Örvarodds saga

Adolfi Friðrikssyni fornleifafræðingi var eitt sinn falið það vandasama verk að sjá um endurútgáfu hins merka verks Kristjáns Eldjárns Kumls og Haugfjár, sem kom út árið 2000.

Því miður var mikið af þeirri vinnu sem átti að bæta við ágætisverk Kristjáns Eldjárns óttalega illa unnin og sýnir að þeir sem að bókinni stóðu hafa ekki haft mikla þekkingu á því sem þeir voru að vinna með. Kuml og Haugfé var reyndar velskapað barns síns tíma árið 1956, gott rit miðað við að Kristján Eldjárn hafði ekki lokið námi í fornleifafræði í Danmörku, en viðbætur í endurútgáfunni, sem ekki eru frá hans hendi, eru afar þunnur þrettándi.

Fyrir áramót sagði ég frá kingunni sem týnst hafði eftir að bók Eldjárns kom út í fyrsta sinn. Ekki var að finna stafkrók um það hvarf í nýju útgáfunni árið 2000.

Í fyrstu útgáfu Kumls og Haugfés sem kom út árið 1956 er afar stutt og látlaus lýsing á þeim örvaroddum sem til voru á Íslandi á þeim tíma. Við það var eiginlega litlu að bæta, nema um einn grip sem fannst á Stöng árið 1939 og sem haldið var fram að væri örvaroddur. Miklu líklegra er að gripurinn sé hnífur enda blaðið of flatt til að geta verið oddur sem léti af stjórn.

Örvaroddar Samojeda í Síberíu, sem lýst er í stórverkinu Continuation de L'Histoire générale de Voyages ou Collection Novelle des Relations de Voyages par Mer, Decouvertes, Observations, Desceiptions Omises dans celle de feu M. l'Abbé Prevôt, ou publiées depui cet Ouvrage ...etc. etc. etc. sem kom út í Paris árið 1768, Avec Approbation et Privelege du Roi. 

 

Einnig er greint frá "sérkennilegum örvaroddi, sem fannst við fornleifarannsóknirnar í Suðurgötu 3-5 í Reykjavík, sem sænski fornleifafræðingurinn Elsa Nordahl fjallaði um í bók sem hún gaf út um rannsóknir sínar. Nordahl taldi sig ekki þekkja neinn slíkan örvarodd. Adolf Friðriksson leitaðu því til tveggja manna sem mikið hafa rannsakað örvarodda í Svíþjóð og á Hörðalandi í Noregi, en ekki könnuðust þeir við svona V-laga örvarodda samkvæmt upplýsingum í neðanmálsgrein.

Sérfræðingarnir þessir hafa reyndar fyrst og fremst sérhæft sig í örvaroddum sem voru vopn, en margir örvaroddar voru ekki ætlaðir til þess að drepa fólk og slíkir örvaroddar finnast þá sjaldnar í kumlum. V-laga  örvaroddar eru ekki óþekktir. Þeir hafa fundist á Bretlandseyjum, í Úkraínu, Asíu og meðal Samójeða í Síberíu, fjarskyldra frænda Sama í Skandinavíu. Samúræar í Japan hafa einnig notað álíka örvarodda. Þeir finnast víða í Asíu.

 

Svona oddar voru hentugir til að drepa stóra bráð, t.d. sel eða hreindýr og hirti. Þetta hefði Adolf Friðriksson líklegast vitað, hefði hann stundað rannsóknir á haugfé og efnislegri menningu áður en hann tók við ritstjórn Kumls og Haugfjár.

 

Adolf Friðriksson árið 1994, þegar hann hélt að íslenskur jarðvegur hefði þann kost fram yfir jarðveg annars staðar heiminum að ekki félli á silfur sem lenti í honum fyrir hundruðum ára. Lengi hef ég óskað þess að Adolf gæfi nánari skýringar á því fyrirbæri, í stað þess að þykjast vitrari en kennari við háskólann í London þar sem hann hafði lært. En engin svör komu við því frekar en mörgu öðru í endurútgáfu Kumls og Haugfjár.

