Heitt á könnunni ...

Áhyggjulaus æska mín byggði að mestu leyti á verulegri vinnu föður míns sem m.a. ávannst af óhóflegri kaffidrykkju og nýjungargirni Íslendinga. Ég segi frá því með stolti, að ég var sonur heildsala, sem vinstri menn á Íslandi sögðu fólki eins og mér að skammast mín fyrir að vera. Faðir minn var reyndar krati.

Faðir minn flutti inn ýmsan nautnavarning, þar með talið Willem 3. vindlinga. Hann hafði sjálfur ekki gott af að reykja þá og var heldur aldrei mikill reykingamaður. Hann hætti þeim ósið alfarið um fertugt. En mikið þótti langömmu minni, Guðrúnu Ólafsdóttur, varið í að fá kassa með Vilhjálmsvindlum um jólin. Hún andaðist 96 ára og reykti frá því að hún var barn. Dánarmein hennar var ekki tengt keðjureykingum hennar.

Langafi minn einn var kaupmaður í Utrecht og um skeið í Zaandam. Hann sérhæfði sig í nautnavöru svo sem tei og kryddi. Faðir minn flutti inn mikið af kryddi og um tíma flutti hann inn hollenskt kaffi sem var í allt öðrum gæðaflokki og betra en Ríó, Braga eða sori sá sem kallaðist Rydens. Douwe Egberts kaffið var líklega of gott fyrir bragðlauka Íslendinga - en einstaka smekkmenn söknuðu þess sárt er faðir minn hætti innflutningi á því kaffi.

Það hótaði þó engin honum fyrir það uppátæki, líkt og dýralæknir einn á Suðurland gerði, er faðir minn hætti innflutningi á munaðarvöru sem kallast Weinkraut, sem er súrkál, en bara betra en venjulegt súrkál.

Hér skal hins vegar kynnt til sögunnar bylting sem varð í uppáhellingum Íslendinga á kaffi á 7. áratug 20. aldar, er faðir minn hóf innflutning á einnota Filtropa pappírsuppáhellingarpokum (holl. Koffiefilterzakjes) og kaffisíum til slíkra uppáhellinga. 

Íslendingar tóku þessa nýjung fjálglega til sín og voru það fyrst tvö fyrirtæki í Hollandi sem framleiddu kaffisíupoka, þ.e. Melitta og Filtropa. Filtropa seldist miklu betur á Íslandi en Melitta á þeim árum.

Enn er verið að framleiða Filtropa, eftir að systkini af hollenskum ættum down under keyptu fyrir nokkrum árum verksmiðjuna í Maastrticht, sem stofnsett var árið 1962, og eru enn að verma Melittu undir uggum. Ég fór eitt sinn ungur með föður mínum til Maastricht til að skoða þessa verksmiðju en heillaðist lítt.

Ég tók virkan þátt í þessu kaffisíuævintýri föður míns. Ég tók einatt á móti pöntunum frá verslunum um allt land og var sérfræðingur í mismunandi stærðum og gerðum. Sömuleiðis fór ég með föður mínum á tollaskjalavapp á milli embætta í Reykjavík, sótti svo vöruna í pakkhús Eimskips með Hallgrími sendibílstjóra (frænda Ólafs Ragnars Grímssonar) og merkti kassa mismunandi kaupfélögum áður en flutningabílar fóru með þá um land allt, nærri því beint ofan í bollann þinn.

Bústýrur landsins köstuðu brátt sokkasíum sínum og bláu kaffikönnurnar fóru upp í skáp eða á öskuhauginn. Nútíminn var loks riðinn í hlað alveg innst inn í dýpstu afdali og krummaskuð landsins. Þar vildu menn ekkert annað en Filtropa. En amma mín, hún Sigríður Bertha á Hringbrautinni í Reykjavík, hélt hins vegar áfram rígfast í gömlu kaffisíuna - jafnvel í 10 ár eftir að tengdasonur hennar kom þessari byltingu fyrir alvöru inn í eldhús landsmanna.

Þess ber að geta, að faðir minn drakk sjálfur helst ekki kaffi. Hann var tekarl.

Ég fór sjálfur, þegar ég komst á kaffialdurinn, fljótlega yfir í pressukönnuna og jafnvel Neskaffið, meðan að aðrir fóru yfir í ítalskar vítisvélar sem pumpa og gutla öllum andskotanum upp úr sér þegar maður ýtir á takka.

Nú er svo komið að pappírspokarnir hollensku eru nær algjörlega að víkja fyrir ítölsku vítisvélunum og pressukönnunum, svo ekki sé minnst á Nespresso-leikföng ástarlífsins sem leikarinn George Clooney lokkaði konur til að óska sér í jólagjöf með sexappíli sínu einu að vopni, svo filters eða bindiyndis var þörf á öðru stöðum en á heitri konunni ... if you know what I mean:.

Filtropa posi frá velmektarárum Heildverslunarinnar Amsterdam.

Metin falla

Glöggir lesendur Fornleifs, (sem þeir eru vitaskuld allir), muna kannski eftir grein um met frá fornrústinni Bólstað í Álftafirði og hliðstæðu þess, nokkuð minni, sem fundist hefur í grafreit norrænna manna í Wales.

Í gær frétti ég af meti (sjá mynd efst, sem tekin er af Tor-Erik Krokmyrdal) sem fundist hefur á Hálogalandi í Norður-Noregi, og sem er af sömu gerð - og mjög líkt metunum frá Bólstað og Llanbedrgoch á Angelsey í Wales sem ég greindi frá árið 2013.

Met frá Anglesey í Wales

 

Metið frá Bólstað í Álftafirði vestri.

Norska metið fann fornleifafræðingurinn Tor-Erik Krokmyrdal  sem nýlega lauk mastersnámi í fornleifafræði við háskólann í Tromsö. Hann fór um miðjan aldur í nám í fornleifafræði vegna brennandi áhuga síns á málmleitartækjum.

Efniviður ritgerðar hans voru merkir fundir sem hann hafði fundið með tækjum sínum í Sandtorgum (Norska Sandtorg, upphaflega ef til vill Sandhörgi) i Tjeldsund, sem er í bæjarfélaginu Harstad í Þrumu (Troms og Finnmark fylke) - þaðan sem margir landnámsmanna á Íslandi voru ættaðir. Hér á vefsíðu Háskólans í Tromsö má lesa um árangur mjög merkilegra rannsókna Tor-Eriks Krokmyrdals.

T-Erik telur Sandtorg geta hafa verið mikilvægan verslunarstað og byggir það m.a. á rökum örnefnafræðingsins og fornfræðingnum Oluf Rygh sem uppi var á 19. öld. Mín þekking á þeim meistara er sú að það verður að taka hann með fyrirvara þegar kemur að örnefnarannsóknum hans, sem oft voru tómar staðhæfingar. Sandtorg þarf ekki að hafa rótina torg líkt og sumir telja, heldur getur rótin vel verið hörg, og var því nafni ef til vill upphaflega Sandhörg. Hörg (eða hörgur) voru heiðnir blótstaðir kallaðir og orðið þekkist í ýmsum örnefnum á Íslandi (t.d. Hörgárdalur, Hörgsholt og Hörgshlíð svo eitthvað sé nefnt). Nafnið getur því hæglega þýtt blótstaður á Sandi. En við blótstaði og hof var oft blómleg verslun eins og síðar við útvalda kirkjustaði, eða þar sem fólk hittist oft þegar menn fóru í stað. Á Sandtorgi gæti því vel hafa verið blómleg verslun.

Ég hef gert Krokmyrdal viðvart um metin á Íslandi og í Wales, sem eru hliðstæður metsins frá Sandtorgi, en hann þekkti þau ekki og þau eru ekki nefnd í lokaritgerð hans sem má lesa i heild sinni hér. Metin sem Krokmyrdal fann eru nefnd á blaðsíðu 38. 

