Fjárbændur beita á þjóðlendur í Þjórsárdal

Þótt öll merki séu á lofti um að vindurinn sé að mestu farinn úr ferðaiðnaðarloftbelgnum sem sveimaði til skamms tíma yfir Íslandi, eru greinilega til Íslendingar sem eru vissir um að allt sem þeir taka sér fyrir hendur verði að skíragulli.

Nú vilja menn byggja fleiri "Kurstelle", sem þeir kalla Fjallaböð. Þar verður hægt að bræða gull og eðalsteina úr mergfitu milljónamæringa þar sem þeir liggja í heitu pottunum og ímynda sér að þeir séu í einhverjum fjöllum, þar sem þeir sitja í nuddpotti í aðeins 200 m. hæð yfir sjávarmáli.

Jafnvel þó að þýsku tannlæknarnir séu að mestu hættir að koma til Íslands, enda búnir að fá nóg af klondike-stemningunni á Íslandi, er enn verið að þjónka undir rassinn á indverskum auðmönnum. Indverjarnir höfuðríku eyða illa fengnu ránsfé sínu í íslenskar lystisemdir sem einhverjir græðgispekúlantar á Íslandi framreiða.

Ekki fara fallegar sögur af Indverjunum, sem munu vera langtum heimtufrekari en þýsku tannlæknarnir. Nýríkir Rússar eru víst eins og dýrlingar í samanburði við indverska mógúla og gandreiðarmenn, sem fara með fólk í íslenskum ferðaiðnaði líkt og það væri óæðri verur sem deyja úr hor í ræsum Mombæ. Hætt er við því að indverski aðallinn gefi brátt Ísland upp á bátinn, ef ekki verður innifalið í verðinu að hann megi fá að sparka í hið íslenska neðanmálslið líkt og venjan er að gera við alþýðinu heima í Dehli.

Ný hefur hluti sjálftökuaðals Íslands, það sem kemur næst illgjörnum Indverjum á Íslandi, komist í feitt, til að ávaxta fé sitt. Áform eru nú um sannkallað alþýðuhótel í Þjórsárdal, svokölluð Fjallaböð sem stendur til að byggja fremst við Reykholt í Þjórsárdal. Þar dreymir menn um hótelbyggð sem grafin verður inn í Reykholtið, sem er örfoka hraun og vikurfell að frátöldum fornum rústum, sem vera kynni að þyrfti að rannsaka áður en framkvæmdir geti hafist.

Sveitarfélagið, Skeiða- og Gnúpverjahreppur, sem býður sjálftökufólkinu hluta af þjóðlendu Íslendinga, er stórhrifið, því menn eru greinilega búnir að fá nóg af venjulegum ferðamönnum. Þeir eru ekki lengur velkomnir í Þjórsárdal.

Skeggjaða konan og vandláta Dísa eru á bak við ævintýrið

Einn af forkólfum hóteldraumsins í Þjórsárdal er Magnús Orri Schram. Einhver ykkar munið líklega drenginn sem taldi fólki hér um árið trú um að hann væri Krati.  Hann er víst enn á bitlingum úr pólitíkinni og gengur undir viðurnefninu skeggjaða konan. Magnús er stjórnarmaður í UN Women, sem er vel af sér vikið í ljósi þess að hann er karl. (Takk ISG). Konan hans er heldur ekkert slor frekar en Schramið. Hún heitir Herdís Hallmarsdóttir og er lögmaður og hundaræktunarkona. Hún mjólkaði vel í skjólur sínar auðfengnum milljónum er hún var slitastjóri Landsbankans. Hún sleit og tætti vel í sig.

Slíkt fólk berst á í stað þess að sýna auðmýkt yfir léttunnum auði sínum. Magnús Orri var best klæddi kratinn á Íslandi frá upphafi og  Slitin-Dísa gerði gröfur um að flugvélar sem flaug í væru gallalausar. Viðskipablaðið  meira að segja kváði við alþýðlegheitunum í konu þessari, því þegar árið 2012 var hún farin að haga sér eins og indversku gestirnir í hellaunum sem grafa á inn í vikursallann í Reykholti:  "Við innritun spurði hún afgreiðslukonuna með hvaða vél hún færi. Hvort það væri ekki örugglega búið að taka hana í gegn að innan. Hún nennti nefnilega ekki að sitja í gamla settinu. Þetta er kona sem er vandlát á flugvélar." Sjá hér . Viðskiptablaðið gaf henni nafnið Herdís hin vandláta.

Nú ætla þessi gervilegu hjón, gervikratinn og sú vandláta, að byggja sér hótel í Þjórsárdal, þar sem á að þjóna þeim er enn skyldu hafa áhuga á gullgrafaraæðinu í gráðugum Íslendingum.

Þetta verður að teljast töluverð áhætta. En skeggjaða konan er með MBA og sú vel slitna er júristi, svo einhver plön hafa þau gert í nýju eldhúsinnréttingunni í nýja húsinu við Elliðavatn, sem sett var í um daginn, því það kom fitublettur á upphaflegu innréttinguna.