Reykjavík anno 1862

Bayard Taylor hét bandarískur rithöfundur, skáld, myndlistamaður og ferðalangur, sem m.a. kom við á Íslandi og teiknaði þar nokkrar myndir, sumar nokkuð skoplegar. Hann teiknaði Reykjavík, dómkirkjuna og önnur hús.

Bayard Taylor

Síðar birtust teikningar þessar, endurnotaðar sem málmstungur í öðrum bókum og tímaritum, þar sem höfundarnir eignuðu sér þær. Til dæmis í þessari bók frá 1867 eftir Írann J. Ross Browne, sem er sagður höfundur myndanna, en hann minnist oft á vin sinn Bayard Taylor, sem var listamaðurinn.

Hér er einnig mynd eftir Bayard Taylor, af Geir Zoëga og hundinum Brussu (eða Brúsu). Geir var greinilega hinn versti dýraníðingur. Einnig er gaman af mynd af neftóbakskarlinum, og af þjóðlegum sið, sem sumum útlendingum, eins og t.d. Taylor, þótti „An awkward Predicament".  Ungar, íslenskar stúlkur rifu plöggin af erlendum karlmönnum eins og áður hefur verið greint frá.

Ítarefni: Meira af þessum skemmtilegu myndum frá Íslandsdvöl Taylors hér.

Áður birt 31.1.2010

4. getraun Fornleifs

Hvað sýnir þessi mynd? Hvar og hvenær birtist hún upphaflega? Þetta er einfalt og létt. Myndina er hægt að stækka með því að klikka á hana tvisvar til þrisvar sinnum.

Negrinn á fjölinni

 

Nýlega skrifaði mér gamall skólafélagi minn úr MH, sem ég hef ekki séð eða heyrt í síðan hann bauð mér í fisk og heimspekilega umræðu á Hard Rock Café í Kringlunni hér um árið. Hann spurði mig út í það hvað ég hafði fyrir mér í því að ein af vangamyndunum á fjöl Daða Dalaskalla í Þjóðminjasafninu væri "blámaður"*. Það var vitaskuld góð spurning og ég svara honum ekki fyrr en nú en að vel athuguðu máli. 

Sumarið 1999, nánar tiltekið 10. júlí, birtist síðari hluti greinar sem ég ritaði um þrælasala í Norðurhöfum. Þar var meðal annars greint frá Kólumbusi og íslenskum sveinum í Birstofu (Bristol) og leiðrétti eina af mörgum meinlokum í verkinu Saga Íslands. Þennan síðari hluta frásagnar minnar kallaði ég Fjöl Daða Dalaskalla. Greinin fjallar m.a. um útskorna eikarfjöl sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands og sem er greinilega frá síðari hluta 15. aldar, en talið er að Daði Arason, kallaður Dalaskalli, hafi átt og brúkað hana sem rúmfjöl. Daði verið uppi ca 1425-1502.

Fjölin er úr eik og að öllum líkindum frá Spáni eða Portúgal. Lesa má um hana hér  og hér

 

Svo svarað sé spurningu heimsspekingsins á Hard Rock, var ég auðvitað leiddur af skoðun þess sem upphaflega skrifaði um fjölina og taldi vangamyndina af blámanni*. þegar hún kom fyrst á Þjóðminjasafnið árið 1881. En að betur athuguðu máli í kjölfar spurningar skólafélaga míns, er ég enn pikkfastur á þeirri skoðun að listamaðurinn sem skar þessa fjöl hafi verið að skera út mynd af negra (svörtum Afríkumanni eða svokölluðum svertingja/ blámanni).

Allir þeir sérfræðingar sem ég hafði samband við á söfnum þegar ég skrifaði fyrst um fjölina voru líka á þeirri skoðun. Zigzag mynstrið í hári vangamyndarinnar tel ég að sé tilraun til að sýna stífhrokkið hár. Við sjáum því miður ekki hár hinna, betur klæddu mannanna, á vangamyndunum, en englarnir á hinni hlið fjalarinnar eru t.d. með liðað hár og ekki er það skorið út í neinni líkingu við hár hins meinta negra.

 

Negri Francis Drakes

Einhvern tíma á tímabilinu 1586-1588 gaf Elísabet I Englandsdrottning Sir Francis Drake verðmætan skartgrip, sem enn er til og er kallaður The Drake Jewel. Gripur þessi ber m.a. cameo-vangamynd úr lagskiptum sardonyx-agatsteini af negra og hvítum manni.

