvað mikið borgar hinn blómlegi ferðamanniðnaður fyrir fyrirhugaðar framkvæmdir á Stöng nú? Fer ekki mest af arði í þeim iðnaði í eigin vasa sem líklega tæmast ört nú? Jú, kæru landar - hvorki Ísland né Íslendingar taka breytingum frekar blessuð sauðkindin. Minjastofnun jarmar eins og aðrar stofnanir á beit og hugsar ekki langt fram í tímann.

Endurbyggja á Stangarskálann

Neanderthalsmenn á Íslandi, hvað er nýtt?

Það hefur lengi verið vitað að gáfnafar og vinna við fréttamennsku fer ekki endilega saman.

Fréttastofa RÚV, sem í langan tíma hefur hýst verstu fábjána í blaðamannastétt, eiga örugglega Íslandsmetið í bjánahætti.

Í dag er RÚV með frétt um enn einn landvinning snillingsins Kára Stefánssonar, sem samkvæmt eigin greiningu er sapiens sapientissimus maximus.

Íslendingar eru samkvæmt rannsókn Kára komnir af Neanderthalsmönnum.

Það kemur nú lítið á óvart, þar sem aðrar þjóðir í Evrópu tilheyra einnig ættgarði Neanderthalsmanna í einhverjum mæli.

Margir stjórnmálamenn og leiðtogar í viðskiptalífinu geta þakkað forfeðrum sínum og mæðrum af ættbálknum Neanderthal Sapiens einhvern hluta af erðamengi sínu.

Hins vegar er því haldið fram á RÚV, að Neanderthalsmenn séu ekki Sapiens. Það er alrangt. Tegundaheiti Neanderthalsmanna er Homo Sapiens Neanderthalensis og flest nútímafólk er kallað Homo Sapiens Sapiens.

Þessi er nær örugglega með nokkur gen úr Neanderthalsmanni, og aldrei hefur það komið að sök. Sapiens er hann.

Einnig þessi, ekki óvitlaus. Þessi forni arfur er til í öllum stjórnmálaflokkum. Það þarf ekki einu sinni að raðgreina. Það nægir að mæta á þingpalla.

Einnig er til alvarlega gallað genamengi sem finnst helst í Efstaleiti. Það köllum við Homo Ruvensis og hefur þeim enn ekki tekist að fá sapiens-titilinn. Ekki sérstaklega frumstætt lið, en sum hver heldur leiðinleg. Þess vegna er ágætt að Bogi Ágústsson hafi enn stjórn á þeim.

Ef þessi vitleysa um gáfnafar Neanderthalsmanna er frá Kára Stefánssyni komin, kæmi það ekki mjög á óvart.

Myndin efst er af Neander-talsmanni LGBT-samtakanna á Íslandi.

Ég ætla að mála allan heiminn, elsku mamma

Eftir að MyHeritage.com gerði fólki kleift að lita gamlar svarthvítar ljósmyndir, hefur verið mikið að gera á síðunni. Ég prófaði apparatið á tvær gamlar ljósmyndir Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar sem hann tók í Selárdalskirkju árið 1913. Myndirnar eru varðveittar í Þjóðminjasafni.

Myndirnar tvær voru frábærar í sínum upphaflega fjölbreytileika grámyglunnar, sem getur verið afar fallegur. Hér sýni ég ykkur hvað leiktæki það sem MyHeritage hefur upp á að bjóða getur gert. Það er gaman af þessu föndri, sem þið getið reynt á myndir ykkar sjálfra. Ég held hins vegar fast í upphaflegu litina. Líklegast er hægt að gera það sama á góðum ljósmyndaforritum. En ég á ekkert slíkt og fitla sjaldan við myndir, nema til að gefa þeim smá skerpu.

Ég hef skrifað um forna ljósahjálma á Íslandi í nokkrum greinum sem menn geta fundið neðarlega á hægri spássíu bloggsins Fornleifs, Fyrsta greinin heitir Fiat Lux.

