Fiskur frá Íslandsmiðum í hollensku skipi ?

Jólanótt árið 1593 sukku 24 skip í aftaka suðvestanstormi við strendur Hollands á grynningum alræmdu við eyjuna Texel. Talið er að um 1050 sjómenn hafi farist þessa nótt. Eitt af þeim skipum sem fórust í þessu mikla óveðri var rannsakað af fornleifafræðingum á árunum 1987-1997. Verkefnið er hluti af miklu stærra verkefni neðansjávarfornleifafræðinga hjá stofnun fyrir neðansjávarfornleifafræði (ROB/NISA, sem í dag er hluti af Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) í Hollandi. Skipið sem hér greinir frá hefur fengið nafnið Scheurrak SO1. Það var stórt hollensk verslunarskip, 34 metrar að lengd og 8 metrar breytt. Skipið var byggt eftir 1571 samkvæmt trjáhringaaldursgreiningu.

Lestar skipsins voru fullar af korni frá Eystrasaltslöndum er það sökk, en einnig fundust í skipinu níu tunnur á efstu lest og þremur þeirra voru miklar leifar af fiski. Fiskur þessi hefur verið rannsakaður og er líklegt að þetta hafi verið skreið sem veidd og unnin í norðurhöfum og þá líklega við Íslandsstrendur.

Skreið 

Fornvistfræðingurinn Dick C. Brinkhuizen skrifaði árið 1994 merkilega grein, sem ég fékk eintak af hjá kollega mínum á Sjóminjasafninu í Amsterdam (Nederlands Scheepvaartsmuseum). Brinkhuizen kemst af þeirri niðurstöðu, að fiskurinn í tunnunum hafi mestmegnis verið þorskur (Gadus morhua), en einnig var þar að finna keilu (Brosme brosme) og löngu (Molva molva). Brinkhuizen telur að fiskurinn hafi verið matur áhafnarinnar. Sjáið einnig safn merkilegra forngripa sem fundust í skipsflakinu Scheuraak SO1 hér.

Fiskibeinin eru skorin/hafa skurðarmerkri á þann hátt að enginn vafi getur leikið á því að fiskurinn hafi verið verkaður sem skreið. Taldi Brinkhuizen líklegt vegna stærðar fisksins og tegundanna, að hann sé ættaður úr "norðurhluta Norðursjávar eða t.d. frá Íslandsströndum". Það síðasta er nokkru líklegra, vegna þess að skreiðarverkun var líklega erfið á svæðum við Norðursjó.

Leifar þeirrar skreiðar sem fannst í SO1 flakinu, er líklega það sem hér fyrr á öldum var kallaður Malflattur fiskur á Íslandi, eða plattfiskur á Hansaramáli eða stokkfiskur. Malflattur fiskur var einnig kallaður kviðflattur eða reithertur.              

Dökku svæðin eru þeir hlutar beinanna sem fundust í tunnunum og línurnar gefa til kynna hvar skorið hefur verið og hvernig. 

 

Þýska öldin (16. öldin) sem íslenskir sagnfræðingar kalla svo, var kannski ekki meira þýsk en nokkuð annað. Virðist sem Hollendingar/Niðurlendingar hafi í Hansasambandinu gert sig mjög heimakomna á Íslandi á 16. öldinni. Verslunin á þessum tíma í Hansasambandinu var alþjóðleg í vissum skilningi. Fiskinn gætu Hollendingar hafa keypt í Brimum, en alveg eins hafa sótt hann sjálfir.

Í dag er reyndar hægt að rannsaka hvaðan fiskur sem finnst við fornleifarannsóknir er uppruninn með DNA- rannsóknum. Hefur ritstjóri Fornleifs farið þess á leit við þá stofnun í Hollandi, sem sér um minjar frá SO1, að hún hafi samvinnu um rannsókn beinanna frá SO1 við íslenska fornleifa- og líffræðinga.

Kynning á skipinu á YouTube

 

Mynd efst: Tunnubotn og fiskibein úr SO1.

Ítarefni:

Brinkhizen, Dick C. 1994: "Some notes on fish remains from the late 16th century merchant vessel Scheuraak SO1": Offprint from: Fish Exploitation in the Past; Proceedings fo the seventh meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group. Edited by W. van Neer. Annales du Musée Royal de l´Afrique Centrale, Sciences Zoologiques no 274, Trevuren, 197-205.

Lúðvík Kristjánsson: Skreiðarverkur. Íslenzkir Sjávarhættir 4, s. 310-316.

Vatnslitateikning eftir Allaert var Everdingen (ca. 1650). Teylers Museum Haarlem. Klikkið á myndina til að sjá hana stærri. Er þetta mynd frá Íslandsströndum?