Steinninn hefur verið skorinn þannig að vangamynd negrans er skorinn í efsta lag steinsins og á bak við hann grillir í hvítan mann, sem skorinn er í hvítt lag steinsins. Á bakhlið skartsins er smámynd máluð af Elísabetu drottningu og neðan úr þessu stóra skreyti hangir stór og mikil perla. Til eru málverk af þrælasalanum Francis Drake frá lokum 16. aldar þar sem hann ber þennan skartgrip.

Skoðum steininn með negramyndinni. Uppruni hans og aldur er ekki þekktur og gæti hann hæglega verið eitthvað eldri en hinn mjög svo samsetti skartgripur sem Elísabet I gaf Francis Drake. En vangamyndinni á cemeo steininum svipar mjög til vangamyndarinnar á rúmfjöl Daða Dalaskalla. Hálslínið og hnúturinn eru af sama meiði og á húfulausa manninum á fjöl Daða Dalaskalla.

Hvort myndin sýnir afríkanskan höfðingja/konung eða þræl er svo annað mál. En hugsanlega er hér kominn einn af þeim konungum Afríku sem Portúgalar höfðu samskipti við í lok 15. aldar. Samskipti nýlenduþjóðanna einkenndust ekki alltaf af fordómum og gegndarlausri græðgi. Síðar, á 17 öld kom til dæmis sendiherra konungsins af Kongó, Don Miquel da Castro til Lissabon til að tala máli herra síns. Hann fór síðar til Brasilíu og Hollands og var hann málaður í Brasilíu og er málverkið að finna á Statens Museum for Kunst í Kaupmannahöfn.

*Vegna kjánalegrar pólitískrar rétthugsunar og almennrar hysteríu á Íslandi má nú orðið varla nota orðið negri eða blámaður. En ég sé að þessi orð eru enn í íslenskum orðabókum, án þess að þau séu útskýrð þar sem fordómar eða rasismi.

Ljósmyndirnar af fjölinni voru teknar af höfundi, en ekki Ívari Brynjólfssyni eins og ranglega var hermt í greininni í Morgunblaðinu forðum. Hann tók mynd af fjölinni í einu lagi sem ekki var notuð í greininni.

Ítarefni.

Sjá einnig pistla mína um sögu svarta mannsins á Íslandi; Svart fólk á Íslandi I, II og III.

 

Helstu forminjar í Danmörku árið 2011

Í Danmörku er orðin til hefð fyrir því að velja merkilegustu fornminjarnar sem finnast í jörðu ár hvert. Kulturarvsstyrelsen (sama sem Fornleifavernd og Húsafriðunarnefnd), sem eftir samleggingar og sparnað hefur hlotið heitið Kulturstyrelsen nú eftir áramótin, gefur út þennan lista, en ekki eru menn alltaf sammála honum eins og gengur.

Til helstu funda í Danmörku í fyrra telst rannsókn á grafreit frá víkingaöld við Tåstrup í útjaðri Stórkaupmannahafnar. Þar fundust meðal mannabeinanna risavaxinn "víkingur" sem hefur verið um 1,92 m. á hæð. Birt var mynd af beinum handar þessar víkings við hliðina á feitri hönd nútímakonu með sorgarendur undir nöglunum. Sláninn í Tåstrup hefði komist í körfuknattleikslandslið Dana, ef það hefði verið til á víkingaöld, en vart verið til annars nothæfur en að hengja skinkur og bacon upp í rjáfur.

Lokið var við að byggja yfir Jalangurssteinana árið 2011, sem ég greindi frá fyrr, og myndirnar hér fyrir ofan og neðst tók ég um jólin af meistaraverkinu. Fornleifur er kvæntur afkomanda Haraldar blátannar, Gorms og Týru og var því um jólin á Jótlandi. Fór hann og skoðaði fornminjarnar il að liðka um fyrir öndinni sem innbyrt hafði verið daginn áður. 