Hvernig það hefur gengið fyrir sig að fá leyfi til þess þrýsta fjögurra milljarða króna ferðamannadæmi inn í þjóðlendur Íslendinga, verður maður nú að spyrja yfirvöld. Þjóðin á þetta svæði og allur arður af því á að renna til hennar. Samkvæmt lögum um þjóðlendur ætti það í eðlilegu þjóðfélagi að vera töluvert ferli áður en veitt er leyfi til reksturs og rasks í þjóðlendu, en svo virðist sem Bjarni Ben hafi reddað öllum leyfum og undantekningum.

Nú er Ísland, líkt og flestir vita, kannski ekki alveg eðlilegt þjóðfélag. Súperkapítalistar kalla sig krata og fólk sem heimtar nýjar innréttingar í flugvélarnar eru vitaskuld flokksmenn í Viðreisnarsvínaríinu. Frétt Viðskiptablaðsins er því miður ekki nægilega upplýsandi um hvernig menn fara að því fá leyfi til að byggja hótel í þjóðlendum eins og ekkert sé.

Hvað finnst ykkur, lesendur góðir?  Verður Forsætisráðherra ekki að útskýra málið og einnig heimamenn, sveitaaðallinn í Þjórsárdal, sem ekki vill lengur venjulega ferðamenn í dalinn, og allra síst Íslendinga með nestismal sinn. Slíkur skríll skal nú gerður útlægur úr dalnum. 

Mig langar að lokum að benda glerinnflytjendum á, að þeir geta komist í feitt í Þjórsárdal ef ævintýri skeggjuðu konunnar og vandlátu Dísu verður að veruleika. Eftir 1-2 ár verða allir gluggar á neðanjarðarvirkinu, sem menn dreymir um að byggja í Þjórsárdal, mattir af Hekluvikri sem lemur á gluggum í sunnan- og vestanáttum. Allt er úthugsað.

Fjallaböð í Þjórsárdal

Myndarlegir menn - töffarar fyrir sinn tíma

Um þessa menn hef ég skrifað áður hér á blogginu og bendi fólki á að lesa það (sjá hér). Afi minn, Vilhelm [Árni Ingimar] Kristinsson, er þarna á myndinni. Hann er ungi maðurinn til hægri. Hávaxnari vinur hans og félagi til sjós hét Þorvaldur Ögmundsson. Hann tók út af skipi við austurströnd Bandaríkjanna og drukknaði fáeinum árum eftir að myndin var tekin.

Þrátt fyrir að ég hafi skrifað um myndina sem þjóðminjasafnið á og sent safninu upplýsingar um hana árið 2016, hafa menn það enn ekki fært upplýsingar mínar inn í skráningarkerfið á sarpur.is. Þar er enn lítið að finna um upplýsingar um myndina.

Ég fékk eiginlega helst á tilfinninguna að safnið tryði ekki upplýsingum mínum um að afi minn væri á myndinni; vegna þess að hún var tekin í Flensborgarskóla, þar sem afi minn stundaði ekki nám eins og ég upplýsti safnið skilmerkileg um. Hins vegar var skólameistarinn í Flensborg faðir Þorvalds vinar afa. Þorvaldur trassaði óskir föður síns, Ögmundar Sigurðssonar, um að hann færi menntaveginn. Þorvaldur fór í staðinn á sjóinn, sem var sá vegur sem hélt lífi í íslensku þjóðinni, sem ekki voru óðalsbændur.

Hann nýtti sér þann möguleika að fá teknar myndir af sér ásamt vini sínum þegar Kaldal kom og tók ljósmyndir af nemendum Flensborgarskóla, þar sem hvorugur þeirra stundaði nám. Vonandi skilur Þjóðminjasafnið þetta. Afi var eins og svo margir aðrir einfaldlega of fátækur til að geta lagt stund á nám, þó hann hefði gjarnan viljað það. Slíkt skilur sjálftökufólkið ekki í dag.

Síðastliðið haust, þegar ég leit eina kvöldstund í fjölmörg myndaalbúm móður minnar rakst ég á tvær aðrar myndir frá sömu upptökunni af Vilhelm afa og Þorvaldi í Flensborgarskóla, þar sem afi minn stundaði reyndar ekki nám, en þar sem myndin var nú samt tekin. Ég ljósmyndaði myndirnar sem móðir mín varðveitir. Myndir Þjóðminjasafnsins getið þið séð hér og hér.

Þjóðminjasafninu er því nú orðið alveg óhætt að bæta við og vitna í upplýsingar á Fornleifi á Sarpi og nefna afa minn, en ekki aðeins skrifa um skólastjórasoninn í Flensborgarskóla sem Jón Kaldal tók mynd af - með afa mínum. Afi minn var sonur verkamanns sem bar kolasekki við Reykjavíkurhöfn og varð loks undir einum slíkum sem féll niður á hann úr miklum stakki sem hrundi. Hann hálsbrotnaði. Enn er ekki finna nafn afa míns á Sarpi við þessa mynd, tveimur árum eftir að Þjóðminjasafnið fékk þær upplýsingar að hann væri á henni. Kannski hafa menn þar á bæ ekki áhuga á öðrum en heldri manna piltum? Ég tel það reyndar öruggt.