Ljósahjálmurinn sem hékk í Selárdalskirkju er einstakur í heiminum. Hjálmurinn hangir nú einhvers staðar bakdyramegin á Þjóminjasafninu og er ekki sýndur almenningi, enda var hann tekinn úr kirkjunni í óþökk sumra heimamanna fyrir vestan. En við getum líklegast öll verið sammála um að hjálmurinn á best heima á Þjóðminjasafninu. Það ræði ég því ekki frekar.

Sömuleiði bera að minna á að höfundu þessa bloggs hefur birt grein um gotneska ljósahjálma á Íslandi í tímaritinu VIND nr. 43: 2021.

Til hamingju með daginn, Þórhildur

Hans hátign Fornleifur leyfir sér að óska þjóðhöfðingjanum í Danmörku til hamingju á áttræðisafmælinu í dag.

M. Þórhildur Regina í Danmörku er eins konar kollega okkar fornleifafræðinga, þó hún sé aðeins með pungapróf í greininni. Hún getur samt kallað sig grafhund - alveg eins og flestir íslenskir fornleifafræðingar - sem vitaskuld eru líka flestir hálfgerðar drottningar eða algjörar.

Einhver spyr vafalaust, af hverju ég óskaði ekki Vigdísi til hamingju. Í því felst engin karlremba. Ég óska einfaldlega aldrei fyrrverandi og kosnum þjóðhöfðingjum til hamingju. Þeirra tími er liðinn. Ég sá þó mér til ánægju að feitir sjóðir á Íslandi, en fyrst og fremst í Danmörku, létu nokkur hundruð milljóna í sjóð í nafni Viggu og Þórhildar, svo að ungt vísindafólk gæti litið nánar til loftslags og umhverfis. Peningarnir fara sem sagt einnig til rannsókna á nútímatrúarbrögðum. Af þeim peningum mun fljótt veðrast mikill aur og áður en menn og drottningar vita, verða þeir foknir út í veður og vind. Ástæðulaust að óska nokkrum manni til hamingju með það.

Myndin efst var tekin þegar Þórhildur fékk sér reykpásu yfir víkingi á Borgundarhólmi er hún var yngri. Þórhildur er því greinilega í áhættuhópnum margumrædda. Margrét tók þátt í rannsókninni á Borgundarhólmi löngu áður en Vigdís endurtók allt með Geirharði af Votey á RÚV ... forðum.

DET FØRSTE TÅRN ER FUNDET

Foto V.Ö. Vilhjálmsson

Af Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Hvis denne beretning skal begynde nogetsteds, er det på trapperne uden på Vor Frelsers Kirkes tårnspir, en sensommerdag i 1971. En far havde trukket sin 11-årige søn (forfatteren) med på en tårnvandring på Christianshavn. Det var på denne måde at nærværende forfatters sygelige angst for højder opstod.

Det var da også en udfrielse fra disse tårnminder, da offeret for tårnvandringen for nogle år siden opdagede, hvorledes det første og indtil nu ukendte tårn og spir på Vor Frelsers Kirke havde set ud. Det var intet i stil med arkitektens Lauritz de Thurahs myteomspundne spir, som man påbegyndte bygningen af i 1749. Det stod færdigt i 1752 og har siden da skræmt livet af mange.

I 1967, nogle få år inden den skrækkelige tårnbestigning, aflagde pastoren for den islandske folkekirkemenighed i København, Nationalmuseet et besøg. Han medbragte et sorthvidt fotografi, som han gav til samlingerne. På fotografiet kunne man se en lille altertavle som har hængt i forskellige kirkebygninger i Miklaholt i Vestisland siden 1728. Dog bortset fra en periode i 1960´erne, da altertavlen blev konserveret. I den forbindelse bad konservatoren den islandske præst i København om at tage fotografiet med til København for at se om eksperter kunne tilføje oplysninger med hensyn til proveniensen eller en eventuel kunstner til tavlen. Man var dog klar over at motivet for alterbilledet var Vor Frelsers Kirke.