Ég er nú alls ekki alveg sammála ályktun Krokmmyrdals um aldur metsins. Í kumlateignum í Llanbegdrgoch (mynd hér fyrir ofan),  þar sem sams konar met hefur fundist, fannst mynt sem er frá  10. öld. Mannabein úr kumlateignum hafa einnig verið aldursgreind til 10. aldar og hér fyrir neðan get menn skemmt sér við að skoða túlkun á því hvernig fólkið sem þar var heygt, leit út. Það var allt innbyrðis skylt að sögn mannfræðinganna. Mér sýnist næsta víst að þetta hafi verið Íslendingar, ja ef vera skyldi "Hálygingar" eða Hálogaverjar eins og þeir eru kallaðir einhvers staðar í fornum ritum. En mig grunar einnig að mannfræðingarnir/listammennirnir sem unnu þessar styttur í Manchester hafi starfað fyrir kvikmyndirnar Apaplánetuna. Höfukúpurnar og önnur bein í Llanbegdrgoch eru af fínlega byggðu fólk, en ég þykist sjá samísk einkenni - og er vitaskuld meðvitaður um að engum hafi dottið það í hug í Wales, en maður verður að koma sínum metum við, eins og sagt var til forna.

Nú eru met af þessari gerð þessi talin hafa verið framleidd á Bretlandseyjum eða á Írlandi, og það þykir mér líklegt. Hins vegar er mjög athyglisvert að sjá víðáttumikla dreifingu þessarar gerðar af metum nú. Líklega breytist myndin síðar, þegar fleiri met finnast.

Þyngdin er mismunandi. Metið frá Bólstað er 86,5 gr. en Llanbedrgoch er léttara eða 57,2 gr. Gaman væri að fá þyngd metsins frá Sandtorg.

Til gamans skal hér látinn fylgja elsti ritaði texti þar sem nefnt er staðarnafnið Sandtorg í Þrumu, en hann er frá 1321 og varðar að sjálfsögðu kaup, og lesið nú það sem Nútímanorðmenn skilja ekki bofs í. Ég hef lent á tali við fræðimenn í Noregi, sem ekki trúa því að ég og aðrir Nútímaíslendingar geti lesið texta sem þennan:

Ollum monnum þeim sem þetta bref sea eða heyra, senda
Ogmundr prestr a Þrondarnese ok Jwar loghmaðr a Haloghalande, Q.G. ok sina, yðr se kunnikt. at vit varom þar hia i Oddzhusum i Vaghom a friadaghen nesta eptir kross messo vm varet anno domini millesimo, trescentesimo, vicesimo primo. er Helgi huasse lauk herra Ellingi Viðkunnar syni með handa teke spannzleighu iarðar i Sandtorghe j sakareyri þan sem Helgi var honom skylldugr, frialsa ok veðeslausa firir huerium manne. Ok til sanz vitnisburðar settom vit okor insigli her firir.

Í Sandtorgum

Vovehals-buxur koma til Íslands árið 1911

Sumarið 1911 pantar Geir Zoëga (1830-1917) verslunar og útgerðarmaður Vovehals-Buxur, eða efni í þær, frá Jydsk Kjole-Klædehus á Købmagergade 48. Þessar buxur voru saumaðar úr ullarefni, sem spunnið var af Ullarjótum á Jótlandi. Efnið var rómað fyrir styrkleika. Það var Jóska Kjóla og Fathúsið sem hóf að kalla efnið Vovehals Cheviot og Vovehals bukser, sem sem er hægt er að þýða sem ofurhuga buxur. Þannig var þetta efni selt á Íslandi í um áratug eftir að greint var frá því fyrst í íslenskum blöðum.

Nýlega fann ég umslag hjá frímerkjakaupmanni í Danmörku. Í því hafði Jydsk Kjole-Klædehus sent Geir Zoëga prufur af efninu í júlí 1911 eins og kemur fram á framhlið umslagsins. Aftan á umslaginu (sjá efst) er hinsvegar auglýsing fyrir þessar níðsterku buxur, sem verstu villingar gátu fyrir enga munu slitið gat á, sama hvað þeir reyndu.

Fyrst þessar buxur voru eins níðsterkar og látið var að, svo sterkar að "Deres Riv ihjel Drenge" gátu ekki á þær sett gat, sama hvað þeir rembdust, gæti vel hugsast að einhver kynni enn að leyna á einu pari. Lítið upp á háaloft og takið til. Ef þið finnið slíkar brækur farið þá endilega með þær á eitthvað safn í nágrenninu.

Geir Zoëga var afar fjölbreyttur karakter, sama hvað hann tók sér fyrir hendur. Hann var einn helsti atvinnurekandinn í Reykjavík um langt skeið. Upphaflega varð þessi rauðhaus þekktur úti í heimi sem leiðsögumaður ferðalanga, því hann var allvel fær á ensku, og önnur tungumál ef hentaði. Menn rugla honum því iðulega við nafna hans Geir Tómason Zoëga sem var rektor Latínuskólans í Reykjavík. Sá Geir gaf út ensk-íslenska orðabók, eins og kunnugt er, og síðar íslenskt-enskt orðasafn.

Hér ber Geir hundinn sinn Brussu (eða Brúsu) árið 1862.

Fornleifur hefur áður minnst á Geir kaupmann hinn fyrsta (sem einnig var kallaði Geir gamli), t.d. hér, og í grein um langafa minn íslenskan, Þórð Sigurðsson (hér). Tengdasonur Þórðar, afi minn Vilhelm, hafði mikið yndi af því að segja söguna af Þórði sem vann lengi fyrir Geir sem stýrimaður á skipum hans. Þórður langafi minn var afar feiminn maður; Svo mjög að eitt sinn sagði Geir við hann: "Snúðu nú að mér andlitinu Þórður, svo ég þurfi ekki að tala við afturendann á þér". Þessi saga fór víst víða um Reykjavík. Afi sagði stundum þessa sögu til að stríða ömmu minni. Afi hefur hugsanlega gengið í níðsterkum Vovehals-buxum á yngri árum. (Sjá minningar um hann hér, hér og hér).

Ef einhver veit, hvernig stendur á því að safn af umslögum sem send voru til Geirs Zoëga hafa lent á frímerkjasölu í Danmörku, þar sem er verið að selja þau nú, mættu þeir láta mig vita. Verslunarsaga Íslendinga má ekki gloprast niður með því að henda öllu eða gera sér hana að féþúfu fyrir smáskildinga. Umslagið getur verið miklu meira virði fyrir söguna en skitið frímerki með Friðriki VIII, sem andaðist á hóruhúsi í Hamborg og vann aldrei ærlegt handtak á ævileiðinni. Menn eins og Zoëga voru hins vegar konungar Íslands.

Pakkamyndir fortíðar 1. hluti

Í dag ferðast fólk um heiminn sem aldrei fyrr, eins og það hafi étið óðs manns skít. Mengunin sem því fylgir er gríðarleg. Þeir sem ferðast einna mest syngja í helgikórnum Heimsendi, sem einatt kyrjar söngva um heimshitnun og náttúruhamfarir af mannsins völdum, en sem allir aðrir en þeir sjálfir eiga sök á. "Er að fara til Víetnam á morgun - nenni ekki að ansaessu rugli", svo dæmi sé tekið um svör við ásökunum um aðild að heimshitnun.

Dóttir ritstjóra Fornleifs, sem stundar nám á þriðja ári í sálfræði, sem er tilvalin grein þegar maður á föður eins og hún, hefur þegar verið í Víetnam og kennt þar unglingum sem vart voru eldri en hún sjálf. Ekki langar mig þangað í mergð af mýflugum og illfygli, en kannski pínu-ponsu. En dóttir mín er vitaskuld mjög meðvituð um mengun og hamfarir að völdum minnar og eldri kynslóða. Við vorum algjör svín að hennar mati, þó við eigum enga hlutdeild í glæpum verstu græðgiskynslóðar allra tíma - hinni baneitruðu 68-kynslóð. Það var bansettur ruslalýður.

Sú var tíðin að almenningur þurfti að lesa sér til um suðræn lönd og komust menn aðeins þannig til fjarlægra stranda. Einnig gátu menn gerst sjómenn eða trúboðar til að finna fjarlægar og framandi þjóðir. Aðrir, eins og margir frönskumælandi menn og Hollendingar, létu sér nægja að dreyma um pálmalundi eða spúandi eldfjöll með því að kaupa sér kakó eða súkkulaðipakka. Í pökkum með ýmsu nautnaefni og annarri vöru fylgdu einatt pakkamerki með ýmsum fróðleik. 

