Silfurberg í Kaupmannahöfn

 

Í Rósenborgarhöll í Kaupmannhöfn er geymt safn glæsigripa danskra konunga, svo og krónur, ríkisepli og annað sem konungum þótti gaman af áður en hraðskreiðir bílar og lífræn ræktun urðu vinsælli. Á meðal lítilfjörlegri dýrgripa konungasafnsins eru tveir teningslaga kristallaðir kalksteinar, nánar tiltekið kristallar úr silfurbergi, sem á fræðimálinu er kallað Iceland Spar, einnig kallað kalkspat, Ca[CO3].

Efst með köntunum á teningum þessum hefur verið greyptur á kristallana rammi úr gylltu silfri, en neðst standa þeir á fæti úr sama efni. Umbúnaður steinanna er þó ekki alveg eins, og steinarnir eru heldur ekki jafnstórir. Einn er 10 sm að hæð hinn nokkuð minni eða 8,9 sm. Sá stærri er, sem reyndar er ekki sá hæsti, er 689 rúmsentímetrar og hinn minni 672.

Ekki er með vissu vitað, hvenær þessi gripir komu í safn konunganna, Kunstkammeret, en líklega hefur það verið á 17. öld. Kristallarnir eru nú í því safni sem kallað er Græna Herbergið (Det Grønne Kabinet) í kjallaranum undir Rosenborg.

Lengi voru þessir kristallar skráðir sem norskir, en það eru þeir ekki, því silfurberg finnst ekki í Noregi. Þeir voru á þeim tíma ekki þekktir utan Íslands, en síðar hefur silfurberg einnig fundist og verið unnið á Spáni, í Síberíu, Japan og Suður-Afríku, og síðar í Bandaríkjunum.

Silfurbergsteningarnir í Rósenborgarhöll er taldir ættaðir úr Helgustaðanámu við Reyðarfjörð, þar sem fyrst var farið að sækja silfurberg á 17. öld, en námuvinnsla sem að lokum eyðilagði hreinleika silfurbergsins hófst þó ekki fyrr en eftir 1850. Silfurberg finnst á tveimur öðrum stöðum á Austurlandi.

Í ferðalýsingu Ferdínands Albrechts hertoga af Braunschweig-Lüneburg-Bevern frá 1670 lýsir Ferdínand því sem hann sá í safni Danakonungs:

Ein grosser hohler Stein gantz voll Amathistern, so auch in Norwegen gefunden werden. Chrystall aus Issland, welchen, wie auch den Norwegischen Edelgesteinen, es nur daran fehlet, dass sie nich zur rchten MATURITÄT kommen können.

Friðrik 3. Danakonungur og Íslands

Tveimur árum áður en Ferdínand Albrecht hertogi heillaðist af óþroskuðum steinum (kristöllum) Friðriks 3, skipaði Friðrik konungur steinskurðarmeistara og aðstoðarmanni hans að sigla til Íslands og dvelja þar í sex mánuði til að vinna þar íslenskan kristal.  Mun Erasmus (Rasmus) Bartholin prófessor í stærðfræði og síðar læknisfræði við Hafnarháskóla líklegast hafa staðið á bak við þann leiðangur, þar sem hann ráðlagði flotanum danska sem átti að koma námumanninum til Íslands.

Menn hafa svo gefið sér að Bartholin hafi þakkað konungi aðstoðina við að ná í kristalla til Íslands með því að færa konungi að gjöf hina tvo silfurbergskristalla frá Helgustaðanámu. Hafa kristallarnir þá hugsanlega verið settir í umbúnað sinn árin 1668-69.

Telja fróðir menn að Bartholín hafi haft áhuga á silfurberginu frá Íslandi fyrir rannsóknir sínar eða áhuga, en síðar notuðu þekktir vísindamenn í Evrópu silfurberg til rannsókna. Má þar nefna danska stjarnfræðinginn Ole Rømer, tengdason Bartholins, hollendinginn  Christian Huygens (1629-95) og Isaac Newton (1642-1727).

Strýturnar úr ametysti, eru 3,1 og 3,0 sm að lengd.

Talið er, að upphaflega hafi tvær strýtur úr ógegnsæjum vínrauðum ametyst verið límdar ofan á teningana. Þannig er einn kristallana nú hafður til sýnis í Kaupmannahöfn Þessar strýtur eru líka enn til í safni Danakonunga, í Det Grønne Kabinet, og bera númerin  320 og 321.  Geta strýturnar, ein áttstrend en önnur með ferningslaga þversnið, vel verið komnar frá Íslandi, þar sem ametyst er einnig að finna.

Sumir fræðimenn hafa leikið sér af þeirri hugmynd að silfurberg hafi verið notað sem svokallaðir sólarsteinar á miðöldum. En þegar nefndir eru sólarsteinar (solarium) í miðaldaannálum kirkna var þó örugglega ekki alltaf átt við kristalla, heldur sólúr úr steini. Bergkristall gæti einnig hafa verið notaður. Peter heitinn Foote gaf árið 1956 út grein um sólarsteina og gerði danskur fornleifafræðingur skýringar hans að sýnum og hefur sá, Thorkild Ramskou, kallaður Ramses, síðan verið þökkuð skýring á sólarsteinum, sem ég held að sé röng. Meira um það síðar.

Ítarefni

Garboe, Aksel 1959. Geologiens historie i Danmark: Fra myte til videnskab. C.A. Reitzel, Kbh.

Hein, Jørgen 2009. The tresure Collection at Rosenborg Castle II; The inventories of 1696 and 1718; Royal Heritage and Collectin in Denmark-Norway 1500-1900. [Udg. Af Selskabet til Udgivelse af danske Mindesmærker]. Museum Tusculanum Press. [Gripunum er lýst á blaðsíðum 139 og 140. og bera silfurkristallarnir númerin 268 og 269. Jørgen Hein naut aðstoðar Dr. Sveins Jakobssonar við kafla sinn um kristallana frá Íslandi]. Myndirnar hér að ofan eru úr bók Jørgen Heins.

Leó Kristjánsson 2007. Silfurberg og þágttur þess í þróun raunvísinda og ýmissar tækni, einum á 19. öld: Minniblöð og heimildaskrá. Jarðvísindastofnum Háskólands, Raunvísindastofnun Háskólans, Önnur útgáfa, nóv. 2007.

Leó Kristjánsson 2001. Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum. Jökull 50, Reykjavík 2001, bls. 95-108.

Grein um Silfurberg á Wikipedia.

Þakka ég einnig Peter Kristiansen safnverði á Rosenborgarsafni fyrir upplýsingar.

Viðbót 1.6. 2012 

Ég fékk um daginn neðanstætt bréf frá Leó Kristjánssyni jarðeðlisfræðingi við HÍ, sem ég þakka innilega fyrir, en Leó hefur manna mest rannsakað silfurbergið og skrifað um það:

Sæll Vilhjálmur,

ég var að lesa fróðleg skrif þín um silfurbergs-skrautmuni í Rósenborgarhöll. Ég er mjög áhugasamur um íslenska silfurbergið og hef síðan 1995 tínt saman ýmis gögn um það, að mestu í tómstundum. Áhersla mín hefur þó einkum verið á notkun þessa efnis í raunvísindarannsóknum, frekar en t.d. á verslun með það, eða á sýnum af því á söfnum. Ég hafði ekki heyrt af mununum sem þú lýsir eða af frásögn Ferdinands hertoga, en er svona "paa staaende fod" sammála um að kristallarnir sem þeir eru úr gætu hafa komið til Danmerkur 17. öld. Mér hefur fundist líklegt að Ole Worm hefði eignast sýni af silfurbergi, en ekkert óyggjandi hef ég þó séð um slíkt í bók H.D. Schepelerns 1971 um Museum Wormianum sem ég á, né í bókum hans og Jakobs Benediktssonar um bréfaskipti Worms. Það er hinsvegar spurning hvenær tækni við að saga og/eða slípa svona efnivið hafi komist á nógu hátt stig til að smíða hallar-kubbana úr kristöllum sem í upphafi voru örugglega frábrugðnir teningslögun. Silfurberg klofnar eða springur mjög gjarna eftir sínum náttúrulegu þrem skakkstæðu stefnum; stórir saltkristallar úr þýskum námum hefðu líklega verið bæði auðfengnari og auðveldari að sníða til í teninga en silfurbergið. Þú nefnir að silfurberg tengist einhverjum rannsóknum Ole Rømers, ég hef ekki haft fregnir af því fyrr og væri þakklátur fyrir frekari upplýsingar þar að lútandi. Frásagnir hef ég séð um að Danir hafi stillt út stórum silfurbergskristöllum á einhverjum heimssýningum o.þ.h. á 19. öld. Ég hef ekki haldið öllum slíkum frásögnum til haga, en til dæmis segir G. vom Rath í Annalen der Physik 132, bls. 530, 1867 að á því ári hafi í der dänischen Abtheilung der Pariser Ausstellung verið (ótilsniðinn) kristall að stærð 2 1/2 fet og breidd 1 fet.

