Var Sæmundur Fróði á gyðingaskóla í Þýskalandi?

Grein þessi, sem örugglega er eftir að standa í hálsinum fræðimannaumhverfinu við Háskóla Íslands, eru viðbrögð, athugasemdir og viðbætur við merkilega og áhugaverða grein eftir prófessor við University College i London, Richard North. Greinin sem ber heitið ´Resident stranger: Sæmundr in the Ashkenaz´, mun brátt birtast í Strangers at the Gate: the (Un)welcome Movement of People and Ideas in the Medieval World, ed. by Simon C. Thomson, Leiden: Brill.  

Mynd: Kisinn á steininum er Sæmundur Séní, heimilisfress í Odda á Rangárvöllum.

Höfundur texta: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

Sæmundur Sigfússon á selnum (ca. 1056-1133) ætlar víst að gerast ári víðförull áður en menn sættast á hvar hann lagði stund á fræðin sem gerðu hann svo fádæma fróðan.

Sæmundur var þó aldregi í Svartaskóla í París eins og lengi var ætlað, því Sorbonne-háskóli var ekki enn til er Sæmundur var uppi. Eftir að mönnum varð það ljóst að hann var ekki í París, eins og þjóðsögur segja, eru tilgátusmíðar um staðsetningu lærdómssetursins þar sem Sæmundur sótti nám sitt orðnar nokkuð margar og sumar ærið ævintýralegar - jafnvel hlægilegar á stundum.

Erlendir menn, bókmennta og sagnfræðingar sem þora að sökkva sér niður í fornbókmenntaarf okkar Íslendinga (sem fyrir löngu eru orðinn alþjóðlegt allramannagagn), eru oft miklu frjórri í hugsun en margir Íslendingar sem leggja stund á sömu áhugamál/fræði (nema kannski helst Ármann Jakobsson). Bæði er þetta vegna þess að menn erlendis geta jafnvel verið fróðari Íslendingum og haft langtum víðari sjóndeildarhring en landinn. Einnig hanga erlendir fræðimenn ekki alltaf í sama farinu, líkt og sumir Íslendingar eiga til þegar þeir sýna því meiri áhuga hver ritaði söguna en hvort sagan geymdi aðrar nothæfar upplýsingar, sem miðaldaheimurinn var fullur af. Hins vegar er einnig hægt að leita of langt yfir skammt í tilgátusmíðamennskunni - og svo fara sumir menn að trúa á tilgátur sínar. Þeir hafa sumir tiltækan lofsöngskór af lærisveinum sem taka trúna á boðskapinn, sama hvað vitlaus hann er.

Leitin að skóla þeim sem Sæmundar gekk í er eitt af þessum séríslensku átistaáhugamálum. Nú eru útlenskir fræðaþulir farnir að leyfa sér að þora að vera með - hugsanlega vegna þess að kynjafræðin getur ekki umbreytt Sæmundi í kenjótta prestsmaddömu eða eitthvert álíka absúrdítet, þegar menn stunda þá fornu list að mjólka heimildir sem því miður eru ekki fyrir hendi og verða það aldrei.

Ritstjóri Fornleifs telur það þó vera fjandanum áhugaverðara að leita dauðaleit að nýjum upplýsingum, en að kýta um hver stóru karlanna hafi skrifað bókmenntirnar. Tilgátur geta leitt af sér aðrar tilgátur og upplýsingar og þannig geta menn stundum fundið "nýjan" og betri "sannleika". Menn verða bara að varast að trúa því ekki blint sem þeir sjálfir leggja til og blanda ekki saman hýpótesu og teóríu og syntesu.

Ég hef á Fornleifi rætt um frjó skrif ungs bókmenntafræðings sem heitir Richard Cole, sem nú kennir við háskólann í Árósum. Mér finnst gaman að lesa bókmenntafræði hans, enda maðurinn fjölfróður um annað en íslenska menningu. Hann hefur skoðað hugsanleg, og líka óhugsanleg, áhrif gyðinglegra fræða og rita á íslenskar bókmenntir til forna. Mér hefur orðið um og ó vegna greinar hans um andgyðingleg minni sem hann telur að sé að finna í skrifum Snorra Sturlusonar. Einnig telur hann að Mökkurkálfi Snorra sé gyðingleg minni sem Snorri hefur tekið láni. Ég er hvorugu sammála, enda enginn að ætlast til þess, og færði fyrir því rök því í tveimur greinum hér á Fornleifi. Lesið þær svo ég þurfi ekki að vífilengja hér (sjá hér og hér).

Nú, maður getur auðvitað lítið gert við því að erlendir fræðimenn sjái ljós og fái hugljómun við að grúska í íslenskum fornbókmenntir. Ása-Þór er nú t.d. orðinn gay, eftir að kynjafræðiáhugafólk kastaði sér yfir hann. Ég er ekki enn búinn að skilja af hverju Þór ætti að hafa vera hýr og kann ekki formúluna að slíkri röksemdafærslu.

Nýjasta brumið í hugleiðingum um dvöl Sæmundar erlendis slær öllu við. Þær hafa verið settar fram í grein sem ekki er formlega komin út, en von er á henni. Greinin hefur, eins og áður segir, þegar verið sett út á Academia.edu sem sá um að ég fékk hana með bjöllukalli um miðja aðfararnótt annars í jólum.

Eins og flestir sem fylgst hafa með Sæmundi áður en hann og þjóðsöguselurinn strönduðu í mýrinni í túnfæti Háskóla Íslands er tilgátuflóran um lærdómsetur það sem heimildir greina frá á Frakklandi, æði blómleg. Fyrrum og með Oddaverja annál í vinstri og þjóðsögur í hinni, töldu menn víst að hann hefði verið í Frakklandi og nánar tiltekið í háskólanum í Sorbonne. Þetta var fyrir þann tíma að heimildarýni fór að tíðkast á Íslandi. Sorbonne-háskóli var, eins og áður greinir, ekki til á tímum Sæmundar og engir aðrar háar menntastofnanir í Parísarborg. Síðar bentu menn á, að með Frakklandi meintu menn ekki Frakkland nútímans, heldur Frankóníu eða Franken sem er landsvæði vestur af Tékklandi í Þýskalandi nútímans. Aðrir hafa, og mig grunar vegna lélegrar landafræðiþekkingar, fært það svæði aðeins úr böndunum.

Nýlátinn kaþólskur prestur og fræðimaður í Stykkishólmi, Edward Booth að nafni, vildi staðsetja Sæmund í skóla í borginni Fulda í Franken, en hans fræðilega aðferð var miklu frekar "bókstafstrú" á tilgátuna um Franken í stað Frakklands, en "haldgóð" rök.

Nú hallast líklegast flest "átorítet" um Sæmund kölskaknapa á að með Frakklandi á 11. öld hafi menn átt við þær borgir sem lágu flestar við Vesturbakka Rínar, sjá staðsetningu á kortinu:

Sæmundur á meðal gyðinga í Ashkenaz? 

Hér kem ég mér svo loks að nýju greininni um Sæmund. Hana las hana fyrst fyrir nokkrum náttum, þegar fjörleg heilastarfssemi mín á stundum yfirbugaði nætursvefn og ég varð að fara framúr til að grúska eða skrifa. Kerfið í Academia.edu,(þar sem einstaklega fróðir menn setja inn eftir sig boðskap og afurðir), er svo bandsett að það lætur mann vita sérstaklega ef maður er nefndur í tilvísun í nýrri í grein. Ég er hafður fyrir því í fyrstu neðanmálsgrein hjá North, að gyðingar hafi ekki komið til Íslands fyrr en seint og síðar meir, en svo svissar höfundurinn út á eftirfarandi hátt:

While there is no evidence that the Jews reached Iceland until the seventeenth century, it may be suggested that Sæmundr inn fróði (the learned) Sigfússon (1056-1133), priest of Oddi and Iceland’s first book-learned historian, lived as a stranger among them in Germany in the 1070s.

Hér getið þið svo lesið grein Norths ef þið viljið fræðast.

Greinin ber titilinn Resident stranger: Sæmundr in the Ashkenaz. Í stuttu máli telur Richard North prófessor við University College í London sig leiða góð rök að því að Sæmundur hafi ekki verið í neinum venjulegum klausturskóla. Hann telur líklegra að hann hafi verið á gyðinglegu fræðasetri í borg við fljótið Rín, þar sem það rennur gegnum Þýskaland í dag. Skólar við samkunduhús gyðinga voru kallaðar jeshivur (yeshiva þýðir seta á íslensku; staður það sem maður situr við lærdóm). North telur, út frá því fáa sem við vitum um Sæmund úr síðari heimildum en löngu týnd rit hans, aðeins til tvö atriði sem gæti bent til þess að Sæmundur hafi verið nemandi gyðings sem var meistari við gyðinglegan skóla. Annars vegar er það fjöldi beina í líkamanum, sem kemur fram í heimildum sem vitna í rit Sæmundar sem ekki eru til. Richard North ályktar að þar sem fjöldi beina mannslíkamanas í þessum íslensku heimildum kemst næst fjölda beina í trúarritum gyðinga, að þá sé líklegt að hann hafi lært í gyðinglegu umhverfi. Reyndar bendir hann á að sami fjöldi beina sem menn hafa eftir Sæmundi sé einnig þekktur úr síðari tíma heimildum sem vel gætu hafa verið þekktar á Íslandi.

Hitt atriðið sem Richard North telur benda til þess að Sæmundur hafi stúderað á meðal gyðinga, er frásögnin í Jóns sögu Hólabyskups ens helga um að Sæmundur hafi eftir ca. 10 ára dvöl sína erlendis fyrir 1078-79 misst niður móðurmálið og ekki lengur munað hvað skírnarnafn sitt, íslenskt, var. Sæmundur sagði Jóni Ögmundssyni (síðar Jóni biskup helgi) er Jón heimsótti Sæmund, að hann héti Kollur. 

Í lok greinar Richard North, sem ráðfært hefur sig við sérfræðinga í gyðinglegum fræðum, sem er alltént betra en að að nota aðeins argumenta e silentio sem margir Íslendingar eru reyndar heimsmeistarar í, veltir hann út þeirri tilgátu að Kollur sé íslensk  "afmyndun" á hebreska orðinu kol (sem þýðir allt). North telur ungan mann, sem að sögn hafði misst niður móðurmál sitt, hafi verið kallaður "kol" af skólafélögum og  sínum og lærimeistara sínum; og að hann hafi kallað sig Koll (kollur í nefnifalli) er Jón Ögmundsson spurði hann til nafns. Jú, þetta gerist oft þegar höfundur eru orðnir bálskotnir í tilgátu sinni. Af hverju? North skýrir:

Could Kollr, Sæmundr’s new name which is open to so many interpretations, be derived from Hebrew kol [all], for the student of the bible who wanted to know everything? The rest is universal history.

Með lærdómi sínum um stjörnur og galdra braut Sæmundur samning sinn við meistara sinn (sem því miður er ekki nefndur á nafn), og þeir Jón komust til Íslands. 

Ekki er hér ætlunin að afskrifa tilgátu Richards North, þó hún færi okkur vart meira en fyrri tilgátur um Sæmund Fróða. Þó kol á hebresku þýði allt, er kol ekki þekkt sem gælunafn fyrir fólk sem var sólgið í fræði og grúsk. Lexikonheilar og grúskarar af guðs náð eru ekki "kol" eða "kollar" þótt kunningjar Richards North við Kings College í Lundúnum teljir að kollur hljómi eins og kol (allt) á hebresku. En maður sem misst hafði móðurmálið hefur vafalaust átt erfitt með því að ræða við Jón Ögmundsson og útskýra fyrir honum nýtt nafn sitt, nema að hann hafi gert það á latínu. En þá má með réttu spyrja: Var latína  kennd í mörgum skólum gyðinga? Að illri nauðsyn hafa vel menntaðir gyðingar örugglega lært, eða réttara sagt þurft að lesa latínu. Latínu þurftu gyðingar sem aðrir að kunna til að standa í samskiptum við lærða sem leika, og þar sem afskipti yfirvalda voru alltaf mikil af gyðingum, hljóta þeir að hafa móttekið feiknin öll af opinberum bréfum á latínu, þegar þeim voru veitt leyfi til dvalar eða þegar þeir voru hraktir á braut eftir duttlungum latínulærðra.