Athugasemdir

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 08:04]

Samskipti Íslendinga og Hollendinga á þessum árum voru töluverð. Getur verið að orðið "strax", komi úr hollensku? Man ekki eftir þessu orði í öðrum tungumálum. Reyndar þýðir "strax" á hollensku, "á eftir" (en ekki strax ).

Sömuleiðis eru orðin "mjólk" og "mjelk" líkara úr þessum tungumálum en úr ensku og skandinavísku, "milk-melk".

[FORNLEIFUR, 28.9.2011 kl. 08:32]

Best að leiðrétta þetta straxx: http://en.wiktionary.org/wiki/straks

Mjólkin flýtur í Hollandi, en ekki tel ég að framburðurinn sé þaðan kominn og tel ég ólíklegt að margt sé í íslensku úr hollensku nema orð sem varða skip, siglingar og og sjómennsku, sem eru alþjóðleg orð.

F-orði (Fuck) mun þannig upphaflega vera komið úr hollensku inn í ensku, og er nú notað um allan heim.

Sjá: http://is.wikipedia.org/wiki/Hollenska

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 09:39]

takk fyrir þetta, hefði svosem getað gúgglað þetta sjálfur

samt er þetta orð, strax (straks) ekki notað svo neinu nemi, nema hér og í hollensku (að ég held) en í Hollandi er það mikið notað líkt og hér, en hefur aðra merkingu þar, þ.e. : síðar, á eftir o.s.f.v.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 09:44]

Hollenskan virðist líkust íslenskunni af þessum málum:

ÍslenskaEnskaHollenskaÞýskaAthugasemd
eta köttur tún	eat cat town (bær)	eten kat tuin (garður)	essen Katze Zaun (girðing)	Enska og hollenska hafa haldið germönsku t; í þýsku hefur orðið breytingin t→s/z/tz
epli pípa þorp	apple pipe (Scun)thorpe	appel pijp dorp	Apfel Pfeife Dorf	Enska og hollenska hafa haldið germönsku p; í þýsku hefur orðið breytingin p→f/pf
þenkja bróðir þorn	think brother thorn	denken broeder doorn	denken Bruder Dorn	Enska hefur haldið germönsku þ; í hollensku hefur, eins og í þýsku, orðið breytingin þ→d
(í gær) garn dagur	yesterday yarn day	gisteren garen dag	gestern Garn Tag

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 28.9.2011 kl. 11:39]

Málsifjafræði eru hættuleg fræði að fara út í, en ég er með dágóða þekkingu á hollensku nokkuð viss um að hollenska sé ekki meira skyld íslensku en danska, norska eða sænska.

Hins vegar höfðu Hollendingar mikinn efnahagslega áhuga á Íslandi fyrr á öldum eins og segir í gömlu kvæði, og Íslendingar nutu góðs af verslunaráhuga Hollendinga:

Allen die willen naar Island gaan

om kabeljauw te vangen

en te vissen met verlangen.

Naar Iseland naar Iseland

naar Iseland toe,

tot drie dertig reizen

zijn zij noch niet moe.

[Allir vilja Íslands til, til að eltast við þorskinn, að fiska af þrá til Íslands, til Íslands, Íslands til. Eftir þrjátíu og þrjár ferðir þangað höfum við enn ekki fengið nóg].

[Vilhjálmur Eyþórsson, 28.9.2011 kl. 11:56]

Hollenska er það germanskt mál, sem telst skyldast ensku, þ.e. Engil- Saxnesku. Annars heyrði það svæði, sem nú nefnist Holland lengi á miðöldum undir hið heilaga rómverskar keisaradæmi, þ.e. Þýskaland og arfur frá þessum tíma finnst í ensku, þar sem Hollendingar eru enn í dag kallaðir „Þjóðverjar“ (Dutch). Það er að sjálfsögðu sama orðið og „Deutsch“, en Hollendingar voru þeir þegnar þýskalandskeisara, sem Englendingar höfðu mest samskipti við.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 12:32]

Að sjálfsögðu er íslenskan skyldari málfræðilega skandinavísku málunum, en mér finnst bara athyglisvert hvað sum orð eru lík okkar máli, úr hollenskuni.

Einnig fannst mér athyglisvert að heyra málklið í margmenni, þegar ég var í Groningen í sumar. Hljómfallið var ótrúlega "íslenskt".

[Vilhjálmur Eyþórsson, 28.9.2011 kl. 12:44]

Mér finnst hljómfallið varla líkjast íslensku. Mér heyrist þeir alltaf vera um það bil að hrækja, ef ekki beinlínis að kúgast. Hollenska finnst mér eitthvert ljótasta mál sem ég heyri, jafnvel verri en danska.

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 28.9.2011 kl. 13:03]

Kannski er Gunnar hljóðvilltur, eða hann hefur heyrt Hollendinga sem voru að æfa sig í Icesafe-yfirtöku, en annars er annar hver lífskúnstner frá Íslandi í listanámi í Hollandi. Gunnar, það hafa bara verið eintómir Íslendingar í kringum þig.

