Fátækleg minningarorð um meistara Þórð í Skógum

Þórður Tómasson var maður sem seint gleymist samferðamönnum sínum, og það verður aðeins endurtekning að fara út í þá sálma, þar sem svo margir hafa sömu sögu að segja af ánægjulegri komu sinni að Skógum; þar sem þeir geta lýst því hvernig Þórður gat verið með þremur hópum á mismunandi stöðum í byggðasafninu í einu.

Ég kynntist eldhuganum Þórði Tómassyni fyrst þegar Kristján Eldjárn reddaði mér sumarvinnu við fornleifarannsóknina að Stóruborg undir Eyjafjöllum. Kristján heyrði af því í banka í Reykjavík vorið 1981, að ég hefði ekki getað fengið neina vinnu í fræðunum. Eldjárn hringdi í Mjöll Snæsdóttur, sem hafði sem betur fer laust pláss. Þegar vinnan á bæjarhólnum forna hófst, kom fljótt í ljós að Stóraborg og Þórður voru óaðskiljanlegar stærðir.

Enginn gat verið í vafa um að Þórður elskaði það sem hann gerði í Skógum og það fékk fólk til að dáðst af honum. En ævistarf hans var miklu meira en safnið. Störf hans sem kennara voru rómuð og samvinna hans við Kristján Eldjárn við gerð þjóðháttaspurningalista Þjóðminjasafns Íslands í byrjun 7. áratugar síðustu aldar var stórvirki sem margir njóta góðs af nú og um ókominn tíma. Það starf verður ekki endurtekið.

Þórður sýndi þeirri fornleifanámu, sem rústirnar að Stóraborg voru, meiri virðingu en þeir sem stjórnuðu fornleifamálum á Íslandi. Brennandi áhugi hans á Stóruborg sýndi sig síðast í fyrra, þegar góðir menn gáfur út greinasafn eftir Þórð um Stóruborgafundi í tilefni af 100 ára afmæli fræðaþularins í Skógum.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga, þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann (Sjá hér).

Síðast þegar ég kom við í Skógum og hitti Þórð var árið 2016. Hann tók konunglega á móti mér og ferðafélögum mínum tveimur, Einari Jónssyni (fráfluttum Skógarmanni) og Kristjáni Sveinssyni. Við vorum í eins konar Gullskipsferð án þess að nota radar, flugvélar eða sérfjárveitingu frá íslenska ríkinu til að grafa upp þýskan togara. Skógarsafn geymir einn helsta fjársjóðinn úr skipinu sem er merkilegri en ímyndað gull og geimsteinar (sjá hérna) sem ævintýramenn og glópa með gullglampa í augum langar að finna. Fræðimenn voru ávallt velkomnir að leita í sarp Þórðar og njóta visku hans, og komu ekki að tómum kofanum.

Ég færði Þórði bók eftir mig, grein og nokkur blöð frá 19. öld að gjöf, en Þórður leysti mig út með einum af sínum merku bókum. Ánægja gamla mannsins yfir heimsókninni skein út úr fráum augum hans og ákefð hans við að miðla og fræða var engu minni en 36 árum fyrr, er hann tók fyrst á mótum ungum fornleifafræðinema í Skógum með pomp og prakt og af einstakri gestrisni. Þá naut hann aðstoðar systur sinnar, Guðrúnar og eiginmanns hennar, sem tekið hafa á móti ófáum gestinum í kaffiboð og mat á heimili þeirra og Þórðar í Skógum.

Þórður hjó og reisti sér sinn glæsilega bautastein sjálfur undir hinum fornu, grænu sjávarklettunum í Skógum. Hann geta allir farið og skoðað. Ævistarf hans var engu líkt. Geri aðrir betur. Ég votta aðstandendum hans samúð mína í sorginni, en góðar minningar lýsa allt tengt Þórði.

Kosningasvindl og kosningasvik

Lýðræðið er afar vandmeðfarin stærð. Sumir fatta aldrei hvað lýðæði er - jafnvel heilu ríkin. Lengi hefur verið vitað að kosningarloforð eru flest brotin. Stjórnmálamenn segja eitt en gera oftast annað. Lýðræði breytir ekki endilega eðli mannsins, en samt sættum við okkur við lygara í löggjafarþingi landsins. Ætt hellisbúans, sem fyrstur laug, hefur haldið völdum æ síðan að fyrstu ósannindin flugu yfir hlóðareldinn.

Þótt kosningasvik séu örugglega ólíkleg á Íslandi, er samt til fólk sem býst við því versta í öðrum; t.d. stjórnmálamenn sem telja 7 kosningaseðla mun á flokkum geta verið svik eða handvömm þeirra sem vinna við talningu.

Endurtalning í Suðurkjördæmi leiddi sem betur fer annað í ljós. En þjófar halda hvern mann stela er gömul en góð greining.

Meðferð á kjörgögnum er lýst í lögum, en samt virðist ærið erfitt fyrir kjörstjórnir að fylgja þessum lögum. Það þarf ekki að vera tilraun til kosningasvika, heldur gamall og gildur slóðaskapur og afdalaháttur.

Fyrir nokkrum árum var allt í einu hægt að kaupa 30-40 ára gömul umslög utan af utankjörstaðaatkvæðaseðlum Íslendinga erlendis á Frímerkjasölum erlendis (Sjá hér). Slíkum gögnum átti fyrir löngu að hafa verið eytt.

Í grein minni um málið og umslögin sem ég keypti sum, velti ég fyrir mér hugsanlegum atburðarrásum. Sama hvað gerðist, þá brugðust kosningastjórnir og þau embætti sem sáu um kosningar fyrr á tímum. Einhver frímerkjasafnararotta komst í umslög sem tilheyrðu kjósendum. Rottan kom þeim í verð. Eða var atburðarrásin öðruvísi?

Á eitt af umslögunum (sjá efst), sem ég keypti, sem hafði verið sent af íslenskum farmanni, sem var staddur í Aþenu, því hann sigldi á erlendu skipi. Einhver hjá Kjörstjórninni hefur skrifað bókstafinn D með blýanti á bakhlið ysta umslagsins sem sent var frá Aþenu. Líklegt er að starfsmaður kjörstjórnar sem opnaði umslagið á Íslandi hafi forflokkað atkvæðin eftir að hann hafði opnað innra umslagið með kosningaseðlinum.

En hvernig stóð á því að starfsmaður kjörstjórnar fór með umslög heim og setti þau í sölu?  Það er er illa skiljanlegt, nema ef stórir brestir hafi verið í starfsemi kjörstjórnanna og sýslumannsembættanna. Lýðræðið er vandmeðfarið í landi, þar sem lög eru stundum lítils virði.

Yfirvaldið á Íslandi á okkar tímum hefur ekki talið ástæðu til að rannsaka eða tjá sig um fund minn á kjörumslögum sem til sölu voru (og eru) á erlendum frímerkjasölum, enda kosningarnar sem um ræðir um garð gengnar fyrir löngu. En þau umslög sýna, að brotalamir hafa verið á túlkun kosningalaga á Íslandi.

Fussusvei.

1) Ísland vex alltaf í augum Íslendinga

Stundum þarf að snúa sjónaukum Íslendinga alveg við til að fá sæmilega raunhæfa mynd af íslenskri atburðarrás, og á þann hátt minnka þær hæðir og ofurstærð sem skoðanir, umræða og mat nær oft á Íslandi - og það ósjaldan vegna þjóðernisrembu, naflaskoðunar eða minnimáttarkenndar hjá stórum hluta landsmanna. 

Ég talaði einu sinni við hollenska konu prófessors á Bretlandseyjum, sem stundaði norræn fræði. Hún kvartaði við mig að fyrra bragði yfir Íslendingum sem henni fannst ekki getað talað um neitt annað en sjálfa sig. Hún gladdist þegar ég sagðist vera á sömu skoðun og hún. Henni hafði einu sinni verið boðið í veislu Íslenska sendiráðinu, eða voru það snittur og hanastél. Það var henni "óþolandi", því Íslendingarnir vildu um ekkert annað tala en Ísland og Íslendinga. Það hvarflaði að henni að þetta gæti verið vegna þess að Íslendingar væru ekki enn nógu miklir heimsborgarar, en svo uppgötvaði hún loks að meinið var eintóm sjálfsánægja.

Eru Íslendingar ekki enn orðnir sjálfstætt fólk?

Undarleg rimma fer nú fram í Morgunblaðinu milli Björns Bjarnasonar og Ólínu Kjerúlf Þorvarðardóttur. Síðast svaraði Björn á bloggi sínu (sjá hér). En bæði gætu þau grætt töluvert á því að fá sérkennslu í heimildarýni.

Rimma þessi, sem nú fjallar orðið um smáatriði í bók Ólínu Kjerúlf Þorvarðardóttur - inn heilaga Halldór Laxness - er erkigott dæmi um þann þjóðarsjúkdóm Íslendinga, þegar þeir sjá sjálfa sig í miðri hringiðu heimsstjórnmálanna, við borð heimsfrægra manna, og jafnvel sleikjandi sig upp við prófessora á kennarastofu í Oxford hér um árið. Annað orð yfir þetta er veruleikafirring. Menn hringsóluðu og bökuðu pönnukökur til að komast í Öryggisráð SÞ og heimsóttu eitt sumar morðingjann Assad á Sýrlandi í þeim tilgangi. Æðið er ekki enn farið af mönnum, því sá sem nú situr í hásæti utanríkisráðuneytisins ætlar víst að leika sama leikinn og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, sem ætlaði sér að leysa allar deilur fyrir botni Miðjarðarhafs og koma þannig á heimsfriði.

Eiginnöfnin Björk og jafnvel Vigdís, svo og hugtakið Saga eru í raun einu íslensku orðin sem menn láta sig varða úti heimi. Sumir klæmast þó á Eyjafjallajoke´l.

Allir aðrir en Björk og Vigdís eru einungis "heimsfrægir" á Íslandi og Höfði-House er timburkofi í jaðri iðnaðarhverfis, nema í höfði Íslendinga. Þar breyttist heimssagan, ef dæma má út frá skoðun sumra Íslendinga. Höfði var þó aldrei annað en sviðsmynd heimssögunnar og að litlu leyti: Þetta var bara hús þar sem áfangafundur var haldinn í roki og rigningu. En á Ísland varð hvíta húsið að höll friðar. Hvergi nema á Íslandi leikur þetta hús annað eins hlutverk.

Svo, now it´s Laxness again.

Vissulega var Laxness mikill rithöfundur. Hann hlaut fjandakornið Nóbelsverðlaunin.

En þar fyrir utan er þekking umheimsins á þessum manni afar takmörkuð. Dræm sala á bók Halldórs Guðmundssonar um Laxness í Danmörku sýnir það á vissan hátt. 800 bls. doðrantur um íslenskt skáld á 20. öld verður aldrei metsölubók í landi þar sem sumt fólk er enn ólæst og einkum á eigin sögu.

Já, rimma Björns og Ólínu er harla hjákátleg:

Ólína hefur skrifar og gefið út ritgerð sem ber hinn mikla titil Spegill fyrir Skuggabaldur: Atvinnubann og misbeiting valds. Þótt Ólína fari ansi víða í bók sinni, en mest úr einu í annað, þannig að oft úr verði margar hálfkveðnar vísur, er bókin fyrst og fremst pólitísk ádeila frekar en heimildarit, þó að í henni sé að finna heimildaskrá.

Ádeila á Sjálfstæðisflokkinn, sem og aðra fyrirgreiðsluflokka, eiga vitaskuld fullan rétt á sér. Pólitík á Íslandi var lengi því marki brennd að hún var á öllum sviðum hreinræktuð sveitastjórnarpólitík, og var pólitík Sjálfstæðisflokksins engin undantekning á því allt fram á 9. áratug 20. aldar, þar sem flokkurinn var allra flokka lengst við völd og gat komið sínum fyrir og otað sínum tota, sem er hins vegar afar forn íslenskur siður þeirra sem völdin hafa.

Við getum fárast yfir því í dag, nú þegar við erum orðin svo góð og siðmenntuð, en maður þarf að vera sæmilega söguljós til að gera sér ekki grein fyrir því að aðrir flokkar stunduðu einnig sama leik og Íhaldið. Reyndar var það Sjálfstæðisflokkurinn sem braut út af venju og fór á tímabili að ráða alls kyns villinga með hættulegar stjórnmálaskoðanir í stöður, þó þeir væru langt frá því að vera verkfæri flokksins og þaðan að síður starfi sínu vaxnir.

En þegar Ólína svissar yfir Laxnessológíu í kveri sínu verða menn að fara að vara sig. Ólína tínir til tilgátuna um að Laxness hafi verið settur á kaldan klaka af bókaforlaginu sem gefið hafði út bók hans Sjálfstætt Fólk í Bandaríkjunum; og á Bjarni Ben að hafa staðið á bak við að Atómstöðin kæmi ekki út. Þess vegna er Björn Bjarnason væntanlega kominn á vaktina - til að vernda heiður pabba síns, en einnig til að leiðrétta leiðar villur hjá Ólínu.

Ólína dregur fram tvö bréf sem áður hafa verið nefnd af Ingu Dóru Björnsdóttur og af Halldóri Guðmundssyni. Bréfin sýna áhuga Bjarna Bens á því að fá upplýsingar um dollaratekjur Laxness af bókinni til að sýna Íslendingum að þetta sósíalíska skáld stingi undan skatti.

Inga Dóra Björnsdóttir kemst að þeirri makalausu niðurstöðu, að bréf Bjarna og aðgerðir stjórnvalda í BNA hafi valdið því að FBI setti pressu á Alfred A. Knopf forlagið í New York, þannig að það ákvað ekki að birta Atómstöðina í kjölfarið á "metsölubókinni" Independent People. Samkvæmt þessari Gróusagnfræði, sem stenst ekki skoðun, átti J. Edgar Hoover að hafa þrýst á forlagið til þess að úthýsa Laxness og það vegna stjórnmálaskoðana hans.

Í danskri útgáfu Laxness-bókar Halldórs Guðmundssonar, þar sem ég gegndi því merka hlutverki að fá hugmynd að hönnum kápu bókarinn (sjá hér) og sjá um lista yfir ritverk Laxness, kemur greinilega fram, að haft var samband við J. Edgar Hoover.

