Landnámsvandinn

Mikið hefur borið á því í íslenskri fornleifafræði, að fornleifafræðingar vilji helst hafa fundi sína sem elsta og gjarnan frá því fyrir hefðbundið landnám á síðari hluta 9. aldar. Í fyrra heyrðum við til dæmis af veiðistöð (verstöð) frá því fyrir landnám. Þeir sem höfðu fyrir því að fara alla leið til Íslands frá öðrum löndum til að veiða, voru greinilega ekki að hafa fyrir því að nema land. Fornleifur á sannast sagna dálítið erfitt með að skilja slíkar tilgátur (sjá hér).

Allt tal um landnám fyrir 9. öld kemur oft til vegna þesa að kolefnisaldursgreiningar, sem menn fá gerðar á rannsóknarstofum af mismunandi gæðum, sýna aldur sem hægt væri með varúð að túlka þannig, að þær sýni aldur löngu fyrir 870 eftir Krists burð. Engir aldursgreinanlegir forngripir styðja þó slíkar niðurstöður og ekki þekki ég til þess að aldursgreinanleg gjóskulög bendi heldur til þess. Sumir fornleifafræðingar og jarðfræðingar hafa hins vegar ekki túlkað kolefnisaldursgreiningar með nógu mikilli varúð.

Nú er svo komið, að flestir sem þekkja nokkuð til kolefnisaldursgreininga telja að þær henti einfaldlega ekki vel til að aldursgreina atburði eins og landnámið. Aðferðin er einfaldlega of ónákvæm fyrir þann tíma.

Svo er einnig til í dæminu að menn hafi rokið í fjölmiðla og hafi lýst yfir stórum hlutum, bara vegna þess að þeir kunnu ekki að lesa þær aldursgreiningarniðurstöður sem þeir fengu í hendur. Þetta gerðist árið 1985.

Þá setti Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur, sem í dag er kannski betur þekktur sem Miðausturlandasérfræðingur fréttastofu RÚV og skrímslafræðingur í frístundum, fram þá tilgátu að hann hefði fundið  „keltneskt kristið klaustur" frá frá 7. öld á Dagverðarnesi við Breiðarfjörð og meðal annars keltneskan steinkross. Ekki var mikill hljómgrunnur fyrir þessum hugmyndum Þorvalds, sem hann studdi þó með niðurstöðu einnar kolefnisaldursgreiningar sem að sögn Þorvalds sýndi aldursgreininguna 680 +-100 ár.

 

 

Sá galli var á gjöf Njarðar að Þorvaldur Friðriksson hafði fengið geislakolsaldur, þ.e.a.s. talningu sýnisins, sem var 680 ár (BP/ fyrir 1950) +/- 100 ár. Þegar það hefur verið umreiknað og leiðrétt með alþjóðlegum leiðréttingatöflum, (kalibreringum / Calibrations), sem kolefnisaldursgreiningarsérfræðingar hafa unnið vegna þess að magn geislakols í andrúmslofinu var mismunandi á hinum mismunandi tímum sögunnar, þá er aldursgreiningin á sýninu sem greint var á rannsóknarstofu í Þrándheimi við 1 staðalfrávik (68% líkur) 1225-1394 e. Kr.; Og við 2 staðalfrávik (95% líkur) 1057-1435 e. Kr. Þetta er því mjög breið aldursgreining, sjá hér, en sýnir líklega að viður sá sem mældur var fyrir Þorvald hafi verið kolaður á Dagverðarnesi á 13. eða 14. öld eða jafnvel síðar.

Því miður, engir Keltar, engin klaustur einsetumanna, ekkert Guiness eða 1200 ára whisky á Dagverðarnesi. Það voru hugarórar líkt og þegar sumir fréttamenn telja fólki trú um að ríki sem heitir Palestína hafi verið til, að Hamas séu góðgerðarsamtök og að Ísrael hafi hafið sex daga stríðið.

Myndirnar hér fyrir ofan birtust í DV 17. júlí 1985

Birkikol frá Dagverðarnesi við Breiðafjörð

Örvarodds saga

Adolfi Friðrikssyni fornleifafræðingi var eitt sinn falið það vandasama verk að sjá um endurútgáfu hins merka verks Kristjáns Eldjárns Kumls og Haugfjár, sem kom út árið 2000.

Því miður var mikið af þeirri vinnu sem átti að bæta við ágætisverk Kristjáns Eldjárns óttalega illa unnin og sýnir að þeir sem að bókinni stóðu hafa ekki haft mikla þekkingu á því sem þeir voru að vinna með. Kuml og Haugfé var reyndar velskapað barns síns tíma árið 1956, gott rit miðað við að Kristján Eldjárn hafði ekki lokið námi í fornleifafræði í Danmörku, en viðbætur í endurútgáfunni, sem ekki eru frá hans hendi, eru afar þunnur þrettándi.

Fyrir áramót sagði ég frá kingunni sem týnst hafði eftir að bók Eldjárns kom út í fyrsta sinn. Ekki var að finna stafkrók um það hvarf í nýju útgáfunni árið 2000.

Í fyrstu útgáfu Kumls og Haugfés sem kom út árið 1956 er afar stutt og látlaus lýsing á þeim örvaroddum sem til voru á Íslandi á þeim tíma. Við það var eiginlega litlu að bæta, nema um einn grip sem fannst á Stöng árið 1939 og sem haldið var fram að væri örvaroddur. Miklu líklegra er að gripurinn sé hnífur enda blaðið of flatt til að geta verið oddur sem léti af stjórn.