Ég geri mér vitaskuld grein fyrir því að það vinnur orðið svo fátt, sérmenntað starfsfólk á Þjóðminjasafninu. Þar vinna flestir nú orðið við einhvern krambúðarkassa, við gæslu, í fatahengi og kaffistofu (sjá hér), meðan að yfirmaðurinn gerir sér enn drauma um að verða prófessor án þess að hafa nokkuð fyrir því, annað en að vinna fyrir hið pólitíska viðundur Sigmund Davíð sem og í ígripavinnu við að reka fólk á öðrum stofnunum. Myndir segja svo margt (sjá hér), en þegar ljósmyndadeild Þjóðminjasafns Íslands er fyrirmunað að skrá upplýsingar um myndir sínar, þegar enn er til fólk sem getur sagt söguna, þá er illt í efni. Reyndar á þetta líka við um aðra muni en ljósmyndir. Þjóðminjasafnið er sannast sagna ekki orðið annað en frekar þreyttar sýningar sem engum breytingum taka og sem veita fjöldann allan af röngum upplýsingum.

Mig langar til gamans að upplýsa, að afi minn var með Þorvaldi á nokkru vertíðum á bátum og togurum frá Siglufirði. Afi þótti listakokkur og sinnti því starfi lengst af þegar hann var sjónum. Hann kom oft til Akureyrar, því honum þótti gott að fara á ball og á kaffihús. Gefinn var hann fyrir kökur, karlinn.

Swiss Misses

Fornleifur horfir heldur til mikið á konur á netinu. Þetta tómstundagaman hans hefur færst í aukana frekar en hitt. Hans yfirsjón og perversjón eru gamlar boldangskonur, helst kappklæddar og hann kaupir þær ef þær eru falar.  Íslenskar kerlingar eru í miklu uppáhaldi hjá honum. Í tölvu hans finnst töluvert magn af alls kyns myndum af peysufatakerlingum, upphluts-Unum, faldbúninga-Siggum svo eitthvað sé talið. 

Slíkum myndum hefur hann sankað að sér, keypt á netinu og fundið hjá skransölum í þremur heimsálfum. Hann hefur mikla unum af því að skoða þessar konur og sýna öðrum hvað margar konur eru í haremsfjósi hans. Hann telur, að íslenskar konur séu allar fædd módel; Ávallt til í tuskið og hafi viljugastar hoppað í fínu fötin í hvert skipti sem útlendingur birtist með myndavél eða bara blýant og blokk.

Stundum finnur hann fegurðardísir sínar og módel á furðulegustu stöðum. Nú síðast festi hann kaup á tveimur boldangskonum í sunnudagsfötunum, þar sem þær stilla sér upp við kirkju undir fjallshlíð. Myndin er að öllum líkindum frá 3. eða fjórða áratug síðust aldar, og er glerskyggna fyrir töfralampa (magica laterna).  Myndin er líklega tekin af ensku ferðalangi, þó ekki sé hægt að útiloka aðra, en myndin var til fals á Englandi.

Hvort þessar konur reyndu að villa á sér heimildir skal ósagt látið, en þær voru seldar sem konur frá Swiss á eBay. Þær bjuggu hjá skransala í Beccles í Suffolk og fengust fyrir slikk, því að skransalinn hélt að þær væru jóðlandi alparósir, sem auðvitað er nóg til af og þær því ekki í háum kúrs á kjötmarkaði fortíðarinnar.

Fornleifur vill komast í nánari kynni við þessar konur og er ólmur eftir því að vita hvar þær bjuggu, hvað þær hétu og hverra manna þær voru.  Kirkjan þeirra er undir hlíð, kórinn er stór, fjallshlíðin er steind. Svona konur hljóta að hafa verið vel giftar og átt marga afkomendur sem muna þær og hafa margar upplýsingar á takteinum um þær. 

Fornleifur bíður spenntur eftir því að fá upplýsingar um þessi vel þroskuðu módel.

Fyrir hönd Fornleifs, sem er of upptekinn yfir maddömunum til að geta skrifað nokkur að viti.

Vilhjálmur ritstjóri

Fríða Sveins, þröstur minn góður!, það var stúlkan hans Xaviers

Þessi franska litógrafía er varðveitt í geymslum Fornleifssafns sem er aðeins opið almenningi á Fornleifsbloggi, þegar Fornleifaverði hentar. Myndin er einstaklega áhugaverð. Líklegast hefði einhver Íslendingur mótmælt henni, ef hún hefði komið fyrir sjónir þeirra.  Af einhverjum ástæðum sem ekki koma fram í textanum hafa höfundarnir valið að setja Ísland með í kaflann um Svíþjóð sem han kallaði Suede, Islande et Laponie: Costumes et usage populaires.