Fornleifssafn hefur í nokkur ár sankað að sér súkkulaðikortum og pakkamerkjum, sem og öðrum kortum sem fylgdu ýmsum vörum þar sem draumamyndum var stungið í pakkann. T.d. voru slík kort mjög algeng með súpukrafti í nokkrum löndum Vestur-Evrópu fyrir rúmlega 100 árum síðan.  Það eru fyrst og fremst myndir sem varða Ísland sem Fornleifur eltir uppi á forn og skransölum. Flest þessara korta hafa með tímanum farið forgörðum og einstaka eru afar sjaldséð. Allir sem komnir eru á aldur muna eftir "leikurunum" sem krakkar söfnuðu. Fótboltakortin í dag eru líklega angi af þeirri menningu. En það er ekkert barnalegt við það að láta sig dreyma í stað þess að hrifsa, taka og ræna, eins og svo margt gengur út á í dag.

Mórallinn með fræðslu og skemmtikortum í pakkavöru var að upplýsa almenning, sem hafði ráð á súkkulaðimolum eða vöru sem var stungið mynd. Þeir sem ekki höfðu það og þar sem sígarettur voru keyptar í stað þess að fá kolvetni fyrir heilann, gátu líka fundið miða, fána og og fróðleik um lönd í tóbakspökkum. Nú eru tímarnir breyttir og myndin er af illkynjuðu krabbameini. Allur þessi áróður í nautnavöru bar að lokum árangur. Kirkjan tók meira að segja upp á því að gefa myndir. Sumir prestar tóku of mikið fyrir eins og nú er orðið kunnugt.

Í dag ferðumst við eins og zombíar, hvert á land sem er, án þess að hugsa nokkuð út í afleiðingarnar en brjálumst þegar eldgos, þ.e. algjörlega náttúruleg mengun, uppi á Íslandi stöðvar þessa sjúklegu ferðaáráttu okkar.

Svo að efninu

Eftir þennan langa formálsvafning, sem að lokum mun líklega eyða ósónlaginu, mun Fornleifur í dag og á næstunni opna nokkra forna súkkulaðipakka og borða innihaldið með góðu kaffi og halda nokkrar sýningar á Íslandskortum sínum úr kaffi-, súkkulaði-, sígarettupökkum og skókössum - svo eitthvað sé nefnt.

Sumir safna hringum af vindlum, (vindlamerkjum) og eitt sinn sá ég dágott safn af vindlamerkjum með íslenskum þemum.  Það er örugglega hægt að komast á flug með þeim líka. Ég vonast til að geta sett safnið mitt smátt og smátt til sýnis hér á blogginu, áður en flæðir yfir danska láglendið vegna hitnunarinnar af allri ferðamennsku nútímans.

Í dag skal byrjað í Frakklandi, sem vafalaust var Mekka pakkamerkjanna. Þar í landi gleymdu menn svo sannarlega ekki Íslandi - frekar en flestum öðrum þjóðum. Frakkar kunnu eitt sinn að láta sig dreyma. Nú hafa þeir orðið allt til alls, óánægja innflytjendur, nærri fullkomna bíla en sumir hanga þó enn í sér eldri konum. Það er vitaskuld líka áhugaverður forngripaáhugi, en verður seint að söfnunaráráttu.

Nýlega eignaðist Fornleifur tvö súkkulaðikort frá verðlaunaðri súkkulaðiverslun, Guérin-Bouteron sem eitt sinn um aldamótin 1900 lá á Boulevard Poissonniere (Fisksalabreiðstræti) nr. 29 í París og sem framleiddi gæðasúkkulaði í eigin verksmiðju á Rue du Maroc númer 23 og 25.  Verðlaunaðir á öllum sýningum, að eigin sögn, og með súkkulaði í hágæðaflokki. Þetta var tilkynnt kaupandanum aftan á kortum sem voru af ýmsum gerðum og sýndu myndir frá mismunandi löndum heims en einnig kyndir með öðru efni en landafræði fyrir alþýðuna. 

Fyrirtækið Courbe-Rouzet í Dole í Júrafjöllum og í París á Rue d´Haueville prentuðu myndirnar fyrir fyrrgreinda súkkulaðiverslun á Boulevard Possonnierre sem og margar aðrar verslanir.

Efst sjáið þið kort sem sýnir smalastúlku gæta lamba, meðan að Hekla lætur aðeins á sér kræla.

Flest litprentskortin frá þessum tíma, um og rétt eftir aldamótin 1900, voru notuð af fjölda verslana. Auglýsingin á bakhliðinni gat verið mismunandi. Til að mynda á Fornleifssafn kortið með smalastúlkunni við Heklu með auglýsingu fyrir framleiðanda skótaus "fyrir ríka sem fátæka" og íþróttaskæðis, Huet, á Rue de Rivoli og Rue de Roule í Paris.

Kortið hér fyrir neðan sýnir tvo ferðalanga með íslenskum leiðsögumanni, dást að himinmigunni í Haukadal sem nú er vart lengur hægt að skoða fyrir útgeldingum sem ferðast um heiminn eins og heimsendir sé í nánd.

Kortin tvö eru 6,3 x 10,5 sm stór. Fáið ykkur nú suðusúkkulaði og njótið nægjuseminnar fyrir rúmum 100 árum síðan. Þið fáið aldrei svona kort í Costco. Aðeins á Fornleifi.

• Leyfi mér að lokum að minna lesendur á plakatið með Súkkulaði-Siggu, sem er mynd af korti sem stungið var í súkkulaðipakka í Frakklandi. Plakatið er enn fáanlegt (sjá hér). 

Lagt á borðið: Fajansi en ekki postulín

Næstu mánuðina mun ég vinna að rannsóknum á rituðum heimildum varðandi umsvif Hollendinga við og á Íslandi á 17. og 18. öld. Það er nú starfi minn í verkefninu Allen die willen naar Island gaan undir yfirstjórn dr. Ragnars Edvardssonar og er verkefnið rausnarlega styrkt af RANNÍS (Lesið vinsamlegast hér um titil verkefnisins).

Oftast voru Hollendingar við landið í leyfisleysi og trássi við einokun Danakonungs á Íslandsverslun og siglinum. En hægt er að líta á málið frá öðru sjónarhorni. Hollendingar fylltu að vissu marki upp í það tómarúm í verslun og siglingum til landsins sem Danir mynduðu, því konungsverslun stóð ekki undir nafni. Danskir kóngar voru of uppteknir að byggja nýjar hallir og herja á Svía, svo þeir gleymdu Íslendingum að mestu, nema þegar klögubréf og barningur bárust frá agentum konungs (stórbændum) á Íslandi. Íslendingar voru á tímabili njög afskiptir og nauðsynjavarningur barst ekki nógu vel til landsins og landsmenn sátu uppi með fisk sem ekki seldist gengum Íslandsverslun Dana. Verslun, hvalveiðar og fiskveiðar Hollendinga voru því einungis til gagns og góðs fyrir Íslendinga.

Fyrri hluta sumars kafaði írskur fornleifafræðingur sem býr á Íslandi, sem vinnur doktorsverkefni undir einum af þátttakanda verkefnisins Allen die willen naar Island gaan, niður á flak hollenska skipsins de Melkmeyt í Flateyjarhöfn. Hollenskur fornleifafræðingur, Nina Jaspers, sem ég hef haft samstarf við og skrifað um leirker úr flaki de Melckmeyts (sjá hér, hér og hér í tímaritinu Skalk 6: 2013), mun á næsta ári með aðstoð minni vinna að rannsóknum á lausafundum úr flaki de Melckmeyt. Ég hef áður flokkað þá gróflega (sjá hér). Hugsanlega mun flak skipsins einnig verða rannsakað frekar í verkefninu Allen die willen naar Island gaan.

Mér til mikillar furðu sýndu frétt Morgunblaðsins fyrr í sumar af köfun írska doktorsnemans Kevins Martin við HÍ ákveðna vanþekkingu á því sem hann gaf sér fyrir hendur, m.a. segist hann hafa fundið "handmálað postulín" í flakinu og birti mynd af því máli sínu til stuðnings.