Athugasemdir og viðbætur

Hér leyfi ég mér að benda Richard North, höfundi greinarinnar sem vitnar í mig í fyrstu tilvitnum, á frekari vísdóm. Vona ég að hann deili þessum fróðleiksmolum með prófessor Sacha Stern og júdaistanum Israel Stern á University College, sem og handritafræðingnum Stewart Brookes á Kings College, sem hjálpuðu honum með gyðinglegar skýringar í hluta greinarinnar.

Orðið kol á hebresku (sem = allt á íslensku) er ekki það eina sem hægt er að tengja Kollsnafni Sæmundar.

I) KOLONYMOS: Margar kynslóðir rabbína sem störfuðu í borgunum  Mainz (sem í íslenskum heimildum var kölluð Meginsoborg (Lat. Mogontiagum), Worms og síðar Speyer (í Speyer var reyndar ekki komin nein sýnagóga meðan að Sæmundur var þar hugsanlega við nám) báru hið gríska nafn Kolonymos (sem á íslensku þýðir hið sanna nafn - og sem er grísk þýðing á shem tov á hebresku). Ætt þessi með hið hellenska nafn kom að því að best er vitað frá Lucca á Ítalíu og sumir upphaflega frá því svæði sem nú heitir Gaza. Löngum voru nemendur (sem kallaðir voru bochurs/Buchers á jiddísku sem þróaðist á þessum slóðum í Þýskalandi) við trúarlega skóla gyðinga, jeshivur (Flt. Heb.: Jeshivot) kenndir við lærimeistara sína eða ættir þeirra sem stofnuðu skóla þeirra sem oft báru nöfn ættarinnar. Hallast maður frekar að bæjum við Rín frekar en kaþólskum strangtrúarskóla í Fulda er nafn Sæmundar í náminu er rætt. Kollur, gæti alveg eins verið leitt af fyrst liðnum í nafni Kolonymos ættarinnar (sem einnig má bera fram sem kal) og verið bein vísun til að Kollur gengi á jeshivu einhvers Kolonymos/Kolonomus prestanna. Þetta er vitaskuld bara tilgáta mín, en engu fráleitari en að kol í Kollur sé það sama og allt á hebresku.

Afsteypa af skreyti sem talið er hafa verið í húsi Kolonymos ættarinnar í Mainz.

II) KOLLEL: Hugsanlega hefur fullveðja maður, sem Sæmundur var líklegast orðinn, þegar hann hverfur frá námi og skilgreinir sig sem Koll er Jón Ögmundsson vitjar hans, vart lengur ver ungnemandi á jeshivu. Þá hefur hann verið orðinn hluti af Kollel (ísl: samkunda) sem var jeshiva fyrir fullorðna fræðaþuli eða kvænta menn. Þar lærðu (lernuðu svo notuð sé ís-jíddíska) menn dagana langa og unnu lítt annað þar fyrir utan. Þeir voru í fullu fræðastarfi. Ég veit sannast sagna ekki, hvort Kollel voru til á tímum Sæmundar en tel það þó líklegt. Koller er þekkt eftirnafn meðal gyðinga og er vart dregið af Kohler, kolanámu eða kolagerðamanninum á þýsku, heldur af Kollel á hebresku. Koller var maður sem stundaði trúfræði á háu stigi á Kollel. Kannski leysir þetta kollgátuna?

III STJÖRNUSPEKI: Annað sem Richard North láist að minnast á í rannsókn sinni á því hrafli sem þrátt fyrir allt er til um Sæmund í síðari heimildum og þjóðsögum, er þekking Sæmundar á stjörnum og stjörnufræði.

Orðið fyrir himinngeyminn á hebresku er Chalal sem hljómar óneitanlega einnig eins og Kollel

Stjörnufræði voru stunduð af sefardískum rabbínum (frá Spáni og Norður-Afríku) sem farnir voru að kenna á fræðasetrum í Vestur-Ashkenaz þess tíma sem Sæmundur var uppi á, þ.e.a.s. í Þýskalandi og austasta hluta Nútíma-Frakklands, t.d. í Strasbourg, þar sem gyðingleg búseta mun hafa hafist um 1000. Astrolabium (pl. Astrolabia; Isl. Stjörnudiskar/Stjörnuskífur), sem margir gyðingar í Spáni og í Portúgal voru meistarar í að smíða, bárust til Frakklands og Rínardals og elstu byggða gyðinga þar. Kennsla í stjörnufræði var hins vegar harla ólíkleg austur í Fuldu þar sem séra Edward Booth vildi staðsetja Sæmund í náminu. Heimildir frá Fuldu geyma hins vegar ekkert bitastætt um kennslu í stjörnuspeki.

Hér sjáið þið síðu úr saltara Blönku eða Mjallar (Sp. Blanca) af Castilíu og Loðvíks IX. Handritið er frá því um 1220. Á lýsingunni í saltaranum má sjá fjölfræðinginn  Abraham ben Ezra (1092-1167), útbúa samning með hjálp stjörnuskífu (Astrolabium) við tvo munka sem hafa rakað koll sinn (krúnu, Lat. Tonsura) meðan gyðingurinn ben Ezra ber kollhúfu. Abraham Ben Ezra var flæmdur frá Spáni árið 1140 og lifði alla ævi flökkulífi í Norður-Afríku, Palestínu, Sýrlandi, Ítalíu og á Englandi. Frá Englandi fór hann til Rúðuborgar í Normandí, áður en en hann settist að í ellinni í Suður-Frakklandi. Meðal margra rita hans um hin ólíklegustu málefni var handrit sem síðar hefur verið nefnt  Keli ha-Nechoshet (bókstaflega á ísl: ritgerð um koparinn) og gerð stjörnuskífunnar. Ritið var snemma þýtt yfir á latínu. Ekki er ólíklegt að menn sem lærðu á stjörnur í skóla líkt og Sæmundur mun hafa gert samkvæmt varðveittum upplýsingum, hafi lært á stað þar sem kennd var notkun stjörnuskífunnar. Það gerðist helst hjá gyðingum búsettum við Rín og miklu frekar þar en hjá þeim sem bjuggu norðan og austan við Rín eða austar í Evrópu. Þeir síðastnefndu voru fyrst og fremst uppteknir af trúarlegum vangaveltum, en síður af stjörnuspeki.

Mikveh i Worms (efst) og neðst í Speyer

Lokaorð

Með þessum viðbótum mínum finnst mér grein Richards North um Sæmund í Ashkenaz ekkert vitlausari en svo margt annað sem ritað hefur verið um Sæmund Fróða. Það er að minnsta kosti gaman að greininni og hver veit, kannski var Sæmi Kolur ungur fræðimaður (koller) á kollel (háskóla) í Mainz? Það er svo gaman að láta sig dreyma. En varast ber að trúa því öllu.

Við endum í gamansömum tón, því fyrrnefndur fróðleikur er allt fúlasta alvara; Nú býst maður við því að Steinunn Kristjánsdóttir eða einhver annar fornleifafræðingur sem grefur prufuholur út um allt, fari næsta sumar að Odda og finni þar algjörlega óáfallið astrolabium, tefillin Sæmundar og jafnvel bút af lögmálsrúllu hans.

Líklegt má einnig teljast, að hellirinn sem byrjað var að rannsaka í Odda árið 2018 geymi mikveh (trúarlegt bað, laug) Sæmundar. Sæmundur hefur ekki lagt í að grafa sig lengra niður að grunnvatni eins og menn gerðu við böðin (hreinsunarlaugarnar) í Speyer, Worms, Köln og Friedberg (frá 13. öld; Friedberg liggur norðaustur af Frankfurt am Main). Um böðin skrifaði ég m.a. um í ritgerð um guðshús gyðinga á miðöldum (1986) sem var síðasta ritgerðin mín sem ég skrifaði um leið og ég vann með kandídatsritgerðina. En á þeim tíma datt manni sannast sagna ekki í hug að velta fyrir sér Sæmundi Fróða á vesturbakka Rínar. En eitt sinn fór hann yfir Rín og alla leið aftur heim til sín.

Marx Brider: Oy vey, Koller der shlemyel iz antlafn.

Vau?

Tsu Iseland, aoyf di tsurik fun a groys treife fish.

Af Nathan án Olsens

Fyrir nokkrum árum síðan skrifaði ég stutta grein um mjög svo skemmtilega kattarleit danska gyðingsins Fritz Nathans sem ungur hafði farið til Íslands til að stunda verslun. (Sjá kattargreinina á dönsku hér)

Ég lék mér að því hér um árið að skrifa smákafla úr sögu gyðinga á Íslandi, og geri reyndar enn. Þar sem mér þóttu sagnfræðingar sem rituðu um gyðinga á Íslandi, fyrst og fremst vera að rífast um hver hefði verið andstyggilegri við gyðinga fyrir stríð, Framsóknarmenn eða Sjálfstæðismenn, eða vildu gera annan hvern Dana á Íslandi að gyðingi (sjá meira hér), sá ég annan vinkil á sögunni. Hatur Framsóknarmanna og Sjálfstæðismanna skiptir vitaskuld engu máli, því svæsna gyðingahatara getur maður bent á í báðum herbúðum en einnig á meðal íslenskra vinstri manna, t.d. krata. En inn á milli voru hins vegar ágætismenn í öllum búðum.

Síðar sneri ég mér um alllangt skeið í frítíma mínum að rannsóknum mínum á brottvísun flóttamanna af gyðingaættum frá Danmörku á stríðsárunum sem ég uppgötvaði fyrstur manna og ritaði um það bók sem olli því að danskur forsætisráðherra baðst afsökunar á gerðum forvera sinna (sjá hér). Það þoldu t.d. ekki vinstri menn í Danmörku, því hatur þeirra á gyðingum er mikið og óskiljanlegt - en uppgötvar maður að í ættum framsækinna vinstri manna í Danmörku voru oft svæsnustu nasistarnir. Þessi ósköp virðast nefnilega ganga í ættir, þótt ekki sé hægt að útiloka trú og uppeldi.

Ég hafði hitt Ove Nathan, son Fritz Nathans. Ove var prófessor í eðlisfræði við Niels Bohr stofnunina og um tíma rektor Hafnarháskóla, og við það má bæta að hann var einnig Íslandsvinur. Áður en hann  dó  fékk ég hjá honum  ýmsar upplýsingar um föður hans, sem hann kynntist þó lítið þar sem hann var ungur er faðir hans dó. Ég vissi því ýmislegt um Fritz Nathan áður en ég skrifaði þessa grein mína um kattarleit hans í Reykjavík. Barnabarn hans, Daniel Nathan, bróðursonur Ove Nathans hafði þá áður (1993) skrifað stutta grein í tímaritið Rambam sem ég ritstýrði löngu síðar. Í það skrifaði ég einnig grein mína um Nathan og fressið sem Fritz Nathan leitaði að fyrir konu sína, sem hann kvæntist í Stokkhólmi.

Móðurbróðir móður minnar, Helgi Þórðarson, hafði eitt sinn sagt mér frá Nathan eins og hann man eftir honum ungur og sá hann á götu í Reykjavík. Helgi sagði mér það kringum sumarið 1976 eða 1977, að Fritz Nathan hefði gelt eins og hundur og ósjálfrátt og þótti ungum drengjum í Reykjavík það afar fyndið, merkilegt og minnisstætt.  Mér varð um og ó þegar Helgi heitinn lýsti  þessum ósköpum í Nathan fyrir mér nokkuð myndrænt.

Um daginn var ég svo að lesa fyrsta hluta ævisögu Vilhjálms Finsens sem afi minn hafði átt, þegar ég rakst á lýsingu á Nathan. Vilhjálmur Finsen taldi að Nathan hafi verið haldinn sjúkdóminu Vítusardansi (Sct Vitusdans), sem venjulega er talinn sami sjúkdómur og í dag er kallaður Huntingtons Chorea.  Væntanlega hefur Vilhjálmur Finsen haft rangt fyrir sér, því Huntington sjúkdómurinn lýsir sér öðruvísi og alvarlegar en kvilli Nathans. Nathan dó heldur ekki úr Huntingtons sjúkdómi sem er alvarlegur taugasjúkdómur sem dregur menn til dauða.

Vilhjálmur Finsen ritaði svo um Nathan:

...Nathan, sem var rauðhærður og freknóttur Gyðingur, hafði ferðast um landið sem farandsali, safnað pöntunum [fyrir] alls konar erlendar vörur hjá smákaupmönnum og gengið ágætlega“.  Svo greinir Finsen frá því hvernig Nathan stofnaði heildverslunina Nathan & Olsen með Carl Olsen, sem Finsen hafði hinar mestu mætur á. 