Örvaroddar Samojeda í Síberíu, sem lýst er í stórverkinu Continuation de L'Histoire générale de Voyages ou Collection Novelle des Relations de Voyages par Mer, Decouvertes, Observations, Desceiptions Omises dans celle de feu M. l'Abbé Prevôt, ou publiées depui cet Ouvrage ...etc. etc. etc. sem kom út í Paris árið 1768, Avec Approbation et Privelege du Roi. 

 

Einnig er greint frá "sérkennilegum örvaroddi, sem fannst við fornleifarannsóknirnar í Suðurgötu 3-5 í Reykjavík, sem sænski fornleifafræðingurinn Elsa Nordahl fjallaði um í bók sem hún gaf út um rannsóknir sínar. Nordahl taldi sig ekki þekkja neinn slíkan örvarodd. Adolf Friðriksson leitaðu því til tveggja manna sem mikið hafa rannsakað örvarodda í Svíþjóð og á Hörðalandi í Noregi, en ekki könnuðust þeir við svona V-laga örvarodda samkvæmt upplýsingum í neðanmálsgrein.

Sérfræðingarnir þessir hafa reyndar fyrst og fremst sérhæft sig í örvaroddum sem voru vopn, en margir örvaroddar voru ekki ætlaðir til þess að drepa fólk og slíkir örvaroddar finnast þá sjaldnar í kumlum. V-laga  örvaroddar eru ekki óþekktir. Þeir hafa fundist á Bretlandseyjum, í Úkraínu, Asíu og meðal Samójeða í Síberíu, fjarskyldra frænda Sama í Skandinavíu. Samúræar í Japan hafa einnig notað álíka örvarodda. Þeir finnast víða í Asíu.

 

Svona oddar voru hentugir til að drepa stóra bráð, t.d. sel eða hreindýr og hirti. Þetta hefði Adolf Friðriksson líklegast vitað, hefði hann stundað rannsóknir á haugfé og efnislegri menningu áður en hann tók við ritstjórn Kumls og Haugfjár.

 

Adolf Friðriksson árið 1994, þegar hann hélt að íslenskur jarðvegur hefði þann kost fram yfir jarðveg annars staðar heiminum að ekki félli á silfur sem lenti í honum fyrir hundruðum ára. Lengi hef ég óskað þess að Adolf gæfi nánari skýringar á því fyrirbæri, í stað þess að þykjast vitrari en kennari við háskólann í London þar sem hann hafði lært. En engin svör komu við því frekar en mörgu öðru í endurútgáfu Kumls og Haugfjár.

Reykjavík anno 1862

Bayard Taylor hét bandarískur rithöfundur, skáld, myndlistamaður og ferðalangur, sem m.a. kom við á Íslandi og teiknaði þar nokkrar myndir, sumar nokkuð skoplegar. Hann teiknaði Reykjavík, dómkirkjuna og önnur hús.

Bayard Taylor

Síðar birtust teikningar þessar, endurnotaðar sem málmstungur í öðrum bókum og tímaritum, þar sem höfundarnir eignuðu sér þær. Til dæmis í þessari bók frá 1867 eftir Írann J. Ross Browne, sem er sagður höfundur myndanna, en hann minnist oft á vin sinn Bayard Taylor, sem var listamaðurinn.

Hér er einnig mynd eftir Bayard Taylor, af Geir Zoëga og hundinum Brussu (eða Brúsu). Geir var greinilega hinn versti dýraníðingur. Einnig er gaman af mynd af neftóbakskarlinum, og af þjóðlegum sið, sem sumum útlendingum, eins og t.d. Taylor, þótti „An awkward Predicament".  Ungar, íslenskar stúlkur rifu plöggin af erlendum karlmönnum eins og áður hefur verið greint frá.

Ítarefni: Meira af þessum skemmtilegu myndum frá Íslandsdvöl Taylors hér.

Áður birt 31.1.2010

4. getraun Fornleifs

Hvað sýnir þessi mynd? Hvar og hvenær birtist hún upphaflega? Þetta er einfalt og létt. Myndina er hægt að stækka með því að klikka á hana tvisvar til þrisvar sinnum.

Negrinn á fjölinni

 

Nýlega skrifaði mér gamall skólafélagi minn úr MH, sem ég hef ekki séð eða heyrt í síðan hann bauð mér í fisk og heimspekilega umræðu á Hard Rock Café í Kringlunni hér um árið. Hann spurði mig út í það hvað ég hafði fyrir mér í því að ein af vangamyndunum á fjöl Daða Dalaskalla í Þjóðminjasafninu væri "blámaður"*. Það var vitaskuld góð spurning og ég svara honum ekki fyrr en nú en að vel athuguðu máli. 

Sumarið 1999, nánar tiltekið 10. júlí, birtist síðari hluti greinar sem ég ritaði um þrælasala í Norðurhöfum. Þar var meðal annars greint frá Kólumbusi og íslenskum sveinum í Birstofu (Bristol) og leiðrétti eina af mörgum meinlokum í verkinu Saga Íslands. Þennan síðari hluta frásagnar minnar kallaði ég Fjöl Daða Dalaskalla. Greinin fjallar m.a. um útskorna eikarfjöl sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands og sem er greinilega frá síðari hluta 15. aldar, en talið er að Daði Arason, kallaður Dalaskalli, hafi átt og brúkað hana sem rúmfjöl. Daði verið uppi ca 1425-1502.