Sitthvað í umfjöllun um silfurberg í seinni tíma ritum m.a. hinni íslensku Wikipediu er ónákvæmt, raunar einnig í því sem ég hef skrifað sjálfur vegna þess að nýjar upplýsingar er ég að finna smátt og smátt. Skrá um ýmis rit mín og erindi varðandi silfurbergið er á heimasíðunni www.raunvis.hi.is/~leo undir "Web-publications". Ég bendi sérstaklega á 400 bls. skýrslu frá 2010 sem hægt er að lesa og prenta út. Ég mun vonandi bæta við hana mörgum heimildum o.fl. síðar á árinu. Nýjasta grein mín sem aðgengileg er þar kom út fyrir nokkrum dögum í tímaritinu History of Geo- and Space Sciences. Af þessum ritum má vel draga þá ályktun, að Helgustaðanáman sé merkasti staður á Íslandi í heimssögulegu tilliti. Hinar ýmsu stofnanir (landshlutans og landsins) sem sjá um byggðaþróunar-, umhverfis-, ferða- og safna-mál, ættu að geta nýtt sér þá staðreynd á ýmsan hátt.

Sumir fjölmiðlar einkum útlendir hafa löngum haft furðu mikinn áhuga á sólarsteinum og þessháttar "fornmanna-vísindum". Jókst hann enn eftir birtingar greina í ritum Konunglega Vísindafélagsins í London á nokkrum síðustu árum (Hegedüs o.fl. 2007, Ropars o.fl. 2012) sem fjalla m.a. um fund kalkspat-mola í gömlu skipsflaki í Ermarsundi. Ég er sammála þér, Þorsteini Vilhjálmssyni (sjá kafla hans í ritinu  Íslensk Þjóðmenning 7, 1990) o.fl.skynsömum mönnum sem ég hef rætt við, um að hæpið sé að tengja sólarsteina úr fornritum við hvort heldur er silfurberg eða landafunda-sjóferðir, af ýmsum ástæðum. Ég hef því látið öðrum eftir að ræða um þau mál á prenti. Ritgerð Peters Foote 1956 hefur farið fram hjá mér en ég er að verða mér úti um afrit. Árni Einarsson líffræðingur sagði mér fyrir nokkrum árum frá sólarsteinum í máldögum kirkna og hefur birt grein í Griplu XXI 2010 þar sem þeir koma við sögu. Ég vissi ekki að þar gæti verið um sólúr úr steini að ræða eins og þú nefnir, hélt frekar að það hefðu kannski verið steinar með hringlaga formum í, eða steindir sem sýndu einhver sérstök litbrigði (enda mun Sonnenstein á þýsku allavega nútildags geta átt við tiltekið feldspat með þesskonar eiginleika).

Kveðja,

Leó Kristjánsson

Íslenskar súpermýs

 

Nýlega minntist ég á Åge Meyer Benedictsen. Langamma hans á Íslandi hét Jarþrúður Jónsdóttir og trúði því að íslenskar mýs gætu róið á kúadellum. Íslendingar trúa oft hvaða dellu sem er. Má til að mynda nefna Kínverja nokkurn sem vill verða keisari uppi á öræfum og dellunni í íslenskum fjármálafurstum áður en allt hrundi á Fróni. Ég reyndist sannspár í færslu minni um þá í frásögninni um súpermýsnar íslensku, sem fyrst birtist 6.11.2007.

---

Dr. Ebenezer Henderson, Skotinn sem gerðist prestur í Danmörku og dreifði biblíum út um allt, velti líka fyrir sér veraldlegum fyrirbærum. Hann velti fyrir sér íslenskum músum í ferðabók sinni frá Íslandi árið (1818). Þar skrifar hann á blaðsíðum 417-19 um athuganir Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, sem fyrst komu út í Íslandslýsingu þeirra árið 1772. Rannsóknir þeirra bentu til þess að hagamýs söfnuðu berjum og öðru ætilegu á þurrar kúadellur, sem þær svo roguðust með niður að næsta læk, hoppuðu um borð og stýrðu dellunni með halanum, þangað til þær voru komnar heilu og höldnu á áfangastað.

Hr. Hooker, sem einnig ferðaðist á Íslandi, henti gaman af þessari vitleysu hjá Eggerti og Bjarna og segir okkur að sérhver viti borinn Íslendingur hlægi af þessari upplýsingu Eggerts og Bjarna.

En Henderson var trúmaður og hann tilkynnti lesendum sínum með mikilli andargift í bók sinni Iceland: Or the  Journal of A Residence in the Island during the Years 1814 and 1815:

"Having been apprised of the doubts that were entertained on this subject, before setting out on my second excursion, I made a point of the account, and I am happy in being able to say, that it is now established as an important fact in natural history, by the testimony of two eye-witnesses of unquestionable veracity, the clergyman of Brjamslæk, and Madame Benedictson of Stickesholm, both of whom assured me that they had seen the expedition performed repeatedly".

 Ebenezer Henderson hafði mikil áhrif á skeggtísku Össurar Skarphéðinssonar

Madame Bendediktsson, sem hét Jarþrúður Jónsdóttir (og var kona Boga Benediktssonar faktors og fræðimanns) hafði á sínum yngri árum haft möguleikann á því eina kvöldstund, að virða fyrir sér mýs við strönd lítils stöðuvatns, og sjá hvernig litlu dýrin léku listir sínar sem ferjumenn. Maddaman greindi einnig frá því að mýsnar hefðu notað þurra sveppi sem töskur.

Annað hvort hefur frú Jarþrúður sjálf verið á sveppum þetta sumar, eða að hún hafi verið berdreymin í meira lagi og hefur máski séð fyrir sér Íslendinga árið 2007 fyrir utan Bónusverslun, en ekki getað sett þá sýn í samhengi - ekki trúað sínum eigin draumum.

Þetta athæfi íslenskra músa þótti enn svo merkilegt árið 1832, að alþýðufræðararnir hjá Penny Magazine sögðu frá þessu og bættu við myndinni af íslenskum músum á siglingu.

Nú er vandamálið bara, að ég veit ekki hvort þetta er rétt eða rangt. Ég hef aldrei fylgst með músum. Geta íslenskar mýs siglt á kúadellum og hafa þær yfirleitt leyfi til þess? Sumir íslenskir fjármálasnillingar geta greinilega siglt á hvaða dellu sem er og er þeim trúað fram í rauðan dauðann.

Tóm steypa

 

Í frétt Sjónvarpsins í fyrrakvöld var greint frá því að Húsafriðunarnefnd freistaðist þess nú friðalýsa hús og mannvirki í Skálholti undan viðundrinu sem menn byggðu á liðnum vetri við norðurhlið Skálholtskirkju. Ég vona að Húsafriðunarnefnd verði kápan úr því klæðinu.

Með núverandi menntamálaráðherra, sem neitað hefur að taka afstöðu til ólöglöglegar leyfisveitingar Fornleifaverndar Ríkisins, sem gaf út leyfið til að óskapnaðurinn í Skálholti yrði reistur, er það borin von að sú ósk Húsaafriðunarnefndar rætist. Fornleifavernd Ríkisins neitar einnig að tjá sig um málið, svo líklegast verður að fara með þá beiðni fyrir einhverja nefnd sem getur rakið garnirnar úr Fornleifavernd Ríkisins og kennt ráðherra stjórnsýslu.

Færi ég einnig fréttamanni sjónvarpsins bestu þakkir fyrir að sýna alþjóð aðeins betur hvers konar ævintýrakarlar og leiktjaldasmiðir hafa verið að verki í Skálholti. Tilgátuhús sem á að sýna byggingalist fyrri alda á einum helgasta stað landsins, inniheldur plast, tjörupappa og gerviefni og greinilega líka hraðsteypu eins og sýnt var í sjónvarpsfréttinni.