Íslenska konan á myndinni  hefur lent í bás með frumbyggjum og fólki sem á 19. öld var stundum talið frumstæðra en aðrir Evrópumenn, þegar lærðir menn fóru að draga menn í dilka á síðari hluta aldarinnar út frá líkamsbyggingu og höfuðlagi og jafnvel neflagi.  Myndin er úr heftaröð um búninga og siði manna í Evrópu  sem gefið var út í  París á tímabilinu 1877 - 1888 . Verk þetta var eftir M. A.  Racinet og birtist þessi mynd í 6. hefti ritraðarinnar,  sem bar heitið  "Le Costume historiqueLe costume historique : cinq cents planches, trois cents en couleurs, or et argent, deux cent en camaieu, types principaux du vêtement et de la parure, rapprochés de ceux de l´intérieur de l´habitation dans tous les temps et chez tous les peuples.... VI. Planches et notices 401 à 500  .  etc. etc.

Málfríður Sveinsdóttir hét fyrirsætan

Steinprent eftir teikningu Auguste Mayers

Hið undurfagra fljóð á myndinni efst, lengst til hægri, er vitaskuld unnin á grundvelli teikningar Auguste Mayers, samferðamanns Paul Gaimards á Ísland, af prúðbúinni konu með spaðafald. Konan á myndin er Máfríður Sveinsdóttir í Reykjavík, sem fæddist árið 1815. Hún var jafnan kölluð Fríða Sveins. Fríða var dóttir Sveins Ólafssonar á Arnarhóli. Hún sleit barnsskónum í mikilli fátækt í Arnarhólsbænum. Kotið var rifið árið 1828. Fríða var framreiðslustúlka á klúbbnum þegar Gaimards-leiðangurinn var í Reykjavík og virðist svo sem þeim Frökkunum hafi litist nokkuð vel á hana.

Ekki veit ég hvort Fríða hafi verið sleip í frönsku, en það hindraði ekki náin kynni hennar við einn Fransmanninn. 26 ára franskur stúdent, Xavier Marmier að nafni, sem með var í föruneyti Gaimards, eignaðist barn með Fríðu. Ávöxtur þess sambands kom í heiminn árið 1837 og var það drengur sem kallaður var Sveinn Xavier. — Þegar Sveinn Ólafsson, faðir Fríðu, varð að flytja frá Arnarhóli, reisti hann sér bæ, er hann kallaði Þingvöll, þar sem nú er Skólastræti.

Afdrif Fríðu voru þau að hún fluttist til Danmerkur, þar sem hún giftist skósmið. Fornleifur hefur grafið það upp að hann hét Peter Adolph Jensen (f. 1818). Hann er skráður árið 1845 sem skomagersvend til heimilis að Ny Kongensgade 233, sem er Ny Kongensgade númer 7 í dag. Jensen deyr og giftist þá Málfríður aftur árið 1853, þá 38 ára gömul, Carl Johan Fagerstrøm skósmið sem var 31 árs. Líklegast er hægt að finna meira um örlög Málfríðar, en til þess hef ég ekki tíma eins og er.

Í þessu húsi, á jarðhæð, bjó Málfríður með fyrri dönskum manni sínum, Peter Adolph Jensen.

Pétur Pétursson þulur taldi að sonur Málfríðar, Sveinn Xavier, hafi ekki orðið gamall. Um Xavier Marmier, stúdentinn sem elskaði Fríðu, hefur Elín Pálmadóttir síðan skrifað frábæra grein um í Morgunblaðið árið 1993 og um ástarævintýri Marmiers (þau voru fleiri en eitt) unga  í Reykjavík, sem ég hvet menn til að lesa (sjá hér) Þar fór Elín Pálma á flug með hjálp hjónanna Giselle Jonsson og Sigurðar Jónssonar. Í greininni kemur fram hvaða litir hafa verið í búningi þeim sem ungfrú Málfríður var í þegar hún var teiknuð í Reykjavík. Malfríður var Belle de Reykjavík, aðalskvísan í bænum.

Marmier var sæmilega frægt skáld, rithöfundur og prófessor í Rennes. Hann var sömuleiðis meðlimur í Académie française. Jónas Hallgrímsson gerði lítið úr Xavier í skrifum sínum líkt og kemur fram í grein Elínar. Blái frakkinn og gullknapparnir hans Jónasar hafa væntanlega ekki gengið eins í augun á Fríðu, eins og ekta Fransmaður sem hvíslaði hlý orð af ástríðu í eyru ungmeyja í Reykjavík. 

Maðurinn sem elskaði Fríðu Sveins í Reykjavík - um stund - en einnig margar aðrar meyjar. Xavier Marmier (1788-1892) var það sem í dag kallast einarður raðflagari. Hann hætti fyrst þeirri iðju sinni frekar seint á ævinni, eða er hann missti son sinn og eiginkonu með stuttu millibili.