Fajansadiskur sem fannst árið 1993 í flaki de Melckmeyt í Flateyjarhöfn. (Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson). Efst er diskur sem fannst nú í sumar (ljósm. Kevin Martin).

Postulín hefur ekki fundist í flaki Melkmeyt heldur mest megnis fajansi, og er þar mikill munur á sem fornleifafræðingar verða að þekkja - en það gera greinilega ekki allir. Brot það sem Kevin Martin synti með upp á yfirborðið í Flateyjarhöfn, og sem hann kinnroðalaust kallaði postulín, er brot af fajansadisk hollenskum.

Hefur annar, álíka diskur, en þó ekki alveg eins, með nákvæmlega sömu handmáluðu myndinni fundist áður í flakinu. Sennilegt er að báðir diskarnir séu frá sama leirkeraverkstæði á Hollandi.

Þetta hefði írski doktorsneminn átt að vita og hefði getað lesið um hér á blogginu. Á Fornleifi er hægt að fræðast, og er háskólastúdentum það einnig velkomið, svo þeir þurfi ekki að leika þann ljóta leik sem margir kennarar í fornleifafræði í HÍ leika: að sniðganga niðurstöður annarra.

Þessi fyrrnefndi ruglingur minnir mig á þann dag er stórt brot af fajansafati barst úr flaki de Melkmeyt suður á Þjóðminjasafn Íslands. Þetta var sumarið 1992 og fastgrónir starfsmenn safnsins voru ranglega og af rómaðri vanþekkingu búnir að fullvissa settan Þjóðminjavörð Guðmund Magnússon um að diskurinn væri frá 18. öld. Ég átti erindi á safnið vegna rannsókna minna og sýndi Guðmundir mér diskinn. Sagði ég kokhraustur og fullviss, að hann væri frá 17. öld og gæti því vel verið úr flaki de Melckmeyts, en skipið sökk árið 1659. Þetta þótti Guðmundi vitaskuld stórfurðulegt, að sérfræðingar safnsins gætu verið svo ósammála. Hann gaf mér 20 mínútur að rökstyðja mál mitt áður en fjölmiðlamenn kæmu í safnhúsið. Ég skaust upp á bókasafnið og náði í þrjár bækur máli mínu til stuðnings og bjargaði heiðri Þjóðminjasafnsins þann dag.

Það hefði ekki verið efnilegt ef þjóðminjavörður hefði flaskað á heilli öld, en það hefði þó ekki verið eins alvarlegt og að kalla fajansa postulín eins og gert er í Háskóla Íslands.

Fajansabrot frá Hollandi og Frakklandi sem fundist hafa í flaki de Melckmeyt í Flatey. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Mjaltastúlkan sem fórst við Flatey

Vindmyllur sem duttu mér í hug

Hér um daginn var ég staddur í Reykjavík og gekk upp Bankastræti eftir góðan kaffisopa á Café París, og fyrr um kvöldið frábæra tónleika í Sinfóníunni með Mahler, Sibelius og Leifs, sem mér hafði verið boðið á.

Þegar ég gekk upp Bankastrætið með vini mínum, stöldruðum við aðeins í rokinu við Þingholtsstræti 1, þar sem veitingastaðurinn Caruso var lengi til húsa. Nú er þar einhver túristapizzubúlla. En áður fyrr, eða fyrir 115 árum síðan, stóð þar ennþá á baklóðinni stór og vegleg mylla, dönsk af hollenskri gerð.

Myllur voru eitt sinn tvær í Reykjavík, byggðar af sama manninum, stórkaup-manninum  P.C. Knudtzon (1789-1864). Önnur þeirra var var reist árið 1830 við Hólavelli (Suðurgötu 20) en hin á horni Bakarastígs, (nú Bankastræti) og Þingholtsstrætis árið 1847. Var sú síðarnefnda kölluð hollenska myllan. Í myllunum var malað rúgmél. Þegar hætt var að flytja inn mjöl til mölunar misstu myllurnar gildi sitt. Hólavallamyllan var rifin um 1880 og hollenska myllan árið 1902. Árið 1892 keypti Jón Þórðarson kaupmaður lóðina, lét rífa timburhús sem þar var við mylluna og reisti þar forláta hús úr grágrýti, Þingholtsstræti 1, húsið sem ég kom við fyrr í vikunni. Þá var mér hugsað til myllunnar.

Hér sést hollenska myllan um það leyti sem dagar hennar voru taldir. Myndin er úr safni Daniel Bruuns og er varðveitt á Nationalmuseet í Kaupmannahöfn.

Ég á eintak af The Illustrated London News frá 29. október 1881. Þar birtist mynd (stungan efst) af hollensku myllunni í Reykjavík. Í tilheyrandi frétt mátti lesa þessar vangaveltur:

Afar merkilegt þykir mér að lesa, að fólk hafi búið í gömlu myllunni við Bakarastíg, ef það er rétt. Fróðlegt þætti mér líka að vita hvaða manneskjur bjuggu í myllunni, ef einhver kann deili á þeim.

Árið áður en fréttin og teikningin af myllunni í Reykjavík birtist í The Illustrated London News á sömu síðu og fréttir af trúarlegum dómstólum í Kaíró, hafði Hólavallamyllan verið rifin, svo hún er ekki nefnd í klausu blaðamannsins. Hins vegar þekkjum við tvö málverk Jóns Helgasonar biskups af myllunni, sem hann hefur þó málað eftir minni því hann var á 14. ári þegar hún var rifin. Hann málaði myndir sínar af Hólavöllum árin 1910 og 1915. Ýmsar aðrar teikningar og málverk sýna mylluna í Bakarabrekku; sjá t.d. hér.

Mynd Borgarsögusafn Reykjavíkur, tekin af Sarpi.

Þegar árið 1860 var þessi stereoskópmynd tekin við Hólavallamylluna af J. Tenison Wood. Ugglaust er þetta elsta ljósmynd af myllu á Íslandi.  Heimild: Ljósmyndarar á Íslandi eftir Ingu Láru Baldvinsdóttur. JPV útgáfan. Reykjavík 2001.

Aðrar vindmyllur voru þekktar á Íslandi á 19. öld. Vitaskuld litla myllan í Vigur, sem enn stendur og svipuð mylla en stærri á Eskifirði sem Auguste Étienne François Mayer sem var með Gaimard á Íslandi gerði fræga á tveimur koparstungum sínum. Því hefur einnig verið haldið fram að á Íslandi hafi verið þekktar 42 vindmyllur (sjá hér). Ég hef þó ekki séð neitt því til góðs stuðnings. Líklegt þykir mér að einhver Jón Kíghósti hafi komið að tilgátusmíð þeirri. Tveir útlendingar, með takmarkaða þekkingu á menningarsögu Íslands hafa skrifað mest um myllur Íslands.

Ef menn lesa frönsku og hafa áhuga á að lesa um myllur og kvarnasteina á Íslandi er hér ritgerð eftir Anouchku Hrdy sem ég á erfitt með að sætta mig við, því hún gerir sér t.d. ekki grein fyrir menningartengslum við Danmörku og áhrifum hefða í myllugerð frá Danmörku. Eins eru margar villur eru í ritgerðinni sem hún sækir m.a. í grein A.J. Beenhakkers frá 1976, sem hún vitnar mikið í. Eins hefði mademoiselle Hrdy ekki veitt af þekkingu á fornleifafræði, áður en hún kastaði sér út í þessa ritgerðarsmíð.

Myllan á Kastellet í Kaupmannahöfn er af nákvæmlega sömu gerð og Bakarabrekkumyllan. Þessi vindmylla var reist 1846. Aldamótaárið 1900 var aðeins starfrækt ein vindmylla í Kaupmannahöfn, sú sem sést hér á myndinni. Fæð vindmylla í Kaupmannahöfn kom til af sömu ástæðum og á Íslandi.