Fornleifi finnst vel hafa tekist til með yfirbyggingu steinanna þegar upp er staðið. Jalangurssteinarnir voru einnig á lista yfir 10 merkilegustu fornminjarnar í Danaveldi árið 2011. Fyrir framkvæmdirnar við yfirbyggingu steinanna var svæðið í kringum þá rannsakað. Þá kom í ljós, ef trúa má fornleifafræðingum, að steinarnir tveir hafi aldrei verið færðir til síðan á Víkingaöld, andstætt því sem áður var talið. Það ráða menn meðal annars af því að steinarnir sitja enn á steinsökklum sem eru gamlir og óhreyfðir. Miðað við miður fallegar vinnuaðferðir fornleifafræðinganna sem bera ábyrgð á rannsóknum í Jelling á síðari árum, leyfir Fornleifur sér að taka þessa niðurstöðu með varúð þangað til ég sé rannsóknarniðurstöðurnar birtar á prenti.

Ekki eru hlutfallslega fleiri fornleifarannsóknir eða -fundir í Danmörku en á Íslandi (miðað við íbúafjölda landanna). En sá grunur læðist að Fornleifi, að erfitt verði að velja 10 bestu fornleifarannsóknir á Íslandi árið 2011 þegar fornleifarannsóknirnar allar merja ekki einu sinni tuginn á árinu sem var að líða. Of margir fornleifafræðingar, m.a.  vegna kennslu í fornleifafræði við HÍ, var ein birtingarmynd hrunsins á Íslandi. Allt í einu datt mönnum í hug að mennta tugi fornleifafræðinga.

Þess vegna er nú gott að það er aðeins eitt fornleifablogg... og meðan ég man, nú er Forseti Íslands og frú í leikhúsinu með Margréti Þórhildi Danadrottningu, sem er með pungapróf í fornleifafræði upp á vasann.

Jalangurssteinarnir yfirbyggðir 25. desember 2011

Feneyjaskál

 

Oft er ekkert vitað um uppruna gripa eða aldur. Dæmi eru einnig um að góðir gripir í söfnum sem er sagðir úr eigu landskunnra manna geti með engu móti hafa tilheyrt þeim, þar sem gripirnir eru miklu eldri eða oftast yngri en persónan sem talin er hafa átt þá. Þannig er þessu til dæmis farið með skálina sem hér sést á myndinni. Þegar hún kom á Forngripasafnið (síðar Þjóðminjasafnið) árið 1899 og fékk númerið Þjms. 3393, skrifaði Sigurður Vigfússon svo um gripinn:

,,Kér úr postulíni (porselín) það er eginlega með forngrísku lagi, skálin flöt 4 3/4 þuml. í þvermál, og með lágum fæti eða stétt undir er slær sér út að neðan: að innan er skálin hvít, en að utan er kérið alt með kaffibrúnum rósahríslum þó mjög einkinnilegum, og þannig er kérið alt fallegt, og ólíkt samskonar gripum frá vorum tímum. Kérið er þunt og postulínið mjög gagnsært, er því af því vandaðasta (fínarte). Kér þetta hefir átt Staðarhóls Páll, hann er nafnkéndur maðr sem kunnugt er, hafi það ávalt haldist í ættinni sem minjagripur, skal eg setja hér skriflega skyrslu frá seljanda P.T. Eggerz í Akureyum í Breiðafirði: Þetta kér hef eg átt, og gaf faðir minn mér það, og sagði föður sínum séra Eggert á Ballará, og hann eptir sínum föðr Jóni, og svo framvegis hver þeirra forfeðra fram af öðrum, að kérið væri frá Staðarhóls Páli, og að hann hefði átt það. Þannig hefir kerið geimst sem uppáhaldsgripir í þessari ætt, þar það er kunnugt að séra Eggert afi minn, er í beinum karllegg komin af Staðarhóls Páli. Páll lifði á 16 öld."

Páll Jónsson, sem er best þekktur sem Staðarhóls-Páll, um 1534-1598 var sonur Jóns Magnússonar ríka á Svalbarði og Ragnheiðar á rauðum sokkum. Hann var sýslumaður og bjó m.a. á Staðarhóli í Dalasýslu en lengst af á Reykhólum í Reykhólasveit.  Páll nam í Munkþverárklaustri og einnig utanlands. Hann var talinn einn mestur lagamaður á sinni tíð og þótti heldur harðdrægur í viðskiptum. Hann kvæntist Helgu Aradóttur sem var dóttir Ara sonar Jóns biskups Arasonar.