VOR FRELSERS KIRKE I 1728

Fotografiet blev sirligt limet på et kort i 2. afdeling fotokartotek, hvor man tilføjede disse beskedne oplysninger: »Altertavle i Miklaholti k., Island med fremstilling af Vor Frelsers k. malet ca 1690-96 af Hans Jørgen Drost? «.  Man legede åbenbart med tanken om at kunstneren som malede tavlen i Island kunne have været Hans Jørgen Drost. Drost var en meget større kunstner end altertavlemaleren, og selvom han ganske vist var aktiv ved udsmykning af kirken, efter at den blev bygget, har han intet haft med tavlens tilblivelse at gøre. Tavlen blev derimod malet i 1728, sikkert af en amatørmaler på et lille værksted i København. Den lille altertavle blev sandsynligvis bestilt derfra og doneret af præsten i Miklaholt, Pétur  Einarsson (1694-1778) og hans hustru Kristín Sigurðardóttir, sådan som der oplyses i indskriften på selve tavlen.  Pastor Einarsson blev immatrikuleret ved Københavns Universitet i 1720, hvor han studerede teologi. Muligvis havde han særlige minder fra Christianshavn eller Vor Frelsers Kirke, og har derfor bestilt en scene derfra til tavlen hjemme i sin lille kirke og sogn i Miklaholt.

Da Danmarks Kirkers bind om Vor Frelsers kirke udkom i 1965, havde dets forfatter, kunsthistorikeren Jens Steensberg, kendskab til et tidligere spir, men ikke den ringeste anelse om, hvorledes det nøjagtigt havde set ud. Desværre indgik fotografiet af altertavlen i Island for sent i Nationalmuseets registranter til at kunne bidrage til Danmarks Kirkers bind om Vor Frelsers kirke.  Originaltegninger af kirken, bortset fra grundplanen, er ikke bevarede.

En sølvmedalje fra 1682, præget ved lægningen af Vor Frelsers hjørnesten, viser van Havens tårnplaner. Kgl. Mønt og Medaljesamling, Nationalmuseet. Foto Nationalmuseet.

VAN HAVENS TÅRN

På en sølvmedalje, som blev præget i anledningen af lægningen af kirkens hjørnesten i 1682, kan man derimod tydeligt se hvilket tårn van Haven havde tænkt sig.  Christian d. 5. var i hvert fald henrykt over projektet og skrev på den eneste bevarede grundtegning: »Vi er allernådigst tilfreds, at Christianshavns kirke efter denne afridsning vorder bygt. Skrevet på vort slot Kiøbenhavn d. 19 oktober. Anno 1682«.

Vor Frelseres Kirkes bygmester var den hollandsk-norske Lambert van Haven (1630-96), som blev født i Bergen. Van Haven døde desværre året før kirken stod færdig. Bygningen af hans planlagte etagespir trak ud efter kirkens og dens massive tårnfløjs fuldførelse.  Dels blev bygningen meget dyrere end planlagt, men der opstod også store problemer med vindueskonstruktionerne og fundamentet til bygningen. Van Havens bevarede tegninger af nogle tårne og spir som han udfærdigede under et besøg i Holland, viser ikke den lille »tårnhætte«, som ses på altertavlen i Island, og som først kom til sidde på kirketårnet efter van Havens død.

Lambert van Haven. Maleri er antageligt malet af Michael van Haven. Det Nationalhistoriske Museum, Frederiksborgs slot: A765.

Man har leget med tanken, om at disse tegninger, som nu bevares på Statens Museum for Kunst, var udfærdiget som skitser til et tårn på Vor Frelsers Kirke. Senere forskning har derimod med tydelighed vist, at de tårne og spir som van Haven tegnede i Holland blandt andet var studier til en planlagt ombygning af Christiansborg.

Altertavlen i Miklaholt i Island har nu med al sandsynlighed givet os svaret på denne uløste gåde i Vor Frelsers Kirkes bygningshistorie.

DEN HOLLANDSKE FORBINDELSE

Der kan ikke herske nogen tvivl om, hvorfra van Haven hentede sin inspiration til byggeriget af Vor Frelsers Kirke. Han gik på idé-jagt i sit fædrenes land, Holland. Det er retteligt påpeget, at kirken er opført i den italiensk-prægede men spartanske, hollandske barok-stil.