Fjölin er úr eik og að öllum líkindum frá Spáni eða Portúgal. Lesa má um hana hér  og hér

 

Svo svarað sé spurningu heimsspekingsins á Hard Rock, var ég auðvitað leiddur af skoðun þess sem upphaflega skrifaði um fjölina og taldi vangamyndina af blámanni*. þegar hún kom fyrst á Þjóðminjasafnið árið 1881. En að betur athuguðu máli í kjölfar spurningar skólafélaga míns, er ég enn pikkfastur á þeirri skoðun að listamaðurinn sem skar þessa fjöl hafi verið að skera út mynd af negra (svörtum Afríkumanni eða svokölluðum svertingja/ blámanni).

Allir þeir sérfræðingar sem ég hafði samband við á söfnum þegar ég skrifaði fyrst um fjölina voru líka á þeirri skoðun. Zigzag mynstrið í hári vangamyndarinnar tel ég að sé tilraun til að sýna stífhrokkið hár. Við sjáum því miður ekki hár hinna, betur klæddu mannanna, á vangamyndunum, en englarnir á hinni hlið fjalarinnar eru t.d. með liðað hár og ekki er það skorið út í neinni líkingu við hár hins meinta negra.

 

Negri Francis Drakes

Einhvern tíma á tímabilinu 1586-1588 gaf Elísabet I Englandsdrottning Sir Francis Drake verðmætan skartgrip, sem enn er til og er kallaður The Drake Jewel. Gripur þessi ber m.a. cameo-vangamynd úr lagskiptum sardonyx-agatsteini af negra og hvítum manni.

Steinninn hefur verið skorinn þannig að vangamynd negrans er skorinn í efsta lag steinsins og á bak við hann grillir í hvítan mann, sem skorinn er í hvítt lag steinsins. Á bakhlið skartsins er smámynd máluð af Elísabetu drottningu og neðan úr þessu stóra skreyti hangir stór og mikil perla. Til eru málverk af þrælasalanum Francis Drake frá lokum 16. aldar þar sem hann ber þennan skartgrip.

Skoðum steininn með negramyndinni. Uppruni hans og aldur er ekki þekktur og gæti hann hæglega verið eitthvað eldri en hinn mjög svo samsetti skartgripur sem Elísabet I gaf Francis Drake. En vangamyndinni á cemeo steininum svipar mjög til vangamyndarinnar á rúmfjöl Daða Dalaskalla. Hálslínið og hnúturinn eru af sama meiði og á húfulausa manninum á fjöl Daða Dalaskalla.

Hvort myndin sýnir afríkanskan höfðingja/konung eða þræl er svo annað mál. En hugsanlega er hér kominn einn af þeim konungum Afríku sem Portúgalar höfðu samskipti við í lok 15. aldar. Samskipti nýlenduþjóðanna einkenndust ekki alltaf af fordómum og gegndarlausri græðgi. Síðar, á 17 öld kom til dæmis sendiherra konungsins af Kongó, Don Miquel da Castro til Lissabon til að tala máli herra síns. Hann fór síðar til Brasilíu og Hollands og var hann málaður í Brasilíu og er málverkið að finna á Statens Museum for Kunst í Kaupmannahöfn.

*Vegna kjánalegrar pólitískrar rétthugsunar og almennrar hysteríu á Íslandi má nú orðið varla nota orðið negri eða blámaður. En ég sé að þessi orð eru enn í íslenskum orðabókum, án þess að þau séu útskýrð þar sem fordómar eða rasismi.

Ljósmyndirnar af fjölinni voru teknar af höfundi, en ekki Ívari Brynjólfssyni eins og ranglega var hermt í greininni í Morgunblaðinu forðum. Hann tók mynd af fjölinni í einu lagi sem ekki var notuð í greininni.

Ítarefni.

Sjá einnig pistla mína um sögu svarta mannsins á Íslandi; Svart fólk á Íslandi I, II og III.

 

Helstu forminjar í Danmörku árið 2011

Í Danmörku er orðin til hefð fyrir því að velja merkilegustu fornminjarnar sem finnast í jörðu ár hvert. Kulturarvsstyrelsen (sama sem Fornleifavernd og Húsafriðunarnefnd), sem eftir samleggingar og sparnað hefur hlotið heitið Kulturstyrelsen nú eftir áramótin, gefur út þennan lista, en ekki eru menn alltaf sammála honum eins og gengur.

Til helstu funda í Danmörku í fyrra telst rannsókn á grafreit frá víkingaöld við Tåstrup í útjaðri Stórkaupmannahafnar. Þar fundust meðal mannabeinanna risavaxinn "víkingur" sem hefur verið um 1,92 m. á hæð. Birt var mynd af beinum handar þessar víkings við hliðina á feitri hönd nútímakonu með sorgarendur undir nöglunum. Sláninn í Tåstrup hefði komist í körfuknattleikslandslið Dana, ef það hefði verið til á víkingaöld, en vart verið til annars nothæfur en að hengja skinkur og bacon upp í rjáfur.

Lokið var við að byggja yfir Jalangurssteinana árið 2011, sem ég greindi frá fyrr, og myndirnar hér fyrir ofan og neðst tók ég um jólin af meistaraverkinu. Fornleifur er kvæntur afkomanda Haraldar blátannar, Gorms og Týru og var því um jólin á Jótlandi. Fór hann og skoðaði fornminjarnar il að liðka um fyrir öndinni sem innbyrt hafði verið daginn áður. 

