Fiat Lux - 3. hluti

Málverk meistarans Jan van Eycks af hinum helköldu hjónum í Bryggjuborg, sýnir okkur harla vel aldur ljósahjálmsins úr Selárdal og annarra skyldra hjálma sem varðveittust á Íslandi, meðan allt svipað góss var brætt í deiglu tímans í Evrópu. Þessi hjálmar voru nýjasta tíska þegar þeir héngu í Brugge árið 1434 og fljótlega upp úr því í kirkjum uppi á Íslandi, þar sem menn hafa alltaf elt tískuna eins og rollur.

Við vitum einnig, að uppruna flestra þessara kjörgripa er að finna í Belgíu. Fyrr á miðöldum höfðu ljósahjálmar í stærri kirkjum oft verið úr járni, gjarnan járngjörð sem hékk í sverum keðjum og á gjörðina voru hnoðuð ljósahöld eða ljósapípur. Eru slíkir hjóllaga hjálmar varðveittir víða um Evrópu.

Hinn gotneski, niðurlenski ljósahjálmur frá Selárdal er úr messing, sem er blanda af ca 68% kopar og 32% sinki (inki). Því minna sem sinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki sink sem málm (grunnefni), eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu svokallaðan „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, sem inniheldur mikið sink, saman við kopar sem fyrst og fremst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Ljósahjálmurinn frá Selárdalskirkju er svokallað Dinanterí (Dinanderie), þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum og amboðum úr messing. Erfiðara er þó að segja til um hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. En bæði í Þýskalandi og Belgíu stóð þessi eirsteypa á gamalli hefð, sem gerði fjöldaframleiðslu auðvelt mál á 15. öld.

Þetta var eftirsótt vara, eins og margt annað frá Niðurlöndum, og höfðu Mercatores de Dinant(kaupmenn frá Dinant) heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum. Þess vegna var líkast til auðvelt fyrir Íslendinga að sækja þessa vöru til Birstofu (Bristol) og annarra borga sem þeir versluðu við, eða að Hansakaupmenn hafi borið þessa gripi með sér til Íslands. Ýmsir framleiðundur gerðust þekktari en aðrir og má nefna Jacques Jongfinger í Antvörpum, Jóses fjölskyldan í Dinant og Guillaume Lefevre í Tournay. Kannski hefur einhver þeirra búið til hjálminn í Selárdal? Salmer fjölskyldan frá Dinant seldi í fleiri mannsaldra messingvöru og aðrar eftirsóttar listavöru á Englandi, svo sem altaristöflur, líkneski og listavefnað (refla og góbelín).

Margt annað en ljósahjálmar var framleitt úr messing í Niðurlöndum, og má nefna kertastjaka, af öllum stærðum t.d. vegleg stykki eins og það sem hér sést á stóru myndinni neðar á síðunni, en það er að finna í dómkirkjunni í Lundi. Frá Niðurlöndum bárust mundlaugar, könnur (sjá hér), skírnarföt, vatnsdýr, rúmpönnur (til að hita rúm), bókahöld fyrir predikunarstóla, og svo meira lystileg stykki eins og gripirnir tveir hér ofan við og neðan, sem sýna glögglega að hinn öfgafulli materíalístíski femínismi er gamalt fyrirbæri.

Fat í safni í New York eins og myndin styttan fyrir ofan.

 

Kristján Sveinsson sagnfræðingur er ekki lágvaxinn maður eins og margir hafa séð, og sýnir hann hér hve gífurlegur gripur þessi sjö arma ljósastika í Lundi er. Hún er 3,5 m. að hæð, frá 15. öld og er vafalaust gerð í Niðurlöndum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

Messingiðnaðurinn í Niðurlöndum byggði á miklum hluta á vilja manna í koparríkum hlutum Evrópu að eiga samstarf yfir landamæri við lönd þar sem hægt var að fá tin. Iðnaðurinn var því oft í hættu þegar konungar og hertogar ákváðu að heyja stríð. Árið 1466 réðst Karl hertogi af Búrgundalandi á borgina Dinant og var bar iðnaðurinn þar ekki barr sitt eftir það. Iðnaðarmenn fluttu til annarra bæja eins Brussel, Bryggju, Mecheln, Antwerpen og Tournay.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla gripa úr messing og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Framleiðsluferlið var nýjung. Messinghlutir voru framleiddir í því sem mest líktist verksmiðjum og skipulögð sala og útflutningur fór fram og vörulistum var dreift til söluaðila. Samkeppnin var hörð og vöruverð gerðist hagstæðara því blómlegri sem salan var.

Eftir Niels-Knud Liebgott 1973. Lys. Nationalmuseet

Stofnhjálmar

Hjálmurinn úr Selárdalskirkju er af þeirri gerð gotneskra ljósahjálma sem á fagmálinu kallast stofnhjálmar (stamkroner á dönsku). Steyptum hólkum úr messing er raðað upp á járntein sem ber alla hluta ljósahjálmsins. Á miðhólkinn, sem oftast er breiðastur, eru settir armar í þar til gerð slíður. Flatir armar eins og eru á hjálmunum frá Selárdal og á málverki van Eycks voru steyptir í sandi. Mót eða skabelón voru pressuð í mjög fínan steypusand og í var hellt bræddum málinum. Síðan var allt pússað. Aðrir hlutar voru mótaðir í vax, sem leirkápa var sett utan um. Málminum var hellt í mótin, og þegar málmurinn var kólnaður var leirkápan slegin af. Hólkarnir eða kjarni ljósahjálmanna, sem gátu verið margir, voru steyptur úr tveimur hlutum sem settir voru saman og síðan renndir á rennibekk. Ljósaskálar, kertapípur, og skreyti t.d. trjónan neðst eða myndin efst, sem gat verið ljón eða madonnumynd, voru steypt sér og raðað á járnteininn.