Þar sem ég á ekki íslenska gerð Laxness-bókar Halldórs Guðmundssonar, leyfi ég mér að hafa eftir honum á dönsku, það sem hann skrifar um bréfaskrifin þar sem Bjarni Ben vildi með hjálp Trimble sendiherra BNA á Íslandi fá upplýsingar um dollarareikninga Laxness í utanríkisráðuneytinu í Washington, svo hægt væri að væna stuðningsmann íslenskra sósíalista um græðgi og skattsvik. Halldór Guðmundsson ritar:

Trimbles overordnede i Washington reagerede med forsigtighed på hans iver, men udenrigsministeriet sendte dog hans anmodning videre til FBI, og i september 1947 skrev dens chef, J. Edgar Hoover, til sine medarbejdere i New York, om man ikke diskret kunne undersøge Knops betalinger til Laxness. Det blev ikke til noget, men State Department skrev til skattemyndighederne om efteråret, og de blev bedt om at undersøge Alfred Knopfs indbetalinger. I november var Trimble blevet temmelig utålmodig, og han skrev i et telegram til USA, at det hastede for den islandske udenrigsminister at få oplysningerne "i lyset af de intensiverede angreb, som Laxness retter mod regeringen for dens USA-venlige kurs og på grund af den mulighed, at det formentlig er Laxness som finansierer Den Patriotiske Forening [skýring Fornleifs: Þjóðvarnarfélagið], som atter har påbegyndt sin virksomhed." Men han fik det svar, at der ikke var blevet overført penge fra Knopf til Laxness i 1946, at man man måtte vente et helt år, før der forelå en opgørelse for 1947, og at der ikke ville blive gjort mere ved sagen foreløbig. Derved blev undersøgelsen foreløbig lagt på hylden.

Síðar, eða í mars 1948 komst William Trimble loks í upplýsingar hjá skattayfirvöldum Vestanhafs sem sýndu að Laxness hefði fengið greiðslu frá Knopf, 24.000 dali, en einnig kom greinilega í ljós að 21.000 dalir af þeirri greiðslu væru enn inni á reikningi Laxness í banka á Manhattan. Laxness hafði því ekki borgað fyrir kommúnistaáróður með fjármagni fyrir útgáfu Sjálfstæðs fólks í Bandaríkjunum eins og Sjálfstæðismenn ímynduðu sér. Og þetta var vel fyrir daga ásakana um Rússagull.

Laxness greiddi líka skatta

Í maí 1946 sendi bandaríska utanríkisráðuneytið William Trimble aftur afar neikvæðar fréttir. Laxness, eða útgáfufyrirtæki hans, höfðu greinilega greitt alla nauðsynlega skatta í BNA af tekjum hans. En skatturinn þarf ekki að hafa verið nema smáupphæð miða við prósentustig skatta á Íslandi í dag og þá.

Bjarni Benediktsson með Eisenhower sem staldraði við á Íslandi veturinn 1951. Danskur sendiherra, samtímamaður hans, bar honum afar illa söguna og taldi manninn treggáfaðan afturhaldssegg, en aðrir eins og amma mín, sem var með honum í barnaskóla, þar sem menntun flestra kvenna stöðvaðist á þeim tíma, töldu hann til dýrlinga, því hann var svo "gáfaður" og "rétti alltaf upp báðar hendur" þegar kennarinn spurði um eitthvað. Hvernig hann fékk þá flugu í hausinn, að Laxness borgaði fyrir starfsemi sósíalista á Íslandi, verður seint svarað - en það lýsir ekki gáfulegri rökhugsun.

Herferð Bjarna Ben og vina hans misheppnaðist algjörlega. Stærð, frægð og eðli skáldsins hafði vaxið þessum mönnum mjög svo í augum.

Og þegar allt kom til alls var Laxness heldur aldrei strangur hugsjónamaður. Hann vildi eins og allir njóta þeirra ávaxta sem hann hafði ræktað með vinnu sinni og list. Við sjáum t.d. á ferðalagi hans til Berlínar árið 1936, að hann fór þá ferð fyrst og fremst til að bjarga tekjum sínum, ekki vegna þess að banna ætti bækur hans vegna meint illmælis hans um Þýskaland eins og haldið hefur verið fram síðar og af Laxness sjálfum. Laxness átti í erfiðleikum að fá tekjur sínar frá Þýskalandi, því fyrirtækið, sem gaf verk hans út. hafði að mestu verið í eigu gyðinga, og á þau hafði verið sett höft (sjá hér). Hannesi Hólmsteini Gissurarsyni má segja til hróss, að hann kom þeim ferðaupplýsingum að í einni af bókum sínu um Laxness (eftir að hafa séð upplýsingarnar á fyrrnefndu bloggi mínu. Hins vegar hafði Halldór Guðmundsson ekki upp á því, og er hann með afar furðulega og óundirbyggða skýringu á samningum Laxness við dönsk og þýsk útgáfufyrirtæki.

 

Merki Alfred A. Knopf útgáfunnar.

Ólína Þorvarðardóttir notar einstaklega ógagnrýnin skrif dr. Ingu Dóru Björnsdóttur í Kaliforníu, sem heldur því fram að Independent People í útgáfu Forlagsins Alfred A. Knopf hafi verið metsölubók og að viðleitni Bjarna Ben hafi verið að sýna að skáldið borgaði fyrir "kommúnistaáróður" á Íslandi úr eign vasa og að hann hafi sannfært J. Edgar Hoovers um að koma í vef fyrir að hafi Atómstöðin kæmi út hjá Alfred A. Knopf í BNA . 

Höfum það sem réttara reynist: Bókin Independent People, þýðingin á Sjálfstæðu Fólki, var valin Book of the Month Club sem var bókaklúbbur sem var stofnaður af auglýsingafyrirtæki. Bækur mánaðarins hjá Book of the Month Club voru valdar mánaðarlega af frekar fámennu dómarapaneli. Bókin var talin líkleg til sölu, en það var mat dómaranna en ekki kaupenda. Bókin Independent People í bandarískri útgáfunni frá 1946 var því aldrei metsölubók. Harla léleg sagnfræði hjá Ólínu Kjerúlf Þorvarðardóttur.

Bréfaskrif Bjarna Bens, sem leitaði eftir upplýsingum um auðæfi Laxness sem hann taldi öll fara í "kommúnistaáróður", voru aðeins rotinnboruleg afskipti íslensk stjórnmálamanns, sem ofmetnast hafði í stöðu sinni. En þau ollu því ekki að Alfred L. Knopf var neyddur til þess að gefa ekki út Atómstöðina, líkt og Ólína apar upp eftir Ingu Dóru Björnsdóttur. Sjálfstætt fólk var einfaldlega aldrei metsölubók í Bandaríkjunum. Íslenska skáldið hafði vaxið í augum manna. Hann borgaði fyrir stjórnmálaáróður af tekjum sínum og menn töldu greinilega lengi að sú ásökun tengdist því að menn reyndu að koma í veg fyrir útgáfu bóka hans.

En vitleysan fær svo vængi eins og má sjá hér.

Blanche og Alfred Knopf. Kannski líkaði henni ekki stíll Laxness og kom þannig í veg fyrir að Atómstöðin yrði gefin út. Engin heimild er til fyrir því að J. Edgar Hoover hafi beitt þrýstingi á Knopf-hjónin.

Þess ber einnig að geta, að allsráðandi útgáfudómari A.L. Knopf var kona hans, Blanche (fædd Wolf). Hún bar betra skynbragð á bókmenntir en Alfred. Alfred hafði fyrst og fremst peningavit. Vitað er að FBI reyndi að hafa afskipti af bókavali Blanche Knopf, en oftast kom það fyrir ekki. Hún andaðist árið 1966. Þegar eiginmaðurinn andaðist á 9. áratug síðustu aldar, voru afskipti FBI borin undir son þeirra Alfred Knopf jr.

Þegar Knopf jr. heyrði að FBI og illfyglið og gyðingahatarinn Hoover hefði haldið skrá  um fyrirtæki foreldra sinna, og haft það undir eftirliti, sagði hann þetta um föður sinn:

"He was the quintessential capitalist, but he published anybody he thought was worth publishing. He paid no attention to what their politics were."(heimild)

Má vera að slíkt sé erfitt að skilja í landi þar sem klíkuskapur og ætterni hefur lengi verið það mikilvægasta til að rísa til metorða. Vera kann að vegna þessa klíkusamfélags hafi Björk, Vigdís og Saga verið það eina sem komst á spjöld sögunnar í raun, jú og ef til vill hann Snorri "norski". Og þess ber að geta að Laxness er ekki nefndur á nafn í Knopf-skrá Hoovers. Heimurinn er nefnilega stór og Íslendingar fyrst og fremst merkilegastir heima hjá sjálfum sér.

Íslendingar eru samt ágætasta þjóð og upp til hópa gott fólk, en misjafn sauður er oft í sömu hjörð, eins og alls staðar á byggðu bóli.

Mér finnst persónulega mjög lítill munur á annars vegar því fasíska Loyality check sem J. Edgar Hoover beitti gegn þeim sem grunaðir voru um kommúnisma eða fyrir að vera "andstæðingar ríkisins", og hins vegar á þeirri áráttu Íslendinga að setja menn á pólitískan bás og byggja það aðeins á einhverju óundirbyggðu kjaftæði í þorpi á hjara veraldar. John Edgar Hoover hefði líklega orðið góður og gegn Íslendingur í framvarðarsveit sama hvaða flokks sem væri við stjórnvölin.

Þjónslund sumra manna er hafin yfir hugsjónir. Kjölturakkaeðlið er því miður bara sumu fólki í blóð borið.

Sjálfstæðisflokkurinn kom vitaskuld einnig upp kerfi um tíma, sem satt best að segja líktist mest stjórnkerfi í Austur-Evrópuríkjum, sem þeir hræddust sjálfir einna mest fyrir utan allar veislurnar sem þeir sóttu í rússneska sendiráðinu.

Flokkurinn, eða lögregluyfirvöld á stjórnartímabili flokksins, lögðust svo lágt að láta rannsaka íslenska menntamenn í erlendum löndum. T.d. höfðu einhverjir í "íslensku leyniþjónustunni" sem suma menn hefur svo sem dreymt um endurreisn á síðari árum, samband við Säpo í Svíþjóð. Bað  eitthvert yfirvald á Íslandi sænsku leyniþjónustuna um að fylgjast með Íslendingum - t.d. stjórnmálalega algjörlega meinlausum manni eins og Sigurði Þórarinssyni. Meira um það fyrir jólin. Og já það tókst ekki að brenna allt í ruslatunnu eins þeirra lítilmenna sem stunduðu þá þjónustu að njósna um landsmenn sína fyrir valdamenn. Sagan af rannsókninni á Sigurði er ekki með í ágætri bók Guðna forseta, Óvinir Ríkisins, en hefði sæmt sér vel í henni; svo lesendur Fornleifs geta farið að hlakka til jólanna. Þau verða vafalaust rauð í ár.

Kalda stríðið var mjög sjúkt tímabil og því verður ekki neitað af sagnfræðingum Sjálfstæðisflokksins, að saga flokksins var ekki fögur á þeim tíma. Björn Bjarnason verður að kyngja því - nema að hann hafi eitthvað að fela.

 

Íslenskir lyflæknar, sjúklingar og sjómenn í Amsterdam á 17. og 18. öld

Fornleifur birti fyrir tæpum þremur árum pistil um Vísa-Gísla, Gísla Magnússon (1621-1696), sem stundaði nám í Leiden í Hollandi. Síðan þá hef ég orðið margs vísari og get til að mynda upplýst að Gísli innritaðist í háskólann í Leiden þann 13. apríl árið 1643. Í skrám háskólans stendur

“Gislaus Magnus, yslandus, annos natus 20, studiosus medicinae, op Rapenburg apud Jacubum Winckel”.

Cogito ergo sum

Draumórar eða óskhyggja íslenskra sérfræðinga (í þessu tilfelli heimsspekinga), um að Gísli hafi hitt heimsspekinginn Rene Descartes í Leiden, eða jafnvel setið hjá honum tíma í háskólanum þar, hafa einnig reynst vera út í hött. Slíkar vangaveltur sýna best þá leiðu staðreynd að íslenskir háskólamenn sem leggja stund á æðri fílu, sem í sjálfu sér ætti að framkalla lágmarks vörn gagnvart bábiljum, eiga nú orðið erfitt með að lesa sér til gagns á latínu. Einnig sýnir þetta að hið langsótta er enn í tísku á Íslandi og er það víðtækur vandi sem herjar á aðrar greinar en heimsspekinga. Menn hugsa ekki lengur en stunda í staðinn yfirlýsingar.

Í bréfi Ole Worm, hins danska lærimeistara margra Íslendinga, til Gísla Magnússonar, ritar Worm aðeins þetta: 

"ef þú hefur fréttir af hverju við gætum átt von á varðandi heimsspeki Descartes, þá láttu vita."

Þessi setning þýðir ekki að Gísli hafi þekkt Descartes, og enn síður að hann hafi sótt tíma hjá honum, og engar heimildir höfum við fyrir því að hann hafi látið Worm vita nokkurn skapaðan hlut.

Það eina sem tengir okkar vísa-Gísla og Descartes saman var, að þeir bjuggu við sama díki (gracht) í Leiden, Rapensburger gracht, þar sem Gísli bjó hjá (í húsi) Jacobs Winckels og Descartes á númer 21.

Allt annað varðandi samskipti Gísla við Descartes eru draumórar íslenskra ríkisrekinna heimsspekinga á kostnað íslenskra skattgreiðenda. Þessi tengin manna á Vísa-Gísla við Descartes minnir dálítið á grobb í pólitískum uppskafningum á Íslandi sem telja Íslendingum það til hróss að þeir hafi hugsanlega borðað á sama veitingastað og Hitler, svo tekið sé nærtækt dæmi.

Samkvæmt skrá háskólans í Leiden lagði Gísli stund á einhvers konar læknisfræði, líklega aðeins lyflækningar, og finnst mér það sínu merkilegra en hugsanleg tengsl við Descartes sem byggja á bágri latínukunnáttu og varasömum vangaveltum.

Fiskmarkaðurinn í Leiden um það leyti sem Þorkell Arngrímsson bjó í borginni. Jan Steen málaði.

Thorchillus Arnegrimi Melstadius

Annar Íslendingur í Leiden á 17. öld, engu síður merkilegri en Vísi-Gísli, var Þorkell Arngrímsson frá Melstað, eða Thorchillus Arnegrimi Melstadius eins og hann er færður inn í bækur við skráningu í háskólann í Leiden.