Fornleifi finnst vel hafa tekist til með yfirbyggingu steinanna þegar upp er staðið. Jalangurssteinarnir voru einnig á lista yfir 10 merkilegustu fornminjarnar í Danaveldi árið 2011. Fyrir framkvæmdirnar við yfirbyggingu steinanna var svæðið í kringum þá rannsakað. Þá kom í ljós, ef trúa má fornleifafræðingum, að steinarnir tveir hafi aldrei verið færðir til síðan á Víkingaöld, andstætt því sem áður var talið. Það ráða menn meðal annars af því að steinarnir sitja enn á steinsökklum sem eru gamlir og óhreyfðir. Miðað við miður fallegar vinnuaðferðir fornleifafræðinganna sem bera ábyrgð á rannsóknum í Jelling á síðari árum, leyfir Fornleifur sér að taka þessa niðurstöðu með varúð þangað til ég sé rannsóknarniðurstöðurnar birtar á prenti.

Ekki eru hlutfallslega fleiri fornleifarannsóknir eða -fundir í Danmörku en á Íslandi (miðað við íbúafjölda landanna). En sá grunur læðist að Fornleifi, að erfitt verði að velja 10 bestu fornleifarannsóknir á Íslandi árið 2011 þegar fornleifarannsóknirnar allar merja ekki einu sinni tuginn á árinu sem var að líða. Of margir fornleifafræðingar, m.a.  vegna kennslu í fornleifafræði við HÍ, var ein birtingarmynd hrunsins á Íslandi. Allt í einu datt mönnum í hug að mennta tugi fornleifafræðinga.

Þess vegna er nú gott að það er aðeins eitt fornleifablogg... og meðan ég man, nú er Forseti Íslands og frú í leikhúsinu með Margréti Þórhildi Danadrottningu, sem er með pungapróf í fornleifafræði upp á vasann.

Jalangurssteinarnir yfirbyggðir 25. desember 2011

Feneyjaskál

 

Oft er ekkert vitað um uppruna gripa eða aldur. Dæmi eru einnig um að góðir gripir í söfnum sem er sagðir úr eigu landskunnra manna geti með engu móti hafa tilheyrt þeim, þar sem gripirnir eru miklu eldri eða oftast yngri en persónan sem talin er hafa átt þá. Þannig er þessu til dæmis farið með skálina sem hér sést á myndinni. Þegar hún kom á Forngripasafnið (síðar Þjóðminjasafnið) árið 1899 og fékk númerið Þjms. 3393, skrifaði Sigurður Vigfússon svo um gripinn:

,,Kér úr postulíni (porselín) það er eginlega með forngrísku lagi, skálin flöt 4 3/4 þuml. í þvermál, og með lágum fæti eða stétt undir er slær sér út að neðan: að innan er skálin hvít, en að utan er kérið alt með kaffibrúnum rósahríslum þó mjög einkinnilegum, og þannig er kérið alt fallegt, og ólíkt samskonar gripum frá vorum tímum. Kérið er þunt og postulínið mjög gagnsært, er því af því vandaðasta (fínarte). Kér þetta hefir átt Staðarhóls Páll, hann er nafnkéndur maðr sem kunnugt er, hafi það ávalt haldist í ættinni sem minjagripur, skal eg setja hér skriflega skyrslu frá seljanda P.T. Eggerz í Akureyum í Breiðafirði: Þetta kér hef eg átt, og gaf faðir minn mér það, og sagði föður sínum séra Eggert á Ballará, og hann eptir sínum föðr Jóni, og svo framvegis hver þeirra forfeðra fram af öðrum, að kérið væri frá Staðarhóls Páli, og að hann hefði átt það. Þannig hefir kerið geimst sem uppáhaldsgripir í þessari ætt, þar það er kunnugt að séra Eggert afi minn, er í beinum karllegg komin af Staðarhóls Páli. Páll lifði á 16 öld."

Páll Jónsson, sem er best þekktur sem Staðarhóls-Páll, um 1534-1598 var sonur Jóns Magnússonar ríka á Svalbarði og Ragnheiðar á rauðum sokkum. Hann var sýslumaður og bjó m.a. á Staðarhóli í Dalasýslu en lengst af á Reykhólum í Reykhólasveit.  Páll nam í Munkþverárklaustri og einnig utanlands. Hann var talinn einn mestur lagamaður á sinni tíð og þótti heldur harðdrægur í viðskiptum. Hann kvæntist Helgu Aradóttur sem var dóttir Ara sonar Jóns biskups Arasonar.

En setjum punktinn við Pál hér, því hann átti alls ekki skálina, sama hve lögfróður og harðdrægur hann var. Skálin sú arna er nefnilega ekki úr postulíni og getur ekki hafa verið í eigu Páls, því hún er frá lokum 17. aldar eða byrjun þeirrar 18., að því er fremstu sérfræðingar telja.

Fyrir alllöngu þegar ég tók fyrst eftir skálinni á Þjóðminjasafni Íslandi, undraði það mig mjög að skálin væri skráð sem postulín, því hún var greinilega ekki úr postulíni. Nýverið sendi ég ljósmynd af skálinni til sérfræðinga í gleri við British Museum og á glersafninu í Feneyjum, dr. Aileen Dawson og Vladimiro Rusca. Þau eru sammála um að skálin sé frá því rétt fyrir eða eftir 1700. Skálin er hugsanlega gerð í Feneyjum en einnig getur komið til greina að hún hafi verið gerð í öðrum löndum.