Svo er því borið við, að Þorláksbúð með plastdúk og steypu sé byggt með húsagerð á Stöng í Þjórsárdal sem fyrirmynd. Svo er ekki, og get ég sagt það með ró í huga, þar sem ég hef manna mest rannsakað minjar að Stöng í Þjórsárdal. Skúrinn í Skálholti, og Þjóðveldisbærinn við Búrfell í Þjórsárdal kemur byggingum á Stöng í Þjórsárdal ekkert við. Þó að yfirsmiðurinn að Þorláksbúð með steypuslettunum, hafi smíðað innviði fyrir hugmyndakirkju arkitekts sem teiknaði „eftirmynd kirkjunnar á Stöng", þá er ekki þar með sagt að sú kirkja eigi nokkuð sameiginlegt með þeim byggingum sem á miðöldum stóðu á Stöng í Þjórsárdal.  Ég stjórnaði rannsóknum á kirkjurústinni á Stöng í Þjórsárdal, og ég vil meina að kirkjulíkanið sem var reist við Þjóðveldisbæinn eigi ekkert skylt vil kirkju þá sem stóð á Stöng í Þjórsárdal. Sjá hér. Hér má hins vegar lesa grein um rannsóknirnar á kirkjunni Þjórsárdal og einnig hér og hér.

Bið ég aðstandendur byggingarinnar sem klambrað hefur verið saman norðaustan við dómkirkjuna í Skálholti vinsamlegast um að hætta að ljúga opinberlega til um hvar þeir hafa sótt sér hugmyndir að byggingu sinni. Hugmynd þeirra er kannski sótt í teikningar arkitektsins Hjörleifs Stefánssonar, en Hjörleifur hefur hins vegar hina mestu ímugust á því fyrirbæri sem reist hefur verið í Skálholti á síðastliðnum vetri. Hann sagði sig úr stöðu formanns í Húsafriðunarnefnd vegna þess að þessu furðubygging varð að veruleika í trássi við ráðleggingar Húsafriðunarnefndar.

Menn, eins og Gunnar Bjarnason smiður, ættu að sjá sóma sinn í því að taka þessa hræðilegu byggingu sína niður og reisa hana annars staðar, þar sem hún veldur ekki spjöllum. Ég legg til að hann biðji Fornleifavernd og Menntamálaráðyneytið um fjárhagslega hjálp til þeirrar framkvæmdar. 

Fréttir úr framboði

Nýlega, er Ari Trausti Guðmundsson, hinn landsþekkti jarðfræðingur og fjölmiðlamaður boðaði forsetaframboð sitt, greindi ég svolítið frá ættum Ara í Þýskalandi. Þótt oft hafi loðað einhver nasistaára yfir Guðmundi frá Miðdal, föður Ara, vita kannski fæstir að lítið fer fyrir þýskum uppruna Ara. Forfeður hans í Þýskalandi voru að helmingi, ef ekki að meirihluta til, af gyðinglegum uppruna og höfðu síðustu kynslóðirnar verið kaupmenn í bænum Pasewalk í Pommern (Mecklenburg-Vorpommern).

Ég sá, að Egon nokkur Krüger, efnafræðingur og menntaskólakennari í DDR, og síðar áhugasagnfræðingur í sameinuðu Þýskalandi, hafði skrifað bók um gyðingana í Pasewalk. Ég tók mig til og keypti bókina sem kostaði aðeins 15 evrur. Hún er vel skrifuð og með virðingu fyrir efninu.

Í bókinni má lesa um kaupmennina í Sternberg-fjölskyldunni, pólsk-þýska forfeður Ara Trausta, m.a. Meyer Sternberg, sem fæddist í Obersitzko í Posen (nú Obrzycko) árið 1815, og telst mér það til að hann sé langalangafi Ara Trausta. Í Obersitzko voru fangabúðir á síðari heimsstyrjöld, sem heyrðu undir hinar illræmdu fangabúðir í Stutthof sem margir fangar frá Norðurlöndum lentu í.

Meyer þessi átti klæðaverslun við Am Marktplatz 28 í Pasewalk. Síðar fór Meyer einnig að versla með matvörur. Í auglýsingu árið 1868 bíður hann t.d. léttsaltaða síld af hollenskum sið Matjes-Hering empfing und empfhielt M. Sternberg. Salt auglýsti hann einnig eftir að einokun á salti var aflétt: Salz - Bei Aufhebung des Salzmonopols empfehle ich meinen geehrten Kunden von heute ab stets feinstes trockenes Crystall-Speise-Salz in Säcken von Netto 126  8/30 Pfd. Inhalt, sowie ausgewogen in jeder beliebigen Quantität, M. Sternberg. Allt var hægt að selja, t.d. svínafitu: Frisches ausgebratenes Schweinschmalz offerirt billigst M. Sternberg.

Saga Sternberg fjölskyldunnar í Pasewalk fyllir aðeins 3 blaðsíður af 203 blaðsíðum í bók Egon Krügers. Bókina Jüdisches Leben in Pasewalk; Familiengeschichten, Familienschicksale, Stolpersteine, er hægt að kaupa vefsíðu Schibri-Verlag (ISBN 978-3-86863-022-0). Þetta er hluti af sögu íslensks forsetaframbjóðanda og ekkert ómerkilegri en svo margt annað sem til boða stendur.

Hitler var líka í Pasewalk 

Að lokum er einnig vert að minnast þess að bærinn Pasewalk var einnig hluti af geðveikislegri sögu Hitlers. Þangað var hann færður á sjúkrahús í lok fyrri heimstyrjaldar og var því lengi haldið fram að hann hefði verið þar vegna blindu sem orsakaðist af gaseitrun. Dr. Karl Kroner, læknir og gyðingur sem allranáðugast komst til Íslands fyrir bláan augnlit arískrar konu sinnar og smekk íslensks sendiráðsritara fyrir bláeygum þýskum konum, og sem reyndar var líka bláeygur, upplýsti leyniþjónustu Bandaríkjahers um "veikindi" Hitlers í Pasewalk, er Kroner var enn á Íslandi árið 1943 (aska hans er reyndar grafin í Fossvogskirkjugarði).

 

Karl Kroner í fyrri heimsstyrjöld, þegar hann hitti Hitler í Pasewalk. Sonur hans Klaus Erlendur (th) lést í Bandaríkjunum árið 2010.

Karl Kroner greindi leyniþjónustu Bandaríkjanna frá því sanna um „sjúkdóm" og ímyndunarveiki Hitlers, eins og kemur fram í bók taugasérfræðingsins David Lewis-(Hodgson) um Hitler, sem ber heitið The man who invented Hitler (2004), sem og í bókinni Hitler in Pasewalk (2004) eftir Bernhard heitinn Horstmann. Sjá hér.

Hitler var einnig á spítala árið 1916. Hugsið ykkur, hvað hefði gerst ef hann hefði verið drepinn í stríðinu. Hjalti er annar frá hægri í efstu röð.

Líkneskjadýrkun

 

Þjóðminjaverði og Skáksambandi Íslands kemur akkúrat ekkert við hvað einhver maður úti í bæ selur á uppboði. Það sem hann selur eru ekki minjar eða fornleifar í skilningi þjóðminjalaga. Skáksambandið seldi manninum gripina, og þar með voru þeir og "verðmæti" þeirra úr sögunni fyrir Skáksambandið.

Ég á sjálfur skyrdollu sem Bobby Fischer skrifaði "Fucking Jews" á, tyggjóklessu sem Sæmi Rokk tuggði fyrir 1. skákina sem tefld var, fjórar flugur sem Boris Spassky fann á hótelherbergi sínu á Hótel Sögu, sem og kaffibrjóstsykur hollenskan, sem dr. Max Euwe gleymdi heima hjá föður mínum. Skáksambandið fær aldrei þessa gripi eða ágóðann af sölu þeirra - ALDREI!

Menn eru svo að hlæja af monstransi kaþólikka með blóði fv. páfa sem nýlega kom í karmelítaklaustrið í Hafnafirði. Það er hægt að kyssa og kjassa í þeim tilgangi að fá allra sinna meina bót. Mér sýnist þó, að líkneskjadýrkun á gripum sem notaðir voru af sjúkum gyðingahatara, sem tekinn hefur verið í heilagra manna tölu á Íslandi, vera álíka helga fyrir suma Íslendinga eins og blóðnasablettur úr páfa. Ekki er öll vitleysan eins. Fetíshismi er greinilega ríkur í sumum Íslendingum.