Kannski var hún Fríða Sveins sett á myndina efst með fjarskyldum ættingjum sínum, Sömunum, af hreinni tilviljun. Til dæmis er menn uppgötvuðu á síðustu stundu fyrir útgáfu, að þeir væru búnir að gleyma Íslandi. En ástæðan gæti þó verið önnur. Nokkrir ferðalangar sem til Íslands komu líktu litarhafti Íslendinga við litarhaft Sama. Þóttu sumum ferðalöngum báðar þjóðirnar eitthvað grámyglulegar og líkar í fasi. Sólarleysi gæti verið skýringin, en einnig erfðir. Þær hafa hafa leikið suma Íslendinga grátt, en Málfríður gerði sitt besta til að bæta úr. Já kvennasagan er mjög vanrækt grein.

Síðustu hreindýrin á Suðvesturlandi

Man einhver lesenda Fornleifs eftir því að hafa heyrt ættingja sína segja frá hreindýrum þeim sem kúrðu á Hengilssvæðinu fram til 1930? Kannski vill svo vel til að
einhver eigi í fórum sínum ljósmyndir af síðustu dýrunum, eða t.d. málverk.

Síðast hreindýrið Suðvestanlands var fangað skömmu fyrir 1930 á Bolavöllum sunnan við Húsmúlarétt, nærri Kolviðarhól.

Myndin, steinprentið, hér af ofan af hreindýrum sem urðu á leið leiðangursmanna Gaimards milli Reykjavíkur og Þingvalla er að finna í stór verki Paul Gaimards um Ísland frá 1838. Ég man ekki eftir því að nokkur hafi notað þessa mynd í bækur eða greinar um íslensk hreindýr. En þarna eru þau nú blessuð, svört á hvítu.

Hvar eru hreindýrin nákvæmlega stödd á myndinni í verki Gaimards? Kannast einhver við kennileiti á steinprenti Jolys og Bayots eftir teikningu meistara Auguste Mayers?

Skepnur á Austurvelli, dren og tómt tóbak í sjávarspendýrum

Aldrei er góð vísa of oft kveðin. Margoft hef ég bent grafandi kollegum mínum á Íslandi á að varast blaðamenn, og ávallt að fara fram á að fá að lesa það yfir sem þeir ætla sér að skrifa; Jafnvel biðja um að sjá greinina áður en hún birtist. Best er að hafa uppgröftinn sem lengst frá byggðu bóli, þangað sem blaðamenn ná ekki.

Í frétt, sem ber fyrirsögnina Blómlegt mannlíf við landnám á mbl.is, sem fjallar um rannsókir á Landssímareitnum svokallaða, má finna myndina hér að ofan og í myndatexta er sagt að þetta séu Ýmsir mun­ir gerðir úr sjáv­ar­spen­dýr­um sem voru notaðir við segla­gerð. Ljósmyndin var, eins og sést, aðsend. Eitthvað hefur týnst og tapast í sendingu, því ekki eru þessir gripir frá landnámsöld eða þeim miklu skipulagstíma sem ræddur er í greininni. Þetta eru krítarpípubrot frá 18. öld og ef til vill einnig þeirri 19.

En ekki er aðeins við blessaðan blaðamanninn að sakast. Fornleifafræðingurinn, Vala Garðarsdóttir, upplýsir að fundist hafi "rónaglar" og tengir þá við bátasmíðar við tjörnina. Kannski er það einum og mikið óskhyggja og fantasía? Menn verða að "halda hestum sínum".

Rónaglar voru naglar, sem hnoðaðir voru, kölluðust einnig hnoðsaumur, hnoðnaglar eða rósaumur. Þeir finnast t.d. í bátskumlum, og eru þá úr bát sem þar var settur og sem haugbúinn lá í. En rónaglar hafa fundist í flestum uppgröftum á Íslandi, einnig á stöðum þar sem engir bátar voru, langt inni í landi og tugi kílómetra frá sjó og vatni. Rónaglar voru boltar og saumur síns tíma, þá er Húsasmiðjan, Byko og Bauhaus voru ekki til. Ég efast ekkert um að viðgerðir hafi farið fram á bátum og skipum í hinni fornu vík, en bátsaumur einn og sér sannar það á engan hátt.

Svo er talað um "dren". Ég finn það orð ekki í mínum fjölmörgu orðabókum. Væntanlega er átt við það sem á ensku er kallað drain, og sem getur verið harla margt, eða dræn á dönsku. Er ekki bara best að kalla slíkt fyrirbæri rennu eða afhlaup.

"Brunn­arn­ir á þess­um tíma þjónaði bæði þeim til­gangi að taka við því vatni sem kom og síðan til að vera fyr­ir skepn­ur sem hafa lík­lega verið á Aust­ur­velli.“

Svona setningu má vitaskuld ekki sleppa lausri af blaðamanni með langskólamenntun. Austurvöllur var ekki til á landnámsöld. Það er þó meira en rétt að skepnur hafi, jafnt fyrr sem síðar, verið á beit í og við Austurvöll. Verðlaunakýrnar sitja enn í steinfjósi einu við Alþingisreit. Öll nyt er úr þeim farin, en kusurnar mjólka sjálfum sér ofurlaun úr Auðhumblu þjóðarinnar, meðan þær baula um rollur sem urðu úti og sleikja Búra.