Þorkell komst sem betur fer aldrei nálægt Descartes, svo íslenskir afdalaheimsspekingar geta ekki hlýjað sér yfir slíkum tengslum í þjóðernisminnimáttarkennd sinni. En hann var sonur Arngríms lærða, sem ekki var síður merkilegur en Descartes, en fyrir Íslendinga. Svo Þorkatli kippti í kynið. Margir halda því fram að Þorkell hafi verið fyrsti Íslendingurinn sem lærði einhvers konar læknisfræði eftir að forfaðir minn Hrafn Sveinbjarnarson (1166?-1213) nam lækningalist á Ítalíu á 12. öld. En nú verða menn að kyngja þeirri staðreynd að Gísli Magnússon sótti tíma í læknisfræði í Leiden á undan Þorkatli Arngrímssyni. Það kemur fram í skráningargögnum um Gísla (sjá efst).  

Hins vegar höfum við af því áreiðanlegar heimildir, að Þorkell starfaði sem læknir í stuttan tíma í Hollandi, þó það hafi aðeins verið brot úr ári eða þar um bil.  Árið 1652 vitjaði hann nokkurra sjúklinga í Amsterdam, sem hann lýsti í lækningaskrá sinni á latínu, sem er til í síðari alda afritum sem löngu síðar var gefin út árið 1949 með titlinum LÆKNINGAR - Curationes af Vilmundi Jónssyni landlækni.

Lýsingu á lækningu á íslenskum sjómanni í Amsterdam var lýst á eftirfarandi hátt:

Amsterdam, Anno 1652

Lækning III

Sjómaður að nafni Bogi (Boge) Finnsson (Finneson), veikur af Iliaca Passio [sýking í smáþörmum sökum E-coli gerla að því er talið er]. [Hann] hafði ekki haft hægðir í 10 daga, og haft viðvarandi þunga verki undir nafla með hita. Um kvöldið fyrirskipaði ég eftirfarandi hægðarlyf: 

Línolía (Oleum Lini) 8 únsur

Kólókvint (Trohiscorum alhandali) hálfönnur únsa*[Viðbót Fornleifs: Þess má geta fyrir þá sem eru mælingamenn að ein hollensk lyfjaúnsa sem stundum var skilgreind með þessu tákni á 17, öld svaraði til  31.103 nútímagramma]. Þetta er soðið vægt saman, og þá er hægðarlyfið tilbúið. Það var gefið [sjúklingnum], sem fékk miklar og fjölbreyttar hægðir. Um morguninn fyrirskipaði ég, að tekið væri blóð af miðjum hægri handlegg sjúklingsins, en ásamt heilandi mætti sólarinnar og skammti af styrkjandi fæði, fékk ég hann aftur á fætur.

Þorkell lýsir einnig lækningu á Kristínu Lýtingsdóttur (Christina Litinga) í Amsterdam, sem og einni sannri meyju (ógiftri) Chatarinu Johannis. Katrínu Jónsdóttur, sem við vitum þó ekki með vissu hvort hafi verið íslensk, þó það sé líklegt.

Mikill fjöldi Dana og Norðmanna bjó í Amsterdam á 17. öld.  Nýjustu rannsóknir á veru Dana í borginni benda til þess að á 17 og 18 öld hafi búið að minnsta kosti 15-20.000 Danir i borginni. Danskir/Norskir karlar sem settust þar að stunduðu sjómennsku af ýmsu tagi, meðan konurnar sem samkvæmt sóknarlistum voru um 40% þeirra sem frá Danmörku fóru þjónustustúlkur eða þvottakonur, og voru þær oftast ógiftar er þær komu til Niðurlanda. Fólk sem kom til Hollands frá Danska konungsríkinu var verkalýður í heimsborginni Amsterdam - vinnuafl sem vantaði tilfinnanlega alla 17 öldina í umsvifamiklu Hollandi. Vegna sárrar fátæktar stunduðu mjög margar konur frá Danmörku og Noregi vændi í hafnarhverfum borgarinnar. Vændishús voru fjölmörg í Amsterdam og fjöldi danskra kvenna sem þar starfaði var mjög mikill samkvæmt nýjustu rannsóknum, sem m.a. komu fram í grein sem sett var fram á vinnufundi við háskólann í Óðinsvéum í fyrra, þar sem ég og dr. Ragnar Edvardsson tókum þátt.

Málverk eftir Gerrit Dou frá 1655. Þjónustustúlka í glugga.

Hvort íslenskar konur, sem á einn eða annan hátt lentu í Hollandi, hafi fengið eða valið sömu örlög og kynsystur þeirra frá Danmörku og Noregi, skal ósagt láta. Fólk frá Skandínavíu bjó í fátækari hafnarhverfum borgarinnar, þar sem siðmenningin var á lágu plani samkvæmt velmegandi kapítalistum borgarinnar. 

Kirkjuhald Dana og Norðmanna í Amsterdam orkaði tvímælis á meðal Hollendinga og létu Norðurlandaþjóðirnar illa þegar þeim þótti lúterska kirkjan í Hollandi hundsa sig og lítilsvirða.  Áður en þegnar úr Danska ríkinu stofnuðu sína eigin kirkju um tíma í lok 17. aldar,(en hún var til að byrja með í tveimur pakkhúsum), létu þeir heimamenn oft heyra óánægju sína. Lýsing er til á því að Danir og Norðmenn hafi hent samankuðluðum miðum í hollenskan meðhjálpara kirkjunnar sem innihalda áttu óskir um bænir. Meðhjálparinn kvartaði við yfirboðara sína yfir því að miðunum væri kastað í hann frá svölum kirkjunnar og að miðarnir innihéldu skammaryrði og klámyrði alls konar - í stað óska um frómar bænir. Líklegt verður að teljast að Íslendingar hafi sótt kirkjur konungsríkis síns líkt og aðrir og látið illa líka, eins og þeim einum er lagið. 

Íslenskir sjómenn í Hollandi á 17. og 18. öld

Góðar heimildir eru til um ýmsa íslenska sjómenn sem unnu í Hollandi og voru í siglingum á 17. og einkum á 18. öld. Þær eru að finna í listum Austur-indíska Verslunarfélagsins VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie), en á skipum félagsins unnu Íslendingar. Þeir voru þó aðeins nefndir til sögunnar, er þeir dóu í framandi löndum, eða af slysförum um borð á skipum VOC.

Fyrir rúmum tveimur áratugum síðan gaukaði hollenskur sagnfræðingur að hinum ágæta og afkastamikla sagnfræðingi Jóni Þ. Þór nöfnunum á tveimur Íslendingum sem voru í þjónustu VOC. Ritaði Jón lítillega um þá í grein sem birtist í erlendu riti árið 1998. 

Ég gróf dýpra en Jón og kollega hans og hér fyrir neðan er listi sem ég hef tekið saman úr skýrslum VOC í skjalasöfnum í Hollandi. Ekki er ólíklegt að einhverjir þeirra íslensku sjómanna sem fórust í þjónustu VOC hafi búið í Amsterdam, þegar þeir voru ekki á sjó.

Skrá unnin af Vilhjálmi Erni Vilhjálmssyni úr skjalasafni VOC.

Lífið var erfitt fyrir suma á Gullöld annarra. Kapítalisminn blómstraði og fátæktin í takt við hann. Nárinn hér fyrir neðan, sem Rembrandt málaði, gæti því vel hafa verið af Íslendingi sem dó í fátækt í erlendri stórborg.Dr. Nicolaes Tulp kryfur (Sjá alt málverkið efst). Sem yfirlæknir Amsterdamborgar hefur hann hugsanlega gefið Þorkatli leyfi til að stunda lyflækningar um skeið í borginni. En slíkt leyfi hef ég ekki fundið. Málverk málað af Leidenbúanum Rembrandt árið 1632, er hann var þá fyrir löngu fluttur til Amsterdam.

Eftir skamma dvöl í Amsterdam stundaði Keli nám og lækningar í Kaupmannahöfn - en settist loks að í Görðum á Álftanesi, fæðingarstað föður síns. Þar fékk Þorkell brauð og hélt í einhverjum mæli áfram lækningum sínum til æviloka.

Óáreiðanleiki íslenskra ættfræðinga

Ef athuguð eru nöfn þeirra Íslendina sem Þorkell Arngrímsson læknaði, og sömuleiðis nöfn Íslendinga sem fórust í þjónustu VOC, verður enn einu sinni ljóst að ættfærsla Íslendinga a 17. og jafnvel 18. öld er mikið til uppspuni og óskhyggja. Vitneskja manna um Íslendinga á þessum öldum er eins og slitrótt net. Ég hef átt erfitt með að finna þá sem nefndir eru sem sjúklingar Þorkels eða íslensku sjómennina í Hollandi í leitarvél ættfræðinga sem ber nafnið Íslendingabók. En við öðru bjóst maður svo sem heldur ekki. Íslensk ættfræði fyrir 1750 er fyrir mesta parta óskhyggja ein. Neðst sjáið þið málverk eftir samtímamann Þorkels Arngrímssonar, Gerrit Dou (1613-75), sem sýnir íslendingslegan fysikus sem er að skoða hland eða kvikasilfur í flösku.

 

Ásjóna konungs

Það verður víst aldrei hægt að halda því fram að ásjóna Kristjáns 6. Danakonungs hafi verið ígurfögur. Blessaður maðurinn var svo óheppinn að eiga föður, Friðrik 4. (sjá hér í tímaritinu Skalk;6, 2015) sem einnig var óvenju ófríður.

Friðrik 4. var afsprengi mjög svo skyldleikaræktaðrar fjölskyldu, Aldinborgaranna (Hustet Oldenburg). Kona Friðriks, var þýsk aðalskona, Louise af Mecklenburg-Güstrow, var einnig sæmilega heimaræktuð. Það varð því að fara eins og það fór með Kristján sjötta, sem sat á konungsstóli frá 1730 til 1746.

Ekki var drottning Kristjáns, Sophie Magdalene af Brandenburg-Kulmbach minna spes. Dönsku hallirnar voru þannig í hans stjórnartíð fullar af blúndum og háhæluðum skóm og fólki sem tiplaði um langa gangana og talaði bjagaða þýsku, ef það rak ekki úrkynjuð nef sín niður í kaffibollann - og það ekki fyrir slysni.

Kóngur hélt sig mest heima, í og við hallir sínar, og sást sárasjaldan meðal fólsins. Þó er vitað að hann brá sér í skemmtiferð til Noregs. Hann fór í "fjallgöngu" líkt og tveir forfeður hans. Kona hans og tengdamóðir voru bornar í burðarstól upp á fjallið á Mannseidet. Á málverkinu neðst við þessa fræðslu má líklega sjá norskt landslag - en það getur líka í tilefni dagsins verið íslenskt, þó konungur hafi aldrei til Íslands komið - en það gæti málarinn hugsanlega hafa gert. 

Ekki jók konungur á frægð sína er hann innleiddi vistarbandið í Danmörku árið 1733 eftir þrýsting frá síðgráðugum landaðlinum

Ljósmyndina efst tók ritstjóri Fornleifs í sumar í Frederiksborgarhöll í Hillerød Sjálandi, sem í dag hýsir Nationalhistorisk Museum. Þetta er vaxmynd sem geymd er þar í glerkassa. Mun hún hafa sýnt konunginn á mjög sanngjarnan hátt. Hann var með svokallaðan Habsborgara-kjálka, reyndar vægt tilfelli af honum. Habsborgarakjammi, lýsir sér miklu undirbiti og er hann ein af afleiðingum skyldleikaræktar meðal kóngafólks og aðals í Evrópu og víðar, sem ekki gat hugsað sér að kvænast niður fyrir sig og valdi í staðinn að leggjast á ungar frænkur sínar - ef frændurnir urðu ekki fyrir barðinu.

Já hann var það sem danir kalla arveligt belastet. Kristján 6. var einnig með furðulegt nef, langt mjótt og bogið, sem neðst endaði í eins konar goggi. Slík nef eru einnig afleiðing þeirrar eðalseðlunnar sem tíðkaðist í hærri lögum þjóðfélaganna fyrr á öldum.

Kristjáni 6. er lýst sem hlédrægum manni, jafnvel feimnum á stundum og óframfærnum. Hann var því ekkert líkur föður sínum hvað það varðar. Stundum er talað um hann sem þunglyndan og innhverfan. Hann var þó vel meðvitaður um vald sitt og efldi það með ýmsum ráðum. Hvað Ísland varðar var hann hjálendunni ekki  allt of mikið til ama. Hann var hreintrúarstefnumaður (píetisti) en píetisminn haslaði sér völl í lútherismanum á þeim tíma sem Kristján var uppi.

Á Íslandi hafði hreintrúarstefnan  m.a. í för með sér lögfestingu ferminga. Þær urðu frá og með 1736 skylda. En píetisminn í hans tíð varð einnig til þess að gleðin hvarf úr ríki konungs. Kristján lét banna allar skemmtanir á sunnudögum og  árið 1735 gaf hann út helgidagtilskipun þar sem kirkjusókn varð skylda. Gapastokkur beið þeirra sem brutu öll þessi helgilög.

Hallarbyggingar og önnur óþarfa eyðsla til lystisemda konungs tæmdi danska ríkiskassann (sem kóngsi stjórnaði að vild). Kristján konungur lagði því mikið kapp á að krefja tolla af öllum þeim sem sigldu um Eyrarsund, en þar fyrir utan stofnaði hann seðlabanka, Kurantbankann sem var forveri Nationalbanken (danska Seðlabankans). Framleiðsla á pappírspeningum hófst, og jókst mjög líkt og stundum gerist þegar verðbólga skapast og menn leika sér með núllin. Það má Íslendingum vera kunnugt.

Nær öll áðurgreind hegðun og afbrigðilegheit, nema fjallgöngur, gerir kónga óvinsæla eins og við vitum úr ævintýrum. Kristján barðist þó ekki við skrímsli á Fjöllum, svo vægi fjallgöngu hans var lítið. Ugglaust var hann með svima alla leiðina upp.

Trúræknin rak hann vafalaust til þess að halda þræla.

Einhverja bónuspunkta fær Kristján með skúffukjammann þó hér í lokin fyrir að vera fyrsti danski einvaldurinn um langt skeið, sem ekki stóð í endalausum stríðsrekstri. Hann ætlaði sér reyndar í stríð við Svía árið 1743, en sá að sér er Rússar blönduðu sér í erfðamál sænsku krúnunnar.