Danmarks Kirkes redaktør nøjedes med at henvise til Nieuwe Kerk (Nykirke) i den Haag som en mulig inspiration til Vor Frelsers Kirke på Christianshavn.  Men en langt mere sandsynlig inspiration til Vor Frelsers Kirke finder vi dog i Oosterkerk i Amsterdam, som blev bygget i årene 1669-1671. Oosterkerk ved Wittenburgergracht byggedes lige ud til Amsterdams befærdede havnekvarter fra 1600-tallet, hvorfra flere af Christianshavns købmænd hentede mange af deres vigtigste varer. Kirken var også kun godt 200 meter fra det hollandske admiralitets hovedsæde, som i dag huser Hollands søfartsmuseum, Schepsvaardsmuseum.  Admiralitetet var af og til engageret i udlån af skibe, materiel og mænd til danske krige mod svensken (se Skalk 2014:6) mens den dansk konge betalte for hjælpen med handels- og hvalfangerprivilegier ved udposterne af riget, for eksempel ved Island.

Oosterkerk i Amsterdam i efteråret 2017. Den var for von Haven en oplagt inspirationskilde til Vor Frelsers Kirke. Foto V. Ö. Vilhjálmsson. 2017.

Oosterkerk ved Amsterdams havn i begyndelsen af det 20. århundrede. Foto Amsterdam Stadsarchief.

Den vigtigste inspirationskilde for Christianshavn var på mange måder den nordhollandske storby Amsterdam, men ikke Sydhollands regeringsby, hvis bureaukrati blandt embedsfolk i regeringen, Generalstaten i den Haag, snarere skabte en evig irritation for Danmark.

Selvom Oosterkerk er så spartansk som tænkes kan, forsynet fra begyndelsen med en forholdsvis lille tagrytter med lanterne på tagets korsskæring, kan vi med hjælp fra Vor Frelsers medalje fra 1682 se, at van Haven uden tvivl hentede inspiration til tårn og spir til Vor Frelsers fra en anden kirke i Amsterdam. Tårnet på medaljen er næsten identisk med tårnet på Zuiderkerk (Søndre kirke) i den sydvestlige del af det gamle, befæstede Amsterdam. Zuiderkerk blev bygget i årene 1603-11.

 

Zuiderkerks tårn og spir i 1930erne sammenlignet med etagespiret på Vor Frelsers kirke sådan som von Haven planlagde det i 1682. Amsterdam Stadsarchief/Nationalmuseet.

Da Vor Frelsers kirke endelig blev erklæret færdig i 1696, efter 14 års byggearbejde, var der meget som endnu bar præg af det foreløbige.  Et højt etagespir à la Zuiderkerk i Amsterdam, sådan som van Haven havde tænkt sig det ifølge medaljen fra 1682, måtte vente i et halvt århundrede, indtil Lauritz de Thurahs særprægede tårnspir knejsede i 1752. Indtil da måtte man nøjes med den "lave tårnhætte".  

Andre ting, som tydeligvis kæder de hollandske aktiviteter og forbindelser på Christianshavn sammen med havnekirken Oosterkerk i Amsterdam, er de store messinglysekroner i Vor Frelsers Kirke, som er doneret af forskellige købmænd med forbindelser til Holland. En af de ældste lysekroner, som i dag hænger i et af kirkens tårnværelser, er doneret af Islandskøbmanden Jacob Nielsen i 1695.

DANMARKS FØRSTE ELEVATOR

Christian 5 besøgte i 1694 Vor Frue. Hovedformålet med besøget var vistnok at nyde udsigten fra det næsten færdige tårn. For at kongen kunne komme op i den ufærdige tårnfløj blev der til formålet konstrueret en slags elevator for monarken. Snedkeren Diderik Tegler afregnede senere på året »for den stol og lænestel til Hans Kgl. Majestæt, som han skulde ophejses med udi tårnet«, og glarmesteren Morten Buhr forsynede elevatorkassen med tre vinduer.  Den korpulente konge blev hejst op til det som i regnskaber fra 1693 beskrives som »en stol udenom [klokkestolen], hvilket blev gjort af det store pommerske tømmer, hvor ved spiren på tårnet skal fastgøres... «

 

Vor Frelsers Kirke i 2018 fra flere vinkler. Fotos V. Ö. Vilhjálmsson.