Selárdalshjálmurinn er til að mynda gerður úr 32 sjálfstæðum einingum fyrir utan járnteininn. Allt þurfti að smellpassa og þeir sem bjuggu til hjálmana merktu t.d. slíðrin á einum hólkhringnum með 1-6 skorum og 1-6 merki voru síðan höggvin á armana, þar sem þeir voru festir á slíðrin. Þetta sést vel hér að neðan á hólkunum tveimur sem eru frá Núpakoti undir Eyjafjöllum, sem er að finna á Byggðasafninu í Skógum.   

Tveir hlutar úr stofni ljósahjálms frá Núpakoti undir Eyjafjöllum sem nú er að finna í Byggðasafninu í Skógum. Samanlagt eru þessir hlutar nær 17,1 sm að hæð og gæti hjálmurinn því með frá toppmynd niður að dýrstrjónu hafa verið um 40-50 sm langur. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982

 

Við höldum áfram

eftir nokkra

daga

*

Fiat Lux - 4. hluti

Fiat Lux - 2. hluti

 

Sjáið hve hjónakornin hér á myndinni eru grá og veikluleg, þótt konan undirleita geti litið út fyrir að vera þunguð og að þau séu augljóslega vel í álnum (stækkið myndina með því að klikka á hana nokkrum sinnum).

Þessi hjón voru vafalaust á meðal ríkasta fólksins á Bryggju (Brugge á Flandri í flæmskumælandi hluta Belgíu) árið 1434, þegar meistari Jan van Eyck (ca. 1395-1441) málaði þau og sjálfan sig. Hann sést í speglinum undir ljósahjálminum.

Lengi var talið að þetta málverk sýndi hjónin Giovanni di Arrigo Arnolfini og konu hans Giovanna Cenami frá Lucca í Toscana á Ítalíu, sem bjuggu í Hansabænum Brugge mestan hluta ævi sinnar. Þessi heimsfræga mynd, sem nú hangir í National Gallery í London, var meira að segja talin vera brúðlaupsmynd þeirra hjóna. Allar lærðar ritgerðir urðu síðar úreltar eftir að bréf fannst sem sýndi að þau Jóhann og Jóhanna hefðu ekki gengið í hjónaband fyrr en 14 árum eftir að þetta litla málverk var málað. Verkið er ekki stærra en 60x82 sm. að stærð og málað á eikarborð.

Áður var einnig talið að málverkið væri táknum hlaðið, sem gáfu verkinu dýpri meiningu, en það verður líklegast að endurskoða eftir að myndin hefur verið rannsökuð með innrauðu ljósi. Nú halda sumir að þetta séu ekki þau hjón, en National Gallery heldur greinilega enn í þá skoðun, en upplýsir að þetta sé þó ekki giftingamynd. En varla telgja sérfræðingar National Gallery, að pör á 15. öld hafi lifað í synd í 14 ár fyrir brúðkaup þeirra. Brúðkaup Jóhönnu og Jóhanns var ekki haldið fyrr en 1447, en þá hafði Jan van Eyck reyndar verið dauður í 6 ár. Hver veit, kannski giftist Giovanni di Arrigo Arnolfini í annað sinn árið 1447, og þá er þetta kannski mynd frá fyrra hjónabandi? Engar ritaðar heimildir eru þó til um það.

Ég hef alltaf verið á þeirri skoðun, að konan á myndinni hafi verið svona leið og karlin svo veiklulegur vegna þess að þau misstu af fallegast ljósahjálminum í Brugge árið 1434, þessum með tveimur röðum og ljóni efst. Sá síðasti í búðinni fór með skipi til Íslands og urðu hjónin að láta sér nægja ódýrara módel með einni röð arma og turni í stað öskrandi ljóns. Eymdin í ásjónum þeirra var því fyrst og fremst vegna materíalístiskrar vanlíðan. Þessi tilgáta mín er engu vitlausari en margt annað sem frægir listfræðingar hafa talið sig fundið eða séð í mynd van Eycks.

Selárdalshjálmur. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1996)

 

Hjálmur van Eycks (1434)

Þess má geta, að maestro David Hockney setti fyrir nokkrum árum fram þá tilgátu, að ýmsir meistarar endurreisnartímans í Niðurlöndum og á Ítalíu hafi notast við myndvarpa þess tíma, camera obscura, og hafi varpað öfugri mynd með hjálp safnglers á eitthvert hvítt undirlag sem listamennirnir teiknuðu svo á eftir myndinni sem varpað var. Hann taldi van Eyck einn af þessum meisturum sem notast höfðu við camera obscura tæknina. I sjónvarpsþætti sem BBC gerði með honum og  Charles M. Falco eðlisfræðingi, stilltu þeir meðal annars upp líkani af herbergi "Arnolfini" hjónanna með ljósahjálmi.  Rök Hockneys og Falcos voru að það væri einfaldlega ekki hægt að teikna eins flókinn hlut og gotneska ljósakrónu en mótrök annarra listamanna og eðlisfræðinga sýndu m.a. að safngler myndi ekki gefa þá mynd af ljósahjálminum sem van Eyck teiknaði. Ég tel persónulega að góðir teiknarar getir náð ljósahjálminum með smáæfingu.

Hvort sem Jan van Eyck málaði ljósahjálminn í Brugge fríhendis, eða með hjálp safnglers í myrkraherbergi, þá er hún mikil og góð heimild um margt og tímasetur mjög vel þá gerð af messingljóshjálmum í gotneskum stíl, sem varðveittist gegnum aldirnar í kirkjum í Selárdal í Arnarfirði, á hjara veraldar, þar sem menn kunnu ekkert að teikna og vissu ekki hvað camera obscura var fyrr en seint og síðar meir. Þeir Selárdalsmenn áttu hins vegar hinn ekta hlut og vissu ekkert um angist Arnolfini-hjóna og deilur David Hockneys við listgæðinga og eðlisfræðinga.