Síðan skrifar Finsen:

„Nathan þjáðist af  Vítusardansi (Sankt Veitsdans) svo óskaplegum, að stundum var ekki komandi nærri honum, en að því gat vitanlega ekkert gert. Höfuðið á honum hristist og skókst þá hræðilega, ul leið og hann rak upp ýmis undarleg hljóð, barði höfðinu við borð, stóla og veggi og spýtti í allar áttir.“

Mig grunar að Fritz Nathan hafi verið haldinn slæmu tilfelli af Tourette heilkenni, sem fólk sem ekki þekkir til getur lesið sér til um á netinu (t.d. hér).

Aðra gamansögu, örlítið illkvittna segir Finsens af Nathan:

„Nathan var sagður kvensamur i meira lagi, en vegna áðurnefnds sjúkleika átti hann erfitt með að kynnast sæmilegum stúlkum. Þetta vissu kunningjar hans í Reykjavík. Þeir vissu líka, að Nathan var mjög nærsýnn og náttblindur. Nú hugsuðu þeir sér eitt sinn, að þeir skyldu leika á Nathan.

Hann bjó þá á Amtmannsstíg. Þeir fengu í lið með sér danskan mann Henningsen að nafni, en honum hafði skolað hér á land til Brydesverslunnar, og var hann vefnaðarvörusérfræðingur. Kvöld eitt klæddu þeir Henningsen í kvenmannsföt, kápu, hatt og slæðu og létu hann vera á vakki á Amtmannstíg, þegar Nathan kom heim úr mat. Nathan kom spýtandi og geltandi upp stíginn, þegar stúlkan vindur sér að honum ósköp hæversklega og segir: „Gott kvöld, herra Nathan.“ Meira sagði „daman“ ekki. Nathan var ekki lengi að átta sig, fór undir eins að klappa á handlegginn á „stúlkunni“ og leit á hana á annan hátt, en það var ekki við komandi að stúlkan vildi fara með honum heim. Það  var þó fyrst fyrir framan húsið, að Henningsen gaf sig skellihlæjandi fram, en Nathan fór einn sneyptur upp í herbergi sitt.  Að frátöldum nefndum ágöllum var margt prýðilegt um Nathan heitinn.“

Mig grunar að þessum Henningsen hafi þótt ansi notalegt að klæðast ótvíræðum kvenmannsfötum endrum og eins, líkt og oft hendir ýmsa karla. Í byrjun 20. aldar fóru menn þó ekki í árlegar skrúðgöngur til að hylla slíkar hetjur og fjölbreytileika kynhneigðanna. En ungir menn geta líka oft verið fjári illkvittnislegir í uppátækjum sínum og er þessi saga til marks um að þannig hafi ungir menn alltaf verið; Helvítis fífl og fábjánar og sumir eru þannig víst alla sína tíð fram í háa elli. Er nema von að konur átti sig hvorki upp né niður á þessum frumstæðu lífverum og öllu hátterni þeirra. Enn sú mæða...

Heimildir:

Finsen, Vilhjálmur 1953. Alltaf á heimleið. Bókaverzlun Sigfúsar Eymunssonar H.F. Reykjavík.

Ok Þetta.

Julius A. Leibert, fyrsti rabbíninn á Íslandi

Fyrsta trúarathöfn á Íslandi eftir að kristinn siður var upp tekinn á Íslandi árið 1000, var haldin rúmlega 941 árum eftir formlega kristnitöku á Alþingi. Það var trúarsamkoma gyðinga og það þurfti heimsstyrjöld til að ný trú væri iðkuð í þessu menningarlega einsleita landi okkar.

Að öllum líkindum kom fyrsti rabbíninn sem stýrði trúarlegri athöfn á Íslandi á vegum Bandaríkjahers til Íslands. Það var á haustmánuðum 1942. Hann hét Júlíus Amos Leibert og var nokkuð merkilegur karl og talsmaður nútímalegs gyðingdóms, reformed Judasism. Þó Leibert hafi aðeins komið tvisvar eða þrisvar til Íslands er nokkuð öruggt að hann sé fyrsti rabbíninn sem þjónaði söfnuði gyðinga á Íslandi. Þykir mér því ærin ástæði til að minnast hans, því hann var á allan hátt mjög merkilegur maður.

Zelig Lebedko fæddist i Litháen

Julius Amos Leibert fæddist ekki sem Bandaríkjamaður. Hann var eins og margir í aðrir Bandaríkjamenn  fátækur innflytjandi í hinu stóra landi. Innflytjendur leituðu þangað til að bæta kjör sín og á stundum til að forða sér frá ofsóknum og vísum dauða vegna ofsókna í heimalandi sínu.

Leibert fæddist í Litháen þann 20. mars árið 1888. Sumar heimildir herma þó að hann hafa fæðst þegar árið 1885; Og að hann hafi með vilja verið yngdur í skjölum til að eiga betri möguleika að því komast til Bandaríkjanna. Er Julius fæddist, heyrði Litháen undir rússneska keisaraveldið.  

Julius Leibert var ekki það nafn sem þessum fyrsta rabbína á Íslandi var gefið á Lithaugalandi. Drengnum var gefið hið gyðinglega nafn Zelig, og ættarnafnið var í rússneskum stíl, Lebetky, en um aldamótin 1900 var hann einnig skráður sem Zalkan Lebedko (Lebedky og einnig Lebedkin sem eru nöfn sem afleidd eru af ha Levi).  

Zalkan fæddist í bænum Kedainiai, litlum bæ sem gyðingar kölluðu Keidan á jiddísku. Keidan er ekki mjög langt frá Kaunas, sem gyðingar kölluðu þá Kovno (sjá grein um frægðarför mína í þeim bæ hér).  

Nafn Lebedky-ættarinnar hefur að öllum líkindum einnig verið skráð á litháísku, þegar hún var leyfð sem tungumál í Kedainiai. Um það leyti sem Zelig fæddist lögðu Rússar blátt bann við notkun litháísku. Menn voru fangelsaðir eða myrtir, prentuðu þeir svo mikið sem stafkrók á því máli. 

Foreldrar Zalkans Lebedkos voru þau Chaim HaLevi Lebedky (ca. 1851-1936), sonur Itzik HaLevi Lebedkys (1806-1888), sem var sonur Dov (Berel) HaLevi Lebedkys (1751-1806). Móðir hans var Leya eða Ley (Leah), fædd Weintraub (1848-1902). Móðir Zelig Lebedky dó úr krabbameini í maga árið 1902 og Chaim andaðist skömmu síður. Árið 1904 flutti Zalkan/Zeug til Bandaríkjanna ásamt 6 systkynum sínum. Systkynin hétu Morris, og systurnar hétu (Fanny) Feige Elle sem síðar giftist Weinstein. Aðrar systur voru Bluma Magil, sem flutti til Kanada, Esther Feldman sem bjó í New York, Rachel Sager og Molly Moskowitz sem bjuggu í Los Angeles.

Í Bandaríkjunum breytti Lebetky hinn ungi, líkt og margir í hans sporum, um nafn og hét upp frá því Julius Amos Leibert. Systkini hans tóku einnig þetta nýja nafn. Rabbí Leibert sagði síðar sjálfur frá, að Leibert-nafnið hefði hann tekið til að fagna því frelsi, Liberty, sem honum hlotnaðist í Bandaríkjunum. Leibert líktist Liberty að hans mati

Samkunduhúsin í Kedainiai

Þegar Zalkan/Julius fæddist, voru margar synagógur, bænahús og gyðinglegir skólar í Kedainiai. Sjö bænahús á seinni hluta 19. aldar.  Meirihluti íbúa bæjarins í lok 19. aldar voru gyðingar. Gyðingar settust fyrst að í bænum á 17. öld og bærinn varð mikilvæg trúarmiðstöð og lærdómssetur, og ekki aðeins fyrir gyðinga. Skoskir mótmælendur settust þar einnig að. Í dag eru varðveittar tvær fallegar byggingar frá 19. öld í Kedainiai sem fyrir helförina voru samkunduhús. Þau eru i dag notuð sem söfn bæjarins. Kaidan var einnig þekkt fyrir framleiðslu sína á agúrkum (súrsuðum gúrkum) og var bærinn og næsta nágrenni helsti framleiðandi agúrka í baltnesku löndunum.

Fyrir 1920 hafði gyðingum fækkað mjög í Kedainai. Margir trúaðir gyðingar flýðu þangað frá Póllandi og Hvíta Rússlandi árið 1939, en eftir að Þjóðverjar komu til bæjarins í lok júní 1941 myrtu þeir fram til ágústbyrjunar sama ár 325 gyðinga í bænum. Aftökurnar fóru fram í tveimur skógum umhverfis bæinn og það með dyggri hjálp margra heimamanna. Þeir gyðingar í Kedainai sem eftir lifðu og sömuleiðis 1000 gyðingar frá minni þorpum í nágrenninu voru myrtir við ána Smilaga. Þar var fólkið látið grafa skurði, sínar eigin grafir. Það var skotið á staðnum, lík þeirra rænd og síðan heygð í skurðunum.

Gyðingum í Keidainai smalað saman til aftöku

Það verður því að viðurkennast að Helförin heppnaðist vel í Litháen með dyggum stuðningi heimamanna. Á okkar tímum dýrka margir Litháar morðingjana sem þjóðhetjur og er af því MIKIL SKÖMM þegar þeir þramma árlega um götur stærstu bæja Litháens með fullu leyfi yfirvalda. Breytt hefur verið um nöfn á götum og þær hafa á síðari árum fengið nöfn gyðingamorðingjanna.

Vinsæll rabbíni á faraldsfæti

Ferill Leiberts sem rabbína í Bandaríkjunum var mjög langur og spannaði allt frá 1915 fram yfir 1960. Maðurinn var mikill vinnuþjarkur og gat í raun aldrei sest í helgan stein.  

Julius A. Leibert stundaði nám að kappi í landi möguleikanna. Framhaldsnám  stundaði hann við Hebrew Union College i Cinncinati í Ohio undir  prófessor Julian Morgenstern. Morgenstern var einn af af fremstu guðfræðingum og stofnendum Union of American Hebrew Congregations (UAHC), hreyfingu sem síðar var kölluð  Union for Reform Judaism (URJ) . Julius Leibert lauk rabbínanámi sínu árið 1915, en fyrir utan guðfræðinámið lagði hann stund á laganám. Smá hlé urðu á náminu  vegna herþjónustu Leiberts í fyrri heimsstyrjöld. Hann þjónustaði sem rabbíni í bandaríska hernum, en fór þó aldrei til átakasvæða í Evrópu.

Fyrsta embætti hans eftir þjónustu í hernum sem rabbíni mun hafa verið við Beth El samkunduhúsið í Scott, South Bend i Indiana og síðar Aavath Shalom söfnuðinum í Indianapolis.

Julius Leibert kvæntist árið 1919. Kona hans hét Leona Goodmann (1896-1971),

Um þrítugt fékk hann embætti við nýtt samkunduhús, Emanu-El í borginni Spocane i Washingtonfylki, þar sem honum var mjög vel tekið og honum og konunni var gefinn bíll árið 1920 sem þakklætisvottur fyrir vel unnin störf. Ferðuðust hjónin vítt og breitt í bílnum um vesturhéruð Bandaríkjanna.

Leibert lét mikið til sín taka í Spokane, m.a. við byggingu nýs samkunduhúss og var mjög virkur í starfi fyrir ungmenni. Hann lét einnig í sér heyra opinberlega og oft þurfti á því að halda því á þessum slóðum var mikið gyðingahatur sem aðrir Evrópumenn, þ.á . m. lúterskir Svíar höfðu flutt með sér í ríkum mæli frá gamla landinu. Í Spokane starfaði Leibert frá 1919 til 1923.

1923 til 1928 þjóðnaði Leiberts í Temple Israel á Langasandi (Long Beach) í Kaliforníu og um tíma í Temple Emanuel í Los Angeles.

Í lok árs 1930 var Leibert tilnefndur kapellán fyrir Hollywood Legion 43, sem var 43. deild í American Legion sem eru samtök fyrrverandi hermanna. Þessi deild var talin ein  stærsta deild herdeildarinnar. Sem meðlimur af varaliði yfirmanna þótti hann efnilegastur til að gegna þessari heiðursstöðu.