Skálin er gerð úr svokölluðu mjólkurgleri, lattimo eða laterolo sem farið var að framleiða í Feneyjum (Murano) þegar á 15. öld. Slíkt gler var einnig kallað porcellano, því í upphafi var þetta hvíta gler búið til til að líka eftir dýru, kínversku postulíni sem barst til Evrópu. Því er engin furða að menn hafi ruglast á þessu og postulíni. Síðar voru gripir úr lattimo-gleri framleiddir í mörgum öðrum löndum, m.a. á Spáni og í Sviss á 18. öld.

Samkvæmt Vladimiro Rusca á Museo del Vetro di Murano, var skálin handblásin og gerð með því að mjólkurglermassinn var rúllaður á járn- eða koparplötu þar sem á hafði verið stráð litlum brotum af lituðu gleri, í þessu tilviki rauðu. Þessi brot voru svo brædd og unnin inn í hvíta glermassann. Glersérfræðingurinn Vladimiro Rusca telur einnig að kristöllum, sem sjást á yfirborði glersins, hafi verið stráð í hvítan massann áður en skálin var blásin.

Reyndar er ekki útilokað að skálin hafi verið gerð í Hollandi. Meðal gyðinga sem fluttu til Hollands á 17. öld voru margir glermeistarar. Í hverfum gyðinga við Waterlooplein í Amsterdam og Rozenstraat i hverfinu Jordaan, þar sem langafi minn bjó á tímabili, voru glerverkstæði, t.d. Rósirnar tvær (De Twee Rozen) sem rannsakað var af fornleifafræðingum árið 2006 (sjá hér). Þar voru fyrst og fremst framleiddar perlur. Indíánar voru ólmir í glerperlur frá Amsterdam og Hollendingar keyptu Manhattaneyju fyrir lítinn poka af slíkum perlum. Skálin hér fyrir neðan, sem fannst við fornleifarannsóknir í gyðingahverfinu í Amsterdam, er frá 17. eða 18. öld og gæti verið hollensk. Hún er gerð með sömu tækni og skálin á Þjóðminjasafni. 

Sem sagt, skálin sem ranglega var eignuð Staðarhóls Páli, er úr gleri en ekki postulíni, og var kominn tími til að leiðrétta það.

En merkilegast þykir mér að svona góður gripur hefur borist til Breiðafjarðar fyrir 300 árum síðan og að skálin hafi varðveist heil í 200 ár áður en hún kom á Þjóðminjasafnið.

Ég þakka Aileen Dawson og Vladimiro Rusca fyrir hjálp og upplýsingar.

Ítarefni:

Theuerkauff-Liederwald, A.-E. (1994). Venezianisiches Glas der Kunstsammlungen der Veste Coburg. Luca Verlag Lingen. (Myndir nr. 608,609).

http://www.hebrewhistory.info/factpapers/fp006-4_glass.htm  Síðunni hefur því miður verið lokað.

Gawronski Jerzy, Michel Hulst, Ranjith Jayasena en Jørgen Veerkamp (2010) Glasafval op het achtererf. AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 50.

Det ville som sagt være meget beklageligt for skandinavisk arkæologi...

Eitt af þeim einkennilegustu málum sem upp hafa komið í fornleifafræði á Íslandi er málið sem spannst um Miðhúsasjóðinn. Það var sjóður gangsilfurs sem fannst óáfallinn í jörðu austur á landi árið 1980, svo hreinn að það vakti undran Kristjáns Eldjárns og annarra. Á síðasta tug 20. aldar hélt virtur breskur sérfræðingur því fram að sjóðurinn væri að miklum hluta til falsaður. Aðdragandinn að rannsókn hans verður lýst mjög ítarlega síðar hér á Fornleifi.

Þjóðminjasafnið, sem upphaflega hafði beðið um rannsókn Graham-Campbells og borgað fyrir hana, vildi ekki una niðurstöðu Graham-Campbells og pantaði því og keypti aðra rannsókn, annað mat á sjóðnum hjá Þjóðminjasafni Dana árið 1994. Þjóðminjasafn Dana, Nationalmuseet, sendi svo frá sér skýrslu árið 1995, þar sem meginniðurstaðan var sú að silfursjóðurinn væri ófalsaður, en lýst var miklum vafa um uppruna nokkurra gripa í sjóðnum. Danska skýrslan var ekki gerð almenningi aðgengileg, heldur var skrifuð íslensk skýrsla sem ekki var samróma þeirri dönsku.  

Fyrirfram gefnar skoðanir 

Fljótlega kom í ljós, að danski fornleifafræðingurinn Lars Jørgensen á Þjóðminjasafni Dana var með harla ákveðnar og fyrirfram gefnar skoðanir á rannsókn James Graham-Campbells, sem hann lýsti við þá tvo íslensku embættismenn, Lilju Árnadóttur á Þjóðminjasafni og Helga Þorláksson hjá Háskóla Íslands, sem bæði voru vanhæf til að standa að rannsókninni að mínu mati. Það kom í þeirra hlut að falast eftir rannsókn Þjóðminjasafns Dana. Lars Jørgensen skrifaði 17.11. 1994:

Det vil som sagt være yderst beklageligt for skandinavisk arkæologi, hvis Prof. Graham-Campbel  [sic] antagelser er korrekte. Nationalmuseet vil naturligvis derfor meget gerne medvirke til en afklaring af de pågældende tvivlsspørgsmål omkring dele af skattens ægthed.