Eitt sinn héngu svona hjálmar víða í evrópskum kirkjum og húsum ríkra manna. En í dag eru þeir flestir horfnir því þeir voru teknir ofan og bræddir í aðra hjálma á á 16 og 17. öld. Síðari gerðir þekkjum við vel, Þeir hafa kúlu neðst og oftast nær klofinn örn efst á stofninum og langa og mjóa s-laga arma úr rörum.  Slíkir endurreisnarhjálmar voru ekki síst framleiddir lengi vel í Svíþjóð og bárust víða. Einnig hvarf margt ljósahjálma á 19. öld þegar kirkjur voru rændar öllum málmi þegar stríð voru háð.

Hjálmurinn í Selárdalskirkju er glæsilegasti hjálmurinn af sinni gerð í heiminum, glæsilegri en hjálmur hjónanna á mynd van Eycks, en þeir voru framleiddir í Niðurlöndum (Belgíu) á fyrri hluta 15. aldar. Enn glæsilegri gerðir voru framleiddir síðar í Þýskalandi og eru nokkur eintök til af slíkum prakthjálmum í þýskum listasöfnum  

Íslendingar fylgdust svo sannarlega með tískunni fyrir tæplega 600 árum síðan, og keyptu aðeins það besta fyrir kirkjur sínar sálum sínum til hjálpar.

Við höldum ljósahjálmasögunni áfram í næstu færslu,

þar sem frætt verður um framleiðslusögu þessara

gotnesku hjálma og síðar um aðra

ljósahjálma á

Íslandi

Fiat Lux - 3. hluti

Fiat lux

 

Þann 15. ágúst árið 1960 var hr. Sigurbjörn Einarsson biskup Íslands staddur í Arnarfirði að vísitera Selárdalskirkju. Vísitasían hófst með guðsþjónustu kl. 2 eftir hádegi og þjónaði sóknarpresturinn Jón Kr. Ísfeld fyrir altari. Biskup stóð einnig við altari eftir predikun, en frú Magnea Þorkelsdóttir biskupsfrú lék listilega á orgelið. Mikil helgi var yfir staðnum þennan dag.

Í vísitasíugjörðinni frá 1960 er nefnt að kirkjan sé 99 ára gömul og í ríkiseign. Þar stendur m.a., og skal lesið með framburði Sigurbjörns biskups:

"hefur kirkjueigandi algjörlega vanrækt allt viðhald á henni, enda er hún stórlega skemmd af fúa, og í yfirvofandi hættu af veðrum. Væri það mikið og lítt bætanlegt tjón, ef kirkjan félli, eða fyki, því að hún verður að teljast merkilegt hús og auk þess geymir hún marga og merka muni."

Viti menn, heimsókn biskups hefur líklega haft sitt að segja, því gert var við kirkjuna árið 1961, og mætti ef til vill kalla þá viðgerð ærlega endurbyggingu. Selárdalsprestakall hafði reyndar þegar verið lagt niður árið 1907 og Selárdalssókn lögð til Bíldudalsprestakalls. En nú er svo komið að kirkjan hefur verið afhelguð og um tíma var rætt um að rífa hana, sem auðvitað kemur ekki til greina þar sem hún er friðuð.

Selárdalskirkja er enn ekki fokin og hefur Átthafafélagið Skjöldur áform um að færa þar hluti til betri vegar, enda var þetta að fornu ein ríkasti kirkjustaður á Íslandi.

Myndin efst er tekin í Selárdalskirkju árið 1913 og þá voru enn í kirkjunni ýmsir góðir gripir frá fyrri öldum sem sýndu að þessi kirkja hafði verið rík. Í loftinu hékk "ljósahjálmur góður" samkvæmt vísitasíu biskups.

Vart er til betri kirkjugripur frá miðöldum Íslands en þessi ljóshjálmur.

Ljósm. VÖV (1996)

 

Ljósahjálmurinn í Selárdalskirkju

Fyrsti maðurinn sem gerði sér grein fyrir hina mikla menningarlegu verðmæti ljósahjálmsins í Selárdal var Matthías Þórðarson þjóðminjavörður. Hann kom í Selárdalskirkju árið 1913 og sá hvað þar hékk neðan úr neðan úr loftþiljum og tók ljósmyndir. Hann ritaði 28. júlí 1913:

"... Ljósahjálmur stór og veglegur og forn, í gotn. stýl, allur úr kopar; 6 armar í neðra kransi en 3 í efra; nokkuð brotnir og gallaðir. Ljón situr á legg efst og vargstrjóna stendur niður úr neðst. .."

Matthías lýsti hjálminum í kirknaskrá sinni (sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands) og teiknaði m.a. útlínur arma hjálmsins (sjá mynd neðar). Matthías kunni sína kirkjulist betur en flestir og vissi hvað hann vildi fá á Þjóðminjasafnið. Hann skrifaði enn fremur:

"Hjálmur þessi er mjög gamall og merkilegur og ætti að sjálfsögðu að ganga til Þjms. sem fyrst.  Árið 1915 skrifar hann á spássíu: "Boðnar 100 kr. (eða annar hjálmur ) í bréfi 10.III.'15. Boðinn nýl. Myrkárhjálmurinn og 50 kr. að auki 17.IX.1915."

 

Úr kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar (1913) sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands. Útlínur eins af stóru örmum ljósahjálmsins frá 15. öld er teiknaður inn.

 

Allt kom fyrir ekki. Heimamenn vildu ekki selja Þjóðminjasafninu hjálminn, enda var hann tæknilega séð ekki í eigu þeirra, og þar við sat, eða þangað til að Hjörleifur Stefánsson arkitekt gerði það gustukaverk að taka hjálminn traustataki og fara með hann suður í Þjóðminjasafn. Það var á síðasta tug 20. aldar og er hjálmurinn þar enn í geymslu engum til ánægju, því hann er ekki hafður til sýnis, þótt hann sé merkilegasti og veglegasti ljósgjafi úr kirkju á Íslandi frá miðöldum, og þótt víðar væri leitað.