Maður getur furðað sig á yfirlýsingagleði þjóðminjavarðar, sem í afskiptum sínum af því hvað maður úti í bæ gerir við eignir sínar, fer langt út fyrir starfssvið sitt og -reglur.

Stúlkan frá Egtved

Stundum skilur maður einfaldlega ekki baun í tilganginum með sumum rannsóknum á fornleifum. Síðast fékk ég þá tilfinningu er ég heyrði í fréttum hér í Danaveldi um verkefni líffræðings nokkurs við Kaupmannahafnarháskóla. Hann DNA-greinir hár úr fólki frá bronsöld, sem fundist hafa í mýrum í Evrópu.

Líffræðingurinn, Morten Allentoft að nafni, safnar nú hárlokkum af mýrarlíkum, þ.e. fólki sem fórnað hefur verið, eða grafið, í mýrum í Þýskalandi, Póllandi. Oftast eru bein þessa einstaklinga alls ekki varðveitt, en húð og hár eru meira eða minna varðveitt og sömuleiðis fatnaður. Nú síðast fékk Allentoft lokk úr hári Egtved stúlkunnar, sem fannst í Egtved á Jótlandi árið 1921.

Egtved Nazi style

Stúlkan frá Egtved er talin einn merkasti fornleifafundur í Danmörku, þó svo að hún hafi ekki verið nema um 16-18 ára að því er fróðustu menn telja. Hún gaf upp öndina, blessunin, um 1357 f.Kr. Þá var hún sveipuð kýrfeldi og lögð í kistu sem var gerð úr eikarbol.

Kongelig Egtved

Tilgangurinn með DNA-rannsókninni á hárinu á bronsaldarfólki er sagður vera til þess að sjá, hvort einhver skyldleiki sé með þeim sem teknir hafa verið af lífi eða grafnir úti í mýri á bronsöld.

Back to the ´60s

Þegar ég las um þetta verkefni Allentofts og heyrði, var mér spurn: Telur maðurinn virkilega að hann gæti séð náinn skyldleika manna á milli, þótt þeir hvíli lúin bein eða hafi endað daga sína í mýri einhvers staðar í Evrópu?  Ég leitaði því betri upplýsinga en fjölmiðlar gáfu. Blaðamenn skilja ekki alltaf allt samhengið, þótt þeir vilji komast á þing og verða forsetar.

Gry Egtved

Kom þá ýmislegt í ljós, sem skýrði fyrir mér rannsóknina - og kannski ekki. Kristian Kristiansen, prófessor í fornleifafræði við háskólann í Göteborg ber ábyrgð á verkefninu. Hann langar að endurrita sögu bronsaldar - ekki meira né minna. Hann telur skoðun þá um bronsaldarsamfélagið í Norður-Evrópu, sem hingað til hefur verið við lýði, úrelda. Kristiansen sættir sig ekki lengur við þá túlkun kollega sinna, að bronsöld í Norðurevrópu hafi verið tími lítilla fólksflutninga og ferðalaga. Krisiansen, sem er Dani, telur þessu öðruvísi farið og telur að ýmsir fundir á síðustu árum sýni að mikil hreyfing hafi verið á fólki. Þetta telur  hann m.a. sig sjá í forngripunum.

Lone, akademikerpigen fra Egtved

 

Hann telur að DNA muni gefa svarið. Ég held ekki. Ég held að það sé þegar hægt að sýna fram á hve lítið skylt og blandað fólk í Danmörku, Svíþjóð, Pólandi og Þýskalandi var á bronsöld, með beinamælingum einum saman. Mikill staðbundinn munur í er keramík, en glæsigripir, sem gætu hafa borist um langa vegu sem verslunarvara, þurfa ekki endilega að sýna uppruna þess fólks sem þeir finnast hjá. Gripur frá Búlgaríu í Danmörku sýnir ekki endilega að einhverjir frá Búlgaríu hafi verið í Danmörku.

Kristiansen telur konuna geta hafa verið langförula, því að það er talið að konur hafi oft verið sóttar langt í burtu til að giftast, t.d. til þess að styrkja bönd milli stríðandi hópa. Því telur Kristiansen að DNA úr stúlkunni frá Egtved geti sýnt að hún hafi komið annars staðar frá á Jótlandi eða t.d.  frá Sjálandi. En á móti má spyrja, var mikill munur á erfðamengi fólks í austur og vestur Danmörku á þessum tíma? Til þess þarf auðvitað enn frekari DNA rannsóknir, en þær hafa ekki farið fram. Varðveitt bein eru líka af skornum skammti og beinamælingar (osteometria) er því erfið.

Av,er hun ikke fra Boring?

Því er oft þannig farið, að þótt gripur sem finnst á Norðurlöndunum, sem er greinilega kominn langt að, þá þýðir það ekki að fólkið sem átti hann hafi verið aðkomufólk úr fjarlægum löndum.

Nú er bara vonandi, að ekki komi í ljós að Egtved stúlkan var söngelskur drengur sem hafði gaman af blómum og að setja hár. En það þætti þeim í kynjafræðinni líklega afar kræsilegt.

Oldtidsfund, men skide sensuel, ikke? Lige efter Prof. Kristiansens hoved.

Ég er hins vegar viss um, að ef ég fengi lokk úr hári konu minnar, og sendi hann til Allentofts, þá myndi koma í ljós að þær væru nátengdar, enda er konan mín komin af svipuðum slóðum og Egtved stúlkan, og hefur sama fólkið búið þar lengi og talað einkennilegt tungumál.

Efst má sjá Flemming Kaul fornleifafræðing við Þjóðminjasafn Dana (tvífara Kristjáns IV) segja frá stúlkunni frá Egtved á makalausri densku (Danglish).

Londonlambið og lærin á dóttur jólasveinsins

 

Sjónvarpsmaðurinn Þorsteinn J. Vilhjálmsson bjó til athyglisverða og skemmtilega heimildamynd um hið misheppnaða ævintýri Iceland Food Centre í London. Myndin var sýnd á Stöð 2 í fyrra. Nú hefur Þorsteinn J. fyrir skömmu ákveðið að gefa öllum möguleika á að sjá myndina, sem hann hefur sett á heimasíðu sína http://www.thorsteinnj.is/. Hef ég nýtt mér það og mæli með því að aðrir geri það líka, því myndin er vel upp byggð og dálítið drama. Ég er þó ekki sammála öllu sem haldið er fram í myndinni. Var þetta einhver vasaútrás í líkingu við þá sem síðar olli hruninu á 21. öldinni eins og gefið er í skyn í myndinni? Það held ég að sé af og frá.

Ég át þarna roastbeef á rúgbrauði 

Ég kom sjálfur árið 1971 inn á þennan stað „íslenska" matstað  í Lower Regent Street 5, talsverðan spöl frá, Mount Royal hóteli (Thistle í dag) þar sem ég dvaldi  í London með foreldrum mínum. Mig minnir að staðurinn hafi enn heitið Iceland Food Center, þó hann hafi þá líklegast verið kominn undir vængi Angus Steak House keðjunnar. Ég var á Evrópureisu með foreldrum mínum og við höfðum farið með Gullfossi til Skotlands og eftir 2-3 daga þar í borg vorum við nú stödd í London. Þetta var í ágúst.

Eftir að ég sá heimildarmynd Þorsteins, sem helst byggir á rannsóknum Sólveigar Ólafsdóttur sagnfræðings, sá ég að ég hafði munað innréttinguna og litina rétt og man ég t.d. eftir hraunmyndinni sem allir tóku eftir. Ég kom þarna i hádeginu með föður mínum eftir að við höfðum gengið frá British Museum. Pabbi hafði komið þarna áður og hafði þótt ágætt og við lögðum á okkur nokkra göngu til að leita uppi staðinn.  Við fengum okkur roastbeef á rúgbrauði, sem mér þótti nú ekkert sérstaklega gott, því þá þótti mér blóðugt kjöt hálfókræsilegt. Það var dimmt þarna inni og óþolandi heitt. Staðurinn líktist mest amerískum Hotel-diner/cafeteríu. Það var engin sæla að borða smurbrauð á Iceland Food Center í 40 stiga hita. Ég get ekki einu sinni gefið þessum stað hálfa stjörnu út frá minningunni. 