Det påstås i flere publikationer, at tegningen af van Havens planlagte tårn og spir blev publiceret i Vitruvius Danicus af Laurids de Thurah (her i udgaven fra 1746). Dette er forkert. Van Havens planlagte tårn og spir findes kun på indvielsesmønten fra 1682. Tegningen af Vor Frelses tårn i Vitruvius Danicus er de Thurahs første udkast til et tårn til kirken. Det fuldførte spir blev som bekendt helt anderledes end på indvielsesmønten eller spiret i Vitruvius Danicus.           

Indtil fornylig mente man, at der ikke eksisterede kilder som kunne belyse, hvorledes Vor Frelsers første spir så ud i den tidligste fase. Man pegede fejlagtigt på, at tårnet fra 1690´erne kunne ses på en radering fra 1740 af Christianshavn lavet af den schweiziske kunstner Barthélemy de La Rocque  som havde sit virke i mange år i Danmark. Vyet er dog ikke fra 1740, men 1745, da  forberedelserne til fuldendelsen af Lauritz de Thuras tårnændringer og spir var godt i gang. De ændringer kan man se på de La Rocques radering. Det lavere tårn med en stol-konstruktion af pommersk tømmer som kirken fik mellem 1694-96 var på dette tidspunkt væk.

Udsnit af Barthélemy de La Rocques perspekt af Christianshavn, hvor man kan se status på tårnbyggeriet på Vor Frelsers kirke i 1745. Her er der sket væsentlige ændringer siden det første lave tårn blev bygget samt fra de Thurahs første udkast. Læg også mærke til statuen af Leda og Svanen som i 1611 blev placeret på en høj sandstenssøjle og et fundament ude i Københavns havn mellem Slotsholmen og Christianshavn. Det Kongelige Bibliotek.

DEN FJOGEDE ALTERTAVLE

I Miklaholt, hvor altertavlen som afslører den tidligste tårn og spir på Vor Frelsers kirke har hængt, har der stået kirker helt tilbage til 1181, og måske tidligere. Islands kirker blev bygget af mere uholdbart materiale end de danske. Enten byggede man dem af drivtømmer, eller en sjælden gang af importeret tømmer. Men oftest var træ-skelettet i islandske kirker omkapslet af en sten og tørvemur samt et tag som var tækket med tørv. Ved gården Miklaholt havde der således stået flere

Altertavlen i Miklaholt kirke, detalje. Fotos V.Ö. Vilhjálmsson 2017.

kirker siden 1100-tallet, da man i 1946 byggede en ny kirke af beton. Den lille altertavle fra København hang i mindst tre tidligere kirker i Miklaholt, inden den i 1940´ernes slutning måtte vige for en ny altertavle malet af en tysk, politisk flygtning som fandt opholdt ly på Island. Man kom heldigvis ikke den tidligere tavle til livs, sådan som det ofte skete ved renoveringer i islandske kirker. Den kom til at hænge på vestvæggen over døren ind til kirkeskibet, og der hænger den, den dag i dag.

Allerede i 1911 havde man forvist den gamle tavle til en ussel placering. Under et besøg i kirken det år beskrev en islandsk rigsantikvar tavlen på følgende måde, her oversat til dansk:

»7. VII. 1911 Kirken er meget arkaisk og ramt af råd og er et uimponerende hus. Her findes der en fjoget altertavle som er taget ned og som står ude i forkirken i et hjørne.  Indramningen er et omfattende arbejde malet med et udvalg af farver. Selve billedet viser en kirke. Foran den ser man Kristus sammen med en samling af apostle. Johannes døberen og forskellige mennesker, hvoraf de fleste vifter med armene ud i luften. Foroven står følgende: Johannes og Johannis Baptistæ Kirke, således kaldt efter ham". Under billedet læser man i et separat felt: Hr. Peter Einersen: M. Christin Siverdsdatter. A[nn]o 1728. «

På samme måde som den islandske rigsantikvar ikke kunne få øje på, hvor smuk og oprigtig den lille tavle var i al sin enkelthed, forstod han heller ikke helt billedsproget. Den skægløse lyshårede engel med glorien, til venstre for centerfiguren, er ærkeenglen Gabriel. Alle menneskene vifter med armen, for i Biblen fortælles der flere gange om at alle frygtede Gabriel mest af alle engle. Sankt Peter og andre apostle står til højre for en mand med en hjelm på hovedet.