Í þessum orðum Lars Jørgensens felst  greinilega sú upplýsing, að hann eða aðrir hafi lýst því yfir, áður enn að rannsóknin hófst, að það væri mjög miður, ef álit James Graham-Campbells væri rétt.

Þannig byrjar maður auðvitað ekki óvilhalla rannsókn og dæmir sig strax úr leik. Lars Jørgensen hefur  harðneitað að svara hvað hann meinti með þessum orðum sínum, þegar nýlega var leitað til hans um það. Þó svo að honum hafi verið gert ljóst að þessi orð hans hefði verið hægt að lesa í þeirri skýrslu sem lögð var fram á Íslandi, sem var reyndar ekki skýrsla hans.

Jørgenssen þekkir greinilega ekki stjórnsýslulög í Danmörku. Hann hefur einnig neitað að segja álit sitt á skoðun helsta sérfræðings Breta á efnagreiningum á fornu silfri, en dr. Susan Kruse lét þessa skoðun í ljós árið 1995. Dr. Kruse gaf ekki mikið fyrir rannsókn Þjóðminjasafns Dana.

Vonandi neita menn á Íslandi ekki að skýra orð Lars Jørgensens þegar til þeirra verður leitað. Greinilegt er, að hann var annað hvort að endurtaka skoðun þeirra sem báðu hann um rannsóknina, eða að láta í ljós og endurtaka mjög litaða skoðun sína, eða kannski yfirmanns síns Olafs Olsens þjóðminjavarðar, áður en óvilhöll rannsókn átti að fara fram.

Þór Magnússon finnur silfur á Miðhúsum árið 1980. Úr frétt á RÚV.

 

Rangfærslur í skýrslu Þjóðminjasafns

Þetta mun allt þurfa að koma fram. Hvað segir t.d. prófessor Helgi Þorláksson? Fór hann með, eða sendi, silfrið til Kaupmannahafnar vegna þess að hann taldi að það væri vandamál fyrir skandínavíska fornleifafræði ef James Graham-Campbell hefði hitt naglann á höfuðið? Það yrði mjög leitt fyrir íslensk fræði ef Helgi vildi ekki svara, en hann hefur nú þegar verið spurður. Hann er reyndar ekki fornleifafræðingur og vill kannski ekki svara vegna vankunnáttu. En aðferðafræðirnar í fornleifafræði og sagnfræði eru ekki svo frábrugðnar hverri annarri. Í hvorugri fræðigreininni taka menn að sér rannsókn á úrskurðarefni með eins fyrirfram ákveðnar skoðanir og Lars Jørgensen hafði á Miðhúsasjóðnum.

Helgi, Lilja og Lars. Hvert þeirra taldi, að það væri mjög miður fyrir skandínavíska fornleifafræði, ef James Graham-Campbell hefði á réttu að standa?

Ætli þau hafi í dag sömu skoðun á aldri silfursins, þegar ljóst er að efnagreiningar Þjóðminjasafns Dana "on their own as they stand now could not prove that [it is Viking Age silver]" eins og dr. Susan Kruse skrifaði 1995. Þáverandi formaður Þjóðminjaráðs, Ólafur Ásgeirsson þjóðskjalavörður, hafði þegar í júní tekið undir þá ábendingu James Graham-Campbells, að Susan Kruse yrði fengin til að annast frekari rannsóknir á sjóðnum. Menntamálaráðuneytið vildi ekki taka afstöðu til tillögu Ólafs, en bætti við þann 12. september 1994:

"Ráðuneytið telur þó koma til álita að leita til sérfræðinga á Norðurlöndum, þar sem sjóðir af þessu tagi hafa verið ítarlega rannsakaðir."

Sjóðir frá Víkingaöld í Skandinavíu höfðu aldrei verið efnagreindir ítarlega í heild sinni árið 1994, og nú er komið í ljós að Lilja Árnadóttir hafði þegar haft samband við Lars Jørgensen í apríl 1994, heilum 6 mánuðum áður en formlega var haft samband við Olaf Olsen, þjóðminjavörð Dana, í október 1994. Annað er reyndar upplýst í skýrslu hennar og Helga um rannsóknina. Þar er ekki sagt frá því að Lilja Árnadóttir og Þjóðminjavörður voru þegar í apríl 1994 búin að ákveða að rannsókn færi fram á silfrinu í Kaupmannahöfn. Skýrslunni er því einfaldlega ekki hægt að treysta; Í henni er greint rangt frá rannsóknarferlinu.

Er ekki kominn tími til að biðja dr. Susan Kruse að rannsaka silfrið og láta sér í léttu rúmi liggja hvað einhver lögfræðingur í Menntamálaráðuneytinu heldur og telur um rannsóknir á silfri á Norðurlöndum? Þessari spurningu er hér með beint til Þjóðminjasafns Íslands og Menntamálaráðuneytisins.

Hér má lesa skýrslu Þjóðminjasafns Dana. Niðurhal pdf-skrár tekur talsverðan tíma.