Ég minnist hins vegar úr sömu ferð með ánægju kjúklingsins í körfu, sem við fengum á veitingastaðnum Chicken Inn við hliðina á Victoria Palace Theatre, þar sem rétturinn Chicken in the Basket var rómaður. Líkt og á Naustinu voru þar þjónar, en  innréttingin var í ósmekklegum í breskum stíl með myndum af hestaveðhlaupum og sveitasetrum aðalsins á rauðfóðruðum veggjunum. Ég tók ungur eftir lélegum smekk Breta.

Niðurstöður myndarinnar eru ekki alveg réttar og alls ekki sanngjarnar

Ég leyfi mér að hafa aðra skoðun á nokkrum hlutum í sambandi við Iceland Food Centre en þá sem kemur fram í kvikmyndinni og í ýmsum  ályktunum Sólveigar Ólafsdóttur sagnfræðings heimildarmyndarinnar.

Í fyrsta lagi tel ég alls ekki réttlátt að líkja þessari me-me veitingasölu Íslenska ríkisins við þá svikamyllu sem við sáu hrynja fyrir þremur árum. Siggi Einarsson eiturbrasari í London var Michelin kokkur miðað við þetta afdaladæmi í Lower Regent Street. Það var ekki farið út í þetta matarævintýrið á sömu forsendum og loddaravíkingarnir fóru um heiminn. En tíðarandinn var nú ekkert ósvipaður í öðrum löndum, og fólki á 21. Öld, sem ekki man þessa tíma skilur kannski ekki alveg hvernig þeir voru. Það eina sem sameinar þetta er skussahátturinn og skipulagsleysið og  vöntun á framtíðarsýn. Íslendingar lifa alltaf í núinu.

Minnimáttarkenndin dreif líka þetta dæmi því, því boðið var upp á Chicken in a Basket sem önnur hver krá og veitingastaður var með á þessum tíma Bretlandseyjum. Lambið var ekki nógu gott eða humarinn. En í landi þar sem matarmenning var langt undir meðallagi, eins og á Bretlandseyjum, voru menn ekki nýjungagjarnir frekar en í öðrum nágrannalöndum Íslands.

Sr. Gröndal löngu eftir að hann var hættur með Londonlambið og kominn í framreiðslu á Síðustu Kvöldmáltíðinni, á restaurant Sacramento

 

Einnig er leitt að Halldór Gröndal, framkvæmdastjórinn á Iceland Food Center, vildi ekki í viðtal í myndinni. Áhorfandinn er skilinn eftir í þeirri meiningu að hann hafi legið drukkinn alla tíma.  Það tel ég illa að góðum manni vegið. Séra Halldór var annars opinskár um þessi ár, þegar hann kenndi mér trúarbragðasögu í Hlíðaskóla um 1973, nýorðinn prestur. Hann lagði alls ekki dul á á þennan kafla lífs síns í Lundúnum. Hann sagði okkur krökkunum dæmisögur af því og veitingahúsareynslu sinni.  

EL AL hér og EL Al þar 

Ég hjó líka líka eftir því að það þykir merkilegt hjá aðstandendum myndarinnar, að húseignin sem var tekin á leigu undir Iceland Food Center tilheyrði ísraelska flugfélaginu El Al. Er tönnlast heldur mikið á því, án þess að áhorfandinn fái nokkru sinni að vita hvort það skiptir einhverju máli. El El hafði verið með skrifstofu á Lower Regent Street 5 mjög lengi og þarna var húsnæði laust.

Hvað kemur það málinu við, að íslenskur kaupsýslumaður í London, Björn Björnsson, fyrrv. bakari í Björnsbakarí og eigandi Hressingaskálans,  sem þegar fluttist til London árið 1935, hafi þénað 1250 pund við það að útvega húsnæðið, húsnæði sem sagnfræðingi og framleiðanda heimildamyndarinnar þykir greininga of lítið fyrir það verð. Gefið er í skyn, að íslenska ríkið og hinir 12 athafnamenn sem stóðu að þessu dæmi hafi látið hlunnfara siga, að það hljóti að hafa verið betri staðir til en þessi „hola" sem leigð var út af El Al fyrir stórfé. Sólveigu Ólafsdóttur verður svara fátt þegar hún er spurð hvað mikið það 1250 pund séu. Það rétta er að 1250£ árið 1966 er sama og 19.507£ í dag, eða um 3.745.150 ISK, sem eru svo sem lambaspörð miðað við það sem menn taka fyrir sinn snúð á Íslandi í dag fyrir einhverja smágreiða eða þjónustu.  Sólveig heldur því fram í myndinni, að árslaun einhvers ótiltekins starfsmanns Flugfélagsins (kannski Páls Heiðars Jónssonar?) í London hafi verið 1250£ á þessum tíma. Hvað kemur það málinu við og hvar er sönnunargagnið?

Heldur sagnfræðingurinn að „jafnlaunastefna" hafi ríkt á Englandi á gullöld Labour? Það kostaði á láta menn finna fyrir sig húsnæði á þessum tíma í heimsborginni. Íslendingar fengu enga sérmeðferð. Björn Björnssonvar, sem formaður Íslendingafélagsins og eini íslendingurinn í framtaki í Lundúnum, mörgum hnútum kunnugur.  Hann var ekki óþekktur fyrir glæsileika þegar þurfti að búa til veislu og þær kosta eins og kunnugt er. Íslendingar héldu lengi vel á 7. áratugnum árshátíðir á Dorchester Hotel. Þetta var bara dæmigert fyrir flottræfilshátt Íslendinga. Flottasta hótelið, ekkert minna gat gert það.

Því er haldið frem að „þeir" (strákarnir í Icelandic Food Centre) hafi farið út til að „sigra heiminn" vegna þess að þeir hafi skrifað undir leigusamning til 14. ára. Var hægt að fá stað í miðborg London á leigusamningi til færri ára á þessum árum?  Þetta verður að minnsta kosti að rannsaka áður en því er haldið fram að menn hafi ætlað sér að sigra heiminn með lambalæri, London lambi, rækjum og humri. Mig minnir að ýmis lönd væru með landkynningarveitingarstaði í Lundúnum á þessum árum, og þess vegna reyndu menn að gera sitt besta. En þeir eru nú, löngu síðar, ásakaðir um að hafa verið fyrstu útrásarvíkingarnir. Það er einfaldlega mjög óréttlátt og lýsir betur lélegri rannsóknarvinnu en þeim mönnum sem er verið að dæma.

Voru gengilbeinurnar sexí trekkplástur?

Eitt að því einkennilegasta í heimildarmyndinni  finnst mér undirtónninn um að stúlkurnar sem unnu í peysufötum og appelsínugulum treyjum og hnésíðum (MIDI) pilsum á Iceland Food Centre hafi verið þar til að trekkja kúnna að með útliti sínu og "sex appíl". Þær koma sjálfar af fjöllum, en voru náttúrlega gullinhamraslegnar, þegar þær eru spurðar um þá hugdettu. Mér finnst jafnvel að verið sé að gefa í skyn skyn að karlarnir í tengslum við þetta framtak hefi verið gömul svín. Það þykir mér langsótt í meira lagi. Að það hafi átt að nota stúlkur sem trekkplástur kemur nú ekki fram í neinum heimildum. Ungar konur voru oft gengilbeinur á þessum tíma, fyrr og síðar, og þótt ein þeirra hafi leikið dóttur jólasveinsins og klæðst nýjustu tísku og sokkabuxum úr Carnaby street, er eitthvað athugavert við það?  Skrítið að sagnfræðingur á 21 öld finnist það kyndugt, en misjafnt er auðvitað þol manna og kynáhugamál. Stúlkurnar á IFC í Lundúnum voru ugglaust frómar en lífsgalaðar stúlkur sem ekkert gerðu annað en að púla til þess að koma „íslenskri matarmenningu" á framfæri. Þær áttu ekki neinn þátt í því að það mistókst. Þær eiga því ekki skilið að verða skotspænir femínístiskrar fantasíu.

 

London Læri - eða réttara sagt lærin á dóttur jólasveinsins

Nær hefði verið að dvelja við framleiðanda innréttingarinnar sem græddi á fingri og tá við þetta ævintýri og jafnvel þá er því lauk.