Þjóðarskútan er líklegast strönduð á tjarnarkambinum og engar viðgerðir virðast vera í gangi við Austurvöll. Það gamla er rifið niður. Mann halda vonandi rónni og negla þetta, svo allt fari ekki down the dren. Risahótelin munu sletta fitu úr steikarpottum sínum í seglin og svo réttist úr kútnum. Þetta verður að gera skipulega eins og skipulega landnámið á landnámsöld, sem sagt er svo skilmerkilega frá í greininni.

Blómlegt mannlíf við landnám

Ísland til sýnis í Tívolí árið 1905

Myndin hér að ofan ekki frá alþjóðaþingi baráttukvenna árið 1905. Hún er frá sýningu í Tívoli sumarið 1905 og snemma hausts það ár, sýningu sem fór fyrir brjóstið á sumum Íslendingum sem kölluðu hana skrælingjasýninguna.

Á sýningunni var ætlunin að sýna skemmtanaglöðum Dönum hvað var að gerast í nýlendum þeirra, sem og í Færeyjum og á Íslandi. Fullt nafn sýningarinnar var Dansk Koloniudstilling samt Udstilling fra Færøerne og Island.

Þó svo að sumir Íslendingar hafi á síðari árum verið að halda því fram á heimavettvangi sem og erlendis, en vegna algjörrar vanþekkingar eða vegna misskilning, að litið hafi verið á Ísland sem nýlendu (koloni) á þeim tíma sem sýningin var haldin, þá fer því víðs fjarri. Einnig hafa einstaka furðufuglar í stétt danskra sagnfræðinga, þ.m.t. Bo Lideggaard sem keppist við að skrifa sögu Danmörku að smekk og aðallega smekkleysu ákveðins flokks í Danmörku, verið að halda því fram að Grænland hefði aldrei verið nýlenda. Það er álíka mikil fjarstæða. Þetta eru skilningsslys, sem sýna vanþekkingu á sögu landanna og jafnvel erfiðleika við lestur.

Sýningin í Tívolí var ekkert freakshow, og það að setja Íslendinga og "kóloníurnar" saman var ekki gert með illum ásetningi. Það var fyrst og fremst viðleitni til menningarauka í skemmtigarðinum. En sýningin, og sér í lagið spyrðing Íslands við nýlendur fór fyrir brjóstið á mörgum og kallaði félagsskapur ungra Íslendinga í Kaupmannahöfn sýninguna eins og fyrr segir. Skrælingjasýninguna. 

Sá titill kom nú helst til af af fordómum Íslendinga, sem litu með fordómafullum augum samtímans á Grænlendinga sem undirmálsfólk eða og  vildu ekki vera undir sama þaki og þeir og negrar afkomendur þræla í Vestur-Indíaeyjum Dana. Íslendingar voru vitaskuld betri, að eigin sögn, og þeir meintu það.

Sýningin varð til að frumkvæði hinar margfrægu konu Emmu Gad sem lét margt til sín taka.  Hún reyndi að komast til móts við óskir Íslendinga fyrir þessa sýningu,  þegar hún sá að Íslendingar í Kaupmannahöfn móðguðust, og t.d. fengu Íslendingar að lokum sérskála vegna "sérstöðu" sinnar og nafn sýningarinnar sýnir ljóslega vandann við að setja Íslendinga með Grænlendingum og negrum á sýningu.  Slíkt gerir maður bara ekki, án þess að móðga hreinustu og bestu þjóð í heimi.

Myndin efst sýnir íslenska konu í peysufötum á sýningunni, ásamt færeyskri konu. Með þeim er frú Jensen, sem upphaflega var frá St Croix eyju, en sem hafði búið í Kaupmannahöfn og var gift Dana. Vel virðist fara á með þeim kynsystrum og vonandi hafa þær getað skeggrætt um allt á milli himins og jarðar án þess að láta lithaft og uppruna hafa áhrif á kynnin. Í sýningarbæklingum kveður við annan tón um konuna frá Vestur-indíum og hún er ekki kölluð frú Jensens heldur negerinden:

”forlang af Negerinden en Cocktail, Icecream soda eller anden let Forfriskning og de vil da, medens Solen spiller paa Golfens blaa Havflade og St. Thomas’ Tage drømme dem langt over Oceanet til de Smaaøer, der forhaabentlig en Gang igen skal kunne benævnes Vestindiens Perler.” 

Vart hefur verið hægt að krefjast slíks af íslensku sýningarkonunni, nema að það hafi verið til siðs að krefjast

"mysa, skyrhræringur og eyjabakstur i regnen i Reykjavík ved peysufatakællingen fra Hafnarstræti."

En þannig var nú ekki talað um íslenskar konur, enda var Ísland aldrei nýlenda, líkt og sumir halda þó enn á Íslandi.

Mér sýnist einna helst að konurnar séu að hlæja að látunum í fylliröftunum í Skrælingafélaginu.