Leibert starfaði einnig í CCC, Civil Conservaton Corps, þar sem ungmenni fengu nytsama vinnu við ýmsar framkvæmdir í hinu mikla atvinnuleysi 4. áratugarins. Leikarinn Walther Matthau mun eitt sumar sem unglingur hafa verið í vinnu ungra gyðinga undir stjórn Leiberts og fór leikarinn frægi fögrum orðum um það sumar. Myndin hér fyrir neðan er frá haustinu 1935 er Leibert stjórnaði nýjárshátíð fyrir gyðinga sem unnu fyrir CCC. Nokkrir kollegar Leiberts úr prestastétt bandaríska hersins tóku einnig þátt. Leibert er annar frá vinstri.

Árið 1933 venti Leibert sínu kvæði í kross og starfaði mestmegnis um tíma sem lögmaður í Los Angeles og oftast fyrir lítilmagnann. En svo braust síðari heimsstyrjöldin út og Leibert fór aftur í búning kapelánsins (chaplain) í Bandaríkjaher.

Til Íslands kom Leibert árið 1941

Julius Amos Leibert var Army Chaplain og major að tign frá 1940 og síðar lieutenant colonel og starfaði hann í Bandaríska hernum fram til síðla sumar 1945. Hann ferðaðist víða innan Bandaríkjanna sem og og utan á stríðárunum, og meðal annars til Íslands. Til Íslands kom hann haustið 1942. Til að byrja með höfðu gyðingar í herjum Breta og Bandaríkjamanna ekki með sér rabbína (sjá hér og hér). Samkomur fóru fram undir stjórn kantora eða þeirra sem best voru að sér í helgisiðum gyðingdóms.

Ýmsar heimildir eru til um komu hans 1942 er hann stjórnaði nýárshátíð (Rosh Hashanah) og friðþægingadegi (Jom Kippur), en þó helstar þær upplýsingar sem fram koma í blaði Bandaríkjahers The White Falcon. Skemmtilegustu lýsinguna á fyrstu heimsókn Leiberts er hins vegar að finna í Wisconsin Jewish Chronicle 23. október 1942 í dálki Boris Smolin, Between YOU and ME:

And here ar regards from the Jewish boys in Iceland and Greenland - Chaplain Major Julius Leibert of the U.S. army, who is stationed at Jefferson Barracks, St. Louis, Mo., has just returned from a special overseas mission. - He conducted services in Iceland on Rosh Hashanah and Yom Kippur. - More than 800 Jewish soldiers attended these services, among them, at least 40 officers and men of the RAF - On his way back from Iceland, Major Leibert conducted services for Jewish soldiers in Greenland and Labrador. - This is perhaps the first time in recorded  history that organized Jewish services have been held in these far-flung northern outposts. In Iceland Major Leibert found two Jewish families, one of the refugees.

Yfirmaður herja Bandaríkjanna á Íslandi, Charles Bonesteel heimsótti söfnuð gyðinga á  Íslandi haustið 1942. Myndin byrtist í The Daily Times Tribune i Alexandria í Indiana í december 1942. Maðurinn með gleraugum til hægri við hershöfðingjann er enginn annar en Julius Leibert.

Sama mynd, en óskorin í The Edwardsville Intelligencer (Edwardsville, Illinois), 18, maí 1944. Sjá einnig Morgunblaðið.

Árið 1943 tók rabbíni að nafni William H. Rosenblatt við trúarhaldi meðal gyðinga á Íslandi og síðar starfaði á landinu rabbíni sem hét Abraham Goldstein. Oft tóku flóttamenn af gyðingaættum, sem fengið höfðu að setjast að á Íslandi í lok 4. ártugarins, að taka þátt í þeim samkomum. Einn þeirra sem mest kom til bænhalds og stærri hátíða var Hans Mann. Hans (síðar Hans Jakobsson) fékk og notaði lengi bænabók (siddur) sem Bandaríkjaher gaf út á stríðsárunum. Fjölskylda íslenskrar konu Hans hefur vinsamlegast leyft mér að nota mynd af bókinni sem er nú í þeirra eigu.

Gyðingar hittust til bænahalds á ýmsum stöðum í Reykjavík og nágrenni borgarinnar. Í White Falcon árið 1945, má sjá ýmsa staði: 6. mars 1946 var t.d. bænahald í Finley skála (Day Room) kl. 11.00. Á þriðjudegi var guðsþjónusta í Davis Theater kl. 18.00, White Rose Hall Theater í Reykjavík klukkan 19.30 og í Turner Kapellu sömuleiðis kl. 19:30. Laugardaginn 10. mars var guðsþjónusta á skrifstofu rabbínans í Dailey-bragga kl. 11:00.

Áður en Leibert kom til landsins, sá Benjamin Feldman um að all færi sómasamlega fram.

Gyðingar og Henrdik Ottósson árið 1945.

Leibert, annar frá vinstri í aftari röð, á ráðstefnu rabbína í hernumvið Harvard háskóla í maí 1943.

Eftirstríðsárin

Eftir síðari heimsstyrjöld þjónaði Leibert í ýmsum söfnuðum í Bandaríkjunum, bæði í föstum stöðum og í afleysingum. Hann var í Pensacola í Florída  (1951-1954), síðar í Anchorage í Alaska, San Luis Obispo, Eureka og San Rafael (1956-57) og Santa Cruz (1957-58) í Kaliforníu.

Júlíus og kona hans settust um tíma að í Marin County árið 1956 og byggðu þar upp söfnuðinn Rodef Sholom og hann kenndi einnig trúarbragðasögu við menntaskóla í Marin. En þar staldraði hann heldur ekki lengi við, þótt meiningin hefði verið að setjast þar að og njóta ævikvöldsins. Önnur og ný verkefni biðu ávallt þessa eldhuga.

Fangelsispresturinn Leibert 1954-57

Julius Leibert tók árið 1954 að sér sálusorgarstörf fyrir gyðinga sem voru fangar í San Quentin fangelsinu. Hann gegndi einnig störfum sem kapellán í fangelsunum í Folsom og Alcatraz, og þar fyrir utan þjónaði hann á flugstöð hersins í Hamilton (Hamilton Air Force Base).

Störf Leiberts sem fangelsisprests voru mjög athyglisverð og honum var mjög annt um réttindi fanga sem bandarísk yfirvöld reyndu að brjóta á og niður. Árið 1957 sagði hann starfi sínu lausu við San Quentin fangelsið. Það gerði hann vegna þrýstings frá yfirvöldum. Hann var einn þeirra Guðs manna sem neitað harðlega að gangast undið lygamælapróf. Yfirvöld vildu að sálusorgarar í fangelsum létu upplýsingar í té sem fangar hefðu hugsanlega trúað prestum sínum fyrir. Julius Leibert lét þá þessi orð falla við brottför sína úr fangelsiskerfinu:

"If the word of a man of God is not enough - be he rabbi, priest or minister - he might just as well take of his clerical gown and bury them". 

Hann sagði enn fremur:

"I resent the thought of having mechanical means testing my credibility".

Leibert skrifaði með hjálp Emily Kingsbery bókina Behind Bars, What A Chaplain Saw in Alcatraz, Folsom & San Quentin . Bókin, sem kom út árið 1965, sýnir verk og hugsanir manns sem mat öll mannslíf jafnt og dæmdi ekki menn æðsta dómi þegar þeir höfðu þegar verið dæmdir brjálæðislega löngum og hörðum dómum í hinu miður réttláta og jafnvel sjúka réttarkerfi BNA, þar sem vísvitandi hefur verið trampað á rétti minnihlutahópa þjóðfélagsins; kerfi sem fleiri og fleiri Íslendingar virðast þó aðhyllast.

Að loknum störfum í þágu fanga, þjónaði Leibert söfnuði í Santa Cruz, en gat þegar hann "komst á aldur" fyrir enga muni sest í helgan stein.  Hann hóf nú að leiða guðsþjónustur í Reno í Nevada. Hann var fyrstur rabbína nýs safnaðar í þeirri borg. Árið 1964 gaf hann söfnuðinum (Temple Sinai) sína eigin Torahrúllu, sem er enn notuð.  Mark Davis uppeldissonur Sammy David jr., (sem tekið hafði gyðingatrú eftir bílslys), las upp úr er hann var fermdur (Bar mitzvah) í Reno árið 1973. Um Nevada skrifaði Leibert, sem var maður andlegs frelsis: “Nevada is the only state that has shed hypocrisy by allowing liberal attitudes.”

Leibert með fyrsta bar mitzva-drengnum (fermingabarninu) í Temple Sinai íReno 1964. Hann heitir Stephen Jaffe og býr enn í Reno.

Julius Leibert andaðist árið 1968 og hvílir við hlið konu sinnar Leonu í grafreit gyðinga á Hills of Eternity Memorial Park í Colma, San Mateo County í Kaliforníu.

Höfundur: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, í apríl 2017

 

Fyrri færslur um fyrstu samkomur gyðinga á Íslandi:

Fyrstu trúarsamkomur gyðinga á Íslandi

The first Jewish services in Iceland 1940-1943

Þakkir/Thanks: to Josh and Jeff Weinstein, New York.

Jews are still not welcome in Iceland

Last weekend I attended Mr. Felix Rottberger's birthday party. My good friend Felix, who is the first Jew born in Iceland, celebrated his 80th birthday. The birthday party was not held in Iceland but in Germany. His parents fled from Berlin to Iceland in 1935, later to be expelled by Icelandic officials in 1938.

Only a few people in Iceland fought openly for the rights of the family to stay there. Among them was a Danish diplomat, the first secretary in the Danish embassy in Reykjavik, C.A.C. Brun, who managed to delay the expulsion of the family to Germany and prevent that the family was shipped back to Germany in 1938. The Icelandic Government prepared a letter in Danish and German to the Danish authorities, in which the government announced that if Denmark didn't want the Jews expelled from Iceland in Denmark, Iceland would pay for their further deportation to Germany.

The exile in Denmark was not a very hospitable one either. Finally in 1955 after years of post-war harassment by Danish authorities Felix' parents Hans and Olga Rottberger moved to Germany with all their children and settled in Konstanz in the South of Germany. Later Felix moved to the city of Freiburg near the border to France and Switzerland, where he worked for decades as the caretaker of the old Jewish Cemetery in Freiburg.

When I received my invite to Felix Rottberger's birthday Party in August, I immediately began trying to get Iceland to invite Felix and his wife Heidi to Iceland to visit the country that expelled him at the age of two.

Felix, who is man of no great means, has as a devout Jew a longing to visit the grave-sites of his grandmother Helene Mann and her son and brother of Felix' mother, Hans Mann. My intention was for Felix to see the good things happening in the country which could not accept him 78 years ago and among other things to meet with the Jews living in Iceland.

The newly elected president of Iceland, historian Guðni Th. Jóhannesson, was immediately prepared to invite the Rottbergers to a reception and a grand dinner at his residence south of Reykjavík when they come to Iceland. However, an Icelandic president is not a man with the same power in the Icelandic society as the president of the USA or France have in their countries respectivly. The office of the Icelandic President is a tiny institution with a very limited budget. Thus the president advised me to contact the Icelandic government, i.e. the Foreign Ministry. I immediately wrote to the foreign minister, Mrs. Lilja Dögg Alfreðsdóttir, who asked her permanent secretary to respond. The ministry on behalf of the government in office condition such an invite by handing the responsibility for it to the University of Iceland, where in the view of the ministry there should be held a conference in connection with an invite to Felix Rottberger.

When the media in Iceland are at the same time reporting about a record bad financial situation for Icelandic Universities, such an conference and invitation to Felix Rottberger wasn't anything which could be arranged in the nearest future. And a conference on what is the Foreign office thinking about, one must ask? Whom to blame for expelling Jews from Iceland in the later 1930ies? We know all the details. The research has clarified the crimes. The political parties responsible, and in office at that time, where the very same parties which are in office today.

Maybe someone is eager to discuss who was most anti-Semitic, the Independence Party (Sjálfstæðisflokkur) or the centre-right liberal Progressive Party (Framsóknarflokkur). Actually members of both parties were in the 1930s well inspired and fascinated by the Nazi ideology, and in the post-War period even members of a small Icelandic Nazi party were incorporated in the Independence Party. Some of the former Nazis where promoted to important and high positions in Icelandic post-WWII Society.