En setjum punktinn við Pál hér, því hann átti alls ekki skálina, sama hve lögfróður og harðdrægur hann var. Skálin sú arna er nefnilega ekki úr postulíni og getur ekki hafa verið í eigu Páls, því hún er frá lokum 17. aldar eða byrjun þeirrar 18., að því er fremstu sérfræðingar telja.

Fyrir alllöngu þegar ég tók fyrst eftir skálinni á Þjóðminjasafni Íslandi, undraði það mig mjög að skálin væri skráð sem postulín, því hún var greinilega ekki úr postulíni. Nýverið sendi ég ljósmynd af skálinni til sérfræðinga í gleri við British Museum og á glersafninu í Feneyjum, dr. Aileen Dawson og Vladimiro Rusca. Þau eru sammála um að skálin sé frá því rétt fyrir eða eftir 1700. Skálin er hugsanlega gerð í Feneyjum en einnig getur komið til greina að hún hafi verið gerð í öðrum löndum.

Skálin er gerð úr svokölluðu mjólkurgleri, lattimo eða laterolo sem farið var að framleiða í Feneyjum (Murano) þegar á 15. öld. Slíkt gler var einnig kallað porcellano, því í upphafi var þetta hvíta gler búið til til að líka eftir dýru, kínversku postulíni sem barst til Evrópu. Því er engin furða að menn hafi ruglast á þessu og postulíni. Síðar voru gripir úr lattimo-gleri framleiddir í mörgum öðrum löndum, m.a. á Spáni og í Sviss á 18. öld.

Samkvæmt Vladimiro Rusca á Museo del Vetro di Murano, var skálin handblásin og gerð með því að mjólkurglermassinn var rúllaður á járn- eða koparplötu þar sem á hafði verið stráð litlum brotum af lituðu gleri, í þessu tilviki rauðu. Þessi brot voru svo brædd og unnin inn í hvíta glermassann. Glersérfræðingurinn Vladimiro Rusca telur einnig að kristöllum, sem sjást á yfirborði glersins, hafi verið stráð í hvítan massann áður en skálin var blásin.

Reyndar er ekki útilokað að skálin hafi verið gerð í Hollandi. Meðal gyðinga sem fluttu til Hollands á 17. öld voru margir glermeistarar. Í hverfum gyðinga við Waterlooplein í Amsterdam og Rozenstraat i hverfinu Jordaan, þar sem langafi minn bjó á tímabili, voru glerverkstæði, t.d. Rósirnar tvær (De Twee Rozen) sem rannsakað var af fornleifafræðingum árið 2006 (sjá hér). Þar voru fyrst og fremst framleiddar perlur. Indíánar voru ólmir í glerperlur frá Amsterdam og Hollendingar keyptu Manhattaneyju fyrir lítinn poka af slíkum perlum. Skálin hér fyrir neðan, sem fannst við fornleifarannsóknir í gyðingahverfinu í Amsterdam, er frá 17. eða 18. öld og gæti verið hollensk. Hún er gerð með sömu tækni og skálin á Þjóðminjasafni. 

Sem sagt, skálin sem ranglega var eignuð Staðarhóls Páli, er úr gleri en ekki postulíni, og var kominn tími til að leiðrétta það.

En merkilegast þykir mér að svona góður gripur hefur borist til Breiðafjarðar fyrir 300 árum síðan og að skálin hafi varðveist heil í 200 ár áður en hún kom á Þjóðminjasafnið.

Ég þakka Aileen Dawson og Vladimiro Rusca fyrir hjálp og upplýsingar.

Ítarefni:

Theuerkauff-Liederwald, A.-E. (1994). Venezianisiches Glas der Kunstsammlungen der Veste Coburg. Luca Verlag Lingen. (Myndir nr. 608,609).

http://www.hebrewhistory.info/factpapers/fp006-4_glass.htm  Síðunni hefur því miður verið lokað.

Gawronski Jerzy, Michel Hulst, Ranjith Jayasena en Jørgen Veerkamp (2010) Glasafval op het achtererf. AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 50.