Ef menn vilja lesa sér meira til um þessa sérstæðu sýningu og um skoðanir íslenskra eilífðarstúdenta sem drukku ótæpt Bakkusi til samlætis, og sjálfsagt til að deyfa særðar og smánaðar þjóðernistilfinningar sínar, er ágætt efni um hana hér í vefsíðu um Emmu Gad eða í góðri grein um Skrælingjafélagið eftir Margréti Jónasdóttur sagnfræðing í Lesbók Morgunblaðsins. Hér má síðan lesa sýningarskrána fyrir sýninguna í Tívoli árið 1905.

Chag Sameach Pesach

With this Magic Lantern Slide from around 1900, which I recently bought from an antiques´ dealer in London, I wish all my Jewish friends Chag Sameach Pesach and wish we all will be Next Year in Jerusalem.

This photo was well known in the very beginning of the 20th century, and can be found in several later publications. The slide I bought is marked as P.P. 22, Jews´ wailing place and is from a slide series with 65 motifs from the Holy Land. Notice that the women and men were praying together at that time. 

A hand-coloured slide with the same photograph and below a clearer print

There are no preserved source-references to the "Western Wall" of the enclosure around the temple until 1546, and probably not before a huge earthquake that year hit the region. The Western Wall of the temple enclosure appeared again when clearance of rubble from fallen houses and structures was undertaken after the quake. The different faces of the wall date from different eras, of which the oldest is from the time of the Second Temple 515 BCE - 70 CE. The bottom stone row at the plaza today is some two metres above the base of the original wall.

The name "wailing wall" is a Christian derogatory invention, which bases on a misunderstanding. People pray at the Hakotel if no one shouldn´t have noticed yet.

To complete this semi-scholarly Passover message and photo-archaeological excavation, here is another photograph, a print from ca. 1870-80. This is the oldest known photo of the Western Wall shot by French photographer Félix Bonfils. Look at how the daveners lean up against the wall as if they are listening to it, in the same manner you often see Polish Jews davening in 19th century paintings. The daveners (pray´ers) on this photo, like the ones on my magic lantern slide, were standing on a surface, which was two metres / two rows of stones above the present surface in front of the Western wall.

I have coloured two of the stones in Félix Bonfils photograph from 1870-80 green, as well as the the same stones in a photograph that my son Ruben shot at the wall on 18 February 2018. The daveners on my magic lantern slide are standing at the very same spot. The ca 2 meter lowering of the surface and the initial creation of the HaKotel plaza took place quicly after 1967, when the area again became a part of a Jewish State.

Ljósmynd Ruben Bang Vilhálmsson

Everything is subject to change - or as Bob puts it - The Times they are a changin´.

Fyrsti ballettinn um Ísland var frumfluttur árið 1857

Þar sem Fornleifur getur alls ekkert dansað, nema að brjóta tær þeirra sem hann dansar við, dansar hann mestmegnis einn, þegar enginn sér til, snemma morguns og síðla kvölds. Einna helst dansar hann tvist og aðra villta hellismannadansa, en frekast dansar hann ekki neitt. Nú eru hins vegar að gerast undur og stórmerki, hann er farinn að skrifa um ballett. Það þarf líka töluverða þjálfun.

Fornleifur hefur uppgötvað að Ísland í rómantísku ljósi var efni í ballettsýningu sem frumflutt var í París árið 1857. Ballettinn var þó saminn og undirbúinn þegar árið 1852, en komst ekki í náðina fyrr en Frakklandsprins fór í leiðangur til Íslands árið 1856. Ballettinn bar nafnið Orfa og var frumfluttur á l´Académie impériale de Musique. 

Fullt nafn ballettsins var: Orfa (légende islandaise du huitième siècle): ballet-pantomime en deux actes eða á fornmálinu: Orfa, (íslensk þjóðsaga frá áttunda öld): ballett-látbragðsleikur í tveimur þáttum).

Höfundur ballettsins, upphaflega var skrifaður og hannaður árið 1852, var Henry Trianon, en ballettmeistarinn við frumflutninginn árið 1857 var Joseph Mazilier (sjá um hann hér), sem var einn helsti danshöfundur Frakklands um miðja 19. öld. Leikmyndin var eftir mann sem hét Charles Cambon og Príma-ballerínan var engin önnur en Amalia Ferraris, sem var af ítölsku bergi brotin (sjá hér).

Tillaga að leikmynd ballettsins Orfa. Myndin er efir Cambon.

Svo vel vill til að ef einhver vill setja upp þetta stykki í Hörpunni, þá er til koparstunga sem sýnir frumflutninginn í París, sem birtust í Le Monde Illustré No. 21, 5. september 1857.

Dansáhugi Fornleifs er nú orðinn svo gríðarlegur að hann keypti Le Monde Illustré á fornsjoppu í Frakklandi. Lýsingin á ballettinum var einnig gefin út í hefti ári eftir frumflutninginn, eða árið 1858 - og má lesa heftið hér í heild sinni. Efnið og söguþráðurinn er vitaskuld hið versta moð og vart í frásögur færandi. En þetta þótti sumum Parísarbúum skemmtilegt og rómantískt um miðja 19. öld.