En nóg um þetta merka hrognamál.

Ég er miklu meira viss um að erfðaefni, frekar en mál og tunga, frá Niðurlöndum hafi verið skilið eftir í Íslendingum. Menn rannsökuðu einu sinni blæðingarsjúkdóm (heilablæðingar) í ætt einni á Íslandi. Þetta heilkenni kom einnig fyrir í Hollandi. Menn ályktuðu sem svo, að þetta hefði borist frá Íslandi til Hollands. Mig minnir að það hafi enginn verið að velta því fyrir sér hvort það hefði borist til Íslands frá Hollandi.

[FORNLEIFUR, 28.9.2011 kl. 13:31]

Vill ekki einhver tjá sig um skreiðina?

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 13:39]

Það má margt um mig segja, en ekki að ég sé hljóðvilltur.

"skreið" til Hollands

[Vilhjálmur Eyþórsson, 28.9.2011 kl. 13:43]

Þetta holleska skip var greinilega að koma frá Norðurlöndum og skreiðin því lang líklegast norsk. Skip með svo blandaðan farm hefur örugglega ekki verið að koma frá Íslandi og skreiðin varla íslensk, þótt ekki sé hægt að útiloka það alveg.

[Vilhjálmur Eyþórsson, 28.9.2011 kl. 13:47]

Reyndar sé ég að ég hef lesið grein þína í fljótheitum og farmurinn virðist mest allur hafa verið fiskur, en Hollendingar hafa í aldir og árþúsundir veitt í Norðrsjó og viðskipti við Norðurlönd eiga líka langa sögu. Því er sem áður líklegast að fiskurinn hafi verið norskur, en fleiri en Íslendingar gátu verkað skreið.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 14:25]

Á 16. öld kom mikið af fiski til Evrópu, frá miðunum við Nýfundnaland og reyndar eru til heimildir um að fiskur hafi komið þaðan áður en Kólumbus fann Ameríku (Baskar).

Þar sem þetta var verslunarskip, er þá ekki möguleiki að skreiðin hafi verið frá Ameríku?

[FORNLEIFUR, 28.9.2011 kl. 15:22]

Vilhjálmur og Gunnar, ég skrifaði reyndar að skipið væri með fullfermi af korni frá Eystrasalslöndum og að fiskurinn hafi verið matur áhafnarinnar. Það er niðurstaða hollensku fornleifafræðinganna.

Erfðaefnis (DNA)-rannsókn á beinunum, og samanburður á því við DNA rannsóknir á beinum á  fiski úr fornum íslenskum ruslahaugum gætu hæglega sýnt okkur hvaðan fiskurinn kom.

Ballaststeinar hollenskra skipa sýna okkur líka oft hvaðan þau fóru, og eru basaltsteinar í gömlum steinhleðslum í  Amsterdam ekki allt Rínarbasalt.

Ekki hef ég heyrt um Baska í Ameríku áður en Kólumbus var þar. Lát heyra ef það byggir á einvherjum rökum.

[Vilhjálmur Eyþórsson, 28.9.2011 kl. 16:02]

Ég hef líka heyrt um Baska fyrir komu Kólumbusar og einhverjar leifar eftir þá munu finnast á Nýfundnalandi. Þeir eru m.a. taldir hafa étið mikið af geirfuglinum sem þá var á þessu svæði. Ég kann þó ekki að nefna heimildir, en margt bendir til að miðin við Nýfundnaland hafi verið þekkt a.m.k. frá því á fimmtándu öld.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 18:15]

Baskar eru taldir hafa átt þessi "leynimið" við Nýfundnaland mun fyrr, ca. 13.-14. öld.

Sjá m.a. "Ævisaga þorsksins", (Cod: a biography of the fish that changed the world) eftir sagnfræðinginn Mark Kurlanski, í þýðingu Ólafs Hannibalssonar, 1997.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 28.9.2011 kl. 18:17]

Leiðrétting; Mark Kurlansky er blaðamaður og rithöfundur, en ekki sagnfræðingur.

[FORNLEIFUR, 28.9.2011 kl. 20:05]

Blaðamaður, þá skulum við taka það varlega.

[FORNLEIFUR, 28.9.2011 kl. 20:19]

Nei, Gunnar og Vilhjálmur, ég kaupi þessa sögu um Baskaveiðar ekki og læt nægja það sem menn á Nýfundnalandi skrifa sjálfir: http://www.heritage.nf.ca/exploration/16fishery.html

Fiskurinn frá 1593 um borð á SO1 var örugglega ekki keyptur af Böskum. Baskar mettuðu að hluta til markaði í Suður-Evrópu fram til 1580, en þá dró mikið úr veiðum þeirra vegna Breta, sem herjuðu á skip þeirra.