Dette er antageligt den romerske centurion Kornelius, som ifølge sagnet er den første ikke-jøde der tog kristen tro. Til højre for ham står Sankt Peter med en mindre gruppe af disciple. Ifølge Apostlenes Gerninger: kap. 10. mødte Kornelius ærkeenglen, som bød ham at opsøge apostlen Peter.

En lille ubetydelig altertavle i Island bevarede således en ganske interessant fortælling. Fjoget ville nogle mene at den var, men tavlen fortæller en fremdeles vigtig historie som nu kan give et svar på spørgsmål vedrørende Vor Frelsers kirkes ufuldendte tårnhistorie som eksperterne længe havde kløet sig i hovedet over.

/ Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson ©

* Denne artikel - dette stykke Christianshavns-historie og bidrag til dansk tårnhistorie - var oprindeligt tiltænkt tidsskriftet SKALK. Skalk gav det svar, efter næsten to års ventetid fra artiklen blev indsendt, at man ikke ville bringe den fordi man modtog så mange artikler som omhandlede »nyere tid«. I vores Corona-tider, håber jeg dette nye blik på Vor Frelsers bygningshistorie her på FORNLEIFUR glæder de sjæle som er til den affejede »nyere tid« i Danmark.

Vor Frelsers kirke i 1890erne. Photochrome-tryk produceret og solgt af  Detroit Publishing Co., catalogue J, foreign section; Print no. 6392. I forfatterens eje.

Covid-19 setur á sumt fólk ljóta helgrímu

Kórónufaraldurinn virðist kalla fram það besta í sumu fólki, en því miður draga það versta fram í öðrum. Sumir segja svo sem ekki neitt og ræða aðeins sjálfið, og enn aðrir sýna engar tilfinningar. Það síðastnefnda getur jafnvel verið óhugnanlegra en sum hatursræðan sem þrífst í kófi og óvissunni kringum þennan veirufjanda sem hrjáir sálina í okkur öllum um þessar mundir.

Pestir og gyðingahatur

Löngum hefur einum þjóðflokki verið kennt um flestar pestir, og það er gyðingum. Syndhafurinn með blóraböggulinn er dreginn fram við slík tækifæri svo lítilmótlegar sálir geti upphafið sjálfar sig. Gyðingar verða oft fyrir barðinu í alls kyns umræðu. Það er einnig tilfellið nú - líka á Íslandi.

Menn eins og Egill Helgason, sem hér um árið notaði öll tækifæri til að klína einhverju í gyðinga, hefur alls ekki gert neitt slíkt eftir að veiran fór á stjá á Íslandi. Það voru þeir tímar að honum var ekki sjálfrátt, t.d. þegar hann kallaði fyrirtækið Mossach-Fonseca í Panama oft og iðulega Mossad-Fonseca árið 2016 (sjá hér). Hvað vakti fyrir Agli? 

Þaulkunnugir menn vita að ég er óvenju árrisull og í morgun sat ég á klósettinu og skoðaði skoðanir FB-vina minna, sem eru allir hið besta fólk, upp til hópa. Það furðaði mig nokkuð að sjá, að gamall skólafélagi minn, Einar Gröndal, var með skitukast á heilbrigðisráðherra Ísraels, sem er einn af þessum svörtu herrum sem trúa á beinstýringu að ofan. Einsi Gröndal hafði fallið fyrir lygafrétt um manninn og birti hana - og trúir á eins og nýslegnum túskildingi. Best að vera ekki að vífilengja það sem ég las á klóinu; hér getið þið lesið það - og það smitar ekki, en er slæmt þó ég hafi sprittað það tvisvar.