Áframhald um Selárdalshjálminn á næstu dögum

Fiat Lux - 2. hluti

Yam Suf

Til eru menn sem halda því fram, að engin fornleifafræðileg sönnun sé til fyrir því að Ísraelsþjóðin hafi verið þrælar í Egyptalandi. Vissulega er ekki um auðugan garð að gresja. En þessi afneitun er farin að nálgast trúarbrögð, ekki ósvipað því þegar sumir fornleifafræðingar á Íslandi afneita rituðum heimildum og aðrir vilja helst finna bein Egils Skallagrímssonar með grafskeið í einni hendi og Eglu í hinni. Þar eru öfgar á báðum vígstöðvum. Fornleifafræði er ekki grein sem er hentug til að sanna eitt eða neitt í einum grænum hvelli. Ef menn læra fornleifafræði með þeim hugsunarhætti, læra þeir röng fræði, eða eru jafnvel ekki fræðilega þenkjandi manneskjur. Fréttamennska væri ef til vill betra fag fyrir slíkt fólk, þá geta menn líka orðið forsetar með tíð og tíma.

Ég fékk snemma áhuga á dvöl Ísraelsþjóðarinnar í Egyptalandi. Faðir minn heitinn keypti handa mér fræðibækur um efnið í útlöndum og ég keypti allt sem ég fann í bókabúð Snæbjarnar. Þegar ég byrjaði í menntaskóla (MH), fór ég á fyrstu önn beint í hugmyndasögu (Sögu 15) sem Jón Hnefill Aðalsteinsson kenndi. Menn fóru venjulega ekki í þennan áfanga fyrr en undir lok náms síns i MH. Í Sögu 15 skrifaði ég fyrstu lengri ritgerð mína í menntaskóla og Jón gaf mér meira að segja einkunina A fyrir ritgerðina og áfangann, meðan flestir fengu C og B, því áhuginn var lítill hjá flestum á viðfangsefninu og tímarnir hjá Jóni hreint kaos og rugl. Ritgerð mín hét Dvöl Ísraelsmanna í Egyptalandi og á ég hana enn, sjá mynd neðst.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan ég skrifaði ritgerð mína um vandamálið varðandi brottför gyðinga úr Egyptalandi. Mig langaði um tíma að leggja stund á klassíska fornleifafræði og fornleifafræði Miðausturlanda, en svo varð ekki. Margir stunda þau fræði og mun ég ekki blanda mér háfræðilega í þau en vildi gjarna komast í uppgröft á Sinaískaga. 

Prófessor James K. Hoffmeier er í miklu uppáhaldi hjá mér, því aðferðafræði hans er skynsamleg, en ekki forstokkuð trú eins og hjá þeim sem trúa blint á orð biblíunnar og sjá Charlton Heston í hlutverki Móses og Yul Brynner í hlutverki Ramsesar - eða hjá fornleifafræðingum sem telja afneitun mikilvægari en leit og yfirlýsingar farsælli en ígrundun.

Það er langt frá því að ferð Móses og þjóðar hans yfir Sefhafið, Yam Suf (Supf), og aðrar upplýsingar um dvöl Ísraelsmanna í Egyptalandi standist ekki. Hlustið hér á mjög skemmtilegan fyrirlestur James K. Hoffmeier eða kynnið ykkur bækur hans um efnið. Fornleifafræði tekur tíma, eins og Hoffmeier bendir á, og er ekki hjálpargrein fyrir fólk sem vill finna hinn eina heilaga sannleika hér og nú eða afneita öllu. Það er enginn svo vís að hann geti gerð slíkt, þó sumir halda að þeir séu það.

Forsíða rigterðar minnar í MH haustið 1976

Hlustið þið enn á þetta gamla hatur?

Ekki kemur öll forneskja úr jörðunni. Svo á við um Passíusálmana, sem er gert mjög hátt undir höfði á Íslandi, þótt innihaldið sé gegnumsýrt af andstyggilegum hatursglósum 17. aldar. Efniskenndar menjar eru sérfræðiþekking Fornleifs frekar en fornir sálmar, en hatrið í Passíusálmum Hallgríms er svo efniskennt að það drýpur af því blóð og vart er hægt annað en að fjalla um þá hér.

Svo mikið álit og dálæti hafa Íslendingar á þessum forna haturkveðskap og níði, að þegar prestur nokkur, sem valinn hafði verið til þess að lesa þennan forna hatursboðskap í ár, bauð sig fram sem biskupsefni, var hann umsvifalaust látinn hætta lestrinum í Ríkisútvarpinu. Einhver gamall guðleysingi var látinn þylja sálmana í útvarpinu í hans stað. Lestur á Passíusálmum Hallgríms Péturssonar eru greinilega svo mikill heiður, að lestu hans gæti gert útslagið fyrir frambjóðanda í biskupskosningum. Allir vilja greinilega lesa og tönnlast á svikum, prettum, hatri, undirferli og blóðþorsta gyðinga sem að sögn myrtu Krist.

Stofnun Simon Wiesenthals hefur nú haft samband við RÚV, þar sem sálmarnir eru lesnir á hverjum degi. Sjá hér.

og hér er hægt að sjá allt, nema hatrið, í Passíusálunum

 

Vissuð þið lesendur góðir, að Passíusálmarnir eru svo grasserandi af gyðingahatri 17. aldar, að þeir menn sem hafa þýtt þá yfir á ensku (Charles Gook), og dönsku (Björn Sigurbjörnsson) hafa sérstaklega gert sér far um að þýða burt andstyggðina gegn gyðingum. Í ítalskri þýðingu Diego Rossi og Silviu Cosimini, sem kom út árið 1998 var það reyndar ekki gert, en sú þýðing er mjög rétt og fullkomin miðað við ensku og dönsku þýðinguna.