Felix, with the black hat and his Israel-tie, surrounded by his siblings, relatives, children and grandchildren in Freiburg on 24 September 2016. All photos  by Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

The coming elections for the Icelandic parliament (Alþingi), at the end of October, were triggered after the fall of Prime-Minister Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, after he and his wife were exposed in the Panama Papers revelation as major Icelandic owners of off-shore assets well hidden from the tax office of the Icelandic welfare state.

The former PM, who is hoping for a swift come-back after the Panama Paper scandal, has blamed his fall on an international conspiracy lead by the Jewish business magnate George Soros. The blaming-it-on-George Soros - phenomenon is widely seen in Nazi and right extreme circles. Now Soros is also to blame for the moral perversion of a former Icelandic Prime Minister. The present foreign minister, who could not see the moral importance in inviting a Jew who was expelled from Iceland 78 years ago supports the candidate for the PM-office in the coming election, who blames his own cock-ups on Soros.

Could it be that Foreign Minister Mrs. Alfreðsdóttir also believes that George Soros was behind the alleged conspiracy against the former Prime Minister? At least she now openly supports a person who is in the habit of blaming his mistakes on a Jewish businessman and a Holocaust-survivor.

 There will be another government after the present one, which I sincerely hope will invite Mr. Rottberger to Iceland. Let's hope that a new government doesn't condition an invite for Mr. Rottberger with a seminar on the situation in Gaza.

Icelanders must learn to take collective responsibility for past mistakes and not blame all things bad which happen in Iceland on foreigners and the surrounding world. The blaming game, and in particular blaming the foreigners, and in extreme cases blaming the Jews for home-made mishaps, seems to be the main weakness of the Icelander, whenever there is the slightest trouble or crisis on the home front.

Icelander expelled Jews in the 1930s and have since than had a very strict and reclusive immigration policy were the "uniqueness" of the population has been seen as one of the arguments for admitting as few new settlers as possible. In 1939 one heard the same arguments for expelling the Rottberger-family as one hears for not admitting Syrian war-refugees today.

Since Icelanders, all 330.000 of them, are so unique and so eagerly want to play a role among the nations (which is also a phrase not so seldom heard), why not publicly apologize for the bad treatment of Jewish refugees in the 1930s and let an old man feel that he is welcome in Iceland after all the years of official silence since his family was cast out of Iceland in 1938?

The warm-hearted nature and wits of Mr. Rottberger is something Iceland would have benefited from if he had been allowed to become an Icelandic citizen. There is still time to become acquainted with him. Iceland can in fact still learn a lot from the world which surrounds it. People elsewhere are not so different from Icelanders.

Photo Vilhjálmur Örn Vilhjalmsson

On 4 October 2016 Felix Rottberger will be decorated by the German president Joachim Gauch with the Verdienstorden der Bundesrepublik Deutschland in Berlin. Felix receives this honour for his lifetime efforts to educate about the Holocaust and the fate of the Jews in Germany. That mitzvah has become one of the most important ones in Felix Rottberger's life. Now Felix can call himself a "Ritter" (Knight) - A Knight of the Holocaust education and remembrance: Such knights are important in times where so many people try to forget or distort the memory.

From the web of the German President

Felix Rottberger, Freiburg im Breisgau
Verdienstkreuz am Bande

Der ehemalige Mitarbeiter der jüdischen Gemeinde in Freiburg hat sich als Zeitzeuge bei der Erinnerungsarbeit große Verdienste erworben. 1935 flohen seine Eltern vor dem NS-Regime zuerst nach Island, wo er geboren wurde, 1938 mit ihm weiter nach Dänemark. Dort musste er sich getrennt von seinen Eltern verstecken und lebte in ständiger Angst, entdeckt zu werden. Um die Auswirkungen von Rassismus und Nationalismus zu verdeutlichen, geht Felix Rottberger seit langem in Schulen und Begegnungsstätten, diskutiert mit jungen Menschen über die Zeit des Nationalsozialismus und schildert eindringlich das Verfolgungsschicksal seiner Familie. Zudem bietet er für Schulklassen und Gruppen immer wieder Führungen in der Synagoge und auf dem jüdischen Friedhof in Freiburg an, bei denen er auch anschaulich jüdische Sitten und Gebräuche vermittelt. Mit seinem großen persönlichen Einsatz hat Felix Rottberger in Freiburg eine besondere "Kultur des Miteinander" geprägt.

Ritter Rottberger

Í gærkveldi sat ég eftirminnilega afmælisveislu Felix Rottbergers í Freiburg am Breisgau í Suður-Þýskalandi, er hann hélt upp á 80 ára afmæli sitt. Reyndar var afmælisdagurinn þann 16. sl. en veislan var haldin í gær í samkomuhúsi í austurhluta Freiburg ekki allfjarri heimili Felix, en hann býr í húsi í eigu gyðingasafnaðarins í Freiburg sem stendur við grafreit gyðinga, þar sem hann starfaði löngum sem umsjónar og gæslumaður.

Sjá nýlega færslu um Felix hér

Því miður gat ég ekki fært honum gjöf frá Íslandi, nema gott boð frá forseta Íslands, Guðna Th. Jóhannessyni sem er reiðubúinn að opna dyr sínar og bjóða til veislu til heiðurs Felix á Bessastöðum. Það er gott til þess að vita að flóttamenn séu einnig velkomnir þar á bæ. Það ættu Íslendingar að muna sem hatast út í flóttamenn nútímans og muna að þeir heyrast æði oft fara með sömu hatursyrðin um flóttamenn okkar tíma og þau fúkyrði sem féllu um gyðinga á Íslandi á 4. áratug 20. aldar.

Því miður gat íslenska ríkisstjórnin ekki boðið Felix nema að stinga upp á því að það yrði gert í tengslum við Háskóla Íslands, sem er vitaskuld í fjársvelti og hefur engin tök á að bjóða mönnum nema að fyrirvari sé góður. Utanríkisráðuneytið stakk upp á ráðstefnu. Um hvað, mætti maður spyrja? Kannski um hverjir voru meiri nasistar Framsóknarflokkurinn eða Sjálfstæðisflokkur á 4. áratug síðust aldar. Það er óþörf spurning. Svarið er einfalt og þarfnast ekki ráðstefnu. Gyðingahatarar voru til í báðum flokkum og jafnvel einnig í Alþýðuflokknum. Kannski vilja menn nota tækifærið til að ræða Palestínu yfir hausmótunum á gyðingi sem var vísað úr landi á Íslandi fyrir 78 árum síðan? Hvað varð um íslenska gestrisni.

Rottberger sjálfur hefur mestan áhuga á að heimsækja grafir ömmu sinnar, Helene Mann, og móðurbróður síns, Hans Mann.

Felix ásamt tveimur barnabarna sinna í veislunni í gær.

Áður en gengið var í veislusal í Freiburg í gær kom hún "Ilse", og söng vísur og eina mjög blauta, enda Ilse á höttunum eftir hvaða karli sem er og tilkynnti það á allan mögulegan og ómögulegan hátt. Vakti þetta óneitanlega mikla kátínu gesta. Einstaklega gott uppistand hjá Fräulein Ilse. Hún hefði örugglega ekkert á móti því að fá boð til Íslands, þar sem hún gæti náð sér í sveitamann (Framsóknargaur) og tugtað hann aðeins til og átt með honum börn og buru þegar hún væri ekki að þvo rykið og mál steinana meðfram vegunum hvíta.

Vona ég að íslensk stjórnvöld endurskoði ákvörðun sína, eða einhver önnur stofnun, t.d. íslenska þjóðkirkjan sem að mestu þagði þunnu hljóði í stað þess að hjálpa gyðingum, og bjóði Felix Rottberger og konu hans til Íslands, til að sýna að hann sé velkominn til þess litla lands sem sem svo lítilmótlega vísaði honum og fjölskyldu hans úr landi fyrir 78 árum síðan.

Það er ekkert að óttast hann er ekki terroristi frekar en 99,99999 prósent allra flóttamanna. Þeir sem hatast út í útlendinga í nauð eru hinir sönnu hryðjuverkamenn.

Felix Rottberger er nú riddari

Í tilefni af afmæli Felix Rottberger var honum veitt riddaratign í Þýskalandi. Ekki væri dónalegt ef Guðni Th. Jóhannesson forseti Íslands gæti séð til þess að einn lítill fálki flygi á brjóstið á Felix þegar hann loks kemur til landsins - þar sem hann fæddist -  en þar sem mátti ekki eiga heima.

Þýskaland, þýska ríkið, hefur nú veitt honum Verdienstkreuz am Bande og því fylgir riddaratign - og mun hann taka við nafnbótinni við athöfn í Berlín á næstunni. Hér má lesa rökin fyrir þessum heiðri og þar er Íslands vitaskuld getið - án þess þó að níðingsverk stjórnvalda sé nefnt. Íslensk yfirvöld létu þau dönsku vita, að ef Danir vildu ekki skjóta skjólshúsi yfir fjölskylduna, þá borgaði Ísland fyrir brottvísun þeirra frá Danmörku til Þýskalands. Já, þá voru menn svo sannarlega tilbúnir að borga.

Ég óska Felix innilega til hamingju með riddaratignina, og ef Ísland getur ekki boðið riddurum fæddum á Íslandi til landsins, er ég hræddur um að Ísland sé á andlegu flæðiskeri statt. Hugsið um það á þessum sunnudegi.

Felix Rottberger, Freiburg im Breisgau
Verdienstkreuz am Bande

Der ehemalige Mitarbeiter der jüdischen Gemeinde in Freiburg hat sich als Zeitzeuge bei der Erinnerungsarbeit große Verdienste erworben. 1935 flohen seine Eltern vor dem NS-Regime zuerst nach Island, wo er geboren wurde, 1938 mit ihm weiter nach Dänemark. Dort musste er sich getrennt von seinen Eltern verstecken und lebte in ständiger Angst, entdeckt zu werden. Um die Auswirkungen von Rassismus und Nationalismus zu verdeutlichen, geht Felix Rottberger seit langem in Schulen und Begegnungsstätten, diskutiert mit jungen Menschen über die Zeit des Nationalsozialismus und schildert eindringlich das Verfolgungsschicksal seiner Familie. Zudem bietet er für Schulklassen und Gruppen immer wieder Führungen in der Synagoge und auf dem jüdischen Friedhof in Freiburg an, bei denen er auch anschaulich jüdische Sitten und Gebräuche vermittelt. Mit seinem großen persönlichen Einsatz hat Felix Rottberger in Freiburg eine besondere "Kultur des Miteinander" geprägt.

Heidi Rottberger, eiginkona Felix Rottberger, tilkynnir gestum, með tárin í augunum, að eiginmaður hennar hafi hlotið Verdienstkreuz Þýskalands og hann þakkaði henni og sagðist aldrei hafa getað orðið það án hennar, enda er Heidi hans hans stóra hjálparhella og hefur borið 5 börn þeirra hjónanna. Myndina efst tók ég í byrjun mánaðarins, er Felix var á ferð í Danmörku og hélt fyrirlestur á eyjunni Møn. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Sögunni gefur enginn grið

Það er ekkert nýtt að Íslendingar sendi flóttamenn til Noregs, þó það sé í dag gert með skýrri tilvísun til gildandi laga, íslenskra sem alþjóðlegra. Íslendingar sendu fyrst flóttamann, sem yfirvöld vildu ekki á Íslandi, til Noregs árið 1938, en þá var það lögleysa (sjá hér).

Myndin efst er fangamynd af manninum sem vísað var úr landið árið 1938, fyrst til Noregs og síðar til Danmerkur. Myndin var hins vegar tekin síðla árs 1940 þegar Danir freistuðu þess að afhenda höfuð flóttamannsins og fjölda annarra í hans sporum á silfurfati til Þjóðverja, þó svo að Þjóðverjar hefðu alls ekki beðið um að fá þennan mann eða flesta þá aðra sem Danir ákváðu upp á eigið frumkvæði að selja í hendur nasista. Danir gerðust strax auðmjúkir þjónar erlends afls í landi sínu. Sumir danskir sagnfræðingar halda því fram í dag, að samvinna danskra yfirvalda við Þýskaland Hitlers eftir 9. apríl 1940 hafi verið Dönum og gyðingum til góðs. Það er ljóst dæmi um sambland pólitískrar brenglunar og erfiðleika Dana almennt við að horfast í augu við ljótari hluta sögu sinnar.