Gyðingarnir í Glückstadt og Íslandsverslunin

Í októbermánuði síðastliðnum (2014) fór ég í stutta reisu suður til Þýskalands. Það land er vissulega ekki í uppáhaldi hjá mér til ferðalaga, fyrir utan að ég dvelst oft með ánægju í Berlín með konu minni og börnum. En í október var ég í rannsóknarferð sem lengi hafði verið í bígerð. Á heimleiðinni að loknu aðalverkefninu ók ég til bæjarins Glückstadt á Holtsetalandi til að sjá þá gömlu dönsku borg, sem alls ekki ætti að vera í eigu Þjóðverja - að mínu mati. Glückstadt er ekki ýkja gömul borg. Hún var stofnuð á valdatíma Kristjáns 4. Danakonungs. Árið 2017 verður því haldið upp á 400 ára afmæli borgarinnar.

Ég kom m.a. við í bænum Glückstadt til að skoða söguslóðir Hallgríms Péturssonar, sem vann þar í smiðju er Brynjólfur biskup kom við forðum og heyrði Hallgrím ragna vinnuveitanda sínum. Hugsanlega var vinnuveitandinn Det Islandske Kompagni, en útibú þess var stofnað i Glückstadt árið 1619. Hallgrímur gæti þó einnig hafa unnið hjá einhverjum hinna gyðingalegu þegna í bænum. Hjá mönnum sem einnig tóku þátt í Íslandsversluninni. Bara ef maður vissi, hver var atvinnuveitandi blótsama sálmskáldsins.

Gießhaus í Glückstadt forðum og nú.

Brynjólfur biskup kom eins og kunnugt er Hallgrími Péturssyni til náms við Frúarskóla í Kaupmannahöfn, náms sem hann aldrei lauk, eins og siður margra Íslendinga var vegna fátæktar og stundum óreglu. Hálf menntun var ávallt vænlegri til embætta og metorða á Íslandi eins og allir vita, og er enn.

Ég kom einnig við í Glückstadt til að skoða bæinn sem Kristján IV Danakonungur stofnaði árið 1617. Hann bauð gyðingum fríhöfn þar í von um að það myndi verða viðskiptalífinu til gangs og efnahag Danmerkur til framdráttar.

Í Glückstadt bjuggu í fyrstu fjölmargir gyðingar af portúgölskum, frönskum ítölskum ættum, sem komu frá Hollandi, Hamborg og Selé í Marokkó, en upprunalega frá Portúgal eftir að gyðingar voru hraktir þaðan á 15. og 16. öld. Leiðir þeirra lágu eftir það um Norður-Afríku, S-Frakklands eða t.d. til Livorno (Leghorn) á Ítalíu, Jafnvel til Tyrklands, Palestínu og allt austur til Indlands. Þeir og afkomendur þeirra tilheyrðu þjóðinni sem Hallgrímur, í anda samtíma síns, hataðist svo mikið út í í höfuðverki sínu, Passíusálmunum. Sálmum, sem enn eru í miklum metum hjá Íslendingum, jafnvel hjá trúlausum þingmönnum lengst til vinstri, sem þykir heiður af því að fá að standa við grátur í kirkju og þylja sálma Hallgríms sem eru uppfullir af fordómum 17. aldar. Þessi vinstri menn í trúarfári 17. aldar bera líklega við tjáningarfrelsinu til varnar þessu undarlegu óeðli sínu, sem ég leyfi mér nú einfaldlega að kalla gyðingahatur til vinstri.

Sérfræðingar í Hallgrími Péturssyni við heimalningaakademíu Íslands (HÍ) hafa löngum ruglað Glückstadt við Glücksburg-kastala, sem er allt annar staður á hinu gamla Suður-Jótlandi (Slésvík). Hefur Glückstadt þannig verið kölluðu Lukkuborg í ritum þessara "sérfræðinga". Mér þótti því orðið tímabært að heimsækja hinn rétta bæ, þar sem Hallgrímur ól manninn og bölvaði mönnum í sand og ösku.

Efri myndin af gyðingunum frá Hollandi er eftir  nemanda Rembrandts, Govaert Flinck, en gamli rabbíinn sem hangir á herrasetri á Englandi fékk Rambrandtsfullgyldingu árið 2012.

AQUI REPOVZA
O EXELENTISSIMO VARAO
DOVTOR DANIEL NACHIMIAS
CVIA BENDITTA ALMA GOZA
DIANTE SEV CRIADOR
O FRVTO DE SVAS OBRAS
FALESEV EM SEST FEIRA
5 DE ROSHEDES ADAR
ANNO 5419

GRAFSTEINN DOKTORs DANIEL NACHMIAS
SEM DÓ FÖSTUDAGINN 5. ROSHODES ADAR ÁRIÐ 5419
(28. FEBRÚAR 1659)

Ég heiðraði minningu gyðinga Glückstadts með því að heimsækja grafreit þeirra í bænum. sem fyrir tilviljanir og hreina heppni voru ekki eyðilagðir í síðari heimsstyrjöld.

Því miður vantar mig enn heimildir um veru Hallgríms í Glückstadt. Til málamynda heimsótti ég það hús sem hýsti hina konunglegu smiðju, sem reist var eftir að Hallgrímur var farinn frá Glückstadt. Hún hefur væntanlega, að sögn fróðra manna, ekki staðið fjarri þeim stað þar er eldri smiðjan hafði verið. Bölvaði ég og ragnaði Hallgrími Péturssyni til heiðurs og þók mynd af húsinu sem hefur veri afmyndað af einhverjum lélegum arkitekt á 20. öld.

Prentsmiðja var strax stofnuð í Glückstadt, og þetta leyfisbréf gyðinga í bænum var prentað í henni. Prentsmiðja er enn á sama stað í bænum og heimsótti ég hana og segi kannski frá henni bráðlega.

Eftir að gyðingum hafði verið boðið að setjast að í Glückstadt var útibú af Det Islandske Handelskompagni einnig stofnsett í bænum. Það var félag einokunarkaupmanna á Íslandi, sem upphaflega hafði aðeins stundað útgerð frá Kaupmannahöfn og í Helsingjaeyri (Helsingør). Á fyrri hluti 17. aldar naut íslenska verslunarfélagið m.a. góðs af skipakosti aðfluttra gyðinga í Glückstadt til Íslandssiglinga. Meðan Kristján IV mátti ekki vera að því að sinna þegnum sínum á Íslandi sáu gyðingar Glückstadts Íslenska Verslunarfélaginu fyrir skipum til þess að Íslenska þjóðin gæti fengið nauðsynjar. Íslandskompaníið hefur verið ásakað fyrir margt illt, en á stundum var þetta einokunarfyrirtæki hins vegar þess valdandi að hægt var að halda lífi í Íslendingum og tryggja nauðsynlegar vörusendingar til landsins. Ástæðan til þess að Brynjólfur biskup kom við í Glückstadt var vitanlega aðeins vegna þess að vorskipin sigldu til bæjar í danska konungsríkinu, þar sem mest gróska var í Íslandsversluninni. Ætli Hallgrímur hafi ekki einnig starfað þar í bæ vegna Íslandsverslunarinnar?

Myndirnar af legsteinum í grafreit gyðinga í Glückstadt tók höfundur.

Steinninn efst sýnir skjöld á legstein Moses de Joshua Henriques sem andaðist árið 1716. Myndin sýnir, hvar Móses laust stafnum og fram spratt lind úr kletti*: steinninn hér fyrir neðan er steinn konu hans sem hét Hava, þ.e. Eva, Henríques. Hún andaðist árið 1694. Myndmálið vísar einnig greinilega til fornafns hennar.

Í garðinum voru einnig steinar einstaklinga af ættinni Coronel, sem tengist inn í ættir forfeðra minna í Hollandi.