Munið þó, að flagð er oft undir fögru skinni. En sjá, var hann ekki líka þrælahaldari, bölvaður? Niður með hann og brennum ásjónu hans að fyrirmynd band-arískrar hámenningar ...

DET FØRSTE TÅRN ER FUNDET

Foto V.Ö. Vilhjálmsson

Af Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Hvis denne beretning skal begynde nogetsteds, er det på trapperne uden på Vor Frelsers Kirkes tårnspir, en sensommerdag i 1971. En far havde trukket sin 11-årige søn (forfatteren) med på en tårnvandring på Christianshavn. Det var på denne måde at nærværende forfatters sygelige angst for højder opstod.

Det var da også en udfrielse fra disse tårnminder, da offeret for tårnvandringen for nogle år siden opdagede, hvorledes det første og indtil nu ukendte tårn og spir på Vor Frelsers Kirke havde set ud. Det var intet i stil med arkitektens Lauritz de Thurahs myteomspundne spir, som man påbegyndte bygningen af i 1749. Det stod færdigt i 1752 og har siden da skræmt livet af mange.

I 1967, nogle få år inden den skrækkelige tårnbestigning, aflagde pastoren for den islandske folkekirkemenighed i København, Nationalmuseet et besøg. Han medbragte et sorthvidt fotografi, som han gav til samlingerne. På fotografiet kunne man se en lille altertavle som har hængt i forskellige kirkebygninger i Miklaholt i Vestisland siden 1728. Dog bortset fra en periode i 1960´erne, da altertavlen blev konserveret. I den forbindelse bad konservatoren den islandske præst i København om at tage fotografiet med til København for at se om eksperter kunne tilføje oplysninger med hensyn til proveniensen eller en eventuel kunstner til tavlen. Man var dog klar over at motivet for alterbilledet var Vor Frelsers Kirke.

VOR FRELSERS KIRKE I 1728

Fotografiet blev sirligt limet på et kort i 2. afdeling fotokartotek, hvor man tilføjede disse beskedne oplysninger: »Altertavle i Miklaholti k., Island med fremstilling af Vor Frelsers k. malet ca 1690-96 af Hans Jørgen Drost? «.  Man legede åbenbart med tanken om at kunstneren som malede tavlen i Island kunne have været Hans Jørgen Drost. Drost var en meget større kunstner end altertavlemaleren, og selvom han ganske vist var aktiv ved udsmykning af kirken, efter at den blev bygget, har han intet haft med tavlens tilblivelse at gøre. Tavlen blev derimod malet i 1728, sikkert af en amatørmaler på et lille værksted i København. Den lille altertavle blev sandsynligvis bestilt derfra og doneret af præsten i Miklaholt, Pétur  Einarsson (1694-1778) og hans hustru Kristín Sigurðardóttir, sådan som der oplyses i indskriften på selve tavlen.  Pastor Einarsson blev immatrikuleret ved Københavns Universitet i 1720, hvor han studerede teologi. Muligvis havde han særlige minder fra Christianshavn eller Vor Frelsers Kirke, og har derfor bestilt en scene derfra til tavlen hjemme i sin lille kirke og sogn i Miklaholt.

Da Danmarks Kirkers bind om Vor Frelsers kirke udkom i 1965, havde dets forfatter, kunsthistorikeren Jens Steensberg, kendskab til et tidligere spir, men ikke den ringeste anelse om, hvorledes det nøjagtigt havde set ud. Desværre indgik fotografiet af altertavlen i Island for sent i Nationalmuseets registranter til at kunne bidrage til Danmarks Kirkers bind om Vor Frelsers kirke.  Originaltegninger af kirken, bortset fra grundplanen, er ikke bevarede.

En sølvmedalje fra 1682, præget ved lægningen af Vor Frelsers hjørnesten, viser van Havens tårnplaner. Kgl. Mønt og Medaljesamling, Nationalmuseet. Foto Nationalmuseet.

VAN HAVENS TÅRN

På en sølvmedalje, som blev præget i anledningen af lægningen af kirkens hjørnesten i 1682, kan man derimod tydeligt se hvilket tårn van Haven havde tænkt sig.  Christian d. 5. var i hvert fald henrykt over projektet og skrev på den eneste bevarede grundtegning: »Vi er allernådigst tilfreds, at Christianshavns kirke efter denne afridsning vorder bygt. Skrevet på vort slot Kiøbenhavn d. 19 oktober. Anno 1682«.

Vor Frelseres Kirkes bygmester var den hollandsk-norske Lambert van Haven (1630-96), som blev født i Bergen. Van Haven døde desværre året før kirken stod færdig. Bygningen af hans planlagte etagespir trak ud efter kirkens og dens massive tårnfløjs fuldførelse.  Dels blev bygningen meget dyrere end planlagt, men der opstod også store problemer med vindueskonstruktionerne og fundamentet til bygningen. Van Havens bevarede tegninger af nogle tårne og spir som han udfærdigede under et besøg i Holland, viser ikke den lille »tårnhætte«, som ses på altertavlen i Island, og som først kom til sidde på kirketårnet efter van Havens død.

Lambert van Haven. Maleri er antageligt malet af Michael van Haven. Det Nationalhistoriske Museum, Frederiksborgs slot: A765.

Man har leget med tanken, om at disse tegninger, som nu bevares på Statens Museum for Kunst, var udfærdiget som skitser til et tårn på Vor Frelsers Kirke. Senere forskning har derimod med tydelighed vist, at de tårne og spir som van Haven tegnede i Holland blandt andet var studier til en planlagt ombygning af Christiansborg.

Altertavlen i Miklaholt i Island har nu med al sandsynlighed givet os svaret på denne uløste gåde i Vor Frelsers Kirkes bygningshistorie.

DEN HOLLANDSKE FORBINDELSE

Der kan ikke herske nogen tvivl om, hvorfra van Haven hentede sin inspiration til byggeriget af Vor Frelsers Kirke. Han gik på idé-jagt i sit fædrenes land, Holland. Det er retteligt påpeget, at kirken er opført i den italiensk-prægede men spartanske, hollandske barok-stil.

Danmarks Kirkes redaktør nøjedes med at henvise til Nieuwe Kerk (Nykirke) i den Haag som en mulig inspiration til Vor Frelsers Kirke på Christianshavn.  Men en langt mere sandsynlig inspiration til Vor Frelsers Kirke finder vi dog i Oosterkerk i Amsterdam, som blev bygget i årene 1669-1671. Oosterkerk ved Wittenburgergracht byggedes lige ud til Amsterdams befærdede havnekvarter fra 1600-tallet, hvorfra flere af Christianshavns købmænd hentede mange af deres vigtigste varer. Kirken var også kun godt 200 meter fra det hollandske admiralitets hovedsæde, som i dag huser Hollands søfartsmuseum, Schepsvaardsmuseum.  Admiralitetet var af og til engageret i udlån af skibe, materiel og mænd til danske krige mod svensken (se Skalk 2014:6) mens den dansk konge betalte for hjælpen med handels- og hvalfangerprivilegier ved udposterne af riget, for eksempel ved Island.

Oosterkerk i Amsterdam i efteråret 2017. Den var for von Haven en oplagt inspirationskilde til Vor Frelsers Kirke. Foto V. Ö. Vilhjálmsson. 2017.

Oosterkerk ved Amsterdams havn i begyndelsen af det 20. århundrede. Foto Amsterdam Stadsarchief.

Den vigtigste inspirationskilde for Christianshavn var på mange måder den nordhollandske storby Amsterdam, men ikke Sydhollands regeringsby, hvis bureaukrati blandt embedsfolk i regeringen, Generalstaten i den Haag, snarere skabte en evig irritation for Danmark.

Selvom Oosterkerk er så spartansk som tænkes kan, forsynet fra begyndelsen med en forholdsvis lille tagrytter med lanterne på tagets korsskæring, kan vi med hjælp fra Vor Frelsers medalje fra 1682 se, at van Haven uden tvivl hentede inspiration til tårn og spir til Vor Frelsers fra en anden kirke i Amsterdam. Tårnet på medaljen er næsten identisk med tårnet på Zuiderkerk (Søndre kirke) i den sydvestlige del af det gamle, befæstede Amsterdam. Zuiderkerk blev bygget i årene 1603-11.

 

Zuiderkerks tårn og spir i 1930erne sammenlignet med etagespiret på Vor Frelsers kirke sådan som von Haven planlagde det i 1682. Amsterdam Stadsarchief/Nationalmuseet.

Da Vor Frelsers kirke endelig blev erklæret færdig i 1696, efter 14 års byggearbejde, var der meget som endnu bar præg af det foreløbige.  Et højt etagespir à la Zuiderkerk i Amsterdam, sådan som van Haven havde tænkt sig det ifølge medaljen fra 1682, måtte vente i et halvt århundrede, indtil Lauritz de Thurahs særprægede tårnspir knejsede i 1752. Indtil da måtte man nøjes med den "lave tårnhætte".  

Andre ting, som tydeligvis kæder de hollandske aktiviteter og forbindelser på Christianshavn sammen med havnekirken Oosterkerk i Amsterdam, er de store messinglysekroner i Vor Frelsers Kirke, som er doneret af forskellige købmænd med forbindelser til Holland. En af de ældste lysekroner, som i dag hænger i et af kirkens tårnværelser, er doneret af Islandskøbmanden Jacob Nielsen i 1695.

DANMARKS FØRSTE ELEVATOR

Christian 5 besøgte i 1694 Vor Frue. Hovedformålet med besøget var vistnok at nyde udsigten fra det næsten færdige tårn. For at kongen kunne komme op i den ufærdige tårnfløj blev der til formålet konstrueret en slags elevator for monarken. Snedkeren Diderik Tegler afregnede senere på året »for den stol og lænestel til Hans Kgl. Majestæt, som han skulde ophejses med udi tårnet«, og glarmesteren Morten Buhr forsynede elevatorkassen med tre vinduer.  Den korpulente konge blev hejst op til det som i regnskaber fra 1693 beskrives som »en stol udenom [klokkestolen], hvilket blev gjort af det store pommerske tømmer, hvor ved spiren på tårnet skal fastgøres... «

 

Vor Frelsers Kirke i 2018 fra flere vinkler. Fotos V. Ö. Vilhjálmsson.

Det påstås i flere publikationer, at tegningen af van Havens planlagte tårn og spir blev publiceret i Vitruvius Danicus af Laurids de Thurah (her i udgaven fra 1746). Dette er forkert. Van Havens planlagte tårn og spir findes kun på indvielsesmønten fra 1682. Tegningen af Vor Frelses tårn i Vitruvius Danicus er de Thurahs første udkast til et tårn til kirken. Det fuldførte spir blev som bekendt helt anderledes end på indvielsesmønten eller spiret i Vitruvius Danicus.           

Indtil fornylig mente man, at der ikke eksisterede kilder som kunne belyse, hvorledes Vor Frelsers første spir så ud i den tidligste fase. Man pegede fejlagtigt på, at tårnet fra 1690´erne kunne ses på en radering fra 1740 af Christianshavn lavet af den schweiziske kunstner Barthélemy de La Rocque  som havde sit virke i mange år i Danmark. Vyet er dog ikke fra 1740, men 1745, da  forberedelserne til fuldendelsen af Lauritz de Thuras tårnændringer og spir var godt i gang. De ændringer kan man se på de La Rocques radering. Det lavere tårn med en stol-konstruktion af pommersk tømmer som kirken fik mellem 1694-96 var på dette tidspunkt væk.

Udsnit af Barthélemy de La Rocques perspekt af Christianshavn, hvor man kan se status på tårnbyggeriet på Vor Frelsers kirke i 1745. Her er der sket væsentlige ændringer siden det første lave tårn blev bygget samt fra de Thurahs første udkast. Læg også mærke til statuen af Leda og Svanen som i 1611 blev placeret på en høj sandstenssøjle og et fundament ude i Københavns havn mellem Slotsholmen og Christianshavn. Det Kongelige Bibliotek.

DEN FJOGEDE ALTERTAVLE

I Miklaholt, hvor altertavlen som afslører den tidligste tårn og spir på Vor Frelsers kirke har hængt, har der stået kirker helt tilbage til 1181, og måske tidligere. Islands kirker blev bygget af mere uholdbart materiale end de danske. Enten byggede man dem af drivtømmer, eller en sjælden gang af importeret tømmer. Men oftest var træ-skelettet i islandske kirker omkapslet af en sten og tørvemur samt et tag som var tækket med tørv. Ved gården Miklaholt havde der således stået flere

Altertavlen i Miklaholt kirke, detalje. Fotos V.Ö. Vilhjálmsson 2017.

kirker siden 1100-tallet, da man i 1946 byggede en ny kirke af beton. Den lille altertavle fra København hang i mindst tre tidligere kirker i Miklaholt, inden den i 1940´ernes slutning måtte vige for en ny altertavle malet af en tysk, politisk flygtning som fandt opholdt ly på Island. Man kom heldigvis ikke den tidligere tavle til livs, sådan som det ofte skete ved renoveringer i islandske kirker. Den kom til at hænge på vestvæggen over døren ind til kirkeskibet, og der hænger den, den dag i dag.

Allerede i 1911 havde man forvist den gamle tavle til en ussel placering. Under et besøg i kirken det år beskrev en islandsk rigsantikvar tavlen på følgende måde, her oversat til dansk:

»7. VII. 1911 Kirken er meget arkaisk og ramt af råd og er et uimponerende hus. Her findes der en fjoget altertavle som er taget ned og som står ude i forkirken i et hjørne.  Indramningen er et omfattende arbejde malet med et udvalg af farver. Selve billedet viser en kirke. Foran den ser man Kristus sammen med en samling af apostle. Johannes døberen og forskellige mennesker, hvoraf de fleste vifter med armene ud i luften. Foroven står følgende: Johannes og Johannis Baptistæ Kirke, således kaldt efter ham". Under billedet læser man i et separat felt: Hr. Peter Einersen: M. Christin Siverdsdatter. A[nn]o 1728. «

På samme måde som den islandske rigsantikvar ikke kunne få øje på, hvor smuk og oprigtig den lille tavle var i al sin enkelthed, forstod han heller ikke helt billedsproget. Den skægløse lyshårede engel med glorien, til venstre for centerfiguren, er ærkeenglen Gabriel. Alle menneskene vifter med armen, for i Biblen fortælles der flere gange om at alle frygtede Gabriel mest af alle engle. Sankt Peter og andre apostle står til højre for en mand med en hjelm på hovedet.

Dette er antageligt den romerske centurion Kornelius, som ifølge sagnet er den første ikke-jøde der tog kristen tro. Til højre for ham står Sankt Peter med en mindre gruppe af disciple. Ifølge Apostlenes Gerninger: kap. 10. mødte Kornelius ærkeenglen, som bød ham at opsøge apostlen Peter.

En lille ubetydelig altertavle i Island bevarede således en ganske interessant fortælling. Fjoget ville nogle mene at den var, men tavlen fortæller en fremdeles vigtig historie som nu kan give et svar på spørgsmål vedrørende Vor Frelsers kirkes ufuldendte tårnhistorie som eksperterne længe havde kløet sig i hovedet over.

/ Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson ©

* Denne artikel - dette stykke Christianshavns-historie og bidrag til dansk tårnhistorie - var oprindeligt tiltænkt tidsskriftet SKALK. Skalk gav det svar, efter næsten to års ventetid fra artiklen blev indsendt, at man ikke ville bringe den fordi man modtog så mange artikler som omhandlede »nyere tid«. I vores Corona-tider, håber jeg dette nye blik på Vor Frelsers bygningshistorie her på FORNLEIFUR glæder de sjæle som er til den affejede »nyere tid« i Danmark.

Vor Frelsers kirke i 1890erne. Photochrome-tryk produceret og solgt af  Detroit Publishing Co., catalogue J, foreign section; Print no. 6392. I forfatterens eje.

Fornleifur er lesinn víðar en áður var talið

Nú veit Fornleifur fyrir víst að neftóbaksfræði hans um íslenskt njósnakvendi eru lesin á flugvöllum í fjarlægum löndum. Njósnakvendið íslenska komst þó ekki með tærnar þar sem Mata Hari (mynd) var með háu hælana.

Síðastliðna nótt hafði prófessor Hannes Hólmsteinn Gissurarson samband við ritstjóra Fornleifs í tölvupósti. Hann var staddur einhvers staðar í útlöndum á milli kennslustunda. Hann kallaði það smáræði, en margt smátt er stórt. Hann var með þær upplýsingar að "sér hefði verið sagt", að íslenska njósnakvendið, sem ég skrifaði um á aðventunni árið 2017, væri rangt feðruð af mér.

Sko, þessi tíðindi úr útlandinu glöddu mig vitaskuld mjög, því ég hef síðan 2017, þegar ég varpaðu fram spurningu til lesenda minna ætterni njósnakvendisins í Kaupmannahöfn, ekki fengið nein svör. Nú kom loks svar og það sýnir að auki, að menn eru að lesa Fornleif á alþjóðarflugvöllum í stórum stíl.

Reyndar "feðraði" ég sjálfur ekki konuna í grein minni 2017, en tók hrátt eftir fyrrverandi ritstjóra Morgunblaðsins, nafna mínum sem var Finsen að eftirnafni.

Vilhjálmur Finsen skrifaði svo nákvæmlega um íslenska konu í tygjum við nasista, að ég fékk lýsingarnar aðeins til að passa við eina konu, Lóló fegurðardís. Lóló var jafnaldra njósnakvendisins Guðrúnar hjá Vilhjálmi, hún var rauðhærð, dóttir útgerðarmanns, hún hafði verið í leiklistarnámi í Þýskalandi og fékkst aðeins við leiklist í Kaupmannahöfn. Hver gat þetta verið önnuð en Lóló? 

Ég spurðu því í varkárni hvort njósnakvendið hjá Vilhjálmi Finsen væri Lóló sú sem giftist inn í Thorsættina (sjá hér). Ekki kom svarið fyrr en í nótt og það líklegast alla leið frá Suður-Ameríku og frá Hannesi Hólmsteini, sem hefur verið að vasast í neftóbaksfræði Fornleifs.

Hannes hafði heyrt, að njósnakvendið í Köben væri ekki Lóló heldur systir Guðmundar frá Miðdal. Þetta kom mér töluvert á óvart og fór ég að vasast í minnigargreinar um þær Guðrúnu Steinþóru, Sigríði Hjördísi, Karólínu (Líbu) cand.mag. og Ingu Valfríði (Snúllu) Einarsdætur. Ég útilokaði þegar Karólínu (f. 1912) og Ingu (f. 1918). Eftir að hafa ráðfært mig við sérfræðing um Guðmund frá Miðdal, sjálfan Illuga Jökulsson, taldi ég víst að það væri heldur ekki Guðrún, þó svo að njósnakvendið hefði verið kallað Guðrún hjá Vilhjálmi Finsen í minningarbók hans Enn á heimleið (1956)   

Þá var aðeins eftir Sigríður Hjördís Einarsdóttir, og í því að mér varð það ljóst kom tölvupóstur frá Hannesi þar sem hann sat á flugvelli og var að fara út í flugvél til að losa meiri koltvísýring.

Hannes skrifaði áður en hann fór í flugvélina að upplýsingar sem staðfesti að njósnakvendið, sem Vilhjálmur Finsen kallaði Guðrúnu, hafi í raun heitið Sigríður Einarsdóttir frá Miðdal og það kæmi greinilega fram í nýrri útgáfu bókar Þórs Whiteheads á Styrjaldarævintýri Himmlers.

Ekki var frú Sigríður, sem Vilhjálmur Finsen gerði að innanstokkshlut hjá nasistanjósnurum í Kaupmannahöfn, rauðhærð - tja nema að hún hafi litað hár sitt rautt um tíma  - líkt og Mata Hari gerði. Samkvæmt Vilhjálmi var njósnakvendið Guðrún fyrst í tygjum við þýskan njósnara árið 1938. Kannski gat Finsen ekki einu sinni farið rétt með ártöl. En í minningargrein um frú Sigríði frá Miðdal kemur fram að hún hafi gifst ekklinum Guðna Jónssyni (menntaskólakennara) sem þekktastur er fyrir útgáfur sínar á Íslendingasögunum. Þau létu pússa sig saman þ. 19. ágúst 1938.

Þór Whitehead birti gögn um að Sigríður Hjördís Einarsdóttir frá Miðdal væri njósnakvendið sem Vilhjálmur Finsen fabúleraði um sem rauðhærða leikkonu árið 1956.

Heldur hefur frú Sigríður verið kvikk í karlana, ef hún hefur vart yfirgefið þann þýska fyrr en hún var komið heim Íslands og lét látið pússa sig saman við Guðna Jónsson, ekkjumann með fimm börn.

Svona að dæma út frá myndinni af Sigríði, er mér nú næsta að halda að áhugi þýskra nasista á henni hafi nálgast hinn hræðilega glæp í þeirra herbúðum: Rassenschändung. Sigga er sýnilega dekkri á húð og hár en Mata Hari. En nú er hins vegar vitað það sem menn vissu ekki áður: Að Mata Hari var 100%  Fríslendingur og ekki af indónesískum ættum eins og margir trúðu hér fyrr á árum.

Nú er ég líklegast búinn að fá svar við spurningu minni frá 2017, þegar mér datt út frá upplýsingum helst í hug rauðhærð fegurðardís. Lýsingar Finsens pössuðu best við hana Lóló. Enginn Thorsari hefur greinilega talið ástæðu til að leiðrétta það. Kannski lesa Thorsarar heldur ekki Fornleif eins fjálglega og prófessor Hannes.

En ef það var hún Sigga frá Miðdal sem lék sér í Kaupmannahöfn, frekar en einhver Gudda - og alls ekki Lóló - er mér alveg sama. Ég bið þó alla Thorsara velvirðingar á því að hafa yfirleitt látið mér detta þá í hug í ættartengslum við nasískt njósnakvendi.

Það sem skiptir máli er, að það sé farið rétt með; hafa það sem réttara reynist. En ef ekki er einu sinni hægt að treysta fyrrverandi ritstjóra Morgunblaðsins, lifum við á válegum tímum. - Hins vegar, ef sumir heimsfrægir sagnfræðingar treysta Gunnari M. Magnúss hvað varðar skoðanir á útlendingum á Íslandi - þá skammast ég mér ekkert fyrir að hafa trúað Vilhjálmi Finsen. Enn verra er ef menn hafa á einhvern hátt leyft sér að trúa Kurt Singer og verkum hans. Kurt Singer getur á engan hátt talist trúanlegur um eitt eða neitt í bókum sínum um njósnara. 

Ég þarf hvorki lífsýni úr Siggu frá Miðdal né Lóló til staðfestingar, en bíð nú eftir sönnunargagni frá Hannesi Hólmsteini úr bók Þórs Whitehead, þar sem sannleikurinn um Siggu birtist samkvæmt HHG í annarri útgáfu Íslandsævintýris Himmlers en þeirri sem ég á. Ég á aðeins gulnað ljósrit af fyrstu útgáfunni.Önnur útgáfan var ekki til á flugvellinum þar sem Hannes var, svo hann gat ekki sent mér staðfestingu..

Legg ég að lokum til, að einhver íslenskur porn-director taki sig til og búi til ljósbláa stórmynd um íslenska njósnakvendið Helgu X frá Ydal og tengsl hennar við Þjóðverjann sem gekk jafnan í leðurkápu í Kaupmannahöfn og var með ljótt skylmingaör á (rass)kinninni.

Fornleifur segir mér nú, að sér hafi verið sagt, að búið sé að framleiða heila sjónvarpsþáttaröð um þetta njósnakvendi og það fyrir löngu síðan. Hér koma brot úr henni:

“A short stocky man with white hair and a bulldog-like appearance”

Þannig lýsti New York Times Bjarna Benediktssyni forsætisráðherra er hann kom til Bandaríkjanna þ. 13. mars 1949. Engu er líkara en að verið sé að lýsa Al Capone. Bjarni var aðeins 41 árs þegar myndin hér að ofan er tekin og var greinilega á engan hátt samkeppnisfær við nafna sinn í nútímastjórnmálum hvað varðar sex-appeal, enda ekki með internet. Útlit er ekki allt. Bjarni var annálaður gáfumaður og það trekkir konur meira en of lítil jakkasett, get ég upplýst af eigin reynslu.

Þessi ljósmynd er nú til í  Fornleifssafni sem vex fiskur um hrygg. Halda mætti að Thor Thors sé að spyrja Bjarna, hvort bjúgun og smérið sé orðið ódýrara á Íslandi en áður var. Bjarni svarar í hugsunum mínum. "Éttann sjálfur".

Bjarni sagði hins vegar sannarlega eftirfarandi í ræðu er hann undirritaði varnarsamning Norðuratlandshafsbandalagsins í Washington þann 4. apríl 1949:

My people are unarmed and have been unarmed since the days of our Viking forefathers. We neither have nor can have an army… But our country is, under certain circumstances, of vital importance for the safety of the North Atlantic area.

Þetta var líklega alveg rétt hjá Bjarna, en ekki er ritstjóri Fornleifs viss um að Bjarni fjarfrændi minn hafi verið eins hræddur við uppivöðslusemi nasista í Norður-Atlantshafi fyrir 1940 eins og hann var við kommúnistana árið 1949.  Hann fór m.a. til Þýskaland árið 1939, líkt og margir Íslendingar, bæði aðdáendur 3. ríkisins og aðrir. Þá var hann prófessor í lögum, sem maður gat orðið mjög auðveldlega á þessum tíma, sér í lagi ef menn voru vel gefnir en samt próflausir.  Bjarni var hugsanlega búinn að skrifa mikla lofræðu um Þýskaland eftir utanlandsferðina árið 1939, en hernám Breta hefur örugglega stöðvað öll áform Bjarna um birtingu á slíku efni. Þó talaði Bjarni um þessa ferð sína á fundum á Íslandi, en þær ræður eru líklega horfnar úr skjalasafni hans í Þjóðskjalasafni, sem fékk rosalegt General Motor make-over hér um árið.

Myndir segja vitaskuld margt, en þó ekki allt. Þegar Bjarni Benediktsson var utanríkisráðherra komst hann oft aðeins í opinberar utanlandsferðir vegna þess að velunnari Íslendinga, C.A.C. Brun ráðuneytisstjóri í Danska utanríkisráðuneytinu og fyrrum sendiráðsritari í Reykjavík, sá til þess að hann gleymdist ekki. Þetta gerðist til dæmis árið 1948 í janúar á ráðstefnu norrænna utanríkisráðherra. Brun reit í dagbók sína:

"Vi tog imod paa Bristol. Dagen igennem ordinært nordisk Udenrigsministermøde, Island inkluderet. Bjarni Benediktsson spiller, imidlertid som sædvanlig, en aldeles ynkelig Rolle..."

C.A.C. Brun bjóst við einhverju? meiru af embættismönnum unga lýðveldisins, sem hann hafði stutt manna mest í fæðingarhríðunum. Hann var hins vegar stórhrifinn af Thor Thors.

Vitaskuld er ekki hægt að búast við því að ungt lýðveldi lítillar þjóðar hefði þjálfaða embættismenn og ráðuneyti eins og Danir höfðu þróað. En það samt mjög athyglisvert til þess að hugsa að bensíndælumaður úr Skagafirði sem leggur fyrir sig búktal og tilfallandi dýra- og mubluhljóð, telja sig enn gjaldgengan fulltrúa lýðveldisins á erlendum vettvangi. Þegar kona með BA próf og póstburðarreynslu í Kaupmannahöfn getur sest í æðstu embætti með cum laude vottorð frá fyrirmennum á Íslandi upp á vasann - eftir að hún reyndi ítrekað að komast í Öryggisráð SÞ með hjálp Assads og pönnukökubaksturs í New York - , er íslenska ríkið enn hálfgert bleyjubarn.

En í samanburði við manninn sem lét dæluna ganga á Klaustri og vinkonu Assads, var Bjarni Ben bara nokkuð klár pólitíkus. Blessuð sé minning hans.

Af DNA-ævintýrum og rangfærslum Gísla Pálssonar

Árið 2014 kom út bók Gísla Pálssonar fyrrverandi prófessors við HÍ, sem ber heitið Hans Jónatan, maðurinn sem stal sjálfum sér. Síðan hefur bókin verið gefin út á ensku, dönsku og síðast á frönsku, enda er efnið vitaskuld áhugavert.

Þegar bókin kom út á íslensku, reyndi ég þegar að verða mér út um eintak, þar sem ég hef lengi haft áhuga á sögu svartra manna á Íslandi (þið finnið lesefni um það hér á vinstri spássíu Fornleifs).