Þar að auki eru til teikningar af tveimur rómantískum leikmyndunum eftir Charles Cambon af senunum í Orfa. Þær eru varðveittar í Þjóðarbókhlöðu Frakka. 

Fornleifi var sem ungum hrósað af stæltum lær og rassvöðvum sem skipta miklu máli í ballett. Með árunum er komið mótvægi í vaxtarlagið vegna bumbu. Nú er Leifur farinn að æfa sleðaballettinn, Ballet des Traineaux, úr Orfa til að koma lagi á vöxtinn. Dansinn fer fram við styttu af Loka í Reykjavík. Í atriðinu Ballet Des traineaux sést að danshöfundar Orfa hafa séð krókfaldinn íslenska á koparstungumyndum, og að öllum líkindum einnig búninginn á Íslandssýningunni í París 1856-57, sem Fornleifur greindi fyrstur frá eftir að það gerðist - svo það gleymist ekki.

Nú er okkur ekki til setunnar boðið stelpur. Elsti "íslenski" ballettinn verður að fara á svið hið fyrsta. Það yrði heimsviðburður í Hörpunni, sem í gær var þýtt sem Harpers Concert Hall í dönsku sjónvarpi. Það fer enginn á svona mikilvægt stykki í Þjóðleikhúsinu, sem líklega yrði kallað Chocolate House af málvillingum í Danaveldi.

Mikið eigum við 19. aldar fólki annars mikið að þakka. Þá öldina voru nú einnig margir kexruglaðir og flýðu eymd og fátækt veruleikans með rómantískum sýndarveruleika. Slíkt líferni er víst að verða vinsælt aftur. Hvort það er hollt, veit ég ekki.

Hér eru svo myndir af búningum dansaranna af vef þjóðarbókhlöðu Frakka. Þær eru allar teiknaðar af Paul Lormier árið 1852, þegar Orfa varð til á "teikniborðinu":

Íslensk kona, islandaise, í krókfaldbúningi, teiknuð árið 1852. Þessi búningur var notaður í sleðaballettinum, sem fyrr greinir 

Skyssa fyrir íslenska búninginn í Orfa

Aðalhetjan, íslenski veiðimaðurinn Loðbrók

Orfa, aðal kvenhetjan. Ekki er mikið íslensk yfirbragð yfir henni. Ætli hún hafi verið pólskur nýbúi á 8. öld, sem bjó til grjúpán við Þjórsárbakka

Prestur Loka dansar trylltan seiðdans. Tromma shamansins, sem hönnuð var fyrir dansinn, má sjá hér fyrir neðan

 

Óðinn æðstur ása

Öldungurinn Óðinn

Loki, en Þór er greinilega fyrirmyndin

Þessi glaðlynda stúlka var í hlutverki íbúa í gíg eldfjallsins sem var hluti af sýningunni. Þar niðri réði eldfjallaguðinn, smiðurinn Volcan ríkjum.

Aðrar búningateikningar frá 1852, þegar hugmyndin af ballettinum varð til, má sjá hér.

Íslenskar konur með hlutverk á meðal þjóðanna

Það var snemma tekið eftir því að íslenskar konur teldu sig eiga að gegna hlutverki á meðal þjóðanna, þótt öryggisráð SÞ kæmi ekki til tals fyrr en í síðustu kreppu.

Glöggt er gests augað að vanda. Franskir listamenn sáu fljótlega þennan stórfenglega eiginskap íslenskra kvenna og stungu upp á alls kyns samstillingum við aðrar þjóðir sem Frökkum þóttu einkennilegar, dularfullar og framandi.

Þessi mynd, sem Fornleifur keypti nýlega á fornsölu í Frakklandi, sýnir íslenska konu í faldbúningi á þingi sameinuðu þjóða rómantíkurinnar. Því miður gat skransalinn franski ekki sagt Fornleifi úr hvaða bók myndin er, en hugsanlega er hún úr einhverju riti um þjóðbúninga og frá því um 1850-1870.  Ég er samt helst á því að þetta hafi verið lausblöðungur, og flestir hallast að því að hann hafi verið prentaður 1859. Fólk gat keypt sér slíkar myndir við Signubakka á sunnudegi. Slíkar skildingsmyndir hafði einhver hafði leikið sér við að handlita. Það mun bara koma í ljós hvers kyns er.

Þarna má fyrir utan tvær íslenskar heimasætur, lengst til hægri, sjá vel dúðaða ungmeyju frá Kiev, rússneskan bónda, norskan bóndason sem snýr óæðri endanum að lesandanum og rauðhærðan Skota með sporran-tösku sem virðist líkust dauðum ref. Þetta sýnir að sá sem setti þennan skoplega fund saman hafði misskilið eldri myndir sem hann notaðist við. Svo er þetta samansull kallað EUROPE og sennilegt þykir mér einnig að ESB fantasíufólk hefur líklega haft svona draumsýn endrum og eins, enda misskilur það svo margt.

Myndin var prentuð af Dufour, Mulat og Boulanger í París