Hér er skýrsla og Helga Þorlákssonar og Lilju Árnadóttur, þar sem ranglega er greint frá rannsóknarferlinu á silfursjóðnum frá Miðhúsum.

1993 er ekki 1989 

Þess ber einnig að geta að ranglega er í skýrslu Helga og Lilju greint frá áhuga mínum á silfrinu frá Miðhúsum. Sagt er að ég hafi hreyft við því árið 1993, er Guðmundur Magnússon var settur þjóðminjavörður í leyfi sem Þór Magnússon var settur í. 

Ég var þegar búinn að hafa samband við Þór Magnússon þjóðminjavörð árið 1989 um málið, sjá hér. Rannsóknarsagan í skýrslu sagnfræðiprófessorsins og þjóðfræðingsins er eins og fyrr segir fyrir neðan allar hellur. Áhugi minn og aðkoma að málinu var vísvitandi rengdur með skýrslu þeirra. Áhugavert væri að vita af hverju.

Virðingarfyllst,

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Þorláksbúð stendur ekki á lagalegum grunni

 

Fornleifur hefur látið rannsaka, hvernig staðið var að leyfisveitingu, þegar endanlega var leyft að reisa "tilgátuhús" með þakpappa og steinull á tóftum Þorláksbúðar í Skálholti. Ég hafði samband við yfirmann Fornleifaverndar Ríkisins, Kristínu Sigurðardóttur, og hún sendi mér þetta leyfisbréf frá fornminjaverði Suðurlands, Ugga Ævarssyni.

Það sem maður heggur eftir í þessu makalausa bréfi, sem er í andstöðu við allt er reynt var að efla vægi þjóðminjalaga á 10. áratug síðustu aldar, er þessi setning:

"Að öllu jöfnu leyfir FVR ekki að byggt sé ofan í tóftir en eins og málum er háttað í Skálholti hefur verið gefið leyfi til að byggja ofan í tóft Þorláksbúðar. Sú ákvörðun stendur á gömlum grunni, hefur sinn aðdraganda sem ekki verður tíundaður hér."

Þegar ég grennslaðist fyrir um, hver hafði "gefið leyfi áður en að leyfi var gefið" og á hvaða "gamla grunni" sú ákvörðun stóð, sem "hafði sinn aðdraganda sem ekki varð tíundaður" í leyfisveitingunni, fékk ég þetta svar frá Ugga Ævarssyni, sem nú þvær greinilega hendur sínar af þessu einstæða leyfi með því að fullyrða að: „Ég sá aldrei formlegt leyfi til þess arna en á 10. áratugnum var rætt við Þjóðminjasafnið um slíka framkvæmd og þar á bæ voru  framkvæmdirnar ekki blásnar af þó svo að skriflegt leyfi hafi ekki endilega verið veitt. Eins og gengur þá eru slíkar ákvarðanir ekki alltaf rekjanlegar í kerfinu og satt best að segja veit ég ekki í smáatriðum hvernig á málum var haldið áður en málið kom inn á borð til mín 2009."

Þetta er með endemum og ungur embættismaður hefur hér greinilega lent í miklum vandræðum og verið undir mikilli pressu frá aðilum sem sitja honum hærra í kerfinu. Þeir bera ábyrgð á vandalismanum, ekki hann.

Mér er ekki kunnugt um að ákvörðun eins og sú sem ýjað er að í leyfisveitingunni hafi verið tekin á Þjóðminjasafni Íslands, í fornleifanefnd eða Þjóðminjaráði á tímabilinu 1992-1996. Þetta var ekki stefna safnsins og fornleifavörslunnar, þegar ég vann þar. Þjóðminjasafnið eða þjóðminjavörður hefur heldur ekkert með að ákveða svona framkvæmdir. Ákvarðanir á skjön við lög í kerfinu er satt best að segja vel hægt að rekja til upphafsins. Legg ég því til að Menntamálaráðherra geri það nú þegar, og láti fjarlægja Þorláksbúð við fyrsta tækifæri, því bygging hennar er greinilega lögbrot og afleiðingar vamms í starfi þeirra sem eiga að vernda fornleifar í landinu.

Einnig er ljóst, að gefið var leyfi til að reisa tilgátuhús sem byggði á gamalli hefð. Þakpappi og steinull voru ekki í húsum á 16. öld. Leyfið hefur því verið misnotað.

Greinilega má lesa bréf fornminjavarðar Suðurlands þannig, að Þjóðminjasafn Íslands beri ábyrgð á því hvernig leyfisveiting hans var úr garði gerð árið 2010. Hvernig sem því líður, þá verður hið rétta að koma fram í máli þessu, og Þorláksbúð þarf að finna annan stað, þannig að geðþóttaákvarðanir ráði ekki ríkjum og lögbrot séu ekki framin.

Upp á stól stendur mín kanna ...