Eftir stendur, að Íslendingar eru greinilega heillaðir af safaríku gyðingahatri 17. aldar og sumir telja þetta jafnvel ort beint upp úr Jóhannesarguðspjalli. Nei, svo er ekki, þetta er gyðinghatur þess tíma sem Hallgrímur Pétursson lifði á. 

Mögulegt er að Hallgrímur Pétursson hafi hitt fyrir Gyðinga í Glückstadt og Kaupmannahöfn. En kannski hefur hann þó aldrei séð eða kynnst gyðingum og aðeins látið kveðskap sinn um endalok meistara síns gegnumsýrast af hatursáróðri 17. aldarinnar. Samkvæmt rannsóknum danska guðfræðingsins Martin Schwarz Lausten í bók hans Kirke og synagoge, holdninger i den danske kirke til jødedom og jøder i middelalderen, reformationstiden og den lutherske ortodoksi (1992), var það umhverfi sem Hallgrímur var í í Kaupmannahöfn gegnumsýrt af þessum fordómum í garð gyðinga og bókasöfnin full af pésum með slíku hatri sem bárust sunnar úr álfunni. Skóli Frúarkirkju, þar sem Hallgrímur lærði til prests, var engin undantekning. 

Þótt hatrið í Passíusálmunum sé frá því á 17. öld, er það samt sem áður gyðingahatur, og þó þessir sálmar séu nærri dýrkaðir í kirkjum Íslands í dag og árlega þuldir í útvarpi af leikum sem lærðum, guðhræddum sem guðleysingjum, eru þeir enn sem áður svæsið gyðingahatur. Hatrið og orðbragði í sálmunum fer reyndar langt fram yfir það sem t.d. íslenskir nasistar létu frá sér fara á prenti á 20. öld.

Nú er svo komið á Íslandi, að pólitísk rétthugsun, meira en annað, kemur fyrir að menn séu með ónot út í svarta menn, samkynhneigða, múslíma eða aðra minnihluta. En árlega á föstunni er útvarpað lestri sálma sem eru fullir af gyðingahatri. Þeir eru  lesnir með helgislepju og margir munu hlusta á þetta. Halda mætti að slepjan væri svo yfirgengileg, að menn hlusti aðeins á þetta með einu eyranu og séu ónæmir fyrir ljótu orðavali um gyðinga. En persónulega tel ég að þetta hatur seytlist inn í undirmeðvitund fólks.

Sumar fornleifar á ekki að friðlýsa og ég tel að íslensk yfirvöld verði að gæta að sér. Meðan ekkert ljótt má segja um þá sem minna mega sín eða þá ofsatrúarmenn sem drepa fyrir minnstu vangát trúleysingja og heiðingja, þá gengur ekki að hafa árlega frumstæða endurtekning á illsku gyðinga í opinberum fjölmiðlum.

Gyðingar drápu ekki Jesús. Það hefur páfinn í Róm meira að segja sýnt fram á í bók sinni. Meintur brotavilji íslenskra aðdáenda 17. aldar útleggingar á píslasögu Jesús er fyrir hendi. Það er sama frá hvaða tíma gyðingahatrið er, það er og verður gyðingahatur, og það varðar reyndar einnig við íslensk lög. Brotin eru framin á Íslandi, og lögin eru til og heita hegningarlög.

Ekki lesa lúterskir þennan pésa, Von den Juden und Iren Lügen, í kirkjum sínum á Íslandi, þó það sé eftir sjálfan Martein Lúther?

Best væri þó fyrir alla að setja þessa hatursperlu íslensku þjóðarinnar niður í skúffu. Nóg er til af öðru uppbyggilegu efni en ónot í garð gyðinga - er það ekki annars? Eða er það hlutverk trúarsálma að fara með hatursglósur um önnur trúarbrögð og þjóðir?

Rabbi Abraham Cooper hjá Simon Wiesenthal stofnuninni í Los Angeles hefur nú sent Útvarpsstjóra, Páli Magnússyni, bréf og beðið hann um að brjóta þá hefð að lesnar séu upp lygar um gyðinga og svæsið, fornt gyðingahatur á RÚV.

Vænti ég þess að næsti Biskup Íslands sýni sóma sinn í því að gera hið sama. Við lifum á öðrum tímum en Hallgrímur Pétursson.

Getes Sevrement Getes

Getes Sevrement Getes stendur á bronspeningi nokkrum sem fannst fyrir nokkrum árum við fornleifarannsóknir að Skriðuklaustri. Margir merkir gripir hafa fundist við fornleifarannsóknirnar á Skriðuklaustri síðastliðin ár, en eins og ég hef margoft bent á hefur þeim sem stjórnað hafa rannsókninni ekki tekist að gera hinum merku fundum nægilega góð skil. Glannalegar yfirlýsingar koma um sumt í fjölmiðlum á sumrin, en hins vegar er skrifað af vanefnum um mjög merka hluti sem hafa fundist á Skriðuklaustri. Það á til dæmis við um peninginn að arna.

Á heimasíðu Skriðuklausturs er fjallað um grip sem geymir miklu meiri sögu en þar er sögð:

„Franskur reiknipeningur er meðal þess sem fundist hefur við fornleifauppgröftinn. Slíkir peningar voru notaðir sem merki á línum til útreiknings og höfðu sjálfir ekkert sérstakt verðgildi. Línurnar voru dregnar á dúk eða fjöl en einnig voru til reikniborð með inngreiptum línum. Peningurinn sem fannst á Skriðuklaustri er skreyttur sverðliljum, merki frönsku konungsfjölskyldunnar og Möltukrossi, sem tengist meðal annars musterisriddurum og ýmsum miðaldareglum í Evrópu. Þekkt er að franskir konungar létu árlega slá reiknipeninga handa embættismönnum sínum og þetta er einn slíkur, trúlega frá síðari hluta 15. aldar. Hvernig hann er kominn til Íslands og hvort hann hefur verið notaður við útreikninga á Skriðuklaustri verður ekki sagt til um með vissu en Stefán biskup Jónsson var lærður frá [sic] Frakklandi og gæti hafa komið með peninginn"

Hér verður að leiðrétta. Vera má að mynt sú sem fannst á Skriðuklaustri hafi verið notuð sem reiknipeningur, regnepenning á dönsku, en upphaflega var hann ef til vill sleginn til annars. Hins vegar finnst mér tilgátan um að Stefán biskup Jónsson hafi komið með myntina upp á vasann nokkuð líklegri en margt af því sem hingað til hefur verið sagt um myntina.