Hatursnætur hjá Gísla Gunnarssyni

Í miðri heimspestinni gera menn sér ýmislegt til dægradvalar og huggunar. Flest er það uppbyggilegt og menn bera virðingu fyrir fórnarlömbum og ættingjum þeirra. En því miður virðist Covid-19 hafa mjög annarleg áhrif á einsaka mann þó svo að þeir séu ekki smitaðir.

Nokkrir íslenskir karlar hafa lengi safnast saman, stundum 5 og stundum fleiri en 10, og hanga næturlangt á FB síðu fyrrverandi prófessors við HÍ. Það hafa þeir gert lengi. Þeir smita ekki hvorn annan með Covid-19 veirunni enda eru þeir allir smitaðir fyrir af öðrum ólæknandi vírus sem ekkert virðist vinna á.  Þegar þúsundir manna deyja í Kína, Ítalíu og á Spáni er þessum mönnum  mest hugsað til gæluverkefnis sem sameinar þá á mismunandi hátt. Þeir telja sig vera helstu stuðningsmenn Palestínuaraba á Íslandi. Næturgestir Gísla Gunnarsson telja enga líða meira en Palestínumenn. Einatt flýgur gyðingahatur á síðu Gísla.

"Þjóðverjar voru að hugsa um fæðuöflun þegar útrýmingarnar byrjuðu"

Fyrrverandi formaður félags múslíma á Íslandi fer með staðlausa stafi um helförina gegn gyðingum í tengslum við umræðu um fanga í Ísrael og Covid-19. Einn næturgesta Gísla skrifaði eftirfarandi sögufölsun sem athugasemd hjá Gísla Gunnarssyni í umræðu um Covid-19 veiruna sem fór fram fyrr í vikunni á FB Gísla:

"Þjóðverjar voru að hugsa um fæðuöflun þegar útrýmingarnar byrjuðu - fyrst nokkrar milljónir rússneskra stríðsfanga svo gyðingar, Sígaunar, fattlaðir og svo hófust skipulegar útrýmingar á gyðingum þegar annað var búið." (sjá afrit af FB Gísla hér, með umsögn Sverris Agnarssonar). 

Ástæðan fyrir þessari meira eða minna röngu yfirlýsingu um "fæðuöflun" þjóðverja, var næturumræða um COVID-19 hjá Gísla Gunnarssyni.

Þó að sá, sem skrifar þessa bannsettu sögufölsun sé Íslendingur að nafni Ibrahim Sverrir Agnarsson (fyrrum formaður Félags múslíma á Íslandi), ætla ég ekki að bregða út af skoðun minni á íslenskum múslímum og þátttöku þeirra í gyðingahatri sem kemur fram í grein minni í bókinni Antisemitism in the North (sjá bls. 78-79 hér).

Því miður hefur mér oft sýnst að hinn gamli hippi Sverrir Agnarsson, er ungur og ævintýragjarn gerðist hestasveinn og geitahirði morðingjans Ghaddafis, sé greinilega mjög illa að sér í sögu og sér í lagi í sögu múslíma (sjá hér). Vonandi er það eina ástæðan fyrir þessum ógeðfelldu skrifum hans. Annars gerir hann sig sekan um lúmska hatursræðu og heimildafölsun.

Áreiðanleika Sverris er örlítið ábótavant eins og alþjóð má vera kunnugt um. Árið 2017 var Sverri dæmdur skilorðsbundnum dómi og miklar sektir fyrir gróft skattalagabrot (sjá hér). Nú notar hann næturnar 1001 til að fremja önnur brot með Gísla Gunnarssyni sem veitir honum pláss til þess. Vísvitandi fölsun á sögu helfararinnar er ein margra tegunda gyðingahaturs, en gyðingahatur er einnig lögbrot á Íslandi.

Hver er eiginlega drifkrafturinn í næturvinnu Gísla Gunnarssonar fyrir hrjáðar þjóðir?

Hin furðulega söguuppstilling Ibrahims S. Agnarssonar vall út úr honum eftir að Gísli Gunnarsson hafði birt ógeðfellda áróðursgrein úr vefriti sem kallast Middleeastmonitor, sem ekki er frægast fyrir sannsögli eða sanngirni. Þar birtist eina af mörgum myndum þeirrar bylgju sem nú tröllríður löndum múslíma, þar sem gyðingum, Ísrael og Bandaríkjunum er kennt um kórónavírusinn.