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Margt dýrgripa er að finna á Þjóðminjasafni, sem enn hefur ekki verið skrifað um ellegar af vanþekkingu. Einn þeirra er þessi forláta kanna sem myndin er af. Henni var lýst svo í aðfangabók safnsins í lok 19. aldar:

Þjms. 7169
Vatnskanna úr messing, sívöl, 11,2 að þverm. um bumbuna, 4,2 um hálsinn, 8,5 um opið, sem er með kúptu loki yfir á hjörum við handarhald, sem er á einn veginn, en langur og mjór stútur er gegnt því á hinn veginn: 4 cm. hátt, sívalt og útrent kopartyppi er á lokinu miðju.  Uppaf löminni á lokinu gengur typpi til að opna með lokið, ef vill, um leið og haldið er í handarhaldið: það typpi er sem dýrshöfuð með stórum, uppstandandi eyrum. Stúturinn er einnig sem dýrshaus og er pípa fram úr gininu á honum.  Undir bumbunni er um 6,5 cm. hár fótur, 3,5 að þverm. en stjettin á honum 12,5 cm. Öll er kannan með laglegu útrensli og vel smíðuð, há og grönn og fallega löguð: h. er alls 33,3 cm. Útlend er hún vafalaust og líklega frá síðari hluta 16. aldar, eða varla yngri. Hún er frá Bólstaðarhlíðarkirkju og mun hafa verið höfð þar undir skírnarvatn.

Ekki er hægt að fetta fingur út í svo greinagóða lýsingu, en aldurgreiningin er hins vegar alvitlaus. Uppruninn hefur einnig verið greindur rangt í skrám Þjóðminjasafnsins og þar er nú vitnað í Kirkjur Íslands 8. Bindi (bls. 125), þar sem kannan er sögð vera "þýzk" og frá síðari helmingi 16. aldar, þar sem „slíkar könnur sjást oft á málverkum frá þeim tíma". Er sú tímasetning fjarri lagi og verður það að skrifast á höfund þess verks.

Ímikilli fræðigrein frá 1975 lýsti A.-E. Theuerkauff-Liederwald: Die Formen der Messingkannen im 15. Und 16. Jahrhundert, grein til heiðurs Frau Prof. Dr. Lottlisa Behling. Í þessari lærðu grein kemur fram að málmkönnur þeirri gerðar sem varðveittist í Bólstaðarhlíðarkirkju séu flestar frá síðari hlut 15. aldar. Reyndar er ein nánasta hliðstæða könnunnar frá Bólstaðarhlíðarkirkju að finna á mynd á altaristöflu frá 1437 eftir Hans Multscher, sem sýnir Pílatus þvo hendur sínar. Altaristaflan er varðveitt í Berlín, á Stiftung Preußischer Kulturbesitz.

Ekki voru þessar messingkönnur alltaf notaðar fyrir vígt vatn eða sem skírnarkönnur. Á heldri manna heimilum í Evrópu voru þær notaðar sem vatnskönnur eða til handþvotta. Þær voru iðulega seldar með fati úr sama efni, messing eða bronsi, svokallaðri mundlaug, en á Íslandi og öðrum Norðurlöndum voru slík föt gjarnan notuð sem skírnarföt. Könnur með svipuðu lagi voru einnig steyptar í tin.

Kannan úr Bólstaðarhlíðarkirkju í Austur-Húnavatnssýslu er úr messing, sem er blanda af  ca. 68% kopar og 32% zinki. Því minna sem zinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki zink sem málm (grunnefni) eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, inniheldur mikið zink, saman við kopar sem helst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Kannan frá Bólstaðarhlíðarkirkju er svokallað Dinanterí, þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum úr messing. Erfiðara er þó að segja til un hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá Vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. Þetta var eftirsótt vara og höfðu Mercatores de Dinant heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla messingíláta og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Meira um það síðar.

Hingað til lands hefur kannan án efa borist með Hansakaupmönnum, sem áttu mikil ítök í t.d. Dinant og sáu til þess að afurðir þessa iðnaðar bárust um alla Norðurevrópu og alla leið til Íslands. Saga messingiðnaðarins á miðöldum í Niðurlöndum og Norðvestur Þýskalandi er mjög merkileg, en allt of viðamikil til að lýsa henni frekar hér.

Því má bæta við að í Heynesbók AM 147 4to, sem er líklega frá 15. öld eða byrjun 16. aldar, er að finna mynd af konu sem færir liggjandi konu könnu, sem mjög líklega á að sýna messingkönnu, þar sem hún er gul á litinn. Sjá enn fremur hér.

Upp á stól, stól, stól

stendur mín kanna.

Níu nóttum fyrir jól

kemst ég til manna

og þá dansar hún Anna.

Eins og dr. phil.og úraauglýsingafyrirsætan Árni Björnsson hefur bent á, fjallar þessi vísa alls ekki um jólasveina. Þeir eru að vísu margir um þessar mundir á Þjóðminjasafni, og hefur greinilega einn bæst í hópinn og heitir sá Aldavillir. Menn verða að kunna deili á því sem þeir eru  með í söfnum sínum.

Ítarefni:

Hatcher, J. 1973. English Tin Productions and Trade before 1550. Oxford.

ter Kuile, Onno 1986. Koper & Brons. Rijksmusuem Amsterdam. Staatsuitgeverij. Gravenhage (den Haag).

Teuerkauff-Liederwald, Anna-Elisabeth 1975. Die Formen der Messingkannen im 15. Und 16. Jahrhundert. Rotterdam Papers II, A contribution to medieval archaeology, (Ritstj. J.G.N. Renaud), Rotterdam 1975.

Teuerkauff-Liederwald, Anna-Elisabeth 1988. Mittelalterliche Bronze- und Messinggefässe : Eimer, Kannen, Lavabokessel.Deutscher Verlag für Kunstwissenschaft, Berlin.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1983. Metallysekroner i senmiddelalderen. Hovedfagseksamensopgave, prøve e. Afdeling for Middelalder-Aarkæologi, Aarhus Universitet, maj 1983.