Getur kannski verið að menn hafi verið meiri kosmópólítanar árið 1966 en 2012? Nú er harðstífur mórall og vísifingur femínistaruglsins á lofti í öllum fræðum sem kallast hugvísindi. Allt er gert að klámi. En umbreytt peysuföt eru ekki verða aldrei sexí, ekki einu sinni í augum fornleifafræðings. En ekki ætla ég að að sökkva mér frekar í fantasíur femínistanna. 

Kokkurinn á BSÍ er engin heimild heldur léleg fylling

Bjarni Snæðingur með það besta í íslenskri matargerðalist - velbekomme!

Að lokum má nefna, að það virkar sem ótrúverðugleiki að spyrja  einhvern braskokk á BSÍ álits á veitingarekstri í London sem hann kom hvergi nærri. Kokkurinn á BSÍ var varla fermdur þegar þetta ævintýri var sett á laggirnar og því eru það einungis djúpsteiktar kjaftasögur og brasað slúður sem hann hefur upp á að bjóða með Gróubúðingi með rugli og rjóma á Leiti. Þórður Sigurðsson, sem kemur einstaklega trúverðuglega fram í myndinni, vann hins vegar á Iceland Food Center í London. Þorsteinn hefði átt að láta nægja viðtal við hann í stað þess að fara að fá hræring frá braskokki á BSÍ eða fínni smábitakokki í London í dag. Maður bjóst jafnvel við að Sænski kokkurinn úr Prúðuleikurunum kæmi og syngi eina uppskrift frá Iceland Food Centre.

Páll Heiðar Jónsson, sem nýlega er látinn, var líka kallaður til sem samtímaheimild, þar sem hann sat broslega setningarhátíð staðarins. Broslegar uppákomur voru margar á Íslandi og á vegu landsins erlendis og ekki við öður að búast að fá eina slíka við opnun Iceland Food Center. Í litlu landi, þar sem menn vilja vera marktæk þjóð, verður margt að grátbroslegri uppákomu. Það verður bara að taka með og sætta sig við einkennilegheit Íslendinga og afdalahátt. Svona voru tímarnir. Við höfðum ekki graða kentára í sendiherrastöðum þa. Það voru líka skrítnir tímar þegar Páll heitinn hælaði með öðrum nýnasistum í Kópavogskirkjugarði við legstað þýskra sjóliða úr 2. heimsstyrjöld - þessi annars svo prúði maður. 

Íslendingar halda veislu á dýrasta hótelinu í London árið 1963

Þegar ég var að skrifa þessa grein, rakst ég á mynd af manni í einum af flottræflaveislum Íslendingafélagsins í London á Dorchester Hotel, einu dýrasta hótelinu í Lundúnaborg. Þetta er Loftur „flugkappi" Jóhannesson, dáður af sumum sem „íslenskur billjóneri" sem meikaði það hér um árið. Hann var þó ekkert annað en ómerkilegur vopnasali sem þjónustaði hryðjuverkaríki og vann fyrir Stasi í vopnaflutningum. Sjá nánar um Loft flugkappa í dag. Þorsteinn J. ætti kannski að að búa til eina bláa mynd um hann. Bláa, því þegar ég hugsa til baka um mynd Þorsteins er þessi blámi sem er yfir öllu. Gott trikk, en gert of mikið úr því. Horfið nú á mynd Þorsteins J.

Skálholtsskemmdarverkið

Í mikilli langloku um Þorláksbúð á Vísis.is, lýsir Bjarni Faust Einarsson kollega minn yfir skoðun sinni á Þorláksbúð hinni nýju. Enginn þarf að vaða í villu um, að flestir fornleifafræðingar á Íslandi, sem bera virðingu fyrir fræðunum sínum, líst illa á Þorláksbúð. Það á svo sannarlega við um Bjarna Einarsson, þó hann tjái sig seint um málið og þekki greinilega ekki alla enda þess. Ekki hafa nú samt margir fornleifafræðingar, aðrir en við Bjarni, lýst skoðun okkar opinberlega, nema ef vera skyldi Þjóðminjavörður. Hinir eru auðvitað allir lafhræddir við vald Fornleifaverndar Ríkisins, sem er hin eini sanni sökudólgur, því Fornleifavernd gaf leyfi til að viðundrið í Skálholti yrði byggt.

Í grein Bjarna á visir.is er greint frá fundi sem Fornleifavernd Ríkisins boðaði til í ársbyrjun 2012. Þann fund skrifaði ég um og hvatti menn til að fjölmenna á hann. Þá skrifaði ég mikið um Þorláksbúð og sýndi fram á hver tók ákvörðunina um bygginguna og hvar ábyrgðin lægi. Hún liggur algjörlega hjá Fornleifavernd ríkisins. Það hefur Menntamálaráðuneytið staðfest. Ég sendi ráðuneytinu fyrirspurn (sjá hér), henni var svarað á þennan hátt.

Bjarni (sjá mynd) greinir frá því að starfsmenn Fornleifaverndar Ríkisins hafi á fundinum ekki litið svo á að Þorláksbúð væri tilgátuhús, heldur eins konar skýli líkt og skýli það sem reist var á Stöng í Þjórsárdal árið 1957. Sú upplýsing stangst svo um munar á við þær upplýsingar sem fornminjavörður Suðurlands gaf við leyfisveitinguna. Uggi Ævarsson, skrifar ekkert slíkt í leyfisveitingu sinni eftir að hann hafði  greinilega fengið skipun frá yfirmanni sínum Kristínu Sigurðardóttur um hvað hann ætti að gera. Sjá einnig hér. Þetta sýnir greinilega, að fyrir utan að vera ekki starfi sínu vaxnir, þá þekkja starfsmenn Fornleifaverndar ekki sögu minjaverndar sem skyldi.

Skýlið sem reist var yfir Stöng árið 1957 er allt annars eðlis en smekkleysan í Skálholti. Það var m.a. reist fyrir tilstuðlan dr. Kristjáns Eldjárns yfir rústir sem voru rannsakaðar að hluta til (Þótt sumir teldu þær fullrannsakaða); til að koma í veg fyrir algjöra eyðileggingu þeirra. Þorláksbúð er hins vegar eyðilegging, sögufölsun úr gerviefnum, tímaskekkja, eyðsla á almannafé og smekkleysa í einni og sömu byggingunni. Hún er bautasteinn yfir póltíska spillingu og andlegan vanmátt íslenskrar minjavörslu.

Miðað við þann óskunda sem Fornleifavernd Ríkisins hefur haft í frammi varðandi Stöng sjá hér, hér og hér, þá ætti sú stofnun að hafa hægt um sig að nota skýlið á Stöng til að afsaka sig út úr fyrirbærinu við kirkjumúrinn í Skálholti. Þetta er ein lélegasta afsökun sem komið hefur frá Fornleifavernd Ríkisins.

Kjarni málslins er sá, að Þorláksbúð var reist í trássi við skýr ákvæði í lögum, en með leyfi frá Fornleifaverndar Ríkisins, sem á að fylgja þeim lögum en ekki að brjóta þau.

Þorláksbúð er ólögleg framkvæmd og hana þarf að fjarlægja, samkvæmt lögum og í leiðinni yfirmann fornminjavörslunnar sem einn bar ábyrgð á þessu ömurlega lögbroti.

Sjá einnig færslu hér í dag um spillinguna í fornleifavörslunni á síðasta áratug 20. aldar. Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra hringdi í Þjóðminjavörð og Náttúrvernd Ríkisins til að þjösna í gegn sumarbústað lyfsala nokkurs. Bústaðurinn var reistur ólöglega í Berufirði á Barðaströnd.

Fiat Lux - 4. hluti

Gotneskir ljósahjálmar, eða öllu heldur ljósahjálmar í gotneskum stíl, eru ekki einvörðungu áhugaverðir gripir fyrir listfræðinga eða David Hockney sem getur ekki teiknað þá eins vel og van Eyck. Fyrir fornleifafræðinga eru þessir gripir mjög mikilvæg heimild. Brot úr hjálmum og ljósahöldum frá 15. öld hafa meira að segja fundist í jörðu á Íslandi.