Í umfjöllun um myntina í rannsóknarskýrslu og á heimasíðu Skriðuklausturs er einnig ranglega hermt að sverðliljur, sem eru margar á peningnum, tengist aðeins frönsku konungsfjölskyldunni  Rangt er einnig að Möltukross sé að finna á peningnum. Krossinn á peningnum er ekki Möltukross, og  meira að segja Dan Brown veit það, því Möltukrossinn er svona:

Krossinn á peningnum er hins vegar þannig:

og er kross sem gjarnan var settur á áletranir á innsiglum, myntum og öðru til að sýna upphaf texta eða enda hans og um leið hið helga tákn krossins. Menn með lágmarksþekkingu í miðaldafornleifafræði ættu að þekkja muninn á þessum krossum.

Ekki er greint frá því á heimasíðu Skriðuklausturs eða í rannsóknarskýrslu fyrir árið 2005, hvað stendur í raun á framhlið peningsins. Má það vera vegna þess að fornleifafræðingarnir sem fundið hafa hana kunni ekki að lesa á miðaldatexta, eða mismunandi miðaldaletur. Á peningnum má lesa

 

Sevrement er sama orðið og surement á nútímafrönsku, og er því hægt að leggja út af textanum á þennan hátt: "Kvittun: með vissu : Kvittun", eða öllu heldur "reikningur án skekkju", („Account without mistakes").

Peningurinn frá Skriðuklaustri er frá lokum 15. aldar, er franskur, og götin á honum gætu bent til þess að hann hafi verið notaður á "borðtölvu" miðaldamanna, reikniborðið og voru til mjög flóknar reglur um þessi göt í Niðurlöndum og Þýskalandi, en í Frakklandi virðast gataðir peningar ekki hafa verið notaðir.

 

Belgísk bók frá 16. öld sem kennir borðreikning með reiknipeningum með götum.

Ég vona að þessi greinargerð mín sé getes sevrement og leyfi mér svo að segja eins og Frakkinn gerði forðum: Ils doivent surement avoir les jetons à Skriduklaustur.

Tveir líkir peningar fundnir í Frakklandi. Eftir de le Tour 1899.

Þakkir fyrir aðstoð færi ég Dr. Claude Roelandt í Belgíu og Michel Prieur í Frakklandi.

Ítarefni:

De la Tour, Henri (1899 ). Catalogue de La Collection Rouyer: Première Partie: Jetons et méreaux du Moyen Âge, Léguée en 1897 Au Département Des Médailles Et Antiques.[Bibliothèque Nationale]. Paris.

Roelandt, Claude; Stéphan Sombart, Michel Prieur, Alain Schärlig (2005). Jetons & Méreaux du Moyen Âge. Chevau-légers.

Myntir líkar peningnum sem fannst í jörðu á Skriðuklaustri eru alls ekki óalgengar og er hægt að kaupa þær á netinu í miklum mæli. Sjá t.d. hér. Hins vegar er peningurinn sem fannst á Skriðuklaustri af frekar sjaldgæfri gerð.

Skálholtsskúrinn

 

Eiður Guðnason brá sér um daginn í Skálholt til að skoða Skálholtsskúrinn og skrifar hann um það á bloggi sínu.

Eðlilega hefur verið skrifað nokkuð um skúrinn hér á þessu fornleifabloggi. Í desember sl. sendi ég fyrirspurn um málið til Menntamálaráðuneytis og fékk svar frá Katrínu Jakobsdóttur um að svör myndu berast. Katrín skrifaði þann 20.12. 2011: Sæll, erindið er móttekið og svar ætti að berast innan tíðar. K.kv., Katrín. Sjá erindi mitt hér. 

Svörin eru því miður enn ekki komin, svo einhver tregða virðist vera á því að fá svör frá þeim sem bera ábyrgð á slysinu í Skálholti. Tregðuna er líklega að finna hjá yfirmanni Fornleifaverndar Ríkisins, sem ég get mér til að hafi verið beðin um að koma með skýringar. Ég bíð áfram eftir svörum.

Ég tek mér það bessaleyfi að birta myndir Eiðs. Mikil hörmung er að sjá þetta. Skemmdaverkið í Skálholti kallar Eiður bloggfærslu sína, og er erfitt að vera ósammála því. Þetta er eins og léleg leikmynd, einhvers konar knallkofi fyrir lélega Víkingakvikmynd.

Lesið fyrri færslur Fornleifs um Skálholtskúrinn hér, hér og hér.

Ljósmyndir Eiður Guðnason

Íslendingar selja frekar ömmu sína

 

Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður, starfsmaður Þjóðminjasafns og fulltrúar safnaráðs tóku silfur af útsendara málminnkaupafyrirtækis á Bretlandseyjum sem alið hefur manninn á hótelherbergi í Reykjavík. Þar hefur hann undanfarna daga tekið á móti Íslendingum sem vilja selja honum ættarsilfrið og gullið sitt. Ekki ósvipað og ESB sem vill kaupa fjöregg þjóðarinnar. Þjóðminjavörður lét eftirfarandi eftir sér hafa í morgun, þegar hún var búin að taka silfrið af Bretanum:

„Það er kannski erfitt að segja nákvæmlega til um hvað þetta er gamalt. Þetta er frá síðustu öld," segir Margrét. „Við teljum ástæðu til að fjalla um þetta sérstaklega. Ég spyr mig hvort það sé ekki eitthvað sem við þurfum að hugleiða Íslendingar hvort það sé þess virði að selja fjölskylduarfinn, fjölskyldusilfrið, það sem tilheyrði ömmu eða langömmu, bara út frá þyngd málmsins."