Maðurinn á myndinni, sem var þýskur gyðingur, var þó sem betur fór ekki sendur til Þýskalands, því Þjóðverjar vildu ekki sjá hann. Hann bjargaði sér árið 1943 til Svíþjóðar, en bjó síðar eftir stríð í Horsens í Danmörku (sjá meira hér). Hins vegar tókst Dönum eftir mikinn hamagang að senda 21 gyðing í dauðann (sjá hér).

En hinir fínu, dönsku sagnfræðingar sem flestir hafa menningarlegar rætur í flokknum Radikale Venstre, og sem telja samvinnuna við nasismann heillaráð, minnast vissulega ekki einu orði á hin dönsku ríkismorð á gyðingum í verkum sínum.

Fagur er sá vilji margra Íslendinga að setja til hliðar þá alþjóðlegu samþykktir nútímans sem þeir hafa undirritað varðandi flóttafólk. En kirkjugriðaviðburður prestanna, og að því er sagt frú biskups, í Laugarneskirkju var þó ekki neinum til gagns og síst að öllu þeim sem vísað var úr landi. Persónulega vill sá sem þetta skrifar að að Íslendingar hjálpi fólki í vanda - að því marki sem það er hægt fyrir litla þjóð. En margt ber að hafa í huga.

Íslenska kirkjan gat því miður heldur ekki hjálpað árið 1938 þegar gyðingnum Alfred Kempner var vísað úr landi (sjá hér). Þá voru engin grið gefin. Árið 1938 voru heldur ekki til þau lög sem urðu til vegna morðanna á 6 milljónum ættingja Kempners, sem "stórmerkileg" þjóð í Evrópu ákvað að útrýma og það með dyggri hjálp milljóna íbúa á meðal flestra þjóða í Evrópu. Reyndar leitaði Kempner ekki til íslensku kirkjunnar, og mér vitandi var enginn kirkjunnar maður, íslenskur, svo raunsær og mikill í sér að láta sig mál hans varða. Sigurbjörn Einarsson sagði þó meiningu sína á nasistum meðan aðrir þögðu. Það þurfti japanskan prest, frá landi þar sem flóttafólk fær heldur ekki nein grið, til að eygja þann möguleika að leita náða við fórnar- og fyrirgefningaraltari kirknanna.

Ekki voru teknar myndir af handtöku Alfreds Kempners árið 1938. Menn verða að láta sér nægja hugsýn höfundar. En kvikmyndin sem tekin var í og utan við Laugarneskirkju mun hins vegar ávallt minna okkur á að miskunnarleysi var enn við völd á Íslandi árið 2016. Framgangur kirkjunnar í málinu var þó skrýtinn. Í stað þess að beita sér fyrir mótmælum kirkjunnar almennt, leggst biskup í kirkjugriðaaðgerð sem endaði mjög sorglega.

 

Tvímenningarnir, flóttamennirnir frá Írak, sem starfsmenn kirkjunnar ætluðu að veita grið, koma frá landi þar sem yfirlýstur vilji allra þeirra sem berast á banaspjót er að að útrýma gyðingum og ríki þeirra Ísrael, sem stofnað var af þeim sem lifðu af síðust morðölduna í Evrópu. Gyðingahatur er því miður það lím sem sameinar mismunandi fylkingar múslíma. Flestir múslíma er sammála um að kenna gyðingum og t.d. Bandaríkjamönnum og Bretum um allar sínar ófarir. Margt fólk á Vesturlöndum er einnig sammála þessu og kallar ólmt á eyðingu Ísraelsríkis, og til er fólk sem í því óeðli styður öfgasamtök og hryðjuverk til dáða - jafnvel fólk í læknastétt. Er nema von að blessuð nútímakirkjan hrópi það sama og verji menn sem ugglaust vilja útrýmingu eina lýðræðisríkisins í Miðausturlöndum, Ísraels, þótt vandi flóttamannanna frá Írak og t.d. á Sýrlandi sé fyrst og fremst heimatilbúinn og til kominn vegna haturs innan trúarbragða þeirra og öfgahugsjóna.

Kristin kirkjan, og þar á ég við allar deildir hennar, hefur eins og við vitum ofsótt gyðinga síðan Kristnin varð til. Þið sem á táknrænan hátt hafið étið gyðinginn Jesús og drukkið blóð hans hafið vonandi hugsað út í það hvað sú táknræna athöfn ykkar þýðir. En gleðjist, allt er í himnalagi. Ykkur er öllum fyrirgefið af trúnni. Táknrænt gyðingaát gefur nefnilega þegar upp er staðið fyrirgefningu syndanna. Fyrirgefning syndanna var sett inn í Kristindóm og Íslam til að réttlæta ákvæðin um að fjarlæga þá sem fylgdu trú þeirri (Gyðingdómi) sem var afrituð og skrumskæld á svo klunnalegan hátt. Kristnir menn hömuðust því í meira en 1800 ár gegn gyðingum og múslímar eru enn að, því eygja 70 jómfrúr í paradís að launum.

Flóttamennirnir tveir frá Írak í Laugarneskirkju eru vissulega ekki jafnsaklausir og Alfred Kempner var forðum. Alfred Kempner kom á ófölsuðum skilríkjum til landsins og laug ekki til um aldur sinn.

En ykkur, sem vilduð þessa menn úr landi og talið eins og þeir sem vildu fyrir enga mundi gyðinga á Íslandi á 4. áratug síðustu aldar, verður svo sannarlega fyrirgefið. Ef þið trúið mér ekki og eruð ekki búin að henda út biblíunni, gluggið þá í guðspjöllin þeirra Mattheusar 26, 26-29, Markúsar 14, 22-25, Lúkasar 22, 17-20 og ekki síst fyrra bréf hins samkynhneigða Páls postula til Korintumanna 11, 23-26. Eins er nær alveg viss um að norska kirkjan, sem ekki kom 765 norskum gyðingum til hjálpar í síðara stríði, muni veita tvímenningunum grið í kirkju sínum fyrst þeir fengu ekki að vera á Íslandi á kostnað Biskupsstofu. Frú biskup gæti líklega bara haft samband við biskupakollega sína í Noregi og sagt þeim að veita þeim grið. Fyrst olíuveldin í Arabíu hjálpa aðeins hryðjuverkamönnum, er fræðilegur möguleiki á því að eina olíuveldið á Norðurlöndum hjálpi flóttamönnum.

En ekkert er sem sagt að óttast á hinsta degi. Ykkur verður nefnilega öllum fyrirgefnar syndir ykkar, gyðingamorðin, tvískinnungurinn og kalinn í garð flóttamanna. Múslímar sem brennt hafa kirkjur eru líka í allgóðum málum. Ef þið hámið í sífellu í ykkur hold og blóð Jesús meistara yðar er ykkur borgið. Það er hreinsandi matur og hentugur við öll tækifæri.

Verði ykkur að góðu og megi tvískinnungurinn, oblátungshátturinn og hinn heilagi vínandi standa í ykkur alla leið frá koki niður í rassgat. Sögulaus þjóð á vart annað skilið.

Dummheit ist: Glauben, genug zu wissen

Þegar útlendingar voru fáir á Íslandi, sáu sumir Íslendingar gyðinga í hverju horni. Þó gyðingar væru löngum ekki velkomnir á Íslandi, frekar en flóttafólk í dag, töldu margir Íslendingar sig snemma vita hverjir væri gyðingur og hverjir ekki. Íslendingar vissu þannig allt um alla, jafnvel þó þeir töluðu ekki við útlendingana - og það hefur greinileg ekkert breyst að því er ég best fæ séð.

"Gyðingurinn" Tierney

Þannig kom t.d. til landsins á seinni hluta 19. aldar kaupmaður frá Leith á Skotlandi sem Tierney hét sem seldi Íslendingum gamla garma. Tierney þessi var baptisti, en á hann var strax settur gyðingastimpill. Menn töldu víst að engir aðrir en gyðingar seldu fátæklingum "gömul pestarföt" frá Evrópu. Ég sagði frá þessum manni á bloggi árið 2013 og öðrum sem fengu gyðingastimpilinn á Íslandi, og hef nú frétt að hinn mikli maður Thor Jensen hafi verið bölvanlega við "gyðinginn" Tierney og að Tierney sé afgreiddur sem gyðingur í sögu Borgarness. Fróðari menn hafa einnig sett gyðingastimpilinn á Thor Jensen, þótt albróðir hans Alfred Jensen Raavad í Danmörku (sjá hér og hér) hafi verið gyðingahatari og afkomendur systkina hans hafi barist fyrir Danmörku í SS. Alfred Jensen hefði einnig verið liðtækur í hirð núverandi forsætisráðherra Íslands í að teikna hús í gömlum stíl til að friðþægja þjóðernisminnimáttarkenndina í sumum Íslendingum.

Hriflu-Jónas hittir Anítu sumarið 1934

Einn helsti forsvarsmaður hreinnar, íslenskrar menningar var Jónas frá Hriflu. Hann vildi líkt og Hermann Jónasson, flokksbróðir hans, helst hafa hér hreint og skyldleikaræktað blóð. Líklega hefur hann heldur ekkert skinbragð borið á "óvininn" þótt hann stæði við hliðina á honum. Reyndar veit ég þó ekki til þess að Jónas hafi látið út úr sér óyrði um gyðinga, líkt og ýmsir aðrir menn á Íslandi gerðu á 4. áratug síðustu aldar - og síðar.

Á myndinni hér fyrir ofan, (sem má stækka til muna ef menn kunna það), má sjá Jónas með föngulegri konu, sem heimsótti Ísland árið 1934. Kona þessi var fædd í Rúmeníu árið 1902 og hét Anita Joachim (síðar Anita Joachim-Daniel).

Anita var gyðingur. Hún vann sem blaðamaður í Þýskalandi fyrir stríð og var á ferð á Íslandi fyrir Associated Press ásamt hinum heimsfræga hollenska blaðaljósmyndara Wim van de Poll sem tók frábærar myndir á Íslandi sem nú má sjá á vef Þjóðskalasafns Hollands í den Haag.

Mogginn eys af eitri sínu haustið 1934

Líklega hefur Hriflu-Jónasi þótt unga konan æði fönguleg og ekkert haft á móti því að vera eilífaður með henni fyrir framan Héraðskólann að Laugarvatni. Nokkrum mánuðum síðar þótti hins vegar ritstjóra Morgunblaðsins það við hæfi að líkja Framsóknarmönnum við gyðinga og ritaði þessi leiðindi í leiðara blaðsins þann 25. október: "

"Oftast er málið sett þannig fram, að þeir, sem orðið hafa fyrir ,,grimdaræði nazistanna" sjeu dýrðlingar einir, sem ekkert hafi til saka unnið annað en það að vera af öðrum þjóðflokki en nazista-,,böðlarnir". Nú er það vitað að þýska þjóðin stendur í fremstu röð um mentun og alla menningu. Þess vegna verður Gyðingahatur þeirra mönnum algerlega óskiljanlegt, ef því er trúað að hinir ofsóttu hafi ekkert til saka unnið. Hjer er ekki tilætlunin að bera blak af þýskum stjórnvöldum hvorki fyrir meðferðina á Gyðingum nje á pólítískum andstæðingum sínum. En hafa þá Gyðingarnir í Þýskalandi ekkert unnið til saka? Jú, þeir væru öflug hagsmunaklíka í landinu, ríki í ríkinu, ,,aðskotadýr, nokkurskonar ,,setulið", sem hafði lag á að ota sínum tota altaf og alstaðar þar sem feitt var á stykkinu … Hatrið á þjóðflokknum stafar af því, að einstakir menn af Gyðingaætt höfðu misbeitt á ýmsan hátt þeirri aðstöðu, sem þjóðfélagið veitti þeim. Það er í rauninni hatrið á klíkuskapnum, sem hjer er orðið að þjóðhatri."

Fyndið, þegar maður hugsar út í eðli Sjálfstæðisflokksins. Ritstjóri Morgunblaðsins árið 1934 lauk þessari frumstæðu haturstölu sinni með þessum orðum:

,,Þýska Gyðingahatrið er sprottið af því, að einstaki menn þess þjóðflokks, þóttu hafa rangt við í leiknum. - Það er erfitt að fyrirbyggja það, að andúðin snúist til öfga, ef því fer fram að ranglátir menn og óþjóðhollir vaða uppi í þjóðfjelögunum. Og í því efni skiftir það engu máli, hvort þeir eru ættaðir frá Jerúsalem eða Hriflu." (Sjá hér).