Selárdalshjálmurinn, sem hangir í geymslu á Þjóðminjasafninu, og var,  þegar ég vissi síðast til, ekki enn búinn að fá safnnúmer, er fegurstur þeirra hjálma sem eru upprunnir úr Niðurlöndum og eru enn til. Hann er "listfræðilegt viðundur", einstakur forngripur sem fyrir heppni varðveittist á hjara veraldar meðan allir aðrir af sömu gerð hurfu fyrir duttlunga tískustrauma og hirðuleysis. 

Aðrir heilir ljósahjálmar með sex eða 9 liljum (örmum) hafa varðveist á Ísland. Reyndar hefur tveimur þeirra verið „rænt" af Dönum og eru nú á Þjóðminjasafninu (Nationalmuseet) í Kaupmannahöfn. Síðast en ekki síst eru á Íslandi til margar ritaðar heimildir til um hjálmana og ljósastikur og í bronsi og messing í kirkjum. Máldagar kirkna eru allgóð heimild um fjölda slíkra hjálma á Íslandi.

Aðrir hjálmar í gotneskum stíl á Íslandi

Hjálmurinn á efstu mynd liggur í geymslu Þjóðminjasafns Dana.  Hann ber safnnúmerið NM D 8073. Hann er frá fyrri hluta 15. aldar og er skráður úr Hvammur kirke á Íslandi, sem er líklega Hvammskirkja í Dölum (Hvammssveit). Danski sjóliðsforinginn Daniel Bruun sem skrifaði mikilvægar lýsingar um Ísland keypti hjálminn og gaf á danska Þjóðminjasafnið.

Þennan hjálm er einnig að finna á Þjóðminjasafni Dana, hann hefur fengið safnnúmerið NM D 1025 a og var skráður inn í safnið árið 1876. Ég man ekki eftir því að hafa séð hann í nýlegri miðaldasýningu safnsins. Hann mun hafa komið úr kirkju á suðurhluta Íslands. Þessi glæsilegi hjálmur er frá miðri 15. öld og gæti verið þýskur frekar en niðurlenskur. María stendur efst með Jesúsbarnið og geislar af þeim. Ljónið á öðrum ljósahjálmum er reyndar annað tákn fyrir konunginn Krist sem notað var á síðmiðöldum og ljónið gat líka táknað kristna trú.

 

Þennan Ljónahjálm er að finna í Þjóðminjasafni og er frá Hvammi í Hvammssveit og hefur fengið safnnúmerið Þjms. 4528. Ljósahöldin, pípurnar og skálarnar eru um 100 árum yngri en stofninn. Greinilegt er því að gert hefur verið við hjálminn á 16. öld.

Þessi glæsilegi litli ljónahjálmur er einnig vel geymdur á Þjóðminjasafni Íslands og er verkið i honum náskylt verkinu í hjálminum í Selárdal. (Þjms. Vídalínssafn, V 138). Ekki er vitað úr hvaða kirkju hann hefur komið.

Hjálmar sem illa fór fyrir

Árið 1913 var lítill ljónahjálmur í kirkjunni í Skálmarnesmúla í Barðastrandarprófastdæmi samkvæmt kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar:

Hjálmur lítill úr kopar með 6 ljósaliljum litlum og ljónsmynd efst; hann er forn eins og staki stjakinn og kertakragarnir mjög líkir, en ljósapípurnar eru gegnskornar. 

Þetta sýnir okkur, að gotnesku hjálmarnir voru víðar til á Vestfjörðum en í Selárdal. Hjálmurinn, sem lýst var í Skálmarnesmúlakirkju af Matthíasi er nú, 100 árum síðar, ekki lengur í kirkjunni. Árið 1979 sá Þór Magnússon fyrrv. þjóðminjavörður ljósapípur með krönsum í gotneskum stíl af "ljósahjálmi eða ljósastjaka" í eigu Hrafnhildar Bergsteinsdóttur (Skúladóttur frá Skáleyjum). Það gætu eins hafa verið ljósapípur af stjaka sem einnig voru i kirkjunni árið 1913. Hrafnhildur á enn þessa ljósaskálar og notar þá sem kertastjaka. Hrafnhildur greindi mér frá því (26.3.2012), að um 1930, þegar foreldrar hennar, Bergsveinn Skúlason og Ingveldur Jóhannesdóttir, hófu búskap í Múla, hafi móðir hennar fundið þessa hluti liggjandi á öskuhaugnum í Múla. Víst má telja, að menn hafi kastað brotnum ljósahjálmi á hauginn, eftir að hann hefur eyðilagst í stormi sem braut kirkjuna á 3. tug 20. aldar. [Von er á mynd af gripunum]

Ljósahjálmur í Saurbæ á Rauðasandi, lagfærður eftir hremmingar. Ljósmynd Ari Ívarsson. 

 Veður eru sannarlega oft váleg fyrir vestan. Í aftakaveðri þann 31. janúar 1966 fauk kirkjan á Saurbæ á Barðaströnd. Margt merkra gripa var þar í kirkjunni og bjargaðist flest úr brakinu nema koparhjálmur frá 19. öld sem eyðilagðist. Einnig var í kirkjunni fallegur hjálmur frá fyrri hluta 16. aldar, sem Matthías Þórðarson lýsti í kirkjugripaskrá sinni er hann skrifaði í hana við heimsókn sína á Saurbæ þann 28. júlí 1913. Þegar átti að fara að endurreisa Reykhólakirkju þá eldri á Saurbæ tók smiður nokkur sem annaðist það verk eldri hjálminn sem var í kirkjunni og fór með hann til Reykjavíkur. Þetta var hjálmur með tvíhöfða erni efst á stofninum og ljónstrýni neðst (sjá mynd). Hjálmurinn var um tíma talinn glataður og smiðurinn, sem ekki hafði sinnt starfi sínu sem skyldi hafði verið sagt upp. Síðar fannst stofn hjálmsins í íbúð í Reykjavík, þar sem kirkjusmiðurinn hafði búið um tíma, en á vantaði nú lljur, skálar og pípur og vissi enginn hvar þær voru niður komnar. Fyrir tilstuðlan Harðar Ágústssonar listmálara sem sá um kirkjuflutninginn var gert við hjálminn og nýir hlutar steypti í hjálminn sem Ari Ívarsson gekk síðar frá og setti saman.  

Ari Ívarsson fræðaþulur á Patreksfirði segir mér (26.3.2012), að hann myndi vel eftir hjálmunum þegar hann var að alast upp. Hann telur að hjálmurinn hafi fengið ranga gerð að liljum þegar hann var "endurreistur". Verður sá sérfræðingur sem þetta skrifar að lýsa sig samþykkan þeirri skoðun, enda hefur Ari liíklega oft starað á hjálminn þegar hann sótti þarna kirkju sem ungur drengur.

Jarðfundin brot og lausafundir af hjálmum eða ljósastikum frá 15. öld á Íslandi

Fáein brot úr ljósahjálmum og ljósastikum úr messing, lausafundir og jarðfundnir, eru varðveittir í söfnum. Fyrir utan tvo hluta úr stofni úr hjálmi, sem hugsanlega hefur hangið í bænahúsi í Núpakoti undir Eyjafjöllum, og sem nú er varðveittur af Þórði Tómassyni í Skógum, eru nokkrir fundir varðveittir í Þjóðminjasafni Íslands. Miðað við fjölda nefndra ljósahjálma sem nefndir eru í Íslenzku Fornbréfasafni kemur þetta ekki á óvart og ekki myndi það furða mig ef fleiri brot og leifar af messingljósfærum hafi fundist á Íslandi á síðari árum án þess að ég hafi heyrt af því. Mega þeir sem fundið hafa slíkt, fornleifafræðingar sem og aðrir, gjarna hafa samband við Fornleif og gefa honum allar nauðsynlegar upplýsingar.

1) Kertapípa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum. Ljósm. Gísli Gestsson 1981. Safnnúmer ekki þekkt.

2) Jarðfundinn armur úr ljósahjálmi með gotnesku lagi, mjög litlum. Þjms. 385

3) Þjms. 2465. Kertispípa með tilheyrandi skál af ljósahjálmi frá Breiðabólsstaðar kirkju í Fljótshlíð. Kom á safnið árið 1883.

4) Þjms. 5420. Ljónsmynd, steypt úr kopar, situr og hefur róuna[sic] upp á bakið; holt innan og hefur teinn gengið upp í genum það; Það er vafalaust af ljósahjálmi.

5) Þjms. 6074. Kertiskragi úr koparhjálmi með gotnesku lagi. ... Fundinn s.á. (1910) í moldarbarði skamt frá Lágafelli, um 3 faðma í jörðu.