Sem sagt, ekki er einu sinni víst að silfrið, sem gert var upptæk í morgun, uppfyllti 100 ára regluna í Þjóðminjalögum, sem ákvarðar hvort gripur er forn eða ekki. Ég tel næsta öruggt að þetta hafi ekki verið austfirskt gæðasilfur sem alls ekki fellur á eða úr verði, því til staðar var einn helsti sérfræðingur landsins í þannig silfri. Greinilega kemur einnig fram í hreyfimynd með frétt Morgunblaðsins, að útrásarvíkingar hafa ekki verið að selja silfrið sitt. Mest af þessu var bölvað rusl, eins og það heitir á fagmálinu.

Fyrirtækið P&H Jewellers/Honest Advise, sem er sagt hafa bækistöð í Nottingham, er kannski ekki það fyrirtæki sem það gefur í skyn að það sé. Útsendarinn á Íslandi segist aldrei hafa lent í silfurlögreglu í öðrum löndum en á Íslandi. Því trúi ég, en ef við skoðum heimasíðu fyrirtækisins. http://www.pandhjewellers.com/2012/02/jewellery-roadshow-in-rekjakvik/, sjáum við að fyrirtækið hefur svo sem ekki verið með neitt annað á dagsskránni en Jewellery Roadshow í Rekjakvik [sic] 7.-9. janúar (á líklega að vera febrúar) 2012. Líklega er þetta bara fyrirtæki framtakssams manns sem frétt hefur af ríkidómum Íslands.

Hafið þið einhvern tíma heyrt um Nígeríusvindl...? Einhvern megin verður sumt fólk vitaskuld að bjarga sér, og því ekki á heimsku og menningarleysi Íslendinga, sem vilja selja silfrið hennar ömmu sinnar?

Þetta silfur, sem vösk sveit silfurlögreglunnar tók í morgun, hefur aðeins verðmæti á Íslandi, það er aðeins sérstakt í íslensku samhengi, og því gæti þetta virst broslegt, þar sem óhemjumikið er til af víravirki á Íslandi. En þótt menn hafi farið með jarðýturnar á torfkofann, sem menn skömmuðust sín fyrir, þá er engin ástæða að selja "ættarsilfrið" í deiglu skammvinnrar græðgi. Kannski er fátæktin í kreppunni svona mikil? Kannski var víravirkið bara þýfi?

Fréttin og framgangur silfurlöggunnar fær að minnsta kosti silfurverðlaun Fornleifs fyrir skemmtilega uppákomu.

Skart stöðvað á leið úr landi

Einn á kjammann

Ef þú ert með beingarð á innanverðum neðri kjálka, þá áttu líklega ættir að rekja til Norður-Noregs og Sama. Samískan uppruna Íslendinga þekkjum við úr fornbókmenntum okkar. Við erum ófá sem rakið getum ættir okkar til hálftrölla og lappa á Hálogalandi. Rannsóknir danska líkamsmannfræðingsins Hans Christians Petersens, sem rannsakaði elstu mannabeinin á Íslandi á síðasta tug 20. aldar, leiddu einnig í ljós að Íslendingar voru, hvað varðar hlutfall í lengd útlimabeina mjög skyldir fólki í Norður-Noregi að fornu.

Torus mandibularis og Torus Palatinus eru einkenni sem voru algeng í Íslendingum að fornu og munu enn vera nokkuð algeng á Íslandi. Torus Mandibularis er beinabreyting, hnúðað þykkildi fyrir neðan tennur í innanverðum neðri kjálka. Þykkildi þetta, sem getur verið mjög mismunandi af stærð og útliti, er talið vera til komið vegna erfðaþátta í bland við annað, t.d. mikla tuggu. Þetta fyrirbæri á neðri kjálka tengist oft beingarði á miðjum efri góm, torus palatinus. Einkennin birtast þegar á barnsaldri og aukast venjulega þegar menn vaxa úr grasi. Sumir láta fjarlæga Tori Mandibularis og Palatinus, ef þessar beinamyndanir eru til mikilla óþæginda.

Vísindamenn deila enn um hvort Tori séu eingöngu erfðaþættir eða erfðaþættir í bland við mikla notkun kjálkans. Þar sem þessi einkenni er enn að finna í Íslendingum, þó svo þeir stundi ekki neina óhóflega tuggu og noti kjálkann lítt til mjög stórra verka fyrir utan að rífa óhóflega mikinn kjaft, þá finnst manni nú öllu líklegra að þessi beinaþykkildi séu fyrst og fremst til komin vegna erfða. Ég tel að beinvöxtur þessi sýni hugsanlega skyldleika Íslendinga við frumbyggja Skandinavíu, Sama (Lappa), sem einnig eru og voru með þessi einkenni.

Kjálkarnir á efstu myndinni eru allir fundnir við rannsóknir í Þjórsárdal. Kjálkar Þjórsdæla eru athyglisverðir. Stóri kjálkinn til hægri á myndinni efst er úr karli sem borinn var til grafar í kirkjugarðinum á Skeljastöðum, sem var nærri þar er Þjóðveldisbærinn í Þjórsárdal er í dag. Kjálkar einstaklinga í kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem rannsakaður var árið 1939, bera margir þessa beinabreytingu.

Áður en kristin greftrun uppgötvuðust við fornleifarannsóknir á Stöng í Þjórsárdal árið1992, og vörpuðu ljósi á að sú rúst, sem fornfræðingar kölluðu útihús árið 1939, var í raun kirkja, fannst mannstönn og brot (sjá efst) af kjálka úr manni með jaxli í fyllingarlagi yfir gröfunum. Kjálkabrotið sýnir að skyldleiki hefur verið með ábúendum á Stöng og á Skeljastöðum. Ef til vill sýnir þessi þáttur einnig, að ábúendur í Þjórsárdal hafi átt ættir sínar að rekja til Norður-Noregs, þar sem þessi einkenni eru algengari en annars staðar á þeim svæðum þaðan sem Íslendingar eru frekast taldir geta rekið ættir sínar. Minni kjálkinn hér að ofan er úr konu sem fannst í heiðnu kumli í Hólaskógi í Þjórsárdal. Hún gæti hafa átt ættir sínar að rekja til Sama.