*Allur söfnuður Ísraelsmanna tók sig nú upp frá Sín-eyðimörk, og fóru þeir í áföngum að boði Drottins og settu herbúðir sínar í Refídím. En þar var ekkert vatn handa fólkinu að drekka. Þá þráttaði fólkið við Móse og sagði: "Gef oss vatn að drekka!" En Móse sagði við þá: "Hví þráttið þér við mig? Hví freistið þér Drottins?" Og fólkið þyrsti þar eftir vatni, og fólkið möglaði gegn Móse og sagði: "Hví fórstu með oss frá Egyptalandi til þess að láta oss og börn vor og fénað deyja af þorsta?" Þá hrópaði Móse til Drottins og sagði: "Hvað skal ég gjöra við þetta fólk? Það vantar lítið á að þeir grýti mig." En Drottinn sagði við Móse: "Gakk þú fram fyrir fólkið og tak með þér nokkra af öldungum Ísraels, og tak í hönd þér staf þinn, er þú laust með ána, og gakk svo af stað. Sjá, ég mun standa frammi fyrir þér þar á klettinum á Hóreb, en þú skalt ljósta á klettinn, og mun þá vatn spretta af honum, svo að fólkið megi drekka." Og Móse gjörði svo í augsýn öldunga Ísraels. Og hann kallaði þennan stað Massa og Meríba sökum þráttanar Ísraelsmanna, og fyrir því að þeir höfðu freistað Drottins og sagt: "Hvort mun Drottinn vera meðal vor eður ekki?"

Presta tóbak prísa ég rétt

Einstaka sinnum les ég mastersritgerðir stúdenta í fornleifafræði við Háskóla Íslands á Skemman.is. Þær eru misgóðar eins og gengur. Fáeinar eru reyndar furðanlega lélegar, sem meðal annars er hægt að skrifa á reikning kennslunnar og kennara deildarinnar sem fæstir eru menntaðir í miðalda- eða eftirmiðaldafornleifafræði. Nýlega birtist M.A. ritgerð Aline Wacke um leirpípur sem fundist hafa að Hólum í Hjaltadal. Þetta er ágæt ritgerð, sem ég hefði gefið góða einkunn. Mæli ég með að menn lesi ritgerðina sér til fræðslu, því margt er hægt að fræðast um í henni um tóbak og sögu reykinga á Íslandi, en þó mest annars staðar en á Íslandi.

Villur og vöntun

Galli er þó ávallt á gjöfum Njarðar. Í ritgerð Wacke sakna ég ýmissa upplýsinga. T.d. vantar tilfinnanlegar ljósmyndir eða teikningar af mismunandi gerðum krítarpípna og pípubrota frá Hólum í samanburði við nýjustu tímasetningar á t.d. hollenskum pípum (sem má t.d. finna hér).

Sömuleiðis vantar ljósmyndir eða teikningar af stimplum á hæl pípnanna og á leggnum. Það hefði mjög tilfinnanlega þurft að undirbyggja með rökum, af hverju höfundur telur eitt pípubrot af mörgum vera frá 16. öld. Engin haldbær rök eru sett fram því til stuðnings. Hugsanlega hefur brotið fundist með öðrum gripum úr lögum sem með vissu eru frá 16. öld, en ekkert er heldur útlistað um það í ritgerðinni. Þetta hlýtur að hafa dregið nemandann niður í einkunn - verður maður að ætla.

Þó Aline Wacke geri sér far um að lýsa ýmsum þáttum framleiðslusögu pípna úr leir og elstu sögu tóbaksreykinga í Evrópu sem og á Íslandi, þá vantar sömuleiðis nokkrar íslenskar upplýsingar eins og t.d. vísu Stefáns Ólafssonar í Vallanesi (1619-1688), sem sýnir augljóslega, að ekki vissu allir prestar hvers eðlis tóbakið var um miðbik 17. aldar:

Presta tóbak prísa ég rétt,
páfinn hefur það svo til sett,
að skyldi þessi skarpa rót
skilning gefa og heilsubót.

Eins vantar í ritgerð Aline Wacke umræðu um hve almenn tóbaksnotkunin hafi verið á Íslandi fyrir miðja 17. öld. Því er víða haldið fram að tóbak hafi fyrst að ráði borist til Íslands um miðja 17. öld. Fyrst fer sögum af því að Íslendingur hafi tottað pípu árið 1615. Það gerði Jón Ólafsson Indíafari: Þannig segir hann frá því í Reisubók sinni.

"Einn maður var þar innan borðs Rúben að nafni. Hann sá ég fyrst tóbak með hönd hafa og hvert kvöld taka og þá list að læra gjörðist minn tilsagnari. Skipherrann og allt fólkið unntu mér hugástum" . Þarna var hinn elskulegi Jón, síðar bøsseskytte í þjónustu konungs, kominn á enskt skip, sem sigldi á Newcastle.

Einnig veit Wache ekki að minnst er á tóbak á Íslandi í bréfi sem séra Arngrímur Jónsson lærði ritar vini sínum Ole Worm í ágúst 1631.

Árið 1650 er sagt frá manni í Selárdal er vanrækti kirkjuna á helgum dögum þá predikað var en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann. Hélt hann þeim hætti þrátt fyrir áminningar prestsins, þar til sunnudag 1650 að hann sofnaði útfrá tóbaksdrykkjunni á kirkjuveggnum og vaknaði aldrei þaðan af, lá svo dauður þá út var gengið. Þessar heimildir bráðvantar í ritgerðina.

Gyðingar og tóbak á Íslandi

Einnig hefði höfundur mátt nefna að Jacob Franco, Hollenskur gyðingur af portúgölskum uppruna, sem hafði fengið leyfi til að setjast að í Kaupmannahöfn, fékk verslunarleyfi og boð um að taka til og flytja út allt það tóbak sem til Íslands og Færeyja átti að fara (Sjá hér). Á fyrri hluta 17. aldar var ein af bækistöðvum Íslenska verslunarfélagsins með aðsetur í Glückstadt (sjá nánar í næstu færslu). Í Glückstadt fengu gyðingar að setjast að árið 1619 og leigðu þeir út skip sem þeir áttu til Íslandssiglinga. Ugglaust hafa fyrstu pípurnar og tóbakið á Hólum getað hafa borist til Íslands með þeirra tilstuðlan og samböndum við Holland.

Tími til kominn að menn geri sér grein fyrir, hvað einokunarverslun á Íslandi var

Að lokum verð ég að leiðrétta þann leiða misskilning sem ríkir enn meðal margra fornleifafræðinga og sagnfræðinga á Íslandi og þar með talið Aline Wache. Þó að á Íslandi hafi verið sett á einokunarverslun árið 1602, þýðir það ekki að aðrir hafi ekki verslað við Íslendinga en Danir einir og það með leyfi Danakonugns. Aline Wacke sér einokunarverslunina á mjög furðulegan hátt. Konungur seldi hæstbjóðanda verslunina.

Einokun var ekki sett á til að "pína" Íslendinga, heldur til þess að konungur þénaði sem mest og best. Hollendingar versluðu við Íslendinga alla 17. öldina og oft með leyfi og í umboði Danakonungs, þó ólögleg launverslun hafi ugglaust verið algengari. Því er engin furða að menn finni hollenska verslunarvöru við fornleifarannsóknir á Íslandi, og þar með talið pípur. Leirpípur voru oft hásetavara, sem áhöfn tók með sér og seldi í landi fyrir annan varning, vettlinga, smjör eða aðra vöru sem kom sér vel á sjó.

Því er athugasemd eins og þessi, sem finna má í rigerð Wache, algjörlega út í hött:

"The monopoly was not just put on “luxury goods” like clay tobacco pipes, but on all trade. Also it seemed sensible for the Danish king who wanted to impress his power in this way that the clay pipes would bear the names of the Danish manufacturers."

Danakonungur þurfti ekki að heilla neinn né skjalla með pípuframleiðslu, sem var nú heldur ekki á hans könnu, heldur þeirra sem hann seldi verslunarleyfin í hendur. Á því græddi konungur sem og á tollum. Það er neyðarlegt, hve menn misskilja enn hugtakið Einokunarverslun, og í raun íslensku skólakerfi til vansa. Ekki bætir úr þegar útlendingar, "ólæsir á íslenska menningarsögu" (eins og prófessor Sveinbjörn Rafnsson skilgreindi það einhverju sinni á fyrri hluta 10. áratugar síðustu aldar - ef ég man rétt) fara að fabúlera um eitthvað sem þeir hafa ekki sett sig nógu vel inn í.