6) Þjms. 5311. Kringlóttur hlutur úr kopar, steyptur.... Óvíst er af eða úr hverju þessi hlutur er, mætti ætla að hann væri af kertastjaka eða kertahjálmi. Páll Jóhannesson í Fornhaga afhenti safninu

7) Fundur 1. (9.7.1981) við fornleifarannsókn Þjóðminjasafns undir stjórn Guðmunds Ólafssonar í Skarðskirkju á Skarðsströnd árið 1981. Á Skarði var rannsökuð gröf sem hafði komið fram við framkvæmdir undir yngstu timburkirkjunni á staðnum. Meðal funda var ljósaskál úr gotneskum hjálmi eða tvíarma ljósastiku. Guðmundi Ólafssyni fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands þakka ég fyrir upplýsingar um fundinn og teikningu.

Þessa teikningu gerði Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur og fréttamaður í fundaskrá árið 1981, og slær hann nærri Leonardo gamla við í drátthagleik.

 

Heimildir: Mikið af þeirri rannsóknarvinnu sem fór í þessar blogggreinar um ljósahjálminn frá Selárdal og aðra gotneska ljóshjálma á Íslandi, var unnir fyrir langalöngu. Mikið af því sem hér stendur birtist upphafleg í heimildarritgerð í miðaldafornleifafræði við háskólann í Árósum vorið 1983. Bar ritgerðin heitið Metallysekroner i senmiddelalderen (prøve e). Notast var við um 40 greinar og bækur um efnið.

Fimmti og síðasti hluti næst

Fiat Lux - 3. hluti

Málverk meistarans Jan van Eycks af hinum helköldu hjónum í Bryggjuborg, sýnir okkur harla vel aldur ljósahjálmsins úr Selárdal og annarra skyldra hjálma sem varðveittust á Íslandi, meðan allt svipað góss var brætt í deiglu tímans í Evrópu. Þessi hjálmar voru nýjasta tíska þegar þeir héngu í Brugge árið 1434 og fljótlega upp úr því í kirkjum uppi á Íslandi, þar sem menn hafa alltaf elt tískuna eins og rollur.

Við vitum einnig, að uppruna flestra þessara kjörgripa er að finna í Belgíu. Fyrr á miðöldum höfðu ljósahjálmar í stærri kirkjum oft verið úr járni, gjarnan járngjörð sem hékk í sverum keðjum og á gjörðina voru hnoðuð ljósahöld eða ljósapípur. Eru slíkir hjóllaga hjálmar varðveittir víða um Evrópu.

Hinn gotneski, niðurlenski ljósahjálmur frá Selárdal er úr messing, sem er blanda af ca 68% kopar og 32% sinki (inki). Því minna sem sinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki sink sem málm (grunnefni), eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu svokallaðan „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, sem inniheldur mikið sink, saman við kopar sem fyrst og fremst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Ljósahjálmurinn frá Selárdalskirkju er svokallað Dinanterí (Dinanderie), þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum og amboðum úr messing. Erfiðara er þó að segja til um hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. En bæði í Þýskalandi og Belgíu stóð þessi eirsteypa á gamalli hefð, sem gerði fjöldaframleiðslu auðvelt mál á 15. öld.

Þetta var eftirsótt vara, eins og margt annað frá Niðurlöndum, og höfðu Mercatores de Dinant(kaupmenn frá Dinant) heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum. Þess vegna var líkast til auðvelt fyrir Íslendinga að sækja þessa vöru til Birstofu (Bristol) og annarra borga sem þeir versluðu við, eða að Hansakaupmenn hafi borið þessa gripi með sér til Íslands. Ýmsir framleiðundur gerðust þekktari en aðrir og má nefna Jacques Jongfinger í Antvörpum, Jóses fjölskyldan í Dinant og Guillaume Lefevre í Tournay. Kannski hefur einhver þeirra búið til hjálminn í Selárdal? Salmer fjölskyldan frá Dinant seldi í fleiri mannsaldra messingvöru og aðrar eftirsóttar listavöru á Englandi, svo sem altaristöflur, líkneski og listavefnað (refla og góbelín).

Margt annað en ljósahjálmar var framleitt úr messing í Niðurlöndum, og má nefna kertastjaka, af öllum stærðum t.d. vegleg stykki eins og það sem hér sést á stóru myndinni neðar á síðunni, en það er að finna í dómkirkjunni í Lundi. Frá Niðurlöndum bárust mundlaugar, könnur (sjá hér), skírnarföt, vatnsdýr, rúmpönnur (til að hita rúm), bókahöld fyrir predikunarstóla, og svo meira lystileg stykki eins og gripirnir tveir hér ofan við og neðan, sem sýna glögglega að hinn öfgafulli materíalístíski femínismi er gamalt fyrirbæri.

Fat í safni í New York eins og myndin styttan fyrir ofan.

 

Kristján Sveinsson sagnfræðingur er ekki lágvaxinn maður eins og margir hafa séð, og sýnir hann hér hve gífurlegur gripur þessi sjö arma ljósastika í Lundi er. Hún er 3,5 m. að hæð, frá 15. öld og er vafalaust gerð í Niðurlöndum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

Messingiðnaðurinn í Niðurlöndum byggði á miklum hluta á vilja manna í koparríkum hlutum Evrópu að eiga samstarf yfir landamæri við lönd þar sem hægt var að fá tin. Iðnaðurinn var því oft í hættu þegar konungar og hertogar ákváðu að heyja stríð. Árið 1466 réðst Karl hertogi af Búrgundalandi á borgina Dinant og var bar iðnaðurinn þar ekki barr sitt eftir það. Iðnaðarmenn fluttu til annarra bæja eins Brussel, Bryggju, Mecheln, Antwerpen og Tournay.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla gripa úr messing og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Framleiðsluferlið var nýjung. Messinghlutir voru framleiddir í því sem mest líktist verksmiðjum og skipulögð sala og útflutningur fór fram og vörulistum var dreift til söluaðila. Samkeppnin var hörð og vöruverð gerðist hagstæðara því blómlegri sem salan var.

Eftir Niels-Knud Liebgott 1973. Lys. Nationalmuseet

Stofnhjálmar

Hjálmurinn úr Selárdalskirkju er af þeirri gerð gotneskra ljósahjálma sem á fagmálinu kallast stofnhjálmar (stamkroner á dönsku). Steyptum hólkum úr messing er raðað upp á járntein sem ber alla hluta ljósahjálmsins. Á miðhólkinn, sem oftast er breiðastur, eru settir armar í þar til gerð slíður. Flatir armar eins og eru á hjálmunum frá Selárdal og á málverki van Eycks voru steyptir í sandi. Mót eða skabelón voru pressuð í mjög fínan steypusand og í var hellt bræddum málinum. Síðan var allt pússað. Aðrir hlutar voru mótaðir í vax, sem leirkápa var sett utan um. Málminum var hellt í mótin, og þegar málmurinn var kólnaður var leirkápan slegin af. Hólkarnir eða kjarni ljósahjálmanna, sem gátu verið margir, voru steyptur úr tveimur hlutum sem settir voru saman og síðan renndir á rennibekk. Ljósaskálar, kertapípur, og skreyti t.d. trjónan neðst eða myndin efst, sem gat verið ljón eða madonnumynd, voru steypt sér og raðað á járnteininn.

Selárdalshjálmurinn er til að mynda gerður úr 32 sjálfstæðum einingum fyrir utan járnteininn. Allt þurfti að smellpassa og þeir sem bjuggu til hjálmana merktu t.d. slíðrin á einum hólkhringnum með 1-6 skorum og 1-6 merki voru síðan höggvin á armana, þar sem þeir voru festir á slíðrin. Þetta sést vel hér að neðan á hólkunum tveimur sem eru frá Núpakoti undir Eyjafjöllum, sem er að finna á Byggðasafninu í Skógum.   

Tveir hlutar úr stofni ljósahjálms frá Núpakoti undir Eyjafjöllum sem nú er að finna í Byggðasafninu í Skógum. Samanlagt eru þessir hlutar nær 17,1 sm að hæð og gæti hjálmurinn því með frá toppmynd niður að dýrstrjónu hafa verið um 40-50 sm langur. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982

 

Við höldum áfram

eftir nokkra

daga

*

Fiat Lux - 4. hluti