Tori eru einnig algengir meðal þjóðarbrota í Síberíu, í Japönum, Inúítum og ákveðnum hópum af Indíánum.

Mér dettur í hug að kannski tengist tori miklu fiskiáti í bland við mikinn mjólkurmat? Hver veit?

Ljósmyndin efst var tekin af Ívar Brynjólfssyni, Þjóðminjasafn Íslands.

Ítarefni: 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990. "Archaeological Retrospect on Physical Anthropology in Iceland. Í Populations of the Nordic countries Human population biology form the present to the Mesolithic." [Proceedings of the Second Seminar of Nordic Physical Anthropology, Lund 1990. Editors Elisabeth Iregren and Rune Liljekvist ]. Report Series from the Archaeological Institute, University of Lund No. 46 (1990), 198-214. (Sjá hér).

Svend Richter og Sigfús Þór Elíasson 2007. Beingarðar neðri kjálka: Torus mandibularis. Tannlæknablaðið 1.tlb. 25. Árg. 2007,  21-28. (Sjá hér)  [Í þessari grein gefa höfundar sér að Íslendingar hafi komið frá Bretlandseyjum, Noregi og Danmörku, en blöndum við Sama er ekki nefnd á nafn].

Hverasoðning

Í gömlum, erlendum ferðabókum sem fjalla um Ísland að öllu eða einhverju leyti, hefur mátt finna skemmtilegar myndir af nokkuð sérstæðri matreiðslu sem menn stunduðu á Íslandi á 17. og 18. öld. 

Árið 1720 komu út frásagnir hollenska kapteinsins Gornelis Gijsbertsz. Zorgdragers, ritaðar af Abraham Moubach, sem mest fjallaði um hvalveiðar og Grænlandútgerð Hollendinga. Zorgdrager kom við á Íslandi árið 1699 og hitti þar danskan kaupmann á Goswijk, sem er hollensk hljóðritun á Húsavík. Kaupmaðurinn sagði hollensku ferðalögnunum frá goshver, líklega við Námaskarð. Þangað fóru Hollendingarnir. Eins og gengur á ferðalögum urðu þeir svangir. Bundu þeir kindalæri í snæri og suðu í hvernum. Í bókinni er koparstunga sem sýnir þessa matreiðslu Zorgdragers og félaga. Zorgdrager sagði síðan Abraham Moubach, að hann hafi haldið til haga vel soðnu stykki af kjötinu og farið með það á nærliggjandi sveitabæ eða kofa og hafi fengið þar mjólk að drekka, en annars hefði menn hans drukkið kælt vatnið úr hvernum. Koparstungan í bók Zorgdragers er greinilega ekki gerð af listamanni sem hafði verið í för með Zorgdrager.

Önnur mynd af svipuðum toga birtist í bresku riti sem fyrst kom út árið 1802 í London. Bókin ber heitið Geography illustrated on A Popular Plan; for the Use of Schools and Young Persons, sýnir The boiling Springs af GIESAR with a distant View of Mount HEELA. Koparstungan sýnir Íslendinga á eins konar lautarferð við við Geysi í Haukadal, og er fólkið að sjóða eitthvað í katli yfir vellandi hver. Einn karlmaður á myndinni heldur á fiski og Geysir og Hekla gjósa sínu fegursta í bakgrunninum. Bókin þar sem myndin birtist er eftir Sir Richard Phillipseða séra J. Goldsmith, sem var eitt af fjöllmörgum höfundnöfnum Phillips sem var mjög öflugur í útgáfustarfssemi og stjórnmálum á fyrri hluta 19. aldar.

Ekki er mér kunnugt um hvaðan Philips hefur náð í myndina, eða hvort hún hafi verið teiknuð sérstaklega  fyrir þessa landafræði hans, en mig grunar að hluti af henni hafi verið fengin "að láni" úr fyrsta bindi bókar síra John Trusler, The Habitable World Descirbed; Or the Present State of the People in all Parts of the Globe, from North to South: Showing The Situation, Extent, Climate, Productions, Animals, &c. of the different Kingdoms and States; Including all the new Discoveries: etc. & etc. Part I., London 1788. Þar birtist mynd in hér fyrir neðan, og hef ég fjallað um hana áður:

Sir Richard Phillips

Ítarefni:

ZORGDRAGER, CORNELLIS GIJSBERTSZ. 1720: Bloeijende opkomst der aloude en hedendaagsche groenlandsche visschery. War in met eene geoeffende ervaarenheit de geheele omslag deezer visschery beschreeven, en wat daar in dient waargenomen, naaukeurig verhandelt wordt. Uitgebreid met eene korte historische beschryving der Noordere gewesten, woornamentlyk Groenlandt, Yslandt, Spitsbergen, Nova Zembla, Jan Mayen Eilandt, de Straat Davis, en al `t aanmerklykste in de ontdekking deezer landen, en in de visschery voorgevallen. Met byvoeging van de walvischvangst, in haare hoedanigheden, behandelingen, `t scheepsleeven en gedrag beschouwt. Door Abraham Moubach.

Hægt er að lesa bókina hér

Ég sé að enn er hægt er að kaupa bókina (aðra útgáfu á hollensku frá 1727) á 30.000 norskar á fornbókasölu í Osló - og þýska útgáfu frá 1723 á 50.000 danskar krónur ef einhver hefur áhuga.

Hér má lesa um athafnamanninn, Sir Richard Phillips, sem m.a. var Sheriff í London