Þar fyrir utan hef ég rýnt í skrif Gísla síðan hann vann með prófessor Paul Durrenberger, bandarískum félagsmannfræðingi sem var fyrst og fremst sérfræðingur í Tælandi og Melanesíu. Durrenberger las eitt sinni kilju með Íslendingasögu í flugvél og sneri sér þá að mannfræðirannsóknum á Íslandi í kjölfarið – en með afar misjöfnum árangri. Eftir að Gísli fór út fyrir sitt svið og gerðist mikill áhugamaður um DNA-rannsóknir hef ég líka fylgst með úr fjarska. Ég hef hér áður á Fornleifi lýst gagnrýni minni á vinnubrögð Gísla á síðastnefndu sviðinu (sjá hér).

Þegar vinur minn í Reykjavík heyrði af þessum brennandi áhuga mínum á bókinni, keypti hann hana þegar í stað og gaf mér nokkrum dögum síðar er hann heimsótti mig í Danmörku. Ég hnaut þegar um ýmsar villur í bókinni og undraðist síðar að þær hefðu ekki verið leiðréttar þegar bókin var gefin út á öðrum tungumálum.

Fyrirlestur Gísla Pálssonar í Kaupmannahöfn 2015

Þar sem sögusvið bókarinnar um Hans Jónatan er m.a. Kaupmannahöfn, hélt Gísli Pálsson erindi um innihald bókarinnar í Kaupmannahöfn í janúar 2015 á málstefnu í tengslum við ágæta sýningu sem þar var haldin um efni sem ég hef síðan einnig skrifað viðbætur um atriði sem sýninguna og sýningarskrá vantaði (sjá hér).

Erindi sitt í janúar 2015 kallarði Gísli Pálsson "Homo Islandicus: Black and white”. Það var flutt í húsakynnum Nordatlantens Brygge á Kristjánshöfn í Kaupmannahöfn. Ég fór til að hlusta, en endaði með því að gagnrýna Gísla fyrir villur og rangfærslur sem fram kom í sýningatexta sýningarinnar sem hann fjallaði um að hluta til. 

Því miður komst ég ekki að til að ræða nýju bókina um Hans Jónatan við Gísla. Ung dönsk kona sem stýrði málþinginu, og sem ég tel næsta öruggt að hafi einhverju sinni verið nemandi Gísla á Íslandi, reyndi eftir bestu getu að þagga niður í mér. Gagnrýni var ekki vel séð í þeim dagskrárlið sem kölluð var umræða. Það var því dulítið íslenskur fræðibragur yfir pakkhúsinu á Christianshavn þann daginn.

Fyrirlestur Gísla í Reykjavík

Gagnrýni var greinilega heldur ekki vel séð, þegar Gísli Pálsson (GP)hélt erindi um bók sína um Hans Jónatan í stórborginni Reykjavík. Eftir fyrirlesturinn reis upp prófessor Gísli Gunnarsson (GG) sagnfræðingur, og benti á villur í bók Gísla Pálssonar um Hans Jónatan.

GP vitnar t.d. á bls. 190-91 í bókina Ættir Austfirðinga, þegar hann birtir lýsingu á sonarsyni Hans Jónatans, Lúðvík Lúðvíkssyni á Karlstöðum á Berufjarðarströnd. Úr sal benti GG GP á þá staðreynd, að tilvísunin væri röng hjá nafna sínum; GG greindi frá því að lýsinguna á Lúðvík væri alls ekki að finna í verkinu Ættir Austfirðinga og að GP hefði sótt tilvitnunina um Lúðvík á Ættarvef afkomenda Hans Jónatans. Þó að á ættarvefnum stæði skýrum stöfum: "Höfundur þessarar lýsingar er Gísli Sigurðsson, bóndi og kennari að Krossgerði, Berufjarðarströnd" hliðraði GP af einhverjum ástæðum staðreyndum og sagði að lýsingin á Lúðvík væri komin úr verki þar sem hana er ekki að finna. Það eru vægast sagt furðuleg vinnubrögð í bók sem ekki telur fleiri en 292 tilvitnanir í 267 blaðsíðna bók.

GG er reyndar dóttursonur Gísla Sigurðssonar, og lét GG Ættarvefnum upplýsinguna sem GP misnotaði í té.

Gísli Gunnarsson átti einnig í stökustu erfiðleikum með að rekja garnirnar úr Gísla á fundinum, því nokkrir úr klappliði nemanda GP og aðrir vildarmenn höfðu í frammi hávær mótmæli við öllum efasemdum sem fram komu í sambandi við bókina. GP stóð í pontu fastur í þeim ósannindum að frásögnin væri komin úr Ættum Austfirðinga. GG gerði hins vegar síðar grein fyrir þessi villuráfi GP í tímaritinu SÖGU 2015:2. Orðrétt segir þar:

"Í aðaltexta er sagt að tiltekin ummæli (á bls. 190-191 í bókinni séu fengin úr bókinni ÆTTIR AUSTFIRÐINGA. Þetta þótti mér undarlegt og leit því í tilvísanaskrá bókarinnar. Þar er sagt að ummælin séu af ÆTTARVEF HANS JÓNATANS...Þar, (á ættarvefnum) stendur skýrum stöfum: "Frásögn þessi er eftir Gísla Sigurðsson, bónda og kennara á Krossgerði. Hún fékkst frá dóttursyni hans, Gísla Gunnarssyni"".

Nýlega hélt GP því ósmeykur fram á Facebook GG, að GG vildi kveðið hafa þá Lilju sem hann sjálfur orti með útgáfu bókarinnar um Hans Jónatan. Gaf GP í skyn að GG væri að öfundast út í verk sitt. Þetta voru heldur klén viðbrögð við gangrýni sem GG hafði hreyft aftur við í tilefni að sýningu leikinnar heimildarmyndar um Hans Jónatan í Sjónvarpinu (RÚV).

Ég er persónulega viss um að GG hefði, sem ábyrgur og virtur sagnfræðingur, gert hluta af því efni sem bókin inniheldur betur skil en GP gerði. Í bók GP eru einfaldlega of margar villur til að taka verkið alvarlega. Nú verða sumar þeirra útlistaðar:

Getur GP lesið frumheimildir?

Ljósm. V.Ö.Vilhjálmsson

Í bók sinni Hans Jónatan: Maðurinn sem stal sjálfum sér, er GP með mynd af því sem hann kallar skírnarvottorð Hans Jonathans. Það er rangt; Um er að ræða kirkjubók Lúterska safnaðarins í Christiansted á Sanct Croix 1780-1794, sem varðveittar eru í Ríkisskjalasafninu (Rigsarkivet) í Kaupmannahöfn, sem GP kallar ranglega "Þjóðskjalasafn".

Ógreinileg svarthvít mynd í lítilli stærð á bls. 31 í bók Gísla er vitaskuld ekki skírnarvottorð, heldur mynd af blaðsíðu í kirkjubók. Rétt heiti kirkjubókarinnar sem ber að vitna í er: Den Evangeliske Menighed på Sankt Croix: Enesteministerialbog for evangelisk menighed på Skt. Croix. GP kann því greinilega ekki listina að vitna rétt í heimildir. Það rýrir mjög verk hans.

Ekki er nóg með að rangt sé vitnað í kirkjubókina, GP les einnig textann ranglega og færir í stílinn. Á óljósri ljósmynd sem hann birtir á bls. 31, þýðir hann orðið Faddere sem Votta.  Það er frekar ónákvæm þýðing. Fadder er skírnarvottur. Skírnarvottar Hans Jónatans voru Herra og frú Testmann og Hr. Delgart, sem Gísli les sem Delpach.

Hvað á prófessor sem ekki getur lesið frumheimildir sér til gagns að vera að vasast í ritheimildum frá 18. öld?  Aldrei voru til neinir Delpach á Sankt Croix, fæðingaeyju Hans Jónatans, en Delgart voru meðlimir safnaðarins. Í kirkjubókinni stendur greinilega Delgart. Þó texti kirkjubókarinnar sé að mestu rétt túlkaður í vandaðri bók blaðamannsins Alex Frank Larsens, Slavernes Slægt (2008), tekst GP ekki að nýta sér það, þó sú bók hafi verið honum kunnug.

Höfundur þessa pistils tók sér sjálfur ferð fyrir hendur til að lesa frumskjalið sem varðveitt er í Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn og tók af því ljósmyndir til að fá betri sýn á blaðsíðuna í kirkjubókinni.

GP heldur því fram, að að á "skírnarvottorðinu" sem hann hefur greinilega ekki haft á milli handanna sé hægt að lesa eftirfarandi (Ég hef leyft mér að setja inn rauða bókstafi þegar GP fer með fleipur):

"Hinn 20. júní, annan mánudag eftir trinitatis. Skírt hér í kirkjunni 1 óskilgetið múlattabarn, nefnt Hans Jónatan,  móðirin [hans] er negrakonan Regína sem tilheyrir General Major Schimmelmann. [og]  Föður ekki getið skriflega en hermt er að hann sé ritarinn."

Ef Gísli Pálsson hefði getað lesið skjöl þessa tíma sér til gagns, hefði hann líklega frekar lesið þetta:

Den 20de Juni 2den Søndag  efter Trin. døbt her i Kirken -/ et  uægte mulatte-Barn, kald.. Hans Jonathan. Hans Moder var Negerinden Regina, tilhører Gen: Major Schimmelmann, og Fader blev ingen skriftlig ud[lagt?], men erindrer mundtlig sagt at være Secretairen.

Þýðingin á íslensku ætti því frekar að hljóða þannig:

Hinn 20. júní., annan sunnudag eftir Trin[itatis]. Skírt hér i kirkjunni - /  óskilgetið Múlattabarn,  kallað Hans Jonathan. Móðir hans var negrakonan Regina, sem tilheyrir Generalmajor Schimmelmann, og faðir var enginn til [greindur??] skriflega, en [mig] minnir að það hafi verið sagt munnlega að væri ritarinn.

Á grundvelli þessarar frekar óljósu og bjöguðu dönsku í kirkjubókarfærslunni, má ef til vill álykta að ritarinn væri upphaflega þýskumælandi.

Þó GP hafi ekki getað nýtt sér frumheimildir til hlítar, ætlar GP, lítið fær á rithendur 18. aldar, að leita að afkomanda ritarans sem Gísli færir rök fyrir að hafi verið maður að nafni Hans Gram. Það á ekki að gerast með heimildaleit, heldur með aðstoð beinagrindar Hans Benjamin Burch Grams, sonar Hans ritara, sem GP telur að hægt sé að finna í kirkjugarði einum í Brooklyn í New York.

Næsta ævintýri Gísla Pálssonar: Leitin af Hans  Benjamin Burch Gram í kirkjugarðinum

Óbifandi ofurtrú GP á DNA-greiningum á nú að leysa spurninguna um faðerni Hans Jónatans, þrælsins sem flýði úr ömurlegri vist í Kaupmannahöfn og settist að á Íslandi árið 1802. 

Áður var Hans Jónatan talinn vera sonur Schimmelmanns, eiganda síns, en GP er eiginlega búinn að afskrifa generamajorinn, því "alhvítir" afkomendur Schimmelmanns í Danmörku, vilja ekki gefa Gísla sýni úr sér svo hægt verði að rannsaka skyldleikann með því að bera niðjar Schimmelmanns saman við genamengi afkomenda Hans Jónatans á Íslandi. Þriðja ættin, Moltke, sem gæti ef til vill feðrað Hans Jónatan, er af einhverjum óskýrðum ástæðum ekki svo mikið til umræðu lengur, því GP hefur fengið þá flugu í höfuðið að enginn annar en ritarinn, sem tilgreindur er óbeint í ofangreindri kirkjubók, komi til greina.

Við lestur fréttar á mbl.is sem og fréttar á dönsku sjónvarpsstöðinni TV2 sá ég að bandarísk kona, Kirsten Pflomm að nafni, sem telur sig vera afkomanda Hans Jónatans, vilji láta grafa upp bein Hans Benjamin Burch Grams upp í kirkjugarði í Brooklyn.

En það læðist nú að manni sá grunur að Eiríkur prófastur og magister Helgi séu líka farnir að aðstoða prófessor Gísla. Pflomm, sem á yngri árum starfaði fyrir Bill Clinton og Pentagon, en býr nú og vinnur í Kaupmannahöfn, ætlar með Gísla að freista þess að ná beinum Hans Benjamíns úr fjöldagröf í Brooklyn.

Hans Burch Gram (1786-1840) var sonur Hans Grams ritara organista og tónskálds, sem GP telur að sé sá ritari sem gefið er í skyn að hafi verið faðirinn í kirkjubókinni. Eftir árin í Christiansted settist Hans Gram að í Boston. Þar er sonur hans, Hans Burch Gram, sem GP langar að grafa upp. Sonurinn er talinn vera fyrsti homópatinn í Bandaríkjunum. Hann lést árið 1840 í mikilli fátækt.

Ég rannsakað málið betur í bandarískum gögnum og get hér upplýst að Hans Burch Gram var ekki upphaflega borinn til grafar í Greenwood-kirkjugarði í Brooklyn (sjá t.d. hér).

Þetta kemur einnig vel fram á bls. 180-81 í bók GG, þar sem Gísli vitnar ekki fyllilega í heimild sína og er mest upptekinn af áhuga manna á hauskúpu Hans Burch Gram, er meint bein hans voru flutt. Hann var upphaflega greftraður í St. Mark´s Burial Ground, milli 11. og 12. strætis í New York City.

Hinn 4. september 1862, eða 22 árum eftir dauða Hans Burch Grams lét vinur hans og nemandi John Franklin Gray grafa upp jarðneskar leifar Hans, sem lágu undir minnismerki eða grafsteini (sjá lýsingu  í bók Thomas Lindsey Bradfords um bandaríska hómópata, hér bls, 295). Leifarnar voru fluttar í grafreit Gray ættarinnar í Green-Wood Cemetery í Brooklyn án steins. Reyndar voru allar aðrar grafir í St. Mark´s Burial Ground fluttar til The Evergreens Cemetery árið 1864, sem er á öðrum stað í Brooklyn, 8 km austur af Green-Wood kirkjugarði. Miklu síðar en 1862 var svo settur nýr steinn ofan á hið nýja leiði Hans Burch Gram. Þar undir vill Gísli samkvæmt fréttamiðlum leita hálfbróður Hans Jónatans. Er Bein hans voru flutt frá Manhattan ályktuðu menn að hár hans í gröfinni væru svart. Það hafði ekki verið svart í lifanda lífi heldur rauðleitt.

Kort frá 1852 sem sýnir staðsegningu St. Mark´s Cemetery á Manhattan. Þar var hugsanlegur hálfbróðir Hans Jónatans borinn til grafar. 1862 voru bein hans flutt.