Í ritgerð Aline Wacke er hins vegar greint frá því hvernig aðrir fornleifafræðingar og sagnfræðingar á Íslandi, sem fengist hafa við fornleifafræði, hafa afgreitt stórmerkilegt efni til tímasetninga sem pípur eru, án þess að fá nokkuð út úr þeirri heimild. Nefna má t.d. lélega yfirreið Margrétar Hallgrímsdóttur, núverandi þjóðminjavarðar og sérlegan ráðgjafa Sigmundar Davíðs í minjamálmum 2014-15, á leir/krítarpípum úr rannsóknum þeim sem hún stýrði í Viðey. Þar sem fundust fleiri en 1000 pípubrot, en engum til gangs, því sérfræðiþekkingu vantaði. Ritgerð Aline Wacke er því bragarbót og sýnir, að sumir þeirra sem taka próf við HÍ í fornleifafræði geta kallað sig fornleifafræðinga nokkurn veginn kinnroðalaust.

Höfundur á tvær krítarpípur frá Amsterdam (á myndinni hér fyrir ofan), sem safnari tíndi upp í byggingargrunnum í þeim hluta miðborgarinnaar sem kallast Vlooienburg, þegar þar var reist óperuhús á 9. áratug síðustu aldar. Í Vlooienburg bjuggu margir forfeður mínir, og þar bjó faðir minn með foreldrum sínum fyrsta ár ævi sinnar. Mér voru gefnar tvær pípur þaðan fyrir um 20 árum síðan. (Sjá hér).

Á hæl (eða fæti) einnar þeirra stendur PD með kórónu yfir. Við vitum að PD var pípumerki Pieter Donckers í bænum Gouda og að þessi pípa er frá því 1715. Hin pípan, sem er frá sama tíma er stimpluð með

hatti og krónu yfir og GOUDA hefur verið pressað á legginn. Hattarmerkið á pípum var var notaður af pípugerðarmeistaranum Cornelis van Leeuwen. Þar sem ég hætti að reykja á 3. eða 4. árið, hef ég ekki reynt að reykja þessar pípur, en forfeður mínir gætu vel hafa tottað þessar pípur.

Frá pípuárum höfundar er allt fólkið unntu mér hugástum

Fyrir allmörgum árum flutti faðir minn, sem um árabil rak heildsöluna Amsterdam á Íslandi, inn mikið af leirtaui frá Hollandi. Eitt sinn sendi einn af þeim framleiðendum sem hann verslaði við honum nokkrar eftirgerðir af pípum frá 18. öld frá Gouda. Á menntaskólaárum mínum tróð ég eina þeirra með Mac Baren whisky-tóbaki og reykti. Það var ekki sérlega spennandi upplifelsi, en líklega hefði ég þurft að reykja pípuna til.

Myndin efst: "Sterkt tóbak" Reykingarmaður. Málverk eftir flæmska málarann Joos van Craesbeeck (f. 1605/06-ca.1660)

Pípulist

Hér er ég svo í lokin lítil málverkasýning á litlu broti málverka meistara 17. aldar og síðari tíma. Myndlist hefur, þótt undarlegt megi virðast, oft gleymst sem heimild þegar aldursgreiningar leirpípna voru gerðar í Hollandi. Myndefni hefur svo sannarlega verið skorið við nögl í ritgerð Wache.Í fljótu bragði sýnist manni að sumar pípurnar, sem fyrirsæturnar reykja, passi ekki alveg inn í tímasetningar van der Meulens.

Eins langar mér að benda lesendum mínum á þessa ágætu grein, þar sem einnig má horfa á gamlar kvikmyndir um leirpípnagerð.

Maður sem reykir pípu. Gerard Dou (1630).

Stúdía af sitjandi reykingamanni. Dirch Hals (1622-27). 

Múrari reykir pípu. David Teniers yngri (1630-1660).

Ferðalangar hvílast. Adriaen van Ostade (1671).

Reykingamaðurinn. Adriaen Brouwer (1630-1638) úrdráttur.

Reykingamaðurinn. Ary de Vois (1655-1680). 

Gamli drykkjumaðurinn. Gabriël Metsu (ca. 1661-1663).

Unglingur með pípu og kona sem hlær. Frans Hals (1623-25).

Reykt og drukkið á 18. öld. Brotnuðu pípurnar í svona veislum á Hólum í Hjaltadal?

Svo neyðist ég víst að lokum til að minna á að reykingar eru hættulegar heilsu manna og geta valdið hjarta og æðasjúkdómum, getuleysi, krabbameini og lungnaþembu ... og leitt til dauða, svo eitthvað af því versta sé nefnt. Málverkið er eftir meistara Vincent van Gogh. Verkið kallast Hauskúpa með logandi sígarettu (1885/86).

 

Herramannsmatur

Hollendingar eru þekktir fyrir að mála matinn sinn, enda hluti þjóðarinnar miklir matmenn og þorði að láta berast á þegar velmegun ríkti. Annar hluti Hollendinga eru sparsamir púrítanar sem í gegnum aldirnar hafa hneykslast mjög á málverkum sem sýna bruðl og allsnægtaborð matgæðinga yfirstéttanna á 17. og 18. öld.

Árið 1780 málaði Maria Margaretha la Fargue þetta skemmtilegu ólíumálverk af fisksala sem heimsækir hús efnaðrar fjölskyldu við Dunne Bierkade (Þunna bjórsgötu) í Haag (den Haag) í Hollandi. Á hjólbörum sínum er fisksalinn með girnilegan, fallega hvítan saltfisk, sem Hollendingar kölluðu oftast klipvis (v-ið borði fram sem f).

Ekki er laust við, að dæma út frá svipnum, að hefðadömunum þyki fiskurinn girnilegur, eða kannski voru það bara fisksalar sem þeim þóttu lokkandi? Þeir hafa að minnsta kosti verið hugleiknir listakonunni, því hún málaði annan, þar sem hann var að selja girnilegar, reyktar laxasíður. Þetta var víst löngu áður en fisksalar fóru að hafa sterkari efni í fiskborðinu.

Mjög líklegt má teljast, að saltfiskurinn, sem seldur var í hús við Þunna-Bjórsgötu í Haga árið 1780, hafi verið verkaður á Íslandi, þótt aðrir upprunastaðir verði þó ekki útilokaðir.

Hafa fróðir menn á Íslandi lengi talið víst, að Íslendingar hafi fyrst lært að verka og þurrka saltfisk á síðari hluta 18. aldar. Það er ekki rétt, þótt vinnslan hafi þá orðið meiri en áður. Saltfiskverkun var orðin að veruleika á fyrri hluta 18. aldar. Á fyrri hluta 17. aldarinnar votsöltuðu menn fisk i tunnur fyrir erlendan markað, en það var aldrei gert í miklum mæli. Svo var einnig fluttir úr landi svokallaður stapelvis, sem hefur verið fiskur sem var lagður í stakka og ef til vill verið líkur signum fiski. En á 17. öldinni var skreiðin enn sú afurð sem mest var flutt út af frá Íslandi.

Hvíta gullið - salt lífsins

Öll söltun var þó háð innflutningi á salti, og voru aðföng þess oft stöpul, en lengst af kom saltið til Íslands á "einokunaröld" með Hollendingum. Þess ber að geta að upp úr 1770 var soðið salt í Reykjanesi við Djúp. Framleiðslan hófst árið 1773 en var ekki mikil (sjá hér), en nú er endurreisnaröldin greinilega hafin (http://www.saltverk.com/). Jón biskup Vídalín stakk einnig upp á því danskan embættismann árið 1720, að hann sendi menn til að kenna saltsuðu svo framleiðsla á salti gæti farið fram á Reykjanesi (Gullbringusýslu), svipuð þeirri sem þá var stunduð í Noregi. Aldrei varð neitt úr því.

Saltið í fisksöltunina kom sunnan úr Frakklandi, Spáni og Portúgal og barst til Íslands á svokallaðri "einokunaröld", sem margir Íslendingar hafa misskilið og tengt eymd, vosbúð og vöruskorti. Þó svo að einokun (monopol) konungs á versluninni hafi verið komið á og Jón Aðils, og margar kynslóðir Íslendinga hafi séð það sem mikla þrautagöngu, þá gleyma menn að konungur seldi hæstbjóðanda, og mörgum tilfellum Hollendingum, verslunar og athafnaleyfi á Íslandi. Íslendingar seldu áfram fisk sinn, sem þeir söltuðu með salti sem fyrst og fremst var útvegað af Hollendingum. Fjórar tegundir af salti voru fluttar til landsins: Spánskt, franskt, þýskt Lynenborgarsalt (sem gat gefið fiski grænan lit vegna kopars í saltinu)og salt sem soðið var úr sjó í Noregi á 18. öld. Algengast var svokallað grásalt, sem mun hafa verið spánskt. 