Skyldi það vera svo að íslenska íhaldið hafi alltaf verið verstu gyðingahatararnir á Íslandi?

Heimskonan Anita borðar afdaladesertinn skyr. Á myndinni hér fyrir neðan má sjá Anitu með Guðmundi Finnbogasyni og Jóni Leifs á Þjóðminjasafninu í Safnahúsinu við Hverfisgötu (nú Þjóðmenningarhúsinu). Vart hefur maður séð glæsilegri mynd úr gamla Safnahúsinu.

Dummheit ist: Glauben, genug zu wissen

Anita blessunin flýði tímanlega til Bandaríkjanna, því líkt og vitgrannir vinstri menn og öfgamúslímar gera gyðingum lífið leitt í dag, þá hamaðist Hitler í þeim á þeim árum. Í Bandaríkjunum hélt hún áfram ritstörfum þar til hún andaðist í því stóra landi möguleikanna árið 1978 - Hún ritaði og gaf út fjölda ferðabóka í ritröðinni "I am going to" sem komu út á ensku og sumar á þýsku í Basel í Sviss. Á seinni árum hefur hún, þökk sé veraldarvefnum, orðið þekkt fyrir þessa fleygu setningu, mottói sem ég hef lengi fylgt: "Dummheit ist nicht: wenig wissen. Auch nicht: wenig wissen wollen. Dummheit ist: glauben, genug zu wissen."

Þegar greint var frá myndum Wim van de Poll á hinni ágætu vefsíðu Lemúrnum og einnig Reykjavík.com árið 2012 hefðu blaðmennirnir nú mátt fylgja ofangreindu mottói Anítu. Myndir hollensk listaljósmyndara heilla Íslendinga því þeir sjá Íslendinga, en þeim er djöfuls sama um útlendingana sem á mörgum myndanna voru. Þannig hefur "What do you think about Iceland-afstaða Íslendinga alltaf verið. Ekkert bitastætt var því skrifað um Anitu Joachim eða Wim de Poll þegar fólk komst fyrst í myndirnar frá frá heimssókn þeirra á Íslandi árið 2012.

Til dæmis er þessi mynd af stúlku lýst svona á Reykjavik.com af breskri konu sem lítur á málið úr sínum sínum þrönga menningarkassa: "I wonder what this young lady pictured below was listening to; perhaps it was the golden age classic “My Baby Just Cares for Me” by Ted Weems and his Orchestra. We may never know, but it does make for a cracking soundtrack to go with these fabulous photos!"

Stúlkan á myndinni kallaði sjálfa sig Daisy og var ekki hætishót íslensk og gæti alveg eins hafa verið að hlusta á þýska eða danska slagara á ferðagrammófóninum frekar en eittvað engilsaxneskt raul.

Fyrst þegar þýskur rithöfundur, Anne Siegel, las um ferðir de Polls og Anitu Joachim til Íslands, var farið aðeins dýpra í efnið en pennar Lemúrsins, en Siegel er hins vegar fyrirmunað að greina frá uppruna Anitu Joachims líkt og hún í athyglisverðri skáldsögu sinni um þýskar konur á Íslandi eftir stríð fer kringum það eins og köttur um heitan grautinn af hverju þær þýsku komu yfirleitt til Íslands. Mætti halda að þær hafi allar verið að leita að afdalarómantík. Það er enn óskrifuð saga og fer í gröfina með þeim flestum ef fjölskyldur þeirra kunna ekki því betri deili á forsögu þýsku mæðranna og ættingja þeirra í gamla landinu sem rústaði Evrópu. Íslendingar hafa líklegast miklu frekar áhuga á því hvað þeim fannst um Ísland, frekar en að vilja vita einhver deili á þeim.

Ach so, þar sannast aftur gæði orða Anitu: Dummheit ist: Glauben, genug zu wissen.

Blessuð sé minning Anitu Joachim-Daniels! Hún vissi sko sínu viti.

Anita Joachim og Willem van de Poll á Íslandi.

Meistari Willem van de Poll (1895-1970) var að taka mynd af þér, án þess að þú vissir af því. Hún verður birt hér að neðan í athugasemdum, nema að þú hafir verið að lesa bloggið mitt nakin/nakinn.

Help build the Or HaTzafon Synagogue in Reykjavík

In memory of all the Jews whom Iceland closed her doors on in the 1930s, as well as those who were expelled from Iceland to Nazi-Germany - and honouring the few Jews who made it to Iceland, who never dared practise their religion due to prejudice in the Icelandic society, I seek support from Israeli based firms and others who support the state of Israel, asking them to support the building of the very first synagogue in Iceland, which I find appropriate to call the Or HaTzafon synagogue - The Reykjavík synagogue of the Northern Lights - Samkunduhús Norðurljósanna in Icelandic.

The numbers of Jews in Iceland is steadily growing. Jews with very different backgrounds settle in Iceland. Jewish tourists are also numerous in Iceland all year round. Seders and other religious gatherings have been held regularly in Reykjavík - in later years in co-operation with the Chabad movement. Now is the time for a synagogue in Reykjavík.

(1) Otto Weg (Ottó Arnaldur Magnússon) a refugee from Leipzig, who despite his Ph.D. degrees never obtained a job in his field in Iceland. The University of Iceland, which was lead by two Nazi sympathising deans took care of that (2) Hans Mann (Chanoch ben Zelig/Hans Jakobsson), nearly got expelled from Iceland together with his mother (3) Helena Lea Mann. Olga (Mann) Rottberger (4), Hans Mann´s sister and Helena´s daughter was expelled from Reykjavík, Iceland with her husband Hans Rottberger(5) and two children.

In 1937 at a party in the Danish Embassy in Reykjavík the Prime Minister of Iceland Hermann Jónasson (1), said to a Danish diplomat in Iceland, C.A.C. Brun (2), who assisted many Jews harassed by Icelandic authorities: "It is a Principal issue, Iceland has always been a clean Nordic country free from Jews, and those who have have come into the country in recent years have to leave". The son of Jonasson, Steingrímur Hermannsson, was also a politician and a supporter of Yasser Arafat in Tunisia (see here) and Jónassons grandson, Guðmundur Steingrímsson, is the former chairman of the party Björt Framtíð (Bright Future), which was one of the parties which voted for the Boycott of Israel in Reykjavík. Also present in the Danish Embassy in 1937 was Thor Thors (3) who later became Iceland´s ambassador in Washington. With his speech at the UN assembly, co-authored with Abba Eban, he played an important role in the UN recognition of Israel in 1948.

Two of Iceland´s major authors in the 20th century, Guðmundur Kamban and Gunnar Gunnarsson were Nazis. Many Icelander are in denial of that fact. Here you can see Gunnar Gunnarsson leaving a meeting with Hitler in March 1940 together with Hinrich Lohse (with raised arm), the German who was responsible for the the ghettoization of the Jews of Latvia.

Remembering the victims of Icelandic anti-Semitism

Several families and individuals, who made it to Iceland as refugees in the late 1930s, were expelled from Iceland. The expulsions were ordered by the ministry of Justice and executed by the Reykjavík city Police, which in 1939 was lead by an Icelandic Nazi, Agnar Kofoed Hansen, who as a part of his training spent a summer in a SS-training unit in Germany.

Some of the ugly Icelandic racist faces of the past: (1) Björn Sv. Björnsson, a member of the Waffen SS, the son of the first president of the Icelandic Republic. He was rescued from prosecution in Denmark and lived many years in Argentina (2) Agnar Kofoed Hansen, an Icelandic Nazi, chief of Police in Reykjavík 1939. He received training with the SS in Germany (3) Davíð Ólafssson, a member of Icelandic Nazi Party studied in Nazi Germany (1936-1939) without obtaining any degrees; After WWII he was a MP and the director of the National Bank of Iceland (4)Nazis marching in Reykjavík. (5) Sigurjón Sigurðsson. Member of the Icelandic Nazi party. Sigurðsson was the Chief of the Reykjavik Police 1947-1985. Reykjavík´s Anti-Semitic history is not a new phenomenon.

Nazis marching in Reykjavík, a city with a dark past.

In the future the Or HaTzafon Synagogue in Reykjavík would be a proper way of remembering and honouring the victims of Icelandic anti-Semitism in the past and the present. A vibrant Jewish life in Reykjavík is the only way to fight the hate which has been burning in Reykjavík since Jews tried to find safe haven in this little/big city of Iceland before WWII.

(1) Karl Kroner, a Jewish doctor from Germany, who treated Hitler in WWI, was expelled from Iceland. He managed to get to the USA with his German wife and son. (2-3) Dr. Felix Fuchs and Dr. Stefanie Karpeles Fuchs of Vienna were expelled from Iceland. They fled to Copenhagen, from where they managed to sail with the last ship from Gothenburg in Sweden to the US, before Denmark was occupied by the Germans. (4) Alfred Kempner of Leipzig was expelled from Reykjavík to Copenhagen. The Icelandic authorities wrote to the Copenhagen Police that Iceland would pay for his further transport to Germany if that was necessary. These people survived the Holocaust but several Jews from Austria, Germany and Poland, who tried to get to Iceland, didn´t. They sent letters to the authorities in Reykjavík and the Icelandic embassy in Copenhagen as well as Danish consulates in Poland, Austria and Germany. They were denied help, BECAUSE THEY WERE JEWISH, but at the same time Iceland opened its doors to German and Norwegian workers. These Jews are the reason why there should be a synagogue in Iceland!

Why support from Israel?

Few days ago the Reykjavík City Council passed a motion which bans any use of Israeli products in the City of Reykjavík. The boycott was supposed to benefit the Palestinian people. When the City council realised that this sad and ridiculous move would hit Reykjavík harder than it would ever affect Israel, it was retracted for re-consideration.

There was a of course a great amount of hypocrisy of the Reykjavík city majority ruling. Therefore a building of a synagogue in Reykjavík with financial support from Israeli firms and organisation as well as organisations and individuals that support Israel, is important. What is more natural in such a free and understanding city like Reykjavík, to allow the building of a synagogue, where Jews can pray and peace can be respected.

Few years ago the Reykjavík City Council passed a motion which allows Icelandic Muslims to build a mosque in Reykjavík. That was a very understandable move taking into account that few extremist Muslims in Iceland, who fraternised with the US Embassy in Reykjavik, already had bought a house of prayer, where support to extremism is cherished. They were supported by extreme groups in Saudi-Arabia. The City Council of Reykjavík even donated a very good plot for the new alleged non-extremist mosque in Reykjavík. Allegedly support for the building of the first mosque in Iceland comes from the authorities and financial giants in Saudi Arabia. Such a mosque is of course necessary for all the Syrian refugees which Icelanders, who incidentally also are against circumcision of boys, ritual slaughter and Israel, now want to invite to Iceland.

Has anythin changed since the 1930s? No, when Israeli products are banned from the small North Atlantic capital city, while some Icelander find it acceptable for Icelandic Muslims to chant Dammed Jews (Icel. Helvítis Gyðingar) at rallies, where there are no Jews but only Icelandic supporters of Israel, there is still a problem in Reykjavík. A problem, which will very likely only be solved by a synagogue in Reykjavík.

Support the building of a Synagogue in Iceland

All those who love Israel should support the building of a Synagogue in Reykjavík. The location for the Synagogue could easily be right in front of the Town Hall of Reykjavík, where there are free plots. Certainly one of them can be used to honour those who were victims of Icelandic Nazis and anti-Semitic Politicians and officials. A monument remembering the victims of atrocities committed by Icelandic Nazi policemen, politicians and anti-Semitic public figures could be erected beside the synagogue.

Please pass this on to those who financially would like to support a synagogue in Reykjavík. If support is found, a foundation would be created in Reykjavík, lead by a committee of Jews in Iceland and Israel and hopefully the construction could begin in the near future, aided also by the Reykjavík City council in the same manner it facilitated the planned mosque of Reykjavík for not to mention the Russian Orthodox church, soon to be built i down-town Reykjavík.