Gísli Gunnarsson er mjög lunkinn við að skaffa slíkar greinar handa áhangendum sínum og svo virðist sem heimildarýni sagnfræðinnar sé horfinn út í veður og vind hjá öldungnum og æsingur múgsins fái að ráða FB-martröðinni. Ekki vantaði heldur öfgafullar athugasemdirnar þann 20 mars sl. er Gísli birti fyrrgreinda áróðursgrein (sjá hér). Því er haldið fram að COVID-19 veiran sé runnin undan rifjum gyðinga og að veiran hafi jafnvel verið búin sérstaklega til af Ísraelsmönnum til að losna við ákveðnar þjóðir, en einna helst Palestínumenn.

Gísli gerir sjaldan athugasemdir við næturvini sína sem bæta enn meir óskapnaði við það rugl sem Gísli hefur fundið. Aftur á móti lokar Gísli og læsir á menn sem í vinsemd benda honum með rökum að hann sé að dreifa lygum og áróðri, og að hann espi menn upp til andgyðinglega athugasemda eins og þeirrar sögufölsunar sem t.d. Ibrahim Sverrir setur fram.

Hér gauka ég einnig að lesendum efni, þar sem fyrir utan fréttina frá Gaza má sjá og og heyra mikið safn hatursræðu í heimi múslíma í tengslum við kórónaveiruna og aðrar pestir. Þar er gyðingum kennt um kórónaveiruna og ýmsar pestir á einn eða annan hátt. Fjölmargir múslímar sem sest hafa að í Evrópu á seinni árum eru því miður farnir að viðra sömu rökin.

Sumt af því sem Gísli Gunnarsson dundar sér við á nóttinni á FB sinni er lýst vel af Felix Klein formanni ráðs þýskra yfirvalda sem berst gegn gyðingahatri (sjá hér). Klein segir að hatursræða í kjölfar Covid-19 faraldursins sé fyrst og fremst beint gyðingum.

Gísli Gunnarsson er því greinilega með á nótunum. En út frá fyrri misstökum Gísla og augljóslegri vanþekkingu hans á sögu gyðinga sem hann gerði sig að "sérfræðingi" í, að þeim óspurðum og fór mikinn á Vísindavef HÍ, er ekki ólíklegt að hann vaði enn einu sinni í villu, þótt honum þyki málstaður sinn góður. Meðalið hjálpar því miður ekki alltaf.  Ef menn muna ekki hvað gerðist í fyrra þegar "gyðingafræði" Gísla voru vegin og léttvæg fundin, má lesa um þau í þessari grein (bls. 89-90) í þessari bók. Svo langar mig að benda Gísla Gunnarssyni á þessa grein, sem Gísli telur ugglaust að sé áróður. Greinin inniheldur þó engar lygar líkt og það sem sá gamli tyggur hrátt upp úr döllum illræmdra áróðursrita á netinu.

Málverkið efst er eftir laghentan, ítalskan kitsch-málara og öfgaþjóðerniskaþólikka sem tilheyrir sömu samtökunum og kaþólskur prestur á Íslandi (sem greint var frá hér). Listamanninum þótti það viðeigandi að nota náðargáfu sína til að mála gamalt minni gyðingahatara í miðju kórónukófinu í heimalandi sínu. Ef til eru Ítalir sem halda að hörmungar þeirra nú séu gyðingum að kenna, er vitaskuld ekkert furðulegt við það að nokkrir Íslendingar blandi veirum í stuðning sinn við "vinnuna" við gæluverkefnin, sem fer fram um miðjar nætur þegar aðrar sálir sofa saklausum svefni. En það er samt sjúkt. Það ætti að vera orðið mönnum eins og Gísla Gunnarssyni eða Sverri Agnarssyni kunnugt, að þeir styðja Palestínuþjóðina akkúrat ekki neitt með öllum hamaganginum í sér um miðjar nætur. Það væri, held ég, hollara fyrir þá karlana að sofa um nætur.