Verslunin við Ísland á 17. og 18. öld varð hluti af Atlantshafsverslun Hollendinga og annarra stórþjóða í verslun. Skip sem sigldu til Madeira og Kanarí á vetrum sigldu til Íslands með salt að vori og sóttu m.a. saltfisk og annan varning. Saltfiskurinn var vitaskuld seldur í Hollandi, en mestmegnis var hann sendur áfram til Spánar og Portúgals og síðar Ítalíu, þar sem hann var kallaður var bacalao, bacalhau, og bacallà sem sumir telja ættað úr basknesku (bakailo, makailao, makailo, basknesk orðinu fyrir þorsk) en aðrir úr gamalli hollensku bakaljauw/bakkeljau. Sumir telja það afmyndum orðsins fyrir þorsk í miðaldafrönsku, cabillaud, sem fyrst kemur fyrir í varðveittum texta frá 1272. Fransmenn telja hins vegar orðið komið af niðurlenska orðinu kabeljauw.

Hvað sem öllum þessum þessum fiskisögum líður, þá hafa flestir Hollendingar ekki hundsvit á því lengur hvað salfiskur er, nema ef það er saltlakkrís sem er í laginu eins og fiskur. Listfræðingur sem síðast lýsti myndinni af fisksalanum við Þunna-Bjórsgötu í Haag telur fiskinn á hjólbörunum vera flatfisk. 

Frekari lesning:

Hér getið þið lesið grein mína um elsta málverkið af skreið, sem Hollendingar kölluðu "stokvis" og hér grein um Jonas Trellund (sjá einnig hér og hér)og skip hans de Melckmeyt sem lýsir í hnotskurn verslunarsögu Hollendinga á 17. öld á Íslandi, öld sem frekar ætti að kalla hollensku öldina í íslenskum kennslubókum en einokunaröld. Lesið meira um það í 2. hluta um fálkasögu Íslands sem brátt verður birt á Fornleifi. Eins mæli ég alltaf með því að menn lesi bækur Gísla Gunnarssonar Upp er boðið Ísaland (1978) og Fiskurinn sem munkunum þótti bestur: Íslandsskreiðin á framandi slóðum 1600-1800 (2004)

Var Danmörk hnattvædd á bronsöld ?

 

Danmark var globaliseret i oldtiden - Danmörk var hnattvædd á fornöld. Svo hljóðar fyrirsögn greinar í danska dagblaðinu Politiken i dag sem fjallar um ca 3500 ára gamlar perlur ættaðar frá Egyptalandi, Sýrlandi og Írak. Danskir höfðingjar báru þessar framandi perlur er þeir voru heygðir á bronsöld.

Ungur og föngulegur fornleifafræðingur, Jeanette Varberg, sem vinnur við forngripasafnið á herragarðinum Moesgård í útjaðri Áróss í Danmörku, og þar sem ritstjóri Fornleifs hlaut menntun sína í forneskju, fann perlur í gamalli öskju í kjallara safnsins áður en safnið flutti í nýjar og glæsilegar byggingar. Þessar og aðrar perlur, fundnar í bronsaldarsamhengi í Danmörku, lét Varberg efnagreina með leysitækni á Þjóðminjasafni Dana og Orleans í Frakklandi. Niðurstaðan sýnir á mjög afgerandi hátt, að perlurnar eru úr gleri sem unnið var í löndum við botn Miðjarðarhafs. Sumar perlurnar sýndu til að mynda sömu efnagreiningu og turkísblátt gler í gullgrímu Tutankhamuns.

Af 293 perlum sem greindar voru, og sem fundist hafa í eikarkistum eða í duftkerjum í 51 haugum í núverandi Danmörku og Slésvík-Holstein, reyndust þó aðeins 23 vera það sem Varberg og Politiken kalla perlur frá Miðausturlöndum sem sýna eiga "hnattvæðingu á bronsöld".

Hnattvæðing er nú einu sinni allt annað fyrirbæri en frumstæð vöruskipaverslun, og þegar fornleifafræðingar nota slík orð eru þeir komnir með of sterk, ný gleraugu, sem líklegast eru búin til úr plasti en ekki eðalgleri. Perlurnar í Danmörku sýna fyrst og verslunarleiðir og hvernig framandi gripir gátu endrum og eins borist mjög langt. Fólk sem byggði Danmörku á bronsöld gat boðið upp á raf sem barst jafnvel til Egyptalands og fengu í staðinn perlur frá framandi löndum. Hvar slík vöruskipti hafa átt sér stað er ómögulegt að vita. Perlurnar gætu hafa borist mann frá manni og milliliðirnir gætu hafa verið töluvert margir.

Við vitum einnig að gler frá Egyptalandi var verslunarvara sem siglt var með til t.d. Litlu-Asíu (núverandi Tyrklands) á 14. öld fyrir Krists burð. Flak skips með dýrindis farm hefur fundist undan suðurströnd Tyrklands. Skipið sem fornleifafræðingar kalla Ulu Burun hefur líklega siglt frá Ugarit í Kanaanslandi, hafnarborg sem var þar sem nú kallast Sýrland eða síðar meir "IS-land". Meðal varningsins var hrágler sömu tegundar og glerið í sumum hinna 23 framandi perlna sem greindar hafa verið í Danmörku. Perlurnar gætu því alveg eins vel hafa verið búnar til í Litlu-Asíu.

Gler"gjall" frá Sýrlandi frá þeim tíma að þar var sumar og sól.

 

En suma fornleifafræðinga dreymir meira en aðra. T.d. Flemming Kaul, sem einnig er nefndur til sögunnar í greininni í Politiken í dag. Hann er sérfræðingur út í trúarbrögð í Danmörku á bronsöld. Hann hefur bent á mikil líkindi á milli sólskipa Fornegypta og sólskipa sem þekkjast í bronsaldarlist Danmerkur sem oft sjást á mjög stílfærðu skreyti á rakhnífum. Kaul tengir perlurnar og sólskipin saman, en gleymir í hita leiksins að í Danmörku voru einnig til sólvagnar. Sólvagnatilbeiðendur voru líkast til villutrúarmenn og öfgamenn.

Ég lít vitaskuld öfundaraugum til þessarar merku uppgötvunar í danskri fornleifafræði, sem ég hefði þó túlkað á örlítið annan hátt. Fjölmiðlagleði sumra fornleifafræðinga getur leitt af sér undur og stórmerki. Við þekkjum það frá Íslandi.

Ég veit að grein um þessa merku uppgötvun átti innan skamms að birtast í ritinu SKALK í Danmörku, sem ég skrifa stundum fyrir. Ritstjóri ritsins var búinn að tjá mér, að mikið "skúp" væri í vændum í næsta tölublaði tímaritsins og að SKALK yrði fyrstur með fréttirnar. Hann vildi ekki segja mér hvað greinin fjallaði um, enda Fornleifur lausmælskur mjög

En nú er dagblaðið Politiken búið að hirða "skúpið" og líklega fyrir fjölmiðlagleði fornleifafræðingsins snoppufríða, sem lét greina perlurnar bláu og sem sér hnattvæðingu alls staðar líkt og kollegar hennar sem trúa því að dönsk stílfærð sólskip geti ekki hafa þróast nema fyrir bein áhrif frá egypskum musterisprestum sem hafa heimsótt danska flatneskju skreyttir bláum perlum.

Hlutir geta vitaskuld borist um langa vegu án þess að menn neyðist í frumleika sínum til að kalla það hnattvæðingu. Að lokum er hér mynd af hinum efnilega danska fornleifafræðingi Varberg, som gør dansk arkæologi dejligere (men måske ikke meget bedre end den har været):

Fornleifafræði eða fjölmiðlafrygð, eða bara þjóðfélagið í dag?