(1-2) While Jews couldn´t find safe haven in Iceland, an Estonian war criminal could. Evald Mikson (who adapted the the name Eðvald Hinriksson in Iceland) had a good life in Iceland. When Dr. Efraim Zuroff of the The Simon Wiesenthal Center in Jerusalem in the early 1990s asked for an investigation into Mikson´s crimes, Icelandic Politicians collaborated with Estonian politicians to halt the investigations. Left wing politicians, among them a socialist Mayor of Reykavík, attacked Israel and argued that Mikson was an innocent man and a victim of an Israeli/Jewish man-hunt. An independent Estonian historical commission has since confirmed the crimes of Evald Mikson. (3) Ruth Rubin, one of Mikson´s victims. According to witnesses she was raped by Mikson in a Tallinn prison before she was shot. (4 and 5) Jón Baldvin Hannibalsson, formerly Iceland´s foreign Minister and Iceland´s ambassador to the USA, as well as the  Icelandic hero in the independence process of the Baltic States. Despite a high fall from his political podium after it became known that he had sexually harassed minors, this man is still a star in the Baltic States and regularly attacks Israel and Jews in the Icelandic media.

(1) Due to anti-Israel and anti-Semitic sentiments among the Left in Iceland, this is the most usual way of seeing Israel's flag in Iceland. (2) Former World Champion Chess Master Bobby Fischer, and a anti-Semite got a special Icelandic citizenship and lived in Reykjavík for the rest of his life spewing vicious hatred of Jews of the Internet (3) Sign in a bike-repair shop in Reykjavík saying Jews are not welcome. A caravan rental in Reykjavík also excluded Jews as their customers (4) The "bike-Nazi", who put up the sign about Jews not being welcome in his shop (5) During an anti-Semitic exhibition at a Reykjavík art gallery a young Jewish couple from the US discovered this drawing on a blackboard on which guests at the exhibition were asked to express their feeling about Israel. This perversion is also an Icelandic product.

Further Reading:

Gerstenfeld, Manfred (2015) Iceland´s Anti-Semitism is Not New, It Just Resurfaced. An op-ed in Arutz Sheva / Israel National News Op-ed. published 20 September 2015.

Vilhjálmsson, Vilhjálmur Örn (2004) Iceland, the Jews, and Anti-Semitism, 1625-2004, Jewish Political Studies Review 16:3-4.

Idem (2005). Medaljens Bagside - jødiske flygtningeskæbner i Danmark 1933-1945. Forlaget Vandkunsten, Copenhagen. (In Danish)

Idem (2015). The first Jewish services in Iceland 1940-1943. Fornleifur an  archaeological and historical blog written by the author).

Idem (2019).´Iceland´. In Adams, Jonathan / Heß, Cordelia (Ed.): Antisemitism in the North: History and State of Research (ISBN: 978-3-11-063482-2)
Open access publication. Read my and other articles here; My article you can also read here.

Zuroff, Efraim 2002, Operation Last Chance: One Man´s Quest to Bring Nazi Criminals to Justice. See also here and here for correct information on war criminal Evald Mikson in Iceland.

Til minningar um Lionel Cohen og Meyer Bubis

Síðari heimsstyrjöld er einnig hluti af Íslandssögunni, þótt sumum láti sér fátt um finnast. Þetta er brot af ljósmynd sem tekin var í Reykjavík 12. október 1940. Maðurinn á myndinni féll í Frakklandi sumarið 1942.

Árið 1994 birtist hópmyndin hér fyrir neðan í Jewish Chronicle á Englandi. Ég hafði beðið blaðið um að birta hana í von um að einhverjir þekktu þá sem sitja fyrir á hópmyndinni. Sigurður Guðmundsson ljósmyndari tók myndirnar og aðrar af gyðingunum í Gúttó á Friðþægingardeginum (Jom Kippur) í Reykjavík haustið 1940. Ég fékk bréf frá nokkrum þátttakendum og ættingjum þeirra hermanna sem lifðu síðar heimsstyrjöld af.

Einn þeirra sem ritaði mér var Maurice Kaye i Bournemouth á Englandi, sem sagðist vera maðurinn í miðröð lengst til vinstri með hönd mannsins fyrir ofan á öxl sér. Hann skrifaði að hanni hefði verið leikfimiskennari herdeildar sinnar í Reykjavík.

Ég stóð síðan í þeirri trú að þetta væri Maurice Kaye og sami maðurinn sem einnig sést á myndinni efst, og hef ég upplýst þetta í greinum sem ég hef skrifað um fyrstu samkomu gyðinga á Íslandi.

Í ágúst 2014 sá ég, að haldið var upp á 80 ára brúkaupsafmæli Maurice Kayes og konu hans Helen. Flest helstu blöð og fjölmiðlar Englands greindu frá þessum merka áfanga í lífi samlyndra hjón (sjá t.d. hér). Þar birtist brúðkaupsmynd af þeim hjónum frá 1934 og sannast sagna fannst mér hann ekkert líkur manninum á myndinni frá Reykjavík, sem hann sagðist vera. Maðurinn á myndunum í Gúttó er heldur ekki Maurice Kaye. Síðan kom ég fyrir stuttu síðan algjörlega fyrir tilviljun inn á bloggi Ellin Bessner, og sá þá hvers eðlis var.

Tvær efri myndirnar eru af Lionel Cohen, en neðsta myndin er af Maurice Kaye er hann kvæntist í Lundúnum árið 1934. Maurice var bláeygur er fjölmiðlar greindu frá 80 ára brúðkaupsafmæli hans árið 2014. Maðurinn sem hann telur sig vera á myndinni frá 1940 var svarteygur og í raun ekkert líkur Maurice Kaye.

Maðurinn á myndinni efst, sem tók þátt í Jom Kippur samkomunni í Reykjavík 1940, var Lionel Cohen, Kanadamaður frá Toronto, f. 12. apríl 1912. Hann kom til Íslands sem óbreyttur hermaður með The Royal Regiment of Canada. Árið 1942, þann 19. ágúst, féll hann aðeins 31 árs að aldri við Dieppe í Frakklandi og er greftraður í grafreit í Dieppe Canadian War Cemetery, Hautot-sur-Mer (sjá hér og hér). Hann var kvæntur Rose, síðar Richmond (1913-2005).

Hvar var þá Maurice Kaye?

Nú er ég viss um að myndin er alls ekki af Maurice Kaye sem enn býr í Bournemouth á Englandi 104 ára að aldri, heldur af Lionel Cohen. En við nánari athugun á þeim mönnum sem áður hafa ekki verið greindir af sjálfum sér eða ættingjum tel ég ljóst að leikfimisþjálfarinn Maurice Kaye standi hugsanlega efst í hægri röð við hliðina á Kurt Zeisel, sem á afkomendur á Íslandi. Maurice Kaye gæti þó hafa misminnt og hafa verið með við síðara tækifæri. Kaye sagði árið 2014 við fjölmiðla, að hann hafi verið tvö ára á Íslandi og hafi verið íþróttaþjálfari, og að hann hafi verið sendur til Íslands eftir að hafa slegið mann í andlitið vegna andgyðinglegra ummæla. Hann sagðist hafa verið var dæmdur af herrétti til að fara til Íslands.

Meyer Bubis

Annar Kanadamaður frá Toronto, sem reyndar var fæddur í Bandaríkjunum, var Meyer Bubis (f. 1914). Hann féll sömuleiðis í Frakklandi. Hans var saknað eftir átökin við Dieptte 19. águst 1942 var talinn af herstjórninni þann 1. nóvember árið 1942. Hann kom einnig til Íslands í júní 1940 og tók þátt í Jom Kippur-föstunni það ár. Hér ofar er mynd af honum á Íslandi og úr minningarbók um fallna kanadíska hermenn.

Meyer Bubis fékk hópmynd frá Jom Kippur samkomunni í Gúttó hjá Sigurði Guðmundssyni ljósmyndara og sendi myndina föður sínum Salómon í Toronto og skrifaði aftan á myndina:

"Pop, This is the first time in the history of Iceland that such a service has been held, Meyer. P.s. Take care of this for me, please. B66596 Pvt. M. Bubis, Royal Regiments Canada."

Ljósmynd Meyer Bubis sem hann sendi föður sínum í Toronto. Tæpum tveimur árum síðar féll Meyer Bubis í hinni misheppnuðu árás við Dieppe. Ontario Jewish Archives. Ljósm. Sigurður Guðmundsson. [Þetta er ekki sama "skotið"/ramminn og myndin ofar]

Lionel Cohen og Meyer Bubis

The Queen of Iceland

Ungur gyðingur frá Bronx, Milton Beck að nafni, var sumarið 1941 sendur til Íslands til að þjóna landi sínu með US Air Corps. Slík vist nærri norðurpólnum var erfið fyrir unga menn, og sér í lagi þá sem voru eins ákaflega ástfangnir og Milton. Nei, Milton leit ekkert á eftir "íslenska stúlka" eins og aðrir dátar. Á Íslandi hugsaði hann dagana langa um hana Idu sína Horowitz heima í Bronx.

Ida Horowitz var ung og efnileg stúlka sem Milton hafði deitað heima í New York, áður en Oncle Sam sendi hann norður í Ballarhaf. Í New York vann hann við að aka trukkum og á Íslandi hefur hann líkast til haldið því áfram. Meðan hann var fjarri góðu gamni pakkaði hún bindum í bindaverksmiðju.

Eins og góðum dáta sæmir, hafði hann mynd af henni uppi við á eins konar altari við rúmstæði sitt, meðan aðrir félagar hans voru með myndir af einhverjum ómerkilegum ljóskum og gjálífiskvendum á veggnum við kojuna sinn í bröggunum.

Síðla árs 1942 fengu einhverjir pörupiltanna á ritstjórn The White Falcon, blaðs Bandaríkjahers á Íslandi, þá hugmynd, að efna til keppni sem þeir kölluðu Command Sweatheart Hermenn Bandaríkjahers á Íslandi gátu sent inn ljós mynd af ástinni sinni, kærustu eða konu til að keppa um titilinn. Félagar Miltons læddust í helgustu vé hans og fengu lánaða mynd af Idu Horowitz og sendu hana í keppnina. Og viti menn, Ida vann titilinn enda íturfögur yngismey.

The White Falcon greindi frá þessum sigri í nokkrum klausum.

En böggull fylgir oft skammrifi. Frægðin fór víða og einnig heimilisfang Idu, sem var því miður birt í fjölda dagblaða í Bandaríkjunum.

Hlaut Ida mikið ónæði af þessari vegsemd og tign og eitt af vandræðum hennar voru þau ógrynni af bréfum, kortum og jafnvel pökkum sem bárust heim í litla íbúð hennar, þar sem hún bjó með móður sinni, hinni fátæku saumakonu Gussie. Bónorð og tilboð bárust stúlkunni frá nær gjörvöllum herafla Bandaríkjanna. Bréf voru borin í sekkjum heim til gyðjunnar og hún fékk einnig titilinn "the Queen of Iceland". Menn báðu hana um ljósmynd og eiginhandaráritun, ef hún vildi ekki giftast þeim.

Vitaskuld var Milton miður sín út af þessu og eyddi meirihluta þeirra tveggja ára sem hann dvaldi á Íslandi í að hugsa um að Ida hefði kannski tekið tilboði einhvers riddara á hvítum kadiljáki.

Milton kvæntist Idu árið 1943

Nei, Ida var Milt sínum trú og er Milton kom heim og 1943 í apríl létu þau rabbína pússa sig saman í íbúð foreldra hans. Var sagt frá því sérstaklega í blöðunum, svona aðallega til þess  að koma í veg fyrir meira bréfastand frá mönnum á biðilsbuxunum. Ida var farin að draga mátt úr herafla BNA á Íslandi og víðar með fegurð sinni. "Maybe after I´m married they´ll stop" sagði hún með vonarneistann í augunum við New York Evening Post árið 1943 (myndin af hjónakornunum efst birtist í New York Evening Post árið 1943).

Smátt og smátt hættu bréfin að berast Idu í Bronx. Milton og Ida héldu síðan út í lífið, og fer greinilega engum sögum af lífi þeirra eftir þetta ...nema að mig grunar að þau hafi flust til Florida í ellinni og að þar hafi Milton fengið slag fyrir sitt afbrýðissama hjarta um 1985 er Ida dansaði tvisvar sinnum við Chuck Leibowitz, en eins tel ég víst að Ida hafi stundað bingó og taí chi þangað til hún sameinaðist Milton sínum aftur í sjöunda himni. En ég veit auðvitað ekki neitt um það.

Þau gætu þess vegna verið enn á lífi. Þá gefa þau sig fram, ef þau googla sig og uppgötva að þau eru orðin að friðuðum fornleifum á Fornleifi.