Teikningar af Hans Burch Gram í lifanda lífi. Hann var með kastaníurautt hár upplýsa heimildir, en var orðin svarthærður í gröfinni. Var þetta maðurinn með svarta hárið sem grafinn var upp í St. Mark´s kirkjugarði á Manhattan? Svart hár getur orðið rauðleitt eftir dauðan, en ekki öfugt.

Hvaða öryggi er fyrir því að rétt bein hafi verið tekin á Manhattan og að grafsteinn hafi verið lagður á rétt leiði? Því má GP gjarnan svara við tækifæri, því líklega vill hann ekki gera það á opinberum fundum.

Öll þessi fyrirhugaða og umfangsmikla líkleit er vitaskuld ekki sú sennilegasta til að gera sér vonir um "match", sem sýnt gæti skyldleika. Eyðing erfðaefnis getur verið umtalsverð við beinaflutninga. Svo er sú spurning opin, hvort grafin hafi verið upp rétt bein í Mark´s Burial Ground eða legsteinninn settur síðar yfir rétt leiði í Green-Wood. Stundum færast legsteinar líka til sökum rasks við aðrar greftranir. Með svo miklu óvissu ætlar bandaríks kona búsett í Kaupmannahöfn að hjálpa sérfræðingnum auðtrúa á Íslandi að finna hálfbróður Hans Jónatans, þrælsins sem settist að á Íslandi. Velkominn í heystakkinn sagði nálin.

En ef GP langar í líkkrukk í New York með meintum afkomanda Hans Jonathans, byggir það á enn einni veilu GP við að kynna sér ekki nógu vel heimildir og fara ekki fyllilega rétt með. Í því felst kannski aðferðafræði félagsmannfræðinga? Af hverju greini Gísli ekki frá því í bók sinni að svarthærður maður í gröf hafi verið rauðhærður í lifanda lífi. Ég kann ekki að meta slík vinnubrögð.

Er Gísli Pálsson upphafsmaður tilgátunnar um að Hans Gram sé faðir Hans Jónatans?

Samkvæmt bók Gísla er þetta alfarið hans hugmynd. En er það nú rétt? Alex Frank Larsen sem skrifaði bókina Slavernes Slægt (2008) um danska þræla, m.a. um Hans Jónatan, og gerði síðan fjóra mjög góða samnefnda sjónvarpsþætti, segir mér allt aðra sögu.

Hann upplýsir, að Svend E. Holsoe mannfræðiprófessor í Bandaríkjunum (1939-2017) hafi verið fyrstur til að stinga upp á Hans Gram og segja GP frá þessari skoðun sinni á fundi í Bandaríkjunum þar sem viðstödd var kollega GP sem Rannveig heitir. Larsen er fullviss um að það var Svend E. Holsoe sem átti hugmyndina. GP gerir því miður ekki grein frá þessu og gerir hugmyndina að sinni. Maður sem ætlað að leita að beinum í kirkjugarði í Brooklyn og sem ekki veit að þau hafa áður verið greftruð á Manhattan vílir greinilega engu fyrir sér.  

GP vitnar á einum stað í bók sinni í Holsoe, á eftir þesum orðum: ”Þótt kirkjubækur fari ekki alltaf með rétt mál og margar ástæður geti verið fyrir því að skrásetjarinn beini sjónum manna annað, geta líka verið gildar ástæður fyrir því að taka eigi fullyrðingar þeirra bókstaflega”. Þetta kemur fram í tölvupósti frá Holsoe til Gísla dags. 22. ágúst 2013. Kannski skýrir þessi póstur Holsoe forsögu málsins.

Hins vegar er það nú svo, og staðreynd, að á þeim tímum sem um er að ræða voru um 8-10% allra manna rangfeðraðir, sama hvað stendur í kirkjubókum.

Fyrri ævintýri Gísla Pálssonar með DNA og upprunaleit

GP hefur á síðari árum orðið eins konar átorítet á sviði DNA- rannsókna, þótt ljóst sé við lestur að þekking hans á því efni sé harla lítil og mestmegnis komin frá samstarfsmönnum hans hjá Íslenskri Erfðagreiningu.

Ekki er það þó svo, að Gísli Pálsson hafi ávallt verið eins glaður yfir niðurstöðum úr DNA raðgreiningum og hann er nú orðið.

Eitt sinn gerði hann út á tilgátur Vilhjálms Stefánssonar landkönnuðar og ætlaði sér að sanna þær með DNA greiningum.  Fékk hann til þess fúlgur úr opinberum sjóðum og notaði óspart af sínum akademíska tíma í málið - sem var ekkert annað en della runnin undan grillufangaratilgátum Vilhjálms Stefánssonar og dansks samtímamanns hans.

Vilhjálmur Stefánsson greindi um 1922 frá inúítum með ljóst hár á meðal inúíta Virginíu-eyju nyrst í Kanada. Lítið var um sönnunargögn. Vilhjálmur ljósmyndaði ekki alltaf til að færa uppgötvunum sínum fyllilegar sannanir. Vilhjálmur taldi þessi einkenni inúítanna ljósu væru til komin vegna blöndunar við Evrópumenn, sér í lagi við norræna menn frá Grænlandi. 

Gísli Pálsson gekk í lið með nemanda sínum úr félagsmannfræði, Agnary Helgasyni, sem farinn var að stunda DNA rannsóknir fyrir Íslenska Erfðagreiningu, eftir að hann hafði áður gagnrýnt deCode/ÍE harðlega. Ætlun GP var að sannreyna tilátu Vilhjálms, en ævintýri það endaði með því að inúítar á eyjunni voru úrskurðaðir hreinir inúítar og óblandaðir. Þannig fór um DNA show-ferð þá, sem var vitaskuld skemmtun frekar en fræði.

Þess má svo geta, svo að menn haldi ekki að GP sé einn um að trúa kjaftæði, að það var ekki Vilhjálmur Stefánsson sem fyrstur velti fyrir sér ljóshærðum eða koparhærðum inúítum (skv. skilgreiningu Vilhjálms) á slóðum. Hugmyndina fékk Vilhjálmur frá dönskum hvalfangara og ævintýramanni sem Christian Klengenberg hét. 

Þegar Gísli kynnti niðurstöður raðgreiningarinnar á inúítunum, var ekkert minnst á upphaflegan tilgang með rannsókninni. En þegar upp var staðið og engin gen Grænlendinga fundust í fólki á Virginíu-eyju, hélt GP því fram að Vilhjálmur hefði væntanlega búið til söguna til að ná í styrki.

Fyrrverandi nemandi Gísla, Agnar Helgason hjá ÍE, lét það hins vegar flakka á blaðamannafundi þegar niðurstöðurnar voru kynntar, að áframhaldandi samanburðarrannsóknir á inúítum á Grænlandi og Virginíu-eyju "could reveal a new chapters in the history of humanity". - Ekki meira né minna. 

Hinn merka kafla í sögu mannkyns, sem boðaður var, hef ég þó enn ekki séð.

Er ekki löngu kominn tími fyrir Agnar að segja okkur frá þessum frábæru niðurstöðum sem hann vænti árið 2003, eða var þetta kannski bara beita fyrir umsókn sem hann hafði í bígerð til að hala nokkrum milljónum inn með?

Ég bíð enn, því þetta verður að útskýra betur …

Uppruni forfeðra Hans Jónatans

Samkvæmt nýlegri grein í hinu virta tímariti Nature eftir hóp erfðafræðinga þmt starfsmenn Íslenskrar Erfðagreiningar, sem rannsakað hafa afrískan uppruna afkomenda Hans Jónatans, með því að raðgreina íslenska afkomendur hans, er því slegið föstu að þeir séu upprunnir í Benin, Nígeríu eða Kamerún. 

Reyndar kemur sá fjölþætti uppruni örlítið á óvart, því nokkuð vel var vitað, hvaðan Danir sóttu þræla sína, sem þeir fluttu til Vesturindíu. Það vill svo til að allar þrælasölustöðvar Dana eru þekktar og þaulrannsakaðar. Allar voru verslunarstöðvar og þrælamiðstöðvar Dana í núverandi Ghana. Bærinn Kumais í Norðurhluta Ghana var hins vegar miðstöð þrælaverslunarinnar. Ashanti-fólkið sem þar réði ríkum hneppti nágranna sína í ánauð, stundum í samfloti við arabíska þrælasala. Frá Kumais voru þrælar seldir til verslunarstöðva við ströndina. En ekki voru þrælar á mörkuðum í Ghana sóttir til Benin, Nígeríu eða Kamerún.

Afkomendur Hans Jónatans. Myndin fengin að láni á Ættarvef Hans Jónatans.

Að uppruni áa Hans Jónatans sé nú heimfærður upp á önnur landssvæði fjarri Ghana, sem sum eru í þúsunda kílómetra fjarlægð frá Ghana, sýnir nokkuð vel að DNA-rannsóknir eru enn á unglingabólustiginu, þar sem getgátur ráða ferðinni. Það brennur einnig við að þeir sem stunda þessa etnogenetísku rannsóknir með DNA nútímamanna, skauti hratt yfir sagnfræðilegar staðreyndir og almenna vitneskju. 

Þar að auki upplýsir greinin í Nature, að engir Afríkumenn eða afkomendur þeirra hafi skilað sér inn í erfðamengi Íslendinga fyrir komu Hans Jónatans og telur hópurinn það sömuleiðis víst að afrískt genamengi þeirra 182 einstaklinga sem deCode hefur greint, og sem sem fæddir voru 1880-1930 og sem komnir eru af Hans Jónatan eigi ekkert skylt við þá 320 einstaklinga sem deCode hefur gert raðgreiningar á, sem fæddir eru eftir 1930 og eru einnig með "afrískar" genotýpur. Síðari hópurinn er væntanlega helst kominn út af fólki sem eru afkomendur fólks frá Norður-Afríku, bandarískra hermanna og hugsanlega einhverra sem ekki hafa hugmynd um "afrískan" uppruna sinn fyrr en þeir fá að vita að haplotýpa (setröð eða einlitna arfgerð) þeirra sé óvenjuleg fyrir Íslendinga. Þetta síðastnefnda er vissulega áhugavert, en kemur ekki á óvart.

Aðeins ein grafskeið

Nú er ekki annað að gera en að bíða þolinmóður eftir því að GP og Kirsten Pflomm grafi upp tvígrafin bein Hans Burch Grams í Brooklyn. Þangað til fæ ég mér rólegur marga kaffibolla, sem við getum líka þakkað henni Afríku líkt og ágætt genamengi Hans Jónatans. Ég þakka tryggum áhangendum Fornleifs fyrir lesturinn að sinni, ef einhver hefur náð alla leið hingað. Það er í sjálfu sér afrek. Kannski ætti maður að raðgreina slíkt afreksfólk.

Ritstjórn Fornleifs gefur ávallt bókum sem rýnt er í stafrænar grafskeiðar. Ég er hræddur um að aðeins ein slitin grafskeið sé við hæfi fyrir bókina Hans Jónatan, Maðurinn sem stal sjálfum sér. Grafskeið þá verður örugglega ekki hægt að nota til að grafa upp Hans Burch Gram.

* Viðbót 25.1.2019: Ritdóm prófessors Ulrik Langens á bók GP í Weekendavisen,7. apríl 2017, er hægt að sjá hér

Fullveldisöldin stendur í hálsinum á RÚV og fræðimönnum

Fullveldisöldin heitir þáttaröð í tíu hlutum sem nú er sýnd í Ríkissjónvarpinu. Mér var heldur brugðið eftir þrjá fyrstu þættina. Fyrsta þættinum var hleypt af stokkunum með mynd af Kristjáni IX, sem þulan kallaði Kristján X. Vinur minn einn sagði mér frá þessu og þótti ekki mikið til koma. Ekki uppgötvaðist þessi vitleysa fyrir sýningu þáttanna.

Mynd frá 1908 sem notuð er í fyrst þætti "Fullveldisaldar" við frásögn af hræðslu Íslendinga við að skipakomur yrðu fáar sem engar vegna stríðsátaka árið 1917.

Fyrst hélt ég, líkt og vinur minn sem sagði mér frá ruglinu á Kristjánunum, að það væri líklega einsdæmi og ergileg byrjunarmistök. En þegar ég hlustaði og horfði á fyrstu þrjá þættina fannst mér slysin harla mörg.

Myndir pössuðu t.d. ekki allar við tímann sem talað var um. Í frásögn um hernað í Evrópu og ótta Íslendinga við að þeir fengu ekki nægilegar nauðsynjar til landsins árið 1917 vegna kafbátahernaðar, er birt mynd (3 mínútur og 7 sekúndur inni í fyrsta þættinum). Myndin er hins vegar ekki frá 1917, heldur er hún tekin af mannfjölda á fundi um sambandslög við Miðbæjarskólann 2. júní árið 1908. Myndin sýnir undrandi og jafnvel áhyggjufullan mann. En maðurinn á myndinni var vitaskuld ekkert að hugsa um stríð eða skipakomur árið 1908. Slík handvömm í meðferð heimilda er kannski heldur ekki neitt stórmál, en það versta er að alls kyns meinloka og kredda læðist inn í annan hvern kapítula, þegar menn reyna að líkja fullveldisferlinu við nútímann á frekar billegan hátt í stað þess að lýsa honum út frá þeim tíma sem samningurinn varð til á. Ef það hefði verið gert hefði kannski ekki þurft nema þrjá eða fjóra þætti til að gera "Fullveldisöldinni" skil.

Guðmundur Hálfdánarson sagnfræðingur tekur fram í þriðja þætti, að Íslendingar hafi lengi litið á sögu sína sem umsátur erlendra manna. Þetta er vitaskuld rétt ályktun, en ekki er alveg sama hvernig maður notar það mat. Hann hafði vart sleppt orðinu fyrr en þáttagerðarmenn gerðu þetta að samlíkingu við nokkuð margt, þó enginn skyldleiki væri. Síðar í þættinum var hoppað fram í nútímann og því haldið fram að slík hræðsla, nánar tiltekið útlendingahræðsla og þjóðerniskennd væri skoðun sem ríkti meðal þeirra sem andsnúnir eru ESB. Þessir þættir eru eins og gott skólabókadæmi um það sem á ensku er kallað "the blaming game", sem er óþolandi fyrirbæri að Vestan (en jafnvel einnig alíslenskt). Það tröllríður mörgum fræðigreinum í nútímanum en ekki bara brjálaða forsetanum í BNA.

Ég man nú ekki betur en að tilraunir til að láta alla Íslendinga borga fyrir afhroð einstaklinga, glæpamanna í bankaleik, hafi sér í lagi orðið til þess að Íslendingar urðu fráhverfir ESB. ESB-sinnar á Íslandi var að finna í mörgum flokkum, en áhuginn meðal flestra flokka nema Samfylkingarinnar minnkaði þegar Íslendingum varð ljóst með hvaða hætti ESB ætlaði sér að rúa okkur til blóðs. Ef Ísland hefði þegar verið komið í þessi samtök fyrir hrun, hefðu landið ekki farið eins vel út úr hruninu og það gerði í raun, t.d. með hjálp Alþjóðarbankans og sumra nágrannaþjóða okkar, sem sumum Íslendingum þótti algjörlega andsnúir okkar þjóð - Því er haldið fram í þættinum að svo hafi verið. Atburðarrásin var vitaskuld ekki svo svart-hvít. Á 10 árum tókst mönnum að mistúlka hrunið. Því er kannski ekki mjög einkennilegt að Fullveldið standi í mönnum. En þurftu þurftu starfsmenn RÚV að blanda hruninu árið 2008 við Fullveldið árið 1918?

Leitt er að sjá slík vinnubrögð, og þó sagnfræðingar séu innan handa fyrir þá sem búa þessa þáttaröð til, er greinilegt að þeim hefur ekki tekist að bjarga þáttarhöfundum frá hættuna af að nota kjánalegar samlíkingar (anológíur) milli alls og jafnvel einskis, því í flestum tilfellum eiga þær samlíkingar sem ég hef séð í þáttunum engan rétt á sér. Þær eru rugl vegna þess að menn eru með of þykk samtímagleraugu á nefinu.

Vitaskuld hafa margar hættur ógnað Íslendingum á síðustu 100 árum fullveldisins, en flestar hafa þær nú verið að völdum Íslendinga sjálfra. Hrunið var algjörlega íslenskt, mennirnir sem ollu því víkingar, konurnar þeirra sætar og vatnið tært. Þessum "fríða hópi" hafði tekist að fullvissað sig um að hann hefði hlutverk á meðal þjóðanna og væri í fremstu röð. Menn keppast enn við að setja hrunið í samhengi við erlenda atburði og  einstaka menn, jafnvel gyðinga sér í lagi, ef einhverjum skal kennt um.

Blessuð náttúran og ónáttúran

Þegar er búið að gera mikið úr ógn náttúrunnar í þáttaröðinni, en hún hefur nú sannast sagna í verið minnsta vandamál Íslendinga á sl. 100 ár. Lítilfjörleiki auðlindanna og lítill stöðugleiki þeirra vegna ýmissa þátta hafa verið helstu örlagavaldar Íslendinga,

Íslendingar hafa alla tíð verið á kanti uppgjafar. Því kemur ESB-löngun eftir sjálfskaparvítið í byrjun núverandi aldar ekkert á óvart. Peningavitið, hin nýja atvinnugrein sumra Íslendinga, reyndist  algjörlega óhæf auðlind og í ljós kom að þeir sem unnu við hana voru alls ekki þeir snillingar sem flestir virtust halda og þeir hlutu að lokum jafnmörg ár í steininum, og fullveldið sem þeir settu næstum í sjálfheldu, hefur varað.

Í þeim harðindum sem "hrunið" var, var gömlu fólki ekki skipað að ganga fyrir björg (en þó næstum) eins og fyrr á öldum, heldur lá lausnin í einhverri ímyndaðri útópíusýn sem sumir hafa á ESB, án þess að nokkuð sé hæft í draumnum. Enn sér maður þessa óskhyggju hjá fólki sem sjálft segist vera fráhverft kapítalisma og þjóðerniskennd. En hvar eru nasistaflokkarnir sem við sjáum alls staðar í ESB-Evrópu og þjóðernisflokkarnir - á Íslandi? Þeirra er ekki þörf. Smávísir að þeim hefur reyndar myndast í kjölfar hrunsins með áherslu á útlendingahræðslu, sem er þó í raun ekkert minni meðal þeirra sem vilja ólmir ganga í ESB um leið og þeir úthrópa annan hvern mann sem rasista ef þeir eru ekki sammála.

Fullveldi og innilokunarstefna

Þjóð sem sem fékk fullveldi eftir stuttan kröfukafla sem var hafnað árið 1908, lét utanríkismál sín að mestu liggja í höndum Dana þar til 1940. Það var fyrst og fremst málamiðlun.

Ásteytingarsteina eins og fánann og hlutleysi Íslendinga í stríði fengu Íslendingar 1918 með því að fallast að að Danir færu með utanríkismálin í umboði Íslendinga. En sömu menn, í ýmsum flokkum , sem lentu samningnum, settu samt fram tillögur um að Danir skyldu ekki hafa sömu réttindi í landinu og Íslendingar, t.d. til veiða, nema ef þeir hefðu fasta búsetu í landinu. Sömuleiðis settu sömu stjórnmálamennirnir sem fengu fullveldi innflutningsbann til að styrkja krónuna árið 1924. Gengi krónunnar var líka hækkað. Þetta var árið 1924. Umheimurinn starði á hið fullvalda land sem furðufyrirbæri og töldu að Íslendingar óskuðu sér að fara aftur á steinaldarstig með einangrunartilburðum sínum. Betri kunnátta heimsins á andarpollinum á Íslandi, hefði leitt hins vegar leitt alheim í skilning um, að með tollalögum og verslunarhindrunum voru "sannir Íslendingar" að reyna að gera út af við útlendinga sem stunduðu verslun og viðskipti á Íslandi. Þeim var að mestu bolað úr landi með steinaldaraðferðum.

Síðan hafa slíkar hundakúnstir í íslenskri pólitík oft verið stundaðar með ýmsum tilbrigðum. En ávallt þegar mönnum þykir allt fara úrskeiðis er það allt saman öðrum að kenna, meira segja þeim sem töldu óðs manns æði að vaða inn í hið helsjúka ESB til að bæta fyrir afleiðingar hrunsins, sem að hluta til var ættað þaðan samkvæmt sama fólki sem svo fjálglega vildi ganga í sambandið. Já, það hefur margt furðulegt gerst á Íslandi sl. 100 ár. Mótsagnirnar voru margar. 

Í sannleika sagt, þá hafa Íslendingar aldrei haft sérlega mikinn eða djúpan áhuga á því sem gerðist árið 1918 og þess vegna er það kannski svo erfitt fyrir sagnfræðinga nútímans að gera sig skiljanlega í þáttaröð RÚV og sér í lagi þegar þáttagerðamennirnir eru uppteknir af ruglingslegum og tilgangslausum samlíkingum milli byrjunar 20. aldar og þeirrar 21.

1. desember hvarf fljótlega í skuggann á 17. júní eftir lýðveldisstofnun, enda kalt og leiðinlegt að fara í skrúðgöngur um miðjan vetur. Krakkar fengu frí í skólum, og maður gat í Mogganum lesið sama viðtalið við sömu konurnar með 5 ára millibili, þar sem þær voru spurðar um hvernig þeim þætti að vera fæddar 1. desember árið 1918. Það var nú öll minningin. Upp úr 1980 fóru reyndar að birtast betri greinar um sambandsslitin fyrir almenning.

Hvað áhugaleysið á sambandsslitasamningnum og fullveldinu varðar, var svo komið á 9. áratug síðustu aldar, að samningurinn góði frá 1918 hafði týnst í Dómsmálaráðuneytinu. Dauðaleit var sett að stað og fannst samningurinn í loks í frumritinu. Að því tilefni sagði Jón Helgason, dómsmálaráðherra við hátíðlega athöfn árið 1984: „Það þykir ekki hlýða að skjöl þessi sem svo mikla sögulega þýðingu hafa fyrir íslensku þjóðina séu geymd með öðrum almennum skjölum, og geti þannig horfið og gleymst í skjalamergð áratuga skjalavörslu.“  En aldrei birtist á því skýring af hverju samningurinn fór á vergang. Það heyrðist þó sú Gróusaga að embættismaður í ráðuneytinu hefði látið setja samninginn í gullramma og hafi farið með hann heim til sín. Ef rétt er, er það ekki Ísland í hnotskurn?

Af hverju var Scavenius ekki nefndur?

Kannski er það eftir að koma fram í þáttaröðinni að Erik Scavenius var utanríkisráðherra í Danmörku árið 1918. Scavenius, meðlimur stjórnmálaflokksins Radikale Venstre,  var í mun um að ljúka samningum við Íslendinga árið 1918 einfaldlega vegna þess að hann óttaðist að landið færi undir yfirráð Breta í fyrri heimsstyrjöld, en einnig er mögulegt að hann hafi haft hliðsjón af framtíð Slesvíkur/Suður-Jótlands í Danska konungsríkinu. Um það var þó fyrst kosið árið 1920, svo maður getur verið í vafa um hvort Scavenius hafi nokkuð verið að velta Wilsonianisma (sjá hér) og Suður-Jótlandi fyrir sér í sambandi við Ísland. 

Já, sama lítilfjörlega kenndin sem fær menn til setja samlíkingar á milli hrunsins árið 2008 og sambandslaganna var einnig til staðar hjá Dönum. Scavenius varð síðar mest þekktur fyrir samvinnupólitík (sem sumir kalla svo fínt "forhandlingspolitik" , þó kollaboration sé óefað eina, rétta orðið)  sína við nasista í síðara stríði.

Viti menn: Til eru sagnfræðingar í Danmörku í dag, sem telja samvinnu við nasista það besta sem komið gat fyrir Dani í síðara stríði. Vegna þess að Danir græddu og Þjóðverjar voru blíðari við þá. Óneitanlega var Scavenius hrifnari af Þjóðverjum en Bretum, í báðum stríðum. Sömu dönsku sagnfræðingar nefna hins vegar ekki í bókum sínum að þessi samvinnupólitík Scaveniusar leiddi til þess að Danir vísuðu gyðingum og öðru flóttafólki úr landi á árunum 1940-43, þó þýska setuliðið færu í flestum tilvikum ekki fram á slíkt. Þar að auki veita þeir þessum manni og pólitík hans heiðurinn af því að það tókst að bjarga flestum dönskum gyðinga til Svíþjóðar. En það er reyndar ekkert annað en tálsýn sem búin hefur verið til á síðari árum.

Var þessi maður, Erik Skavenius, sem hér sést ræða vinarlega við Hitler, örlagavaldur  sambandsslitinna, eða var almenn tortryggni hans í garð Breta stærsta áhyggjuefni hans árið 1918? 

Í tilefni 100 ára afmælis Fullveldisins verður haldin þriggja tíma ráðstefna á morgun í lagadeild Hafnarháskóla. Þar verða ýmsir merkismenn frá Íslandi með allt of stuttan tíma fyrir framsögn á ensku en einnig kemur einn þessara dönsku sagnfræðinga, Jes Fabricius Møller, sem heiðra mun Scavenius og flokkinn Radikale Venstre. Nú í tengslum vi Sambandsslitin. Fabricius Møller er einn þeirra dönsku sagnfræðinga sem gjarnan úthrópar aðra sagnfræðinga sem leyfa sér að minnast á gyðinga sem fórnað var á altari hinnar frábærlega góðu dansk-þýsku samvinnu á þeim árum að Danmörk var hersetin. Hann kallar þá "móralista" (vandlætara) án þess að undirbyggja það.

Hann byrjaði á því í júní 2005, þegar sagfræðingur sem skrifaði ritdóma fyrir Politiken hrökk upp af þann 19. apríl 2005 er hann las nýjar uppgötvanir sem sýndu að dönsk yfirvöld höfðu vísað saklausu fólki úr landi í hendur nasista. Fabricius Møller var fenginn til að taka við keflinu og eftir að allir fjölmiðlar höfðu keppst við að lofa verkið sem sýndi fram á þessa slagsíðu danskrar sögu, hljóp Fabricius Møller fram og skeit bókina út án nokkurra raka og hélt því fram að bókin væri skrifuð af manni sem væri að leita að sökudólgum og sekt. Það fjallaði bókin sem hann hataðist út í alls ekki um, heldur um líf einstakra fórnarlamba þessara algjörlega tilhæfulausu brottvísanna sem er lýst í smáatriðum. Fabricius Møller hafði greinilega alls ekki lesið bókina áður en hann dæmdi hana. Hann er einn af þessum Dönum sem kippir sér ekki upp við þó gyðingar hafi verið sendir frá Danmörku í dauðann. Það veldur engum rispum á vellakkaðri sögu dansk-þýskra samskipta í síðari heimsstyrjöld. En brottvísun gyðinga og annarra til Þýskalands nasismans var fórn sem algjörlega var á ábyrgð danskra stjórnvalda sjálfra. Þá sögu vilja Danir helst ekki heyra og gleyma henni sífellt.

Stundum væri óskandi að menn eins og Jes Fabricius Møller, en sérstaklega í þessu tilfelli íslenskir sagnfræðingar, sem rita bækur um Fullveldið, sambandsslit og fánamálið, noti meiri tíma í dönskum skjalasöfnum en að éta dogmur og kreddur upp eftir hvorum öðrum.

Mér sýnist að það sé frekar sjaldgæft að íslenskir sagnfræðingar sem vinni með 20. öldina geri sér ferð til Danmerkur. Gaman væri að menn kynntu sér hvað menn í Utanríkisráðuneytinu danska voru að hugsa í Danmörku þegar þeir skutluðust til Íslands í júlí 1918; Eða hvað Scavenius hugsaði, ef hann hugsaði yfirleitt nokkuð annað en að blíðka Þjóðverja sem hann, líkt og stór elíta í Danmörku, hafði tröllatrú á.  Nú er hægt að komast í mikinn hluta nefndarskjala Utanríkisnefndar danska þingsins sem stofnað var árið 1923. Sjaldan sér maður þó íslenska sagnfræðinga nýta sér upplýsingar um "móðurlandið" sem það lét stjórna utanríkismálum sínum fram til 1940. Menn virðast halda að allan sannleikann um áframhald Fullveldisaldarinnar fram til 1944, sé að finna í Reykjavík eða jafnvel í Bandaríkjunum. Þeir gleyma því að Danir voru aðal mótleikarinn.

Ríkisskjalasafnið danska er opið alla daga nema sunnudaga og mánudaga, en reyndar er lokað á laugardögum yfir sumartímann. Sjón er stundum sögu ríkari.