200 skífur á Stöðinni eða bara mjólkursteinar

Dr. Bjarni F. Einarsson er búinn á vertíð sinni á Stöð í Stöðvarfirði í sumar. Ekki vantaði heldur stuðfréttir þetta árið (2024). Fyrr á árum hafa margar fréttir komist í annála og verið teknar fyrir í harðri gagnrýni Fornleifs, sem hefur reynt að sjá það skemmtilega í allri vitleysunni sem stundum vellur þarna upp úr moldinni fyrir austan.

Bjarni F. Einarsson greindi í ár sérstaklega frá skoðunum sínum á hringlaga steinflögum sem þar finnast í tugatali. Þær eru flestar manngerðar og úr steini sem er að finna í Stöðvarfirði og á Austfjörðum - en ekki frá framandi löndum eins og perlan fræga, sem Bjarni langsótti þaðan fyrir nokkrum árum. Bjarni greindi frá því í sumar, að einhver gárungur hefði stungið upp á því að þetta væru spilapeningar (enska: jettons) og að Stöð væri fundið elsta, íslenska spilavítið. Enn taka menn íslenska fornleifafræði greinilega ekki mjög alvarlega. Af hverju skyldi svo vera? 

Nú síðast greindi Bjarni sjálfur frá því að hann hallaðist að því að skífurnar hringlaga sem þar finnast í miklum mæli, hafi verið einhvers konar tappar á dýrabelgi, sem menn fluttu fulla af lýsi til Noregs, vel að merkja lýsi sem unnið var spölkorn frá sjávarsíðunni. Þarna áður fyrr gerðu menn allt til að tefja fyrir sjalfum sér,

Fyrir utan að ég trúi því hvorki, að lýsi hafi verið flutt til Noregs alla leið frá Íslandi, né að búaseta í Stöðvarfirði hafi hafist miklu fyrr en það hefðbundna landnám sem við getum staðfest með mismunandi aðferðum og heimildum til síðari hluta 9. aldar, þá tel ég tappakenningu Bjarna fámóta fjárstæðukennda. 

Lesa fornleifafræðingar sér ekki til í bókum um fornleifafræði Vestnorrænna landa? Lengi hafa fundist flatar steinskífur við fornleifarannsóknir á Skotlandi, í Orkneyjum, og á Hjaltlandi. Flestar þeirra eru tengdar Péttum, en sumar hafa þó fyrir vissu fundist í mannvistarlögum norrænna manna sem settust þar að, og það mestmegnis friðsamlega. Margar þeirra eru með skreyti en aðrar ekki. Þar, líkt og í Stöðvarfirði, er ósköp lítið vitað hvað menn gerðu með þessa steina, annað en að merkja sér eitthvað - hugsanlega til að merkja vöru líkt og þeir notuðu svokallaða pulsupinna og vörupinna á miðöldum.

Kannski hafa komið Péttar  (Enska: Picts) til Íslands með landnámsmönnum og verið að búa til svona skífur í frístundum sínum, sem þeir hafa svo fullklárað kaldar vetrarnætur í búum norskra höfðingja og sjóræningja í Orkneyjum sem sóttu eitthvað gott, annað en lýsi, til stórrar eyju í norðri. Norðmenn settust að á Orkneyjum í lok 8. aldar. 

Ef Norðmenn hafa vitað um Ísland, fyrr en almennt er álitið, þá er hugsanlegt að þeir sem tóku Hjaltland og Orkneyjar hafi hugsanlega farið með vinnuafl til Íslands á 9. öld, ef til vill mörgum áratugum fyrir hið háheilaga 874 árstal 12. aldar manna sem reyndar vissu sínu viti. 

Ætli kona þessi sem nýlega var að grafa upp Péttaminjar í East Lamont, Perthshire á Skotlandi hafi hugmynd um að steinninn sem hún heldur á hafi ef til vill verið notaður til að flóa mjólk. Steinarnir hér fyrir neðan fundust í Jarlshof á Hjaltlandseyjum , ásamt mörgum fleirum, og teljast steinarnir tilheyra menningu Pétta. það er ég nú ekki viss um. Myndin efst er frá sama stað. 

 

Fornleif langar hins vegar að sjá eitthvað meira bitastætt frá Bjarna í Stöð en steinskífur til að geta ályktað eitthvað grjóthart um slíkt. Kannski eins og eina röð af 30 kolefnisgreiningum sem ekki eru mótsagnakenndar, líkt og sendisveinn Fornleifs lét sjálfur gera á fornleifum frá Stöng í Þjórsárdal. Þær lokuðu á ruglurök íslenskra jarðfræðinga um að búsetu hefði lokið að fullu á Stöng og í Þjórsárdal eftir gosið í Heklu árið 1104.

Nauðsynlegt væri einnig fyrir Bjarna Einarsson og starfsmenn hans að finna gripi sem með vissu eru aldursgreindir fyrr en 874. Slíkt hefur hann ekki í höndunum enn sem komið er.

Bjarni er vissulega duglegur fornleifafræðingur og líklega skilar margra ára erfiði hans einhvern tíman árangri. Við gefum ekki upp vonina, og látum ekki ruglaðar indverskar perlur, sem Bjarni taldi sig hafa fundi, eða aðra arfavitlausa auglýsingamennsku standa í vegi fyrir því. 

En fáum nú þessar 30 kolefnisaldursgreiningar sem upp á vantar fyrir trúverðugar yfirlýsingar um landnám fyrir landnámið.

Jólasveinninn kom einnig fyrstur allra til Austfjarða, fyrir Landnámið á Stöðinni. Fyrstu áramótin voru hugsanlega haldin fyrir austan enda kemur tíminn fyrst austur eins og kunnugt er...

Mjólkursteinar 

Annars heldur sendisveinn Fornleifs sig vita, hvernig hringlulaga steinar sem þessir voru notaðir. Sendisveinninn telur þetta vera mjólkursteina. Setti maður þá vel heita af eldi, einn eða fleiri, í botninn á grýtum, þá sauð mjólkin ekki upp úr eða brann við. Segir frá þessu í  Ljósvetninga Sögu:

Þá kom Guðmundur (Eyjólfsson á Möðruvöllum) heim og var það siður hans að koma til hvers húss er var á bænum og er hann gekk til öndvegis þá lagðist hann upp og talaði við Þórhall. Sagði hann Guðmundi draum sinn og eftir það réttist Guðmundur upp og var þá fram kominn matur. Mjólk var heit og voru í steinar.

Þá mælti Guðmundur: "Eigi er heitt."

Þórlaug mælti: "Kynlega er þá" og heitti steinana aftur.

Síðan drakk Guðmundur og mælti: "Eigi er heitt."

Þórlaug mælti: "Eigi veit eg nú Guðmundur hvar til kemur heitfengi þitt."

Og enn drakk hann og mælti: "Ekki er heitt."

Þá hneig hann á bak aftur og var þegar andaður. 

Lesið enn fremur í bók meistara Þórðar Tómassonar Mjólk í mat (2016), bls. 87. 

Skotavinafélagið á Íslandi biður Bjarna Einarsson vænstan um að fá sér smá veskjutár (Wiskey) með flóamjólk og hunangi og íhuga málin betur. 

 

 

Nýtt um dýradjásnið frá Skipholti

Margir þekkja vafalaust gullnæluna sem fannst í Skipholti í Hrunamannahreppi á seinni hluta 19. aldar.

Á síðustu öld ritaði ég um þennan dýrindisgrip, og meira en menn höfðu gert áður. Grein mín um gullnæluna birtist í afmælisbók starfsmanna Þjóðminjasafnsins, Gersemar og Þarfaþing (1994), og birti ég greinina aftur á Fornleifi árið 2011 með smávægilegum viðbótum (sjá hér).

Ljósm. Ívar Brynjólfsson, Þjóðminjasafn Íslands.

Ég iðka stundum klausturlifnað. Þó ekki með sjálfspíningu, algjöru skírlífi eða öðru sjálfmeiðandi.

Nei, Ørslev Kloster (Skive Kommune, Fjends herred), sem var nunnuklaustur á miðöldum er í dag kyrrlátt athvarf refugium fyrir einstaka fornleifafræðinga, fræðimenn, listamenn, háskólanema sem skrifa lokaritgerðir og annað skapandi fólk sem ekki gefur frá sér mikil hljóð. Nú er verið að betrumbæta byggingarnar á Ørslev-klaustri á  svo ég hef ekki dvalist þar síðan fyrir Cóvið. Í cóvinu hafa, fyrir utan viðgerðir, farið fram fornleifarannsóknir, í og utan klausturbyggingarinnar. Þá kemur sér vel að forstöðukona klaustursins, Janne Fruerlund Kayes er miðaldafornleifafræðingur líkt og sá sem þetta ritar. Það er írskur eiginmaður hennar, Gary Kayes líka, og hefur með miklum myndarbrag stýrt rannsóknunum í tengslum við viðamiklar umbætur á klausturbyggingunum. Starf þeirra hjóna er einstakt. 

Hringurinn sem fannst á Ørslev ber safnnúmeriå SMS-1591 i Skive Museums Samlinger. Foto. Ørslev Kloster.

Árið 2022 fannst forláta biskupahringur úr gulli sem á var festur safírsteinn. Fingurhringinn fundu málmleitartækjamenn sem fengnir voru til að rannsaka svæði þar sem iðnaðarmenn voru í einhverjum skurðaframkvæmdum fyrir norðan klausturbygginguna.

Nýlega sá ég betri mynd af sjálfum baugnum, og gerði mér þá grein fyrir því að viss líkindi voru með skreytinu á hringnum og skreytinu á gullnælunni frá Skipholti.

Hringurinn í Ørslev er bara svo lygilega vel varðveittur. Biskup hefur væntanlega týnt honum nýjum í ölæði. Hlustið á Gary Kayes fornleifafræðing lýsa fundi hringsins hér.

Hringurinn sem fannst við Ørslev Kloster er aldursgreindur til

sama tíma og nælan frá Skipholti.

Dýrið sem skreytir báða gripi er furðudýrið Amphisbaena, sem er vel þekktur dreki úr furðudýrafræði miðalda. Hann hafði fyrir sið að eltast við halann á sér sem gat talað, og samkjafti stundum af litlu viti, svo að vísari framendanum þótti um of. Það var langur eltingarleikur, og hringsnerist því dreki þessi mikið og hvaða dýr er meira viðeigandi að hafa á hringnælu eða á hring?

Hringurinn er talinn vera frá Frakklandi, líklegast frá Lyon (sjá hér) og er frá 12. öld. Svipaðir hafa fundist víðar í gröfum biskupa, að sögn Garry Kayes, sem var staddur í Dyflini að halda upp á St. Patricks-day, þegar ég náði í hann í síma. Skreytið á einum hringa af þessari gerð, baugs sem kom upphaflega á British Museum á 19. öld frá Verdun, er jafnvel líkari skreytingu á nælunni frá Skipholti.

Gary Kayes hefur orðið margs vísari um hringa þessa, en það verður að bíða til útgáfu á rannsóknum hans og samstarfsmanna hans við rannsóknirnar á Ørslev, sem ég hlakka mjög til. Áður hefur Garry skrifað lokaritgerð um byggingarsögu klaustursins, sem er ein af bestu kandídatsritgerðum frá gömlu miðaldadeildinni minni í Árósum, sem ég hef lesið. Það er ekki að spyrja að þessum Írum. Þeir eru meira eða minna allir snillingar.

Hringur ættaður frá Verdun í Frakklandi; BM AF1866; Ljósm. British Museum, London (sjá frekar hér).

Baugur sem fannst í sjóð sem komi hafði verið fyrir í húsvegg í bænum Colmar árið 1863. Sjóðurinn var keyptur til Cluny safnsins í París árið 1923.

Brúðhlauphringar gyðinga

Þegar ég sá betri ljósmynd af skreytinu á baugnum frá Ørslev, var mér einnig hugsað til brúðkaupshringa gyðinga sem fundist hafa í niðurgröfnum sjóðum í Alsace (Colmar) og í borgum við Rín, frá þeim slóðum sem Sæmundur fróði sótti gyðinglega skóla (sjá hér). Einn slíkur hefur fundist í Colmar í Alsace, þar sem blómleg byggð gyðinga var á miðöldum.

Þó höfuð hringsins beri ekki stein,er þar í staðinn laglega gert hús, sem táknar hina himnesku Jerúsalemborg. Á þaki hússins stendur Mazel Tov, sem þýðir til Hamingju á hebresku.

Svipaðir hringir hafa fundist víðar, m.a. í sjóð sem fannst í Erfurt árið 1998, og enn annar sem varðveittur er á Thüringisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie í Weimar

Brúkaupshringur sem fannst í Erfurt í Þýskalandi árið 1998. 

Ljósm. Thüringisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie í Weimar.

Frekari lesning um brúðhlauphringa gyðinga má finna veglegri sýningarskrá: Savants et Croyants; Les Juifs d´Europe Nord au Moyen Age. (Sour la direction de Nicolaus Hatot et Judith Olszowy-Schlanger. Snoeck/Métropol Rouen Normandie 2018. (Sjá einnig hér). Sýningin var endurtekin 2019-20 í New York. og vera má að sýningarskráin hafi verið gefin út í enskri þýðingu að því tilefni.

Brúðkaupshringur Gyðinga sem varðveittur er í Hermitage safninu í Sankti Pétursborg.

Ef vel er að gáð er drekinn Amphisbaena á brúðkaupshringunum líkt og á nælunni frá Skipholti og á hringnum frá Ørslev. og ef hringurinn frá Colmar i Alsace er borinn saman við biskupshringinn sem einhver biskupanna í Viborg týndi í Ørslev, má ljóst vera að þessi gripir eru allir af sama menningarsvæðinu.

Amphisbaena-dreki á nælu frá Skipholti, á hring Ørslev-klaustri, á hring frá Verdun í Frakklandi og á hring sem varðveittur er í Erimitage-safninu í Sankti Pétursborg.

Andlit drekans á biskupshringnum sem fannst í Ørslev (tv) borið saman við drekann á brúkaupshring gyðinga frá Colmar (th.).

 

Fátækleg minningarorð um meistara Þórð í Skógum

Þórður Tómasson var maður sem seint gleymist samferðamönnum sínum, og það verður aðeins endurtekning að fara út í þá sálma, þar sem svo margir hafa sömu sögu að segja af ánægjulegri komu sinni að Skógum; þar sem þeir geta lýst því hvernig Þórður gat verið með þremur hópum á mismunandi stöðum í byggðasafninu í einu.

Ég kynntist eldhuganum Þórði Tómassyni fyrst þegar Kristján Eldjárn reddaði mér sumarvinnu við fornleifarannsóknina að Stóruborg undir Eyjafjöllum. Kristján heyrði af því í banka í Reykjavík vorið 1981, að ég hefði ekki getað fengið neina vinnu í fræðunum. Eldjárn hringdi í Mjöll Snæsdóttur, sem hafði sem betur fer laust pláss. Þegar vinnan á bæjarhólnum forna hófst, kom fljótt í ljós að Stóraborg og Þórður voru óaðskiljanlegar stærðir.

Enginn gat verið í vafa um að Þórður elskaði það sem hann gerði í Skógum og það fékk fólk til að dáðst af honum. En ævistarf hans var miklu meira en safnið. Störf hans sem kennara voru rómuð og samvinna hans við Kristján Eldjárn við gerð þjóðháttaspurningalista Þjóðminjasafns Íslands í byrjun 7. áratugar síðustu aldar var stórvirki sem margir njóta góðs af nú og um ókominn tíma. Það starf verður ekki endurtekið.

Þórður sýndi þeirri fornleifanámu, sem rústirnar að Stóraborg voru, meiri virðingu en þeir sem stjórnuðu fornleifamálum á Íslandi. Brennandi áhugi hans á Stóruborg sýndi sig síðast í fyrra, þegar góðir menn gáfur út greinasafn eftir Þórð um Stóruborgafundi í tilefni af 100 ára afmæli fræðaþularins í Skógum.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga, þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann (Sjá hér).

Síðast þegar ég kom við í Skógum og hitti Þórð var árið 2016. Hann tók konunglega á móti mér og ferðafélögum mínum tveimur, Einari Jónssyni (fráfluttum Skógarmanni) og Kristjáni Sveinssyni. Við vorum í eins konar Gullskipsferð án þess að nota radar, flugvélar eða sérfjárveitingu frá íslenska ríkinu til að grafa upp þýskan togara. Skógarsafn geymir einn helsta fjársjóðinn úr skipinu sem er merkilegri en ímyndað gull og geimsteinar (sjá hérna) sem ævintýramenn og glópa með gullglampa í augum langar að finna. Fræðimenn voru ávallt velkomnir að leita í sarp Þórðar og njóta visku hans, og komu ekki að tómum kofanum.

Ég færði Þórði bók eftir mig, grein og nokkur blöð frá 19. öld að gjöf, en Þórður leysti mig út með einum af sínum merku bókum. Ánægja gamla mannsins yfir heimsókninni skein út úr fráum augum hans og ákefð hans við að miðla og fræða var engu minni en 36 árum fyrr, er hann tók fyrst á mótum ungum fornleifafræðinema í Skógum með pomp og prakt og af einstakri gestrisni. Þá naut hann aðstoðar systur sinnar, Guðrúnar og eiginmanns hennar, sem tekið hafa á móti ófáum gestinum í kaffiboð og mat á heimili þeirra og Þórðar í Skógum.

Þórður hjó og reisti sér sinn glæsilega bautastein sjálfur undir hinum fornu, grænu sjávarklettunum í Skógum. Hann geta allir farið og skoðað. Ævistarf hans var engu líkt. Geri aðrir betur. Ég votta aðstandendum hans samúð mína í sorginni, en góðar minningar lýsa allt tengt Þórði.

The true Nature of the Norwegian Bucket-men

By Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

The most famous "Bucket-man" of Norway (fig. 2) can be found on a bucket mount in the Oseberg long ship burial, which is dated to ca. AD 834. The mount is in the shape of a sitting man with closed eyes. In front of him is a rectangular board, looking very much like a gaming-board of some sort.

The miniature board-man is a so called escutcheon (a decorated disc or mount, supporting or covering the handles finial attachments on hanging bowls or buckets).

Radiocarbon dates obtained from the bones of one of two women´s buried a Oseberg are poor, partly because of great disturbance of radiocarbon 13 and 14 around 800 AD. The BP ages of two measurements are 1220+/-40 and 1230+/-40, which when calibrated support vaguely the more reliable dendrochronology dates from the burial tent timbers that show us the tent on the deck of the Oseberg burial ship was constructed in 834 AD.

Fig. 2. The bucket-man of Oseberg.

Buddhas on the bucket - hardly - which doesn´t make them Irish.

The original interpretation for the figure proposed it was the Buddha meditating with his eyes closed and in a locked lotus pose. That assumption has changed and now the bucket-man with the geometric board is interpreted as Irish relics, nicked by the Vikings in Ireland around AD 800. Some scholars believe these allegedly Irish mounds are even older than that.

It seems to me that many things in Ireland are dated somewhat earlier then elsewhere, and that the Jazz was even invented in County Kerry - some call it Green nationalism.

So without dates and real parallels from Ireland, I am not buying an Irish origin for the Norwegian Bucket-men, nor a date before 800 AD.

 

Fig. 3  Crucifixion plaque from Rinnagan near Athlone.

In a recent article (see here) some stylistic arguments for an Irish origin of the Bucket-Buddha of Norway are presented with e.g. a crucifixion plaque from St John´s, Rinnagan, near Athlone in Ireland (presumably late 7th century AD) and a figure of a man in a cloak, the so called "Man of Matthew"  in the Book of Durrow (folio 21v), which is dated to 650-80 AD.  Neither suggestions are convincing for the interpretation of the interpretation of the Norwegian "Bucket-Buddhas"

Fig. 4 Late 7th ? century manuscript.

Another insular find, and a more convincing uncle of the Oseberg "Buddha" is a bronze mount from Cumbria, England (see fig. 8). The mount is a stray find dated to the 8th century.

A new Grand-master from Stjørdal, A Buddah, bucketeer or a local board-player?

Quite recently a mount from a bucket, or more likely another implement (see the photograph at the beginning of this article and the one left/fig. 5), was found by a Norwegian metal-detectorist in Stjørdal in Trøndelag (Þrændalög) in Norway.

The Norwegian Media has been full of photos of the unconserved artifact and the Viking-people around the world are frolicking.

It is difficult to see whether the new member of the Norwegian Bucket-family is a mount for a bucket, or something entirely different, for instance a belt mount.

Fig. 5-6 (and 1) A Mount recently found in Sjørdal, Trøndelag, Norway.

A different interpretation:

To be a little untraditional, I am going  to apply a gender approach and some queering on this solution.  - - No, just kidding. I´m too old to have experienced that era in Norse Archaeology.

Instead of explaining the "strange" and "unexplained" as Eastern influx, Irish origin or queering the mounts from Oseberg, the open eye one from Myklebostad (Miklabólstað, photo left, Fig. 7, Bergen Museum) and now the figure recently found in Sjørdal (Figs 1, 5 and 6). I am proposing that the bucket-men were made in Scandinavian.

Obviously they were influenced by insular style, or possibly designed by an artisan from the British Isles/Ireland. However, he might have moved, or have been moved, to Norway, where he produced mounts like these for Norwegian Nobility around AD 800.

Instead of the venerable Buddha - may God be with him - or an Irish holy man, I am suggesting that that the figures represent belief and traditions closer to home in Scandinavia, than to Asia or Ireland.

Tafl-players - Scandinavian Grand Masters of their era

The latest member(s) of the Norwegian Bucket-mound family has two fellows sitting opposite to one another with a chequered board between them. To me it seems as if the mount depicts two men playing a board game, e.g. the Tafl of the Sagas. 

To be bold, I want to suggest that the Bucket-men in Norway and Cumbria (se fig. 8, below, of a mount from Arnside, Cumbria),  were the way the 9th century Norwegians were trying to depict a sequence of the tale of Völsungar (later preserved in the Völsunga saga in Iceland; Read it here)or in English here, about Sigurður Fáfnisbani (who is somewhat related to old Sigfried in the similar German tradition of the Niebelungenlied) playing tafl with his tutor and foster father whose name was Reginn Hreiðmarsson according to the Icelandic tradition.

We do know that Buddha was against playing checkers or other board games and if the Norwegian bucket-men are not Irish mounts, showing holy Irish eremites holding the Holy Scripture in a Lotus-position, I am definitely voting for Sigurður and Reginn playing a good game of Tafl - even the Hneftafl.

Fig. 8. This board-player was found in Arnside in Cumbria. Kendal Museum.

You can believe this hypothesis or not; But why Buddha or Christ, when we have old Sigfried (aka Sigurður) who plaid tafl in local tales?

Jesus was seemingly never a keen player, and Buddha didn´t like a whole series of games, because he believed them to be a "cause for negligence" - Namaste for that (see here).

Another depiction of the gaming Sigurður and Reginn can be found on the Runic stone Ockelbo, north of Uppsala, Sweden (fig, 9). Please focus on the board.

The Vikings were hooked on the game of tafl.

Well, believe this or not.

To end these reflections, here are some photographs of some top plates of weights (or are they gaming pieces?) found in Iceland, Wales and Norway. They are dated to the 9th and 10th centuries (see more here if you can read Icelandic).

Fig. 10 a. Sandtorg, in Tjeldsund, Harstad, Troms

Fig. 10 b. Anglesey, Wales

Fig. 10 c: Bólstaður in Álftafjörður, Iceland

SS-Úlfur í gæruúlpu

Þessi langa grein er örugglega eftir að valda smá skjálfta hér og þar, þótt vart valdi hún túristagosi án virðisaukaskatts.

Hún gæti miklu frekar komið af stað óþægilegu iðragasi hjá þeim sem töldu sig þekkja sögu mannsins sem hér verður ritað um. Ég er nokkuð hræddur um að samferðamenn hans, sem enn eru á meðal okkar, hafi ekki þekkt hann eins vel og þeir héldu, svo það sé alveg ljóst hér frá upphafi.

Maðurinn sem ég skrifa um er SS-maðurinn sem starir á ykkur hér fyrir ofan. Eg er reyndar búinn að "djúpfægja" myndina örlítið. Þið sjáið engin nasistamerki á myndinni. Því er um að gera að leggja það á sig að lesa. Því upphaflega ljósmyndin er birt neðar.

Hann var einn af þessum íslensku nasistum (en þessi fékk ríkisborgararétt á 7. áratugnum) sem ég skrifa af og til um. Þetta er "söguhetjan". Hann var nasisti í 1. deild. En á Íslandi var hann aðeins þekktur þekktur sem óðamála garðyrkjumaður.

Helvíti lék hann nú vel á okkur elskurnar mínar. Hann sló Mikson við!

SS-maður í Hinu Íslenska Fornleifafélagi

Einhverjir muna líklegast eftir öldnum, hávöxnum manni, Úlfi Friðrikssyni, sem kom á ársfundi hins íslenska fornleifafélags á 10 áratug síðustu aldar. Þá hafði ég tök á því að sækja fundi í því félagi og hafði aldrei gert síðan að ég hafði gerst félagi á barnsaldri og heldur ekki eftir þann tíma.

Úlfur þessi sýndi gífurleg taugaveiklunareinkenni og horfði sjaldan beint í augun á fólki þegar hann talaði við það. Ef menn töluðu ekki við manninn, vissu fáir að hann var maður af erlendu bergi brotinn. En hann gekk eftir veggjum og komst ekki í samband við fólk að fyrra bragði. Ég vissi þó að hann var útlendingur löngu áður en ég uppgötvaði að hann væri í sama félagi og ég. Ég hafði heyrt hann tala við annan karl í strætisvagni á menntaskólaárum mínum. Íslenska þessa nýbúa var óhemju bjöguð. Hann var ávallt óðamála og næstum óskiljanlegur.

Nóg um það. Ég gluggaði einu sinni í bók sem hann skrifaði og sem bar heitið Fundið og gefið – sundurlausir þankar á leiðum milli leiða í kirkjugarðinum við Suðurgötu. Bók þessi kom út árið 1988 og er ekki alls vitlaus. Þegar ég gluggaði í bókina, furðaði það mig, að maður sem gerði sig vart skiljanlegan á íslensku, gæti skrifað bók á okkar falleg en tormelta tungumáli. Hann hefur ugglaust fengið til þess dágóða hjálp.

Þar las ég það sem hann upplýsti um sjálfan sig sem fékk mig til að glenna upp augun: 

Ég fæddist sem Wolf von Seefeld í Kúrlandi. Meirihluti íbúa þessa lands, þá kallaðir Kúrar, voru síðar Lettar. Þó voru einnig Kúrlendingar af öðru þjóðerni. Ég tilheyrði minnihluta af þýsku bergi til margra alda. Þar gekk ég í skóla, nam sögu og fornleifafræði og síðar í Þýskalandi uns aðstaðan breyttist að stríði loknu. Baltnesku lýðveldin þrjú voru innlimuð í Sovétríkin. Þá fluttust margir Lettlendingar, sér í lagi af þýsku þjóðerni, til Þýskalands og víðar.

Aðalsmaður

Wolf von Seefeld fæddist árið 1912 inn í gamla ætt þýsks landaðal í Degole, bæ sem herrafólkið í Lettlandi (Þjóðverjarnir) kallaði Degahlen. Ættmenn hans og forfeður báru barónatitla og notaði Wolf þann titil á 4. og 5. áratug síðustu aldar í Þýskalandi.

Mér þótti þessi karl afar grunsamlegur og sagan hans ótrúleg og hef í langan tíma safnað upplýsingum um hann. Ég sendi eitt sinni nafn hans til Simon Wiesenthal-stofnunarinnar í Jerúsalem, sem ég hef unnið fyrir í ýmsum minni verkefnum. Wolf von Seefeld var þó ekki þar á skrá og því líklega ekki eftirlýstur fyrir stríðsglæpi.

Ég heyrði eitt sinn frá íslenskum sagnfræðingi, sem taldi Úlf þennan hafa starfað í fangabúðum nasista. Það hefur hann þó aldrei getað undirbyggt.

Bjó á Íslandi í 54 ár og varð 97 ára

Árið 2009 sé ég minningargreinar um Úlf í Morgunblaðinu. Hann var dáinn þessi Úlfur Friðriksson í Fornleifafélaginu, ekki meira né minna en 97 ára að aldri. Hann andaðist á Hrafnistu í Reykjavík 19. september, það ár. 

Í lofgreinum um líf manns, sem fólk virtist ekkert þekkja - eða taldi sig þekka að sið Íslendinga, fræddist maður um það sem Úlfur Friðriksson hafði sagt samferðarfólki sínu í Íslandi. Ári áður sagði hann starfsmanni Hrafnistu í Reykjavík, þar sem hann bjó síðustu tvö ár ævi sinnar, ævipunkta sína. Þegar ég sá það, gerði ég mér grein fyrri því að ekki var allt með felldu með Úlf hinn óðamála frá Kúrlandi.

Þetta var skrifað um Úlf í Hrafnistubréfi:

Sagnfræðingur í garðyrkjunámi

Úlfur er menntaður maður en hann fór í menntaskóla í Ríga í Lettlandi árið 1930 og lærði þar grísku og latínu. „Að loknu framhaldsskólanámi fór ég í lettneska herinn í eitt ár og fór þá að læra sagnfræði við háskóla í Ríga,“ segir Úlfur en hann er sagnfræðingur. „Svo þegar ég kom til Þýskalands fékk ég enga vinnu við sagnfræðina svo ég ákvað að fara til Hannover og læra þar garðyrkju,“ segir hann en hann lauk því námi á tveimur árum. „Að loknu garðyrkjunáminu flutti ég til Englands ...

                   Úr Hrafnistubréfi 1. tbl., 35. árg. maí 2008

Hér um daginn fékk ég svo fyrirspurn frá bókmenntafræðingi og vini í Litháen, sem er að skrifa grein um fyrstu Litháana sem bjuggu á Íslandi, þar sem hún vitnar í mig en - en ég hafði vitnað í merka grein eftir hana í tímariti í Litháen. Þá var mér aftur hugsað til Úlfs, Wolf von Seefeld, sem var frá næsta bæ, ef svo má segja, og ákvað að skrifa þessa grein nú, enda hef ég átt ýmislegt efni um í þó nokkurn tíma um Úlfinn.

Wolf von Seefeld lengst til vinstri með félögum sínum í lettneska hernum á 4. áratug síðustu aldar.

Úlfur laug að Íslendingum til að hylma yfir frekar svarta fortíð sína

Úlfur Friðriksson var eins og fyrr getur af barónaættum, af ætt þýsks landaðals á Kúrlandi sem settist þar að á 16. öld. Hann notaði barónstitilinn óspart sér til framdráttar, er hann dvaldi í Þýskalandi Hitlers.

En úlfurinn var slægur og fór frekar hratt yfir sögu þegar hann sagði grandvaralausum Íslendingum sögu sína sem sögu fórnarlambs og "flóttamanns", t.d. þeim sem ritaði um hann í Hrafnistubréfi árið 2008.

Yfirlýsingin um að hann hafi ekki fengið vinnu í þýskalandi er hann hrökklaðist frá Lettlandi á ekki við nein rök að styðjast.

Í Þýskalandi stundaði Úlfur háskólanám og var framarlega í starfi nasista við þann háskóla á 4. áratugnum. Kannski hefur hann hitt Davíð Ólafsson sem síðar varð seðlabankastjóri, og það án prófskírteinis í hagfræði eða skyldum fræðum. En Davíð var að eigin sögn í Kiel.

Fornleifafræðingur

Úlfur stundaði nám í germönskum fræðum og fornleifafræði við háskólann í Kiel.

Einn prófessora hans var SS-Übercharführer (SS-Forschungsführer) Herbert Jahnkuhn fornleifafræðingur.

Jankuhn sem var sannfærður nasisti sem með öllum ráðum otaði sínum tota í innsta hring Þriðja ríkisins. Hann varð fljótt innsti koppur í búri hjá Alfred Rosenberg og Heinrich Himmler í samtökunum Ahnenerbe sem var stofnun stofnun innan SS.

þar sem hann bar titilinn Reichsarchäeologe í deild sem kölluð var Ausgrabungen. Hann skipulagði fornleifarannsóknir til að sýna fram á forna búsetu "Germana" á ýmsum stöðum sem Þriðja ríkið vildi ná yfirráðum yfir til að auka Lebensraum Germanans, mátt og megin, og um leið og "óæskilegu fólki" sem á vegi þeirra varð var rutt úr vegi eða því útrýmt. 

Til að setja stofnun þessa í samhengi við Íslandi, fyrirhugaði hún, eins og kunnugt er,  leiðangra til Íslands og sendi til landsins ýmsa furðufugla til fræðistarfa sem var þó ekkert annað en kukl og hindurvitni.

Gunnar Gunnarsson rithöfundur starfaði fyrir þetta apparat og fór í fyrirlestraferð um Þýskaland á vegum Ahnenerbe, eins og lesa má hér ítarlega um á dálkinum til vinstri. Guðmundur Kamban gerðist Kalkúnasérfræðingur félagsins (sjá hér). Það er saga sem sumir á Íslandi vilja ekki heyra, sjá né lesa.

Á vegum Ahnenerbe-stofnunarinnar rannsakaði Wolf von Seefeld ásamt Hans Schleif leifar miðaldavirkis úr timbri þar sem heitir Stary Dziergon í nyrsta hluta Póllands nútímans. Hugmyndafræðingar dellunnar hjá Ahnenerbe kölluðu staðinn Alt Christburg og töldu staðinn höfuðvígi Germanskrar búsetu á síðari hluta járnaldar og á miðöldum.

Úlfur og Hans Schleif við myndatökur á leirkerum   

Úlfur var rétt upp úr 1940 kominn með ómerkilegt þýskt SS-doktorspróf upp á vasann. Árið 1940 fékk hann stöðu safnvarðar í Posener Museum í Posen (vestur-Prússland), hérað sem þeir höfðu tekið aftur af Póllandi sem fékk það árið 1919.

Skömmu síðar tók hann tímabundið við við starfi Jahnkuhns i Kiel, í lektorsstöðu. Þar starfaði hann aðeins í nokkra mánuði. Herbert Jahnkuhn hafði þá orðið of mikið að gera til að gegna skyldum sínum í Kiel. Hann var þó um tíma orðinn háskólaforseti (rektor) í Kiel og gegndi líka skyldum hjá Ahnenerbe í Berlín, beint undir Heinrich Himmler.

Fræðilegt rán og rupl í skjóli þjóðarmorða

Árið 1942 stofnaði SS Ahnenerbe nýja deild: Sonderkommando Jankuhn sem starfa átti undir Division Wiking i Waffen-SS. Hlutverk þessa "fornleifafræðingateymis2 Jankuhns var at fara til Krím og tæma þar söfn og færa ránsfenginn til Berlínar. Tilgangurinn með ruplinu var, fyrir utan að svala þjófseðlinu sem nasistar voru allir haldnir, að sanka að sér sönnunargögnum um uppruna Gotanna á Krím og þar með yfirráðarétt Þjóðverja allt suðaustur til Svartahafs.

Jankuhn tók dyggan samstarfsmann sinn Wolf von Seefeld (Úlf Friðriksson), sem og dr. Karl Kersten. 

Þann 1 ágúst 1942 meldar Dr. Herbert Jankuhn og Baron Wolf von Seefeld komu sína sína í Staroberheve í Donetsk (Úkraínu nútímans), þar sem aðalstöðvar Division Wiking á Krím var staðsett. Hann átti þar erindi við yfirmann þar sem hét Steiner. Steiner þessi átti að hjálpa til við að finna fornleifafræðilegar sannanir fyrir tilvist gotnesk veldis við Svartahaf. Svo vildi til að Steiner var ekki til staðar í bækistöðvum þar sem hann hafði þurft að fara fram á víglínuna til að líta til manna sinna þar.

Jankuhn og meðreiðarsveinar hans dvelja í höfuðstöðvunum í nokkra daga og vingast Jankuhn við félaga í Einsaztskommando 11b undir Einsatzgruppe D9, sem var var herdeild sem um tíma varð frægust fyrir að ferðast um með vörubíl með gasklefa á pallinum .... sem notaður var til "sérstakra aðgerða", þ.e. er morða á gyðingum. Foringinn í Einsatzgruppe D, Werner Braune, fékk áhuga á leiðangri Jankuhns og gefur honum ráðleggingar um hvaða söfn hann megi búast við upplýsingar sem gætu verið áhugaverðar.

Herbert Jankuhn á yngri árum

7. ágúst 1942 hittast Steiner og Jankuhn loks. Steiner, sem var á kafi í stríðsrekstri, hefur lítinn skilning á erindi Jahnkuhns og félaga, en fæst þó loks til að greiða götu þeirra. Jahnkun og aðstoðarmenn hans tveir, allir í SS-herbúningi slást í för með Steiner til Maikop þann 26. ágúst. Í þeirri för taka SS-Wiking deildin sem þarna var ekki fanga heldur skjóta alla á staðnum sem "grunaða hermdarverkamenn". 

Á meðan Einzatskommando 11 smalar saman gyðingum bæjarins Maikop til aftöku, leyfir Dr. Karl Rudolf Werner Braune, ofursti í Division Wiking á Krím (sem var hengdur í Vestur-Þýskalandi 1951, fyrir glæpi sína, m.a. Noregi), Jahnkuhn og Úlfi og Karli Kersten að ræna meintum gotneskum forminjum sem var pakkað og þær sendar heim í heim til Reich.

Því sem ruplað var voru forngripir ættaðir frá Grikklandi og sem í dag, sem og gripir sem hægt hægt er að tengja Skýþum, sem var austuríranskur og "arískur" hirðingjaættbálkur að því helst er talið. Í dag vitum við, að ekkert af því sem stolið var að Þjóðverjum tengdist Gotum.

Skírteini félaga í SS-Ahnenerbe.

Herbert Jankuhn starfaði áfram 1943-45 sem höfuðsmaður við njósnastörf í Sicherheitsdiens (SD) í Division Wiking frá 1943-45. Jankuhn tók árið 1944 þátt í hernaði Wehrmachts og Waffen-SS við að brjóta niður andspyrnu Pólverja í hinni stríðshrjáðu borg. Það var glæsileg andspyrna eftir að andspyrna örfárra gyðing í sem falið höfðu sig í rústum gettósins í borginn hafði verið brotbarið niður með miklum erfiðismunum.  Fyrir framgöngu sína eftir stríð var Herbert Jankuhn verðlaunaður með Járnkrossinum.

Allt fram til desember 1944 var þessi fræðilega siðlausa skepna fullviss um endanlegan sigur Þjóðverja. Þess má geta að Jankuhn mætti einnig með stórar armteygjur í Osló fyrr árið 1944. Norðmenn gleymdu því ekki eftir stríð og þar var hann aldrei velkominn aftur í Noregi - Hatten af for Norge!!

Ahnenerbe hafði óhemju áhuga á Íslandi. Hér prýðir Valþjófsstaðarhurðin forsíðu á riti þeirra Germanien.

Garðyrkjumaður var hann ekki

Söguhetjan í þessari frásögn, Wolf von Seefeld, fór vitanlega ekki í garðyrkjunám, líkt og hann taldi grandvaralausum og auðtrúa Íslendingum trú um. Hann var hugsanlega sendur á vígstöðvarnar og var skráður sem "Frontkämpfer". Á síðustu árum stríðsins eru heimildir um hann afar gloppóttar. Hugsanlega hefur hann verið fylgifiskur og skósveinn prófessors síns, Jankuhns í Varsjá. 

Eftir stríðið var Wolf von Seefeld fangi í fangabúðum Bandamanna fram til 1948. Þaðan fór hann til Kanada og dvaldi þar í mörg ár. Hafa Kanadamenn að öllum líkindum ekki veitt honum ríkisborgararétt. Hann mun síðar hafa farið til Englands og sagði þá sögu að hann hefði hitt Íslending í París, sem útvegaði honum vinnu á Íslandi. Þar vann hann ýmis störf m.a. við garðyrkju í Biskupstungum, í Eyjafirði, í Hveragerði og síðan í Kirkjugörðum Reykjavíkur, lengst að í kirkjugarðinum við Suðurgötu, sem hann skrifaði síðar um. Sumarið 1965 saltaði Úlfur fisk í Grímsey og sama ár hlaut hann íslenskan ríkisborgararétt. Enginn vissi að hann hafði farið gegnum líkhrúgurnar til að ræna fornminjum á Krím.

Í Hveragerði vann Wolf von Seefeld hjá Gunnari Björnssyni í Álfafelli, efst í bænum. Hjá Gunnari unnu margir útlendingar og reyndar fleiri gyðingar en nasistar. Sæmundur Bjarnason, sem er með áhugaverðari bloggarum landsins, vegna stíls og innihalds, minntist lettneska barónsins á bloggi sínu 14.11.2012:

Þann 1. september 1958 vann ég í Álfafelli hjá Gunnari Björnssyni og hef verið 15 ára gamall þá. Ástæðan fyrir því að ég man þetta svona vel er að þennan dag var íslenska fiskveiðilögsagan færð út í 12 mílur, ef ég man rétt. Þann dag var starf mitt m.a. að þvo skyggingu af rúðunum í blokkinni sem var áföst vinnuskúrnum. Í Álfafelli vann konan hans Eyjólfs hennar Svanborgar. Hún var þýsk og oftast kölluð Eyfa mín. Af öðrum sem unnu hjá Gunnari um þetta leyti man ég best eftir Hansi Gústafssyni og Lettneska baróninum. Hann var nú víst bara af barónsættum og talaði svolitla íslensku. Einhverntíma var ég að tala um barónstitilinn við hann og hann gerði heldur lítið úr honum og sagði að íslendingar væru allir af barónsættum. Þetta datt mér í hug þegar ég las um ættrakningu „the King of SÍS“.

Já, svo gekk þessi SS-doktor í Félag Íslenskra fornleifafræðinga, sem enn hefur ekki veitt honum neinn heiður sem öðrum íslenska ríkisborgaranum með doktorspróf í einhvers konar fornleifafræði. Líklega engin þörf á því.

Óhugnanlega nálægð sögunnar

Fyrir utan að vera um tíma í sama félagi og SS-fornleifaræninginn Wolf von Seefeld, sem ég vona að mér sé fyrirgefið, hef ég upplifað að þurfa að vera viðstaddur fyrirlestur fyrrverandi yfirfornleifafræðingsins SS, Herberts Jankuhns. Það var snemma á árum mínum á Miðaldafornleifafræðideild Háskólans í Árósum, líklega 1981 eða 1982.

Þá var Herbert Jahnkuhn kominn á eftirlaun sem prófessor við háskólann í Göttingen, þar sem hann hafði síðast fengið embætti. Hann fékk árið 1949 einhverja falsaði uppreistaræru frá Bonn, og sumir fóru að trúa því að hann hefði ekki verið félagi í SS eða nasistaflokknum, líkt og hann hélt fram. Allt slíkt hefur í dag verið afsannað. Jahnkuhn var ófyrirleitinn atvinnunasisti.

Einhverjir prófessorar og safnverðir á Moesgaard í Árósum, þar sem deild mín hafði til húsa á gömlum herragarði, tóku upp á því að bjóða gamla prófessornum í Göttingen til að heyra sögu Haithabu-rannsóknanna sem fyrst fóru fram á vegum Ahnenerbe. Sumir fornleifafræðingar í Danmörku héldu vart vatni fyrir fyrirbærinu.

Fyrirlesturinn var svokallaður miðvikudagsfyrirlestur, onsdagsseminar, sem stúdentar áttu og urðu jafnvel að mæta á.Í byrjun annar fengu við blágrænan seðil með yfirliti yfir fyrirlestrana. Eitt sin komst ég á blágræna seðilinn.

Ég gerði eins og mér var sagt, af gömlum prófessor mínum, Olaf Olsen, sem var af gyðingaættum. Seinna kom því miður í ljós að hann hafði sjálfur á unga aldri stundað einhvers konar njósnir fyrir Rússa (sjá hér).

Það sem ég man helst eftir úr þessum fyrirlestri Jankuhns, sem var leiðinlegur, var forláta skyggnusýningartæki sem gamli nasistinn kom með sér og sem aðstoðarmaður hans bar inn. Þetta var sýningartæki fyrir 6x6 sm skyggnur ólíkt þeim forngripum sem notast var við á deildinni þangað til Powerpoint kom til sögunnar.

Jankuhn kom lítið inn á starfsár sín hjá Ahnenerbe, en sýndi hins vegar skyggnur frá því eftir stríð, þar sem hann notaði fanga til að grafa fyrir sig, meðan hann stóð upp á bakka og benti. Maður sá fangaverði gráa fyrir járnum á grafarbakkanum.

En hin alþekkta þýska Technik mit Komfort kemur ekki alltaf með stormsveipsgljáa eins og þýskar þvottaefnisauglýsingar eru svo vel þekktar fyrir. Tæki Jankuhns var splunkunýtt af færibandi þýska efnahagsundursins, en fyrsti hálftíminn fór í að koma helvítis tækinu í lag. Mig minnir að peran í tækinu væri sprungin en hún fékkst að lokum hjá ljósmyndara safnsins. Þessi total unperfekte byrjun var hugsanlega ástæðan til þess að ekki mátti spyrja SS-prófessorinn spurninga eftir fyrirlesturinn. Hann flýtti sér í burtu ... og dó svo 10 árum síðar.

Á þessum árum var sannleikurinn um hann farinn að koma fram, og síðan hefur verið grafið duglega í skjöl utan Þýskalands af yngri kynslóð sem þorir, þannig að allir viti, ef þeir vilja það, að Herbert Jahnkuhn var skítmenni af fyrstu gráðu, sem þjónaði dauðanum en ekki fræðunum. Með honum starfaði Barón Wolf von Seefeld, óðamála undirmaður, sem síðar gerðist garðyrkjumaður í kirkjugörðum Reykjavíkur undir sérstakri vernd Íslendinga.

Jú, vissulega eru örlög mannanna misjöfn. En af hverju var Wolf van Seefeld á Íslandi? Hvaða Íslendingur var það sem hann hitti í París? Var hann að fela sig, eða í leit að germönskum hreinleika? Það síðarnefnda fann hann örugglega ekki í Mörlandanum. Svo mikið er víst.

Ýmsar fræðigreinar sem notaðar voru við ritun greinarinnar:

Sérstakar þakkir:

Þess má geta að einn höfundanna sem hér hefur verið vitnað í , Seweryn Szczepanski, og sem myndin af Úlfi í SS-klæðum er fengin að láni hjá, fann upplýsingar um Fornleifaúlfinn á Íslandi, með því að googla nafn hans. Hann fann það í minningargrein í Morgunblaðinu og þýddi hana með Google-translate.

Gamlir nasistar reiknuðu aldrei með veraldarvefnum. Sjá grein Szczepanskis frá 2011. Hann skrifaði enn eina grein árið 2018. sem má lesa hér.

Angrick, Andrej, 2003.  Besatzungspolitik  und Massenmord. Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941-1943. Hamburger Edition, Hamburg 2003, 581-582.

Eickhoff, M. & Halle, U. 2007. Anstelle einer Rezension – Anmerkungen zum veröffentlichten Bildüber Herbert Jankuhn. Etnographisch-Archäologi-sche Zeitschrift48:1. Berlin. Heuss, A., 2000.

Jankuhn, Herbert 1942.  Bericht über die Tatigkeit des Sonderkimmandos Jankuhn bei der SS-Division Wiking, für die Zeit vom 20. Juli bis 1 Dezembeer.

Kaczmarek J. 1996. Organizacja badañ iochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958). Poznañ 1996

Kater H. M., 2006 – Das „Ahnenerbe” der SS 1935–1945. Ein Beitrag zum Kulturpolitik des Dritten Reiches. München.

Leube, Achim 2008.  Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945.  Terra Barbarica [Series Gemina, Tomus 2, Studia ofiarownane Magdalenie Maczynskiej W. 65. cocnice urodizin]. Lodz.

Mehner, Kurt 1995. Die Waffen-SS und Polizei 1939-45, Norderstedt, Militair Verlang, 191.

Pringle, Heather 2007. The Master Plan: Himmler’s Scholars & The Holocaust, Hachette Books,

Schreiber Pedersen, Lars 2011. Nationalsocialisten Herbert Jankuhn. Fornvännen 2011 (106):3, 245-249.

Szczepanski, Seweryn 2009.  Archaeology in the Service of the Nazis: Hitler´s Propaganda and the Excavations at the Hillfort Site in Stary Gziergon (Alt Christburg),  Lietuvos Archaeologija 2009, T. 35, 83–94.

Idem 2011. Archeologia w sluzbie nazistów – czyli rzecz o dzialalnosci „Wydzialu Wykopalisk” SS -Ahnenerbe na stanowiskach w Starym Dzierzgoniu i Starym Miescie
(1935-1937).  z dziejów badan archeologicznych na pomorzu wschodnim 24-25.XI.2011
Muzeum Archeologiczne w Gdansku, 224-246.

Vollertsen, Nils 1989. Herbert Jankuhn, Hedeby-forskningen og det tyske samfund 1934-1976. Fortid Og Nutid, 1, 235-251.

Ljósmynd úr Hrafnistubréfi 2008, Ljósmyndari ókunnur.

Fundur ársins 2020 í Svíþjóð

Í gær, er  verið var að grafa fyrir klóakleiðslum í Ystad í Svíþjóð, fundu fornleifafræðingar sem þar fylgdust með framkvæmdum af gefnu tilefni, fornan stein með ristu af dýri. Fljótlega varð mönnum ljóst að þarna var kominn einn svo kallaðra Hunnestadssteina sem eru frá byrjun 11. aldar. Við þekkjum þá, þar sem þeir voru teiknaðir harla nákvæmlega fyrir verk Ole Worms, Monumenta Danica, sem prentað var árið 1643.

Fornleifafræðingarnir sem í gær voru á vaktinni í Ystad voru nú ekki betur að sér en svo að þeir telja sig hafa fundið mynd af úlfi, og er Fenrisúlfur nefndur í fréttaflutningi hér í morgunsárið. Myndin sýnir greinilega hjört sem færður hefur verið í stílinn. Þetta er greinilega kristið tákn, enda aðrir steinar í Hunnestad með kristnum táknum.

Hvernig má vera að steinar sem stóðu enn um miðja 17. öld týndust og eru að finnast aftur nú nærri fjórum öldum síðar. Á 18. öld þótti mönnum þetta forna og heiðna ekki eins merkilegt og Óla Worm í Kaupmannahöfn, sem taldi nokkra Íslendinga til góðra vina. Steinarnir voru notaðir í brúarsmíði og sem betur fer hafa þeir verið settir svo til heilir í brúna. Þrír steinanna fundust aftur á 19. öld og eru þeir til sýnis í forngripasafninu gamla, Kulturen, i Lundi.

Þessi forna danska arfleifð í núverandi Svíþjóð er einstakur fundur og eru steinarnir frá Hunnestad syðst í Svíþjóð sambærilegir við Jalangurssteinana (svo notuðu sé Eldjárnska), þó þeir segi kannski ekki eins mikla sögu og stærsti steinninn í Jelling.

Á koparristu í einu af meginverkum prófessors Ole Wors við Hafnarháskóla, Monumenta Danica í sex bindum, sér maður að það er vafalítið steinn sem hann tölusetti með 6, sem nú, 16.12.2020 er fundinn í klóakskurði í Ystad.

Ef ekki herjaði COVID-19 faraldurinn, væri þessi fornleifafræðingur líklega að hella upp á brúsann og smyrja sér samloku tilbúinn að leggja í hann til Svíþjóðar að skoða steininn í klóakrennunni í ferjubænum Ystad.

Steinninn góði sameinast vafalaust frændum sínum á Kulturen i Lundi og þangað mun ég fara þegar Svíar eru búnir að ná einhverjum tökum á austrænu græðgispestinni.

Svo er aldrei að vita; Kannski eru rúnir á steininum sem ekki voru skjalfestar árið 1643 af Worm og aðstoðarmanni hans.

Eins og lesendur Fornleifs vita, átti læknirinn og prófessorinn Worm marga íslenska vini og nemendur, sem hann hélt alla tíð góðu sambandi við, sjá hér og hér og í fleiri greinum sem þið finnið við leit.

Steinninn grafinn betur fram en á efstu myndinni. Mynd Axel Krogh Hansen fornleifafræðingur, Arkeologerna.

 

Haraldsslátta - og fyrsta íslenska verkfallið

Efni þessarar greinar er fyrsta verkfall Íslendings sem skráð er á bókfell. Greinin er í pólitískari endanum.

Verkfall var eitt sinn vopn þeirra sem voru láglaunaðir til að verja kjör sín og bæta og verjast því að á rétti þeirra væri troðið. En í dag er svo komið að hálaunamenn misnota almennan verkfallsrétt til að hækka laun sín úr öllu valdi. Það er náttúrulega ekki verkalýðsbarátta, heldur hin gamla íslenska græðgi þeirra sem þegar hafa nóg.

Ef einhver nennir að lesa verkalýðssöguna hér fyrir neðan, komist þið að því hvernig tvær fornar myntir og fornleifarannsókn tengjast fyrsta verfalli Íslendings óbeint - en á áhugaverðan hátt. 

Á hinum fyrsta, glaða og jafnvel fáránlega áratug þessarar aldar voru umsvifin mikil á Íslandi. Sumir íslendingar ímynduðu sér að þeir ættu orðið afar mikilvægu hlutverki að gegna á meðal þjóðanna. Ísland fór í gegnum hybris-tímabil, sem ein af afleiðingum eyjaþjóða-háttarlags og oft á tíðum hálfhjákátlegrar þjóðhverfu, sem einnig á um margt skylt við minnimáttarkennd.

Höfði House, norsk bygging í iðu dekkjaverkstæða og raftækjaverslana í Borgartúni í Reykjavík, hafði nokkrum árum fyrr verið lánað út undir mikilvægan lykilfund heimsstjórnmálanna. Þar með virtist tími skuttogara, dorgs og hraðfrystihúsa vera liðinn í takt við að veggur í Berlín var rifinn. Á Íslandi voru svín tekin í heilagra dýra tölu í stað sauðkindarinnar.

Íslenska þjóðfélagið hafði einnig verið tölvuvætt. Allt þetta venjulega varð vitaóarðbær, t.d. gamalt fólk, sér í laga það gagnrýna. Það var bara fyrir. Nýr aðall á Íslandi hagaði sér eins og kóngar og prinsessur - en þetta voru hrappar eins og við vitum nú öll, og þessi frásögn fjallar einmitt líka um konunglega hrappa og hvernig Íslendingar tóku þá í karphúsið.

Fornleifarannsóknir á fyrirhrunsárum

Því sem ég segi nú frá, gerðist á þeim tímum er sumir töldu peninga vaxa á trjám á Íslandi og bankaræningjar riðu sem hetjur um héruð og fóru í Víking í löndum þar sem fólk þyrsti eftir að láta pretta sig. Í þá daga var einnig þjösnast upp á hálendið til að grafa upp einhverjar fornleifar sem voru fyrir mikilvægum virkjunarframkvæmdum. Nógir peningar voru til alls. Nú átti að selja rafmagn til Evrópu gegnum óskhyggjuleiðslur eða hreinan þankaflutning. Fornleifafræðingar flógu feitan gölt á þessum uppgangstímum ímyndunarveikinnar á Íslandi. En þeir eru eins og kunnugt er afar látlaust og lítillátt fólk.

 

Frá rannsókn FÍ á seljarústinni "Pálstóftum". Ljósm. Fornleifastofnun Íslands á FB. Þröngt hefa menn setið í seli.

Forn seljarúst uppi á heiði, sem annars hefði farið á bólakaf í uppistöðulóni Kárahnjúkavirkjunnar, var meðal þess sem tókst að rannsaka sökum beljandi uppgangs og blindrar bjartsýni í þjóðfélaginu. Seljarústin sýndi okkur vita óarðbæran rekstur fyrri alda í mæðu, móðuharðindum, riðu og ráðaleysi. En nú voru nýir tímar. Mistök fyrri alda átti að grafa úr moldu, svo þau yrðu ekki endurtekin.

Gildismatið var hins vegar ekki eins gott og vísustu menn töldu sig hafa fyrir séð. Allt fór loks í harðlífi og kút árið 2008. Sumir hafa þegar gleymt því eða troðið því neðst niður í undirmeðvitundina.

Á hinum hryllilegu árum, eftir allan uppganginn og svo hrunið, fóru sumir menn að berja á eldhúsáhöld í örvilnan sinni - en þeir sem valdið höfðu fárinu lögðu bara ný plön fyrir áframhaldandi prettum og fúski eins og erfðamengi þeirra hafði valið þeim að gera. Í ónáttúrulegu vali manngerðarinnar homo fraudationis, sem hefur komist til mikilla metorða á Íslandi, gerjast alltaf eitthvað í pottinum.

Fornleifastofnun Íslands (FÍ) heitir fyrirtæki eitt úti í bæ. Þrátt fyrir hið mikilfenglega nafn, sem leiðir hugann um veglega og gljápússaða ganga í háskólabyggingu sem ber nafn Kristjáns Eldjárns, er FÍ hvorki háskóla- né ríkisstofnun. FÍ dafnaði vel á velmektarárunum fyrir hið andlega hrun þjóðarinnar árið 2008.

Fyrirtækið vann meðal annars útboðið á rannsókn á seljarústunum sem kallaðar er Pálstóftir í hausinn á Páli Pálssyni í Aðaldal, sem upphaflega hafði fundið rústina. Rannsóknir fóru fram árið 2004 og 2005 og rústin fékk nýtt vinnuheiti ættað úr tölvufræði sem hefur haslað sér völl í fornleifafræðinni á heldur furðulegan hátt. Grafin var upp "útstöðin" Pálstóftir. Nú, á hinum miklu framgangstímum var ekki lengur hægt að tala um eins skammarlegt fyrirbæri og útnorskt eins og sel. Mörgum varð reyndar ekki um sel er það gerðist.

FÍ heldur um þessa mundir upp á 25 ára starfsafmæli sitt, með rekstri sem það getur mest megnis þakkað opinberu fjármagni. "Einkavæðing" fornleifafræðinnar var hugsanlega nauðsynleg, til að koma henni úr ládeyðu þeirri sem ríkti meðan öll fornleifasýsla í landinu fór í gegnum í hæsta lagi tvo starfsmenn fornleifadeildar Þjóðminjasafns -  og síðar líka gegnum vitstola kerfi Þjóðminjaráðs og Fornleifanefndar, sem mest stóðu í því að reyna að ryðja ládeyðunum burt af Þjóðminjasafninu. Þetta var auðvitað allt áður en eldhuginn sem nú stjórnar Þjóðminjasafninu til sögunnar og framkvæmdastjóri Minjastofnunar eldaði grátt silfur við Fornleifastofnun Íslands. Varð oft af þessu mikil skemmtun, en í raun er öll þessi saga meinasorgleg.

En ekki vil ég útiloka að það væri betra að láta lítil fyrirtæki berjast fyrir því sem gera þurfti, en aldrei gerðist, vegna þess að Þjóðminjavörður var ódugandi, ráðuneytið skilningssljótt og stjórnmálamenn eins og álfar út úr hól eða á Klausturbar.

Versta hlið einkavæðingarinnar á uppgangstímunum var náið samstarf FÍ og annarra aðila við ráðríkan prófessor í New York, sem vildi hafa Ísland sem sitt eigið konungdæmi til að grafa upp dýrabein í öskuhaugum, og oftast í leyfisleysi. Stórkaninn (sem var eins konar homo trumpensis) reyndi leynt og ljóst að bola öðrum soltnum löndum sínum frá fjármagni til Íslandsrannsókna, sem hann mjólkaði einn í BNA, meðan að leppmenn hans á Íslandi hjá einkafyrirtæki með ríkisnafn mjólkuðu íslenska ríkiskassann í boði vinalegra ráðherra.

Til að halda upp á afmælið sitt, hefur FÍ birt nokkra pistla á Fjasbók sinni, þar sem greint er frá sumum merkum rannsóknum fyrirtækisins. Nú um daginn var röðin komin af útstöðinni Pálstóftum og var fróðleiksfúsum lesendum sagt, hvar þeir gætu fengið betri upplýsingar um rannsóknina.

Haraldsslátta og Íslendingurinn Halldór Snorrason

Það kom mér mjög á óvart, að síðan ég las grein um rannsóknirnar á Pálstóftum í Árbók hins íslenska Fornleifafélags (sjá hér), hafði vitneskjan og andlegi auðurinn úr jörðinni ekkert ávaxtast. Ekki virðist hafa verið leitast eftir því að verða vísari um það sem fundist hafði.

Þrátt fyrir heldur ófjölbreytta forngripaflóru, sem er víst tilfellið í mörgum seljarústum þar sem búseta var tímabundin í skamman tíma í senn, þá hefur ekkert meira verið ritað um tvær myntir sem í norskri og íslenskri tímaritsgrein var nefnd til sögunnar sem koparmynt frá tímum Haraldar Harðráða Noregskonungs sem ríkti frá 1047 til 1066.

Haraldur ætlaði í stríð við Vilhjálm Hróbjartsson fursta frá Normandí, en mátti í óðagoti sínu láta lífið í orrustunni við Stamford Bridge. Normannarnir voru einfaldlega sterkari en frændur þeirra Norðmenn. Í grein í Norwegian Archaeological Review, sem þýdd var yfir á íslensku í Árbókinni, sást engin viðleitni til þess að skilja eða hvað þá velta því fyrir sér hverju það sætti, að tvær myntir úr myntsláttu sama Noregskonungs fundust í seljarúst á afdölum Íslands. Reyndar er minnst örlítið á myntirnar tvær frá Pálstóftum í þessari B.A. ritgerð við HÍ. Ritgerðin gefur ágætt yfirlit.

Ég er ekki að biðja um að menn skáldi eitthvað þegar þeir sigla lens í fræðunum, eins og þegar menn fóru að trúa því að þeir hefðu fundið eskimóakonur austur á landi og austurlenska Allah-perla á Stöðvarfirði eins og margfrægt er orðið. Það er skáldskapur og allt önnur grein en fornleifafræði.

En þar sem myntirnar fundust austur á landi, hlaut að vera einhver merkileg saga á bak við þá, eða í það minnsta tengd þeim. Og fornleifafræðin er oftast lyginni sterkari. Það er fræðigrein þar sem menn þurfa eigi að stunda lygafréttir til að komast af. En fornleifafræðin á Íslandi hefur nú líka frekar verið framkvæmdarsýsla en fræðimennska í nokkra áratugi. Ég sendi Fornleifastofnun reikninginn fyrir fræðilega greiningu.

Myntirnar tvær í "Pálstóftum" hafa verið boraðar tveimur götum og þræddar upp á sörvisband (perlufesti), sem sumir seljadrengirnir skörtuðu líklega við mjaltir í kvíum. Þær teljast til mynta með skreyti sem ber gríska heiti fléttunnar/hnútsins sem skreytir þá, þ.e. Triquetra (Triquetra-gerð). Triquetra táknaði um miðja 11. öld heilaga þrenningu enda konungar þeir sem notuðu það kristnir. Skreytið kemur fyrr fyrir á dönskum og Engilsaxneskum myntum. Þessar myntir eru afar sjaldgæf gerð (skreyti) og árið 1975 höfðu aðeins fundist 257. En myntina er þó hægt að kalla grunninn að fyrsta myntkerfi Noregs. Sérlega sjalfundnar eru þeir peningar með þrífléttunni sem Haraldur Harðráði lét slá og sem hafa hring sleginn í fyrsta fjórðunginn (efst til vinstri) á bakhliðinni.  Norski myntsérfræðingur Kolbjørn Skaare  kallar þá gerð 75/R89. Vegna þess að þessi slátta Haralds innihélt stundum meiri kopar en silfur var ekki mikið lagt í sláttuna og stundum var textinn sem upphaflega var á latínu og jafnvel á norsku með rúnum orðið ólæsilegt hrafl eins og tilfellið er með myntirnar sem fundust í Pálstóftum. Þetta var svo sannarlega álkróna síns tíma. Ljósm. Fornleifastofnun Íslands.

Myntir geta sagt mikla sögu, fyrir utan að gefa góða hugmynd um að búsetalög, sem þær finnast í og við, séu ekki mikið eldri en myntin (ef hún hefur ekki fallið niður um rifu í gólfi). Þessi regla á kannski ekki við um myntir sem finnast í seljarústum. Ekki held ég að myntir hafi oft fundist við seljarannsóknir eða í "sætrunum" í Noregi. Hvað áttu menn svo sem að gera við peninga í seljum. Þeir sem þar unnu voru hálfgerðir þrælar eða á neðsta þrepi í launastiganum.

Starfsmenn FÍ nýttu sér ekki myntirnar og leitaði yfirmaður rannsóknarinnar, sem nú er prófessor við HÍ, ekki til þess mynt"sérfræðings" sem oftast hefur verið leitað til, Antons Holt fyrrv. safnstjóra Seðlabankans. Nei, í rauninni var lesandanum í sjálfvald sett að velta fyrir sér myntunum alveg einir og óstuddir. Það getur vitaskuld verið varasamt, ef maður er ekki fornleifafræðingur. Fornleifafræðingurinn sem stjórnaði rannsókninni var greinilega ekki vel að sér í fornleifafræði Norðurlanda, enda aðfluttur frá Bretlandseyjum. Ef hann hefði haft lágmarkskunnáttu á myntfræði Norðurlanda (sem fornleifafræðingar á Norðurlöndum eru ekki einu sinni sjálfir), hefði hann uppgötvað ýmislegt, sem gert hefði niðurstöðurnar fyllilegri og skilað meiru frá Fornleifastofnun Íslands til þjóðarinnar sem borgaði fyrir rannsóknina - svo atvinnuvegirnir og sala á rafmagni mætti blómgast í gylltri framtíð fyrirmyndaríkisins Íslands, þar sem bankar möluðuð gull úr lofti líkt og áburðarverksmiðjur.

Myntirnar tvær sem fundust í rústum Pálstófta eru úr svo kallaðri Haraldssláttu. Haraldsslátta var, eins og fyrr segir, slátta Haralds harðráða Noregskonungs, og er sláttunnar og annmörkum hennar rækilega getið í Sögu Haralds Harðráða sem sumir telja að Snorri Sturluson hafi ritað. Elsta varðveitta handritið er í Morkinskinnu frá 1275-1300 (GKS[Gammel Kongelig Samling]-1009 fol.; Handritið er enn í Kongunglega Bókasafninu í Kaupmannahöfn).

Mig grunar, að Haraldur kóngur (hinn þriðji) hafi verið ættingi og jafnvel forfaðir sumra útrásarvíkinga Íslands á 21. öld. Hann var að minnsta kosti með sömu brenglaða siðferðið og þeir. Hvort veldur uppeldi eða erfðir veit ég ekki. Hann þynnti kaupsilfur sitt með kopar. Það hefur aldrei verið talið efnilegt. Hann var því  svikahrappur og þessi málmblanda hans var ekkert annað en verðbólguskapandi aðgerð, sem ekki var algeng annars staðar í Vestur-Evrópu á hans tíma. Þessi meðferð á silfrinu fór líka í skapið á íslenskum hirðmanni hans, sem var forfaðir ritstjórans á Fornleifi. Silfrið í sláttu Haralds harðráða Sigurðssonar gat farið alveg niður í 50% eða minna. Á tímum, þegar nóg var til að silfri og koparpeningar ekki talin gangmynt var þessi þynning konungs afar einkennileg aðgerð til að pretta menn, enda var myntin ekki gjaldgeng annars staðar en í Noregi.

Í Sögu Haralds Harðráða og Sona Hans (hér höfð með smávægilegum leiðréttingum eftir útgefu Finns Jónssonar: Finnur Jónsson (1932) Morkinskinna; udgivet for Samfund til udgivelse af gammel nordisk litteratur LIII. J. Jørgensen, Kbh, greinir frá Íslendingi einum, Halldóri Snorrasyni í Hjarðarholti (f. ca 1014), sem var liðsmaður Haraldar Sigurðssonar, er þeir voru væringjar, leiguliðar í lífverði keisarans í Miklagarði. Sagan segir frá óánægju Halldórs vegna lélegs silfurs sem Haraldur borgaði mönnum sínum með:

Oc er cømur enn atti dagr iola var monnum gefinn mali. Það var callat Harallz slatta. var meiri lutr copars. Þat bezta costi at veri helmings silfr, oc er Halldorr toc malann. hefi hann i mauttuls skavti sino silfrit ok litr á. oc syniz eigi scirt mala silfrið. lystr vndir neþan annaRi heNndi. oc feR þat allt i halm niðr. Barþr melti. q[aþ] hann illa meþ fara, mon konvngr þicciaz svivirðr i. oc leitað a við hann vm malagjofna. Ecki ma nv fara at slico s[egir] H [alldor]. litlo hettir nv til. Nv er fra þvi sagt at þeir bva scip sin eptir iolin. etlar konvngr svþr fyr land. oc er konvungr var mioc sva bvuinn. þa biosc H. ecki. oc melti Barþr. hvi bystv eigi Halldorr. Eigi vil ec s[agði] hann. oc ecki etla ec at fara, se ec nv at konvngr þoccar ekki mitt mal. Barþr s[egir] Hann mon þo at visu vilia at þv farir. Fer Barðr siðan oc hittir konvung, segir honum at Halldorr bysc ecki. mattv sva etla at vandskipaðr mon þer vera stafniN i stað hans. Konvngr melti. Seg honom at ec etla at ham scyli mer fylgia. oc þetta er ecki alogat feþ sia er með ocr er vm hriþ. Barðr hittr Halldor oc letr at konvngr vili enski costar lata hans þionosto. oc það rezc or at Halldorr feR. ...

En áfram hélst óánægja Halldórs, því fyrir utan nánasahátt Noregskonungs voru einnig þjóðernisfordómar í gangi á 11. öld. Þegar konungur hafði brotið frekar á Halldóri setti drengurinn Dóri önnur skilyrði:

H[ann]. s[agþi]. Eigi scal ec þo optaR vera a konvngs scipino. oc ef hann vill hafa mitt foroneyti lengr. Þa vil ec hafa scip til stiornar oc eignz þat. B[arþr]. s[agþi]. Þat samir eigi at lendir menn lati scip sin fire þer. oc ertv of framgiarnn. H.[alldorr] quaz eigi fara myndo elligar. Barðr s[agþi] konvngi hvers beitt er af Halldors hendi, oc ef hasetar þess skips eo jafntravstir sem styrimaþr þa mon vel hlvþa. Konvngr melti. Þott þetta þicci framala melt vera. þa scal þo af nacqvat gera.

Sannarlega var Halldór þessi forfarði ritstjórans hér á Fornleifi, og er greint frá því í nútímauppflettinu Íslendingabók. Trúi hver sem trúa vill, en ég er samkvæmt hinni mjög nákvæmu ættfræðiskrá (sem einnig var afsprengi fyrirhrunsæðisins), afkvæmi Halldórs Snorrasonar í 26. lið - enda jafn helvíti þrjóskur og þver og karlinn. 

En svikahrappar halda ávallt uppi uppteknum hætti, þannig að Halldór, sem var kannski ekki launþegi í nútímamynd orðsins, efldist allur í launabaráttunni gegn Noregskonungi. Í gildi miklu í Niðarósi var Halldór meðal gesta konungs. Hann sletti þessu í kóngsa við tækifæri:

... oc se ec at drotning [innskot Fornleifs: Ellisif Elisheva/Elísabet Jaróslavsdóttir] hefir hring ahendi þvi hofi mikinn. fa mer þann. Konvngr s. Þa verþvm vit fara eptir scalvm oc vega hringiN. Ecki þarf þess s. H. tec ec hann fyr lvt minn enda montv nv ecki prettonom viþ coma at sinni. oc sel fram titt. Trotning melti. Ser þv eigi s. hon. at hann stendr ifr. þer vppi meþ vighvg. tecr siþan hringinn og fer Halldori. Hann tecr við oc þaccar þeim baþom gialldit. oc bidr þar vel lifa. oc mono ver nv scilia. gengr nv vt oc melti við foronavta sina. biþr þa hlavpa sem tþast til scipsins. þvi at ofuss em ec atcveliaz lengi ibønum. Þeir gera sva. coma a scipit. og þegar inda svmir upp seg. svmir ero at bati. svmir heimta vpp aceri. oc bergsc hveR sem ma. oc er þeir sigldo vt scorti eigi hornnblastr i bønum. oc það sa þeir siðarst at .iii. langscip voru a floti. oc logþo eptir þeim. en þo beR þa vundan oc ihaf. scilr þar meþ þeim oc byrjaþi H. vel vt til Islanz. en konvungs menn hvorfo aptr. er þeir sa er Halldor bar vndan oc i haf vt. Nocorom svmrom siþar sendi Haralldr konvngr orþ Halldori. Snorra s[agði]. at haN scylldi raþas enn til hans. oc let at eigi scylldi verit hafa hans virþing meire en þa ef hann villdi farit hafa. En HalldoR quaz ecki nv myndo fara akonvngs fvnd heþan i fra. oc mondi nv hafa hvaR sem fengit hefþi. oc se ek gorla s.[agði] hann at þar etlar hann mer galga. ef ec køm. oc kan ec scaplyndi hans. oc mvn ec ecki trva honum. Oc er aleiþ mioc efi Harallz konvngs. þa er sagt at  [hann] seNdi Halldori orþ til að hann scylldi senda honum melracka belgi. villdi ger af þeim ifir recio sina. þvi at konvngr þottiz þa þurfa hlys. oc er Halldori com sia orðsending konvngs. þa er sat at hann scyti þvi orþi viþ i fyrstto. elldisc argalin [árgalinn/haninn] nv saþi hann en sendi honum belgi.

 

Armhringur þessi (úr gulli) var meðal fleiri hundruða gripa sem rænt var á forngripasafninu í Bergen fyrir nokkrum árum síðan. Mikill hluti gripanna er kominn í leitirnar, en enn hafa menn ekki haft upp á þessum hring, sem gæti hafa verið eittvað í stíl við það sem Ellisif Jaróslavsdóttir úr Kænugarði bar og forfaðir minn hrifsaði með sér til Íslands og þóttist þá kvittur við kóng.

Svona lagað er auðvitað ekki hægt að gera lengur, enda eru sumir launþegar á Íslandi farnir að leika hlutverk konungsins.

Hvort refabelgirnir hafi verið fyrir rekkju konungs eða í kápu mikla á rússneska kerlingu hans, læt ég ósagt, en gamli konungurinn hafði greinilega tak á Halldóri sem líklegast hefur ekkert fengið fyrir sinn snúð fyrir láfætlur og skaufhalana, nema að Snorri Sturluson sé að ljúga þessu öllu.  

 

Hvað sýnir sagan og myntirnar í Pálstóftum okkur?

Myntslátta svikahrappsins Haralds Harðráða, og sagan sem sögð var um sláttuna snemma á 13. öld, sýnir okkur hve nauðsynlegt það er að svara fullum hálsi illa siðuðu fyrirmönnum og yfirmönnum, sem hafa ofmetnast, þannig að þeir telja valdsvið sitt og gerðir hafin yfir alla gagnrýni. Hrappsháttur er til í öllum þjóðfélagsstigum, og manngerðin sem hana ber kemur alltaf fljótt upp um sjálfa sig.

Halldór Snorrason var hins vegar ekki hinn dæmigerði launþegi. Hann var í austurvíkingi með norskum fursta. Þegar norrænir menn rændu og rupluðu meðal framandi þjóðar, voru þeir ekki taldir til þjófa, ef þeir sem rændir voru vissu að þeir væru rændir. En fólks sem stal frá öðrum í leyni, líkt og Haraldur konungur gerði, voru ótíndir hrappar og þjófar. Víkingar og Væringjar litu hins vegar ekki á sig sem þjófa því þeir létu þá sem þeir rændu finna fyrir því að verið var að ræna þá og jafnvel með brandinum og atgeir, og síðar með krossi.

Myntir Haralds konungs svikahrapps sem fundust á Íslandi, sýna okkur að við eigum heldur ekki að láta einkafyrirtæki með ríkisnöfn, sem siðlausir ráðherrar hafa sett beint á ríkisspenann, komast upp með það að skila af sér skýrslu fyrir rannsóknir, sem kostaðar voru með fleiri milljónum króna af almannafé, ef fornleifafræðingarnir/höfundar vita ekki að myntir þær sem þeir fundu hafi komið úr Haraldssláttu.

Þessar myntir voru ekki mikils virði er þær voru komnar til Íslands, hugsanlega með öðrum mönnum en Halldóri Snorrasyni, sem einnig höfðu verið sviknir af Noregskonungi. Myntirnar voru orðnar að skrauti og greinilega bornar hvunndagslega í seljum í lok 11. aldar.

Harla svívirðilegt væri af fornleifafræðingum á Íslandi, sem nokkrum er í nöp við heimildagildi fornritanna, að afgreiða Haralds Sögu Harðráða sem skáldsögu og uppspuna Snorra Sturlusonar; ef það var þá hann sem ritaði. Við höfum myntirnar tvær undir höndum og þær staðfesta söguna og sagan þær. 

Til hamingju Fornleifastofnun Íslands

En ég óska þó hér í lokin "stofnuninni" til hamingju með fyrstu 25 árin og fyrir að henni hefur öll þessi ár tekist að telja erlendum samstarfsaðilum trú um að þetta væri stofnun, Institut.

Fornleifastofnun Íslands hefur ekki alltaf staðið sig í stykkinu þau 25 ár sem hún hefur starfað og barist með ríkisfé í asa við aðra fornleifafræðinga á "markaði" og þjóðminjayfirvöld.

Ég hef því miður sært fólk með því að upplýsa það um hið hálfhrappslega nafn fyrirtækisins. Það er örlítill Haraldssláttubragur yfir því, ef ég leyfir segja skoðun mína. Einn erlendur maður lét eftirfarandi orð falla, er ég kom honum í skilning um að Fornleifastofnun Íslands væri bara einkabissness: Well, some people just need to be institutionalized.

Ítarefni: Coins and Coinage in Viking-Age Norway: The establishment of a national coinage in Norway in the XI century, with a survey of the preceeding currency history. Universitetsforlatet, Oslo-Bergen-Tromsö. Bókin er til á norsku í Seðlabanka Íslands. Ég set pdf-skrá með mikilvægustu blaðsíðunum í bókinni varðandi Haraldssláttu.

Efst: Haraldsslátta áður en hún þynntist, og fyrir neðan mynt sem nýlega var seld á uppboði í Danmörku. Hún mun vera af sjaldgæfustu gerð peninga úr Haraldssláttu en með sæmilegu silfurinnihaldi.

Fornleifafræði snýst ekki um uppgröft, heldur uppgötvun

Þessi fleygu orð, sem ég tek heils hugar undir, las ég á vegg í sýningarrými á Sjóminjasafni Reykjavíkur úti á Grandagarði í Reykjavík fyrr í sumar (2019). Ég var þar á ferð með syni mínum og góðvini nærri ættaróðali fjölskyldunnar, eyjunni sem Grandinn tengdi við borg syndanna. Ég gerði mér far um að heimsækja sýningu frá 2018 á Sjóminjasafni Reykjavíkur úti á Granda áður en hún lokar.

Það fyrsta sem maður sér þegar maður kom inn í sýningarsalinn, þar sem áður var saltaður fiskur (eða voru það þorskhausar) mátti lesa þessi orð á veggnum:

Fornleifafræði snýst ekki um uppgröft, heldur uppgötvun

Þetta er frekar ýkt þýðing yfir á íslensku á orðum bandaríska fornleifafræðingsins David Hurst Thomas (f. 1945): "Archaeology is not what you find, it´s what you find out" , Einnig var  búið að klína upphaflegu heilræðunum upp á vegg í annars smekklegri sýningu.

En efnistök sýningarinnar voru á engan hátt smekkleg miðað við þau heilræði sem ég las á veggnum. Sýningin fjallaði fyrst og fremst uppgröft, neðansjávaruppgröft, því flest af því sem telst til uppgötvana á sýningunni hefur áður verið gert skil. En höfundur sýningarinnar virtist hafa gleymt að nefna þá sem uppgötvað hafa hlutina á undan honum og ritað um uppgötvanir sínar og alþjóðleg tímarit.

Þetta er sýning um nýlegar rannsóknir á flaki hollenska fluyt-skipsins de Melckmeyt, sem á sýningunni er ranglega kallað Melckmeyt. Skipið hét de Melckmeyt, þ.e. Mjaltastúlkan, en ekki Melckmeyt, eða Mjaltastúlka. Ef greinir er til í tungumálum, er um að gera að læra að nota hann. Hann skiptir töluverðu máli. Mig grunar hins vegar að hinn írskfæddi doktorsnemi í fornleifafræði við HÍ, Kevin Martin, sem fékk leyfi til að kafa niður á flak de Melckmeyt skorti mjög eiginleikann til að uppgötva hlutina sjálfur, en sé ríkulega búinn því siðleysi að nota vinnu annarra líkt og hún væri vinna hans sjálfs. Tökum nokkur dæmi.

Vinnu annarra og niðurstöðum stolið

Við inngang sýningarinnar er minnst á köfun og rannsókn Bjarna F. Einarssonar á flaki de Melckmeyt árið 1992. Bjarna tókst ekki að halda rannsóknum sínum áfram, og ekki veit ég til þess að hann hafi reynt það. Hins vegar er ekki minnst einu orði á rannsóknir mínar og hollenska fornleifafræðingsins Ninu Linde Jaspers á fajansa og leirkerum sem fundust í flakinu af de Melckmeyt árið 1992.

Til fjölda ára reyndi ég að ná mér í styrk til að vinna úr leirkerum úr flakinu. Ég skráði brotin og fór með sýnishorn til Hollands.

Hollenskur sérfræðingur, sem var haldinn þeim leiða og stórkallalega eiginleika að slá hlutum út, án þess að rannsaka þá, hélt því fram við mig árið 1995, að ákveðin gerð hvíts fajansa sem fannst í flaki de Melckmeyt væri ítalskur. Ég stóð því lengi í þeirri trú því ég treysti manninum. Mig langaði einnig að halda áfram rannsóknum mínum. En rækilega var komið í veg fyrir það af Margréti Hallgrímsdóttur þjóðminjaverði.

Mörgum árum síðar uppgötvaði ég að ungur fornleifafræðingur í Hollandi hafði komist að því að þessi ákveðna tegund af fajansa væri frönsk enn ekki ítölsk. Þessu hef ég gert grein fyrir í nokkrum greinum hér á blogginu Fornleifi en einnig í mest lesna fornleifatímariti Dana, Skalk (sjá hér); sem og í hollenska tímaritinu Vind (sjá hér og hér). Þar að auki skrifaði ég um fajansann í de Melckmeyt ásamt Ninu Linde Jaspers í mikla sýningarskrá, sem jafnframt er mjög gott fræðirit, White Delft; Not just blue, (sjá mynd) sem kom út í tengslum við skemmtilega sýningu á hinu heimsfræga Gemeentemuseum Den Haag í Hollandi árið 2014 (sjá hér).

Þessu greinir Kevin Martin, sem stendur á bak við sýninguna, hvergi frá á sýningunni, en hann hann notar samt óspart upplýsingar og UPPGÖTVANIR okkar Ninu Jaspers. Þegar hann upplýsir sýningargesti m.a. um franska keramík á sýningunni. Honum ber, líkt og hann nefnir vinnu Bjarna F. Einarssonar 1992-93, að nefna að uppgötvanir varðandi leirtauið sem fannst í de Melckmeyt voru gerðar af Ninu Linde Jaspers og mér. Að láðst að greina frá því er einfaldlega frekar ósiðlegt.

Keramík úr flaki de Melckmeyt. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Skipið de Melckmeyt tengist aðeins óbeint einokunarverslun á Ísland

Sýningin endurspeglar vinnubrögð í doktorsverkefni hins írskættaða Kevin Martins í fornleifafræði við Háskóla Ísland, sem ber ber titilinn The archaeologogy of the Monopoly in Iceland. Martin er enn að vinna að þessu verkefni sínu, þó hann hafi hafið doktorsverkefni sitt árið 2015. Tæknilega séð ætti því að vera lokið - en svo er víst ekki. En þessi aðvörunarorð mín vona ég verði lesin af yfirboðurum Kevin Martins í Háskóla Íslands.

Eins og titill verkefnis Martins kemur fyrir sjónir, furðar það mig að de Melckmeyt sé notuð sem stefnismynd (gallíonsfígúra) verkefnis Martins við HÍ, því de Melckmeyt tengist aðeins óbeint einokunarverslun Danakonungs á Íslandi. Ferðir skipsins við Ísland en er fyrst og fremst gott dæmi um áhuga Hollendinga á norðurslóðum. Jonas Trellund, Daninn sem stjórnaði útgerð skipsins til Íslands hafði kvænst inn í forríka fjölskyldu, fjölskylduna Pelt, í Amsterdam. Trellund stundaði siglingar og  verslun fyrir tengdaföður sinn allt frá Miðjarðarhafi og Madeira til Norður-Evrópu.  Fjölskyldan var með skip í siglingum, til að flytja sykur til sykurhreinsunarverksmiðju sinnar í Amsterdam. Trellund kom því til leiðar að Pelt-fjölskyldan lánaði Danakonungi skip til hernaðar gegn Svíum. Þakklætisvottur Danakonungs var að veita Trellund tímabundið leyfi til verslunar og hvalveiða við Ísland. Sú ákvörðun konungs var hins vegar gerð í óþökk Íslandskaupmanna í Danmörku, þ.e. þeirra sem höfðu konungsleyfin í Kaupmannahöfn, Helsingør og Glückstadt.

Trellund, sem var í alþjóðlegum siglingum allt frá Madeira til Íslands, var alls ekki hinn dæmigerði einokunarkaupmaður í Danmörku sem hafði leyfi til Íslandsverslunar. Trellund var fyrst og fremst hlekkur í kapítalískri verslun hollenskrar ættar, sem hann kvæntist inn í, en einnig ævintýramaður. Endalok Trellunds voru einnig mjög ævintýraleg eins og ég hef skrifað um (sjá hér).

"Uppgötvun er fornleifafræði"

En ef sýning Kevin Martins í Sjóminjasafni Reykjavíkurborgar á að sýna ekta fornleifafræði á grundvelli uppgötvana, furðar það mig hve mikið Kevin Martin hefur leitað til smiðju annarra sem uppgötvað hafa hlutina á undan honum. Það gerir hann einnig, mér til mikillar furðu, án þess að vitna í vinnu annarra sem bera heiðurinn og erfiðið af uppgötvununum sem hann gerir að sínum.

Á sýningunni er því haldið fram að á Þjóðskjalasafni Hollands hafi árið 2017 fundist skjal, sem er gert mjög hátt undir höfði á sýningunni. Í skjali þessi, sem Kevin Martin segist hafa "uppgötvað",  er skýrsla sem var þinglýst í Amsterdam 20. júlí 1660 sem greinir frá framburði nokkurra áhafnameðlima de Melckmeyt sem tókst að snúa aftur til Hollands.

"Rannsókn árið 2017" "uppgötvaði" það sem vitað hefur verið síðan 1935 - á safni þar sem skjalið sem uppgötvað var 2017 hefur aldrei verið til. Þvílík og önnur eins uppgötvun!

Á sýningunni í Sjóminjasafni Reykjavíkur er birt mynd af skjali frá 1655 sem kemur de Melckmeyt og vitnaleiðslum í Amsterdam sumarið 1660 yfir skipverjum sem voru á Íslandi árið 1659 einfaldlega ekkert við. Hvers konar vinnubrögð eru þetta? Hver stendur fyrir þessu rugli? Hér, hér og hér má sjá skjalið frá 1660, sem Pieter Buytene útbjó 20.7.1660.

Nú er þetta skjal frá 1660, sem vitnað er í á sýningunni ekki nein ný uppgötvun gagnstætt því sem haldið er fram í sýningartexta. Marie Simon Thomas vitnaði í þetta skjal í frábærri doktorsritgerð um samskipti Hollendinga og Íslendinga, Onze IJslandsvaarders in de 17de en 18de Eeuw, sem gefin var út í Amsterdam árið 1935.

Í skjölum og vangaveltum sem Leó Ingason, fyrrverandi skjalvörður í Kópavogskaupstað (sem á ættir að rekja til Hollands eins og sá sem þetta ritar) sendi mér árið 1993, þegar sem ég hafði yfirumsjón með rannsóknum á vegum Þjóðminjasafns Íslands, er ljóst að þá var íslenskur bæklunarlæknir, dr. Halldór Baldursson, sem var mikill áhugamaður um fallbyssur og flakið í Flatey, búinn að verða sér út um ljósrit af skjalinu frá 20. júlí 1660. Ég fékk sömuleiðis ljósrit af skjalinu í Amsterdam árið 1995. Bjarni F. Einarsson hafði einnig aðgang að þessu skjali. Síðar, þegar veraldarvefurinn kom til hefur skjalið, sem Kevin Martins segist hafa "uppgötvað" árið 2017, verið aðgengilegt á vefsvæði Borgarskjalasafns Amsterdam.

En getur Kevin Martin yfirleitt lesið skrift einokunartímans? Þegar hann notar skjal frá 1655 til að skreyta texta um skjal frá 1660. Mig grunar ýmislegt um vangetu doktorsnemans.

Það er svo sem ekki nein ný uppgötvun að notarus puplicus (lögbókari/vitnaleiðslumaður) í Amsterdam, Pieter van Buytene að nafni (en ekki van Buijtene líkt og stendur á sýningunni úti á Granda), tók skýrslu af nokkrum skipsverjum á de Melckmeyt þann 20. júlí 1660 á Nieuwebrugsteeg í Amsterdam, þar sem hinn afkastamikli notaríus Pieter Buytene bjó. 

Skjalið frá 20. júlí 1660 er heldur ekki varðveitt á Þjóðskjalasafni Hollendinga líkt og Kevin Martin heldur fram. Þjóðskjalasafn Hollands er í den Haag, og þar er skjalið ekki varðveitt. Skjalið er að finna á borgarskjalasafninu í Amsterdam, Stadsarchief Amsterdam, þar sem það var er ég skoðaði það árið 1995, reyndar í annarri byggingu en það er varðveitt í nú.

Úr upphaflega skjalinu frá 20.7. 1660. Ljósmynd Stadsarchief Amsterdam.

Hvernig eru svo léleg vinnubrögð möguleg? 

Hvernig getur Kevin Martin haldið því fram, á sýningu sem tengist doktorsverkefni hans í fornleifafræði einokunarverslunarinnar, að skjal sem hann segist hafa uppgötvað, þó margir hafi áður lýst innihaldi þess, sé að finna á Þjóðskjalasafni Hollands sem er í den Haag,  þegar skjalið er í raun og veru varðveitt á borgaskjalasafni Amsterdam?

Þetta þýðir aðeins eitt: Kevin Martin hefur ekki sjálfur uppgötvað skjalið sem hann nefnir á sýningunni og aldrei verið á Þjóðskjalsafni Hollands í den Haag, því skjalið er varðveitt í Amsterdam. Upp komst um kauða.

Til að bæta gráu ofan á svart, hvað varðar "stórar" uppgötvanir sínar í fornleifafræði, lætur Martin fylgja ljósmynd mynd af skjali frá 1655.  Myndin er alls ekki af skjalinu varðandi de Melckmeyt frá 20. júlí 1660, sem Kevin segist hafa uppgötvað í Hollandi, heldur af alls endis óskyldu skjali varðandi kaupmenn í Amsterdam sem m.a. versluðu í Svíþjóð. Þvílík og önnur eins vinnubrögð hef ég aldrei séð. Þau eru til háborinnar skammar.

Kevin Martin getur að mínu mati því miður ekki talist fornleifafræðingur. Nú, ég leyfi mér að segja þetta með því að taka mark boðorðum David Hurst Thomas, sjálfofmetins bandarísk fornleifafræðings,  sem Martin gerir hátt undir höfði á sýningu í Reykjavík - og það af algjörlega óskiljanlegum ástæðum. David Hurst Thomas kemur fornleifafræði á Íslandi ekkert við. Boðorð hans er þó í sjálfu sér ágætt, en maðurinn á bak við sýninguna í Sjóminjasafni Reykjavíkur hefur ekki fylgt boðorðunum sjálfur, ellegar ekki skilið þau.

Ég á erfitt með að skilja, að maður sem stundar vinnubrögð af þessu tagi geti verið doktorsnemi við HÍ. En þar á bæ virðist ýmislegt hægt, að því er mér skilst. En vinnubrögð eins og þau sem maður sér á sýningunni, að köfunarvinnu Kevin Martins ólastaðri sem ég hef engin tök á því að gagnrýna, eiga ekki neinn grundvöll í akademískri hefð. 

Sonur Nebúkaddnessars, Belzhassar, gat ekki lesið og skilið orðin á veggnum. En hann hélt veislu með þýfi þegar orðin birtust honum. Belzhassar vegnaði ekki vel. Málverkið er málað af Rembrandt van Rijn um það bil 25 árum áður en de Melckmeyt sökk í Flatey. Belhazzar og Rembrandt koma de Melckmeyt svo sem lítið við, líkt og orð bandarísk fornleifafræðings, en orðin á veggnum úti á Granda voru illilega misskilin af Kevin Martin eða heilræðinu sem hann lét mála á veggin ekki fylgt af honum sjálfum.

Nú fjölgar Þórshömrum ört : Kennslustund í fornleifafræði

Svo virðist sem að áður óþekkt bæjarrúst hafi fundist í Þjórsárdal. Hvort það er rúst sem áður hefur verið vitað um, skal ósagt látið, en ekki hefur verið gefinn upp staðsetning á hana opinberlega. Best er að hún fái frið.

Fréttir af fundi Þórshamarsins berast eins og eldur í sinu um heiminn allan. Nú síðast til Japan. Það er þó fyrst og fremst vegna þórshamarsins skornum úr sandsteini sem fannst er fornleifafræðingar fóru að róta á yfirborði rústarinnar sem hefur verið frekar stórt.

Flest rústanöfn í Þjórsárdal voru búin til og útskýrð/skírð og staðsett með mikilli óvissu á 19. og 20. öld, t.d. Brynjólfi Jónssyni og síðar af Jóhanni Briem og Gísla Gestssyni.  Þegar bæjarrúst sem nú er nákvæmlega staðsett, gangstætt því sem áður var, fær nafn núlifandi Þjórsdælinga og er kölluð Bergstaðir eftir Bergi Björnssyni á Skriðufelli, er það góð lausn í stað vangavelta um staðarnöfn sem 19. aldar menn og voru að velta fyrir sér.  Þess má geta að bróðir áhugafornleifafræðingsins Bergs, Björn Hrannar, vann eitt sinn við viðgerðir á Stöng með Víglundi Kristjánssyni hleðslumeistara og var hinn mesti dugnaðarforkur. Þeir bræður eru sannir Þjórsdælingar.

Ljóst er að þetta er rúst staðsett, svipað og margar aðrar rústir í dalnum, fremst við lítið fell. Hvort varðveisla rústarinnar er góð, er eftir að koma í ljós. Líklegt er a er mest allt upp blásið, rústað og runnið til. Kannski er einhver heillegur kjarni eftir undir uppblásturssprengdu yfirborðinu og því vert að rannsaka staðinn að hluta til til að sjá hvers kyns er.

Þórshamratal: Öxi var upphaflega Þórshamar

Ef fornleifafræðingarnir, sem nú vinna við fornminjaskráningu í Þjórsárdal fyrir sveitarfélagið þar, hefðu haft góða og almenna þekkingu á íslenskri fornleifafræði úr námi sínu í HÍ, vissu þeir, að Þórshamarinn eða Mjölnistáknið sem þeir fundu í  mannvistarleifum á bæjarhólnum sem Bergur Þór Björnsson fann, er ekki annar Þórshamarinn sem fundist hefur á Íslandi líkt og haldið var kinnroðalaust fram í frétt sjónvarpsins/RÚV.

Hann er sá fimmti og jafnvel sá sjötti. Með þessari grein er ekki ætlunin að fjölga Þórshömrum Íslands á innan við hálfum mánuði. Þeir eru einfaldlega fleiri en tveir! Greininni er aðeins ætlað að vera fræðsla fyrir fornleifafræðinga sem greinilega fengu ekki nægilega góða menntun við Háskóla Íslands eða úr öðrum menntastofnunum. Vonandi nýtist greinin einnig öðrum sem nenna að lesa hana.

1

Fyrsti Þórshamarinn sem fannst á Íslandi er ugglaust sá hamar sem sést á líkneskinu frá Eyrarlandi í fyrrv. Öngulsstaðarhreppi í Eyjafirði. Ég tel persónulega að líkneskið eigi að sýna Þór með Mjölni og sömuleiðis fjarstæðu að velta því fyrir sér, að þetta sé mynd af Kristi að kljúfa kross.

Eyrarlands Þór (Þjms. 10880). Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

2

Annar Þórshamarinn sem fannst á Íslandi er líklegast blanda af krossi og Þórshamri. Það er krossinn frá Fossi í Ytrihreppi í Hrunamannahreppi, sem ég tel persónulega að sé kross frekar en hamarstákn, þó svo að hann sé seldur sem minjagripur í alls kyns forljótum afmyndunum um allan heim sem þórshamar. Þjóðminjasafnið kallar hann hins vegar enn Þórshamar og því ber að fylgja því safnið er heimahöfn krossins. Í sýningarbæklingi frá 1992-93 fyrir stórar Víkingasýningar sem haldnar voru í stórborgum Evrópu, benti ég fyrstur manna á að krossinn ætti sér hliðstæðu í Noregi (sjá hér).

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

3

Þriðji hamarinn, sem er úr silfri, fannst í bátskumli í Vatnsdal í Patreksfirði, og hef ég m.a. gert honum skil í grein í hinni góðu bók Gersemar og Þarfaþing sem Þjóðminjasafnið gaf út árið 1994 (sjá hér). Gripurinn er án nokkurs vafa Þórshamar.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

4

Fjórði þórshamarinn sem fundist hefur, fannst á Stöng í Þjórsárdal árið 1992. Hann var skorinn út á enda beinprjóns og fannst í fyllingu grafar frá 11. öld og gæti hæglega hafa komist í hana úr gólfi byggingar sem var á Stöng, sem byggð var skömmu eftir landnám í lok 9. aldar.

Gröfin sem prjónninn fannst í var grafin í gegnum gólfið á þeirri byggingu (sjá grunnteikningu hér fyrir neðan). Upphaflega túlkaði ég hamarinn sem öxi, þótt samstarfsamaður minn einn hefði haft það á orði að prjónninn hafi upphaflega rétt eins geta verið þórshamarlíki. Hamarinn er skorinn út sem höfuð á beinprjóni. Greinilegt var að prjónninn hefði í öndverðu getað hafa orðið fyrir hnjaski þannig að af honum brotnaði og hann leit upp frá því út sem öxi.

Beinprjónn sem fannst á Stöng í Þjórsárdal árið 1992 og sem upphaflega hefur haft form Þórshamars. Prjónsbrotið var 6 sm langt er það fannst, en hefur styst nokkuð við forvörslu. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Eftir fund Mjölnis á Bergsstöðum, er ég nú orðinn fullviss í minni sök varðandi prjóninn sem fannst á Stöng 1992. Höfuð prjónsins var að því er ég hélt með axarlagi. En nú verð ég að breyta um skoðun. Það var brotinn Þórshamar sem fannst á Stöng. Form beinprjónsins frá Stöng, utan þess sem á vantar, er ekki alveg eins og annarra Þórshamra frá sama tíma á Norðurlöndum, en aftur á móti nákvæmlega það sama og Þórshamarsins frá Bergstöðum.

Best er heldur ekki að gleyma því að ég minntist á möguleikann á því að prjónninn sem fannst á Stöng hefði upphaflega verið Þórshamar í grein sem ég skrifaði fyrir hið víðlesna danska tímarit Skalk árið 1996 (sjá hér).

Prjónninn fannst í fyllingu grafarinnar sem gefinn hefur verið blár litur á þessari teikningu. Hann er vafalaust ættaður úr gólfi rústar sem merkt er með C á teikningunni, sem var hús byggt um 900. Ofan á það hús var reist smiðja (B) og ofan á smiðjunni var byggð kirkja (A) sem hefur verið fjarlægð að hálfu til að rannsaka hluta smiðjunnar.Til gamans gert.

5

Fimmti þórshamarinn er nú nýlega kominn undir hendur fólks með hvíta hanska. Einnig var ranglega hermt í frétt á RÚV, að þetta væri eini þekkti þórshamarinn sem skorinn hefur verið í stein.

Hann er skorinn úr steini. Þórshamar hefur einnig fundist ristur í stein á Grænlandi (sjá neðar) og Þórshamrar hafa til forna einnig verið skornir úr rafi, sem er steingert efni. Einn slíkur hefur t.d. fundist í Hedeby (Haithabu) ásamt mynd af Þórshamri sem hefur verið ristur í stein (kléberg). Kannski er þessi fáfræði um Þórshamra lélegri kennslu í HÍ að kenna?

Bergsstaðahamarinn. Ljósm. RÚV

Þórshamrar fundnir í Hedeby í Slésvík.

6

Ef til vill er sjötti íslenski þórshamarinn kominn í leitirnar. Ég hafði í vikunni samband við Berg Þór Björnsson varðandi fund hans á rústinni í Þjórsárdal, sem er ekki langt frá Reykholti í Þjórsárdal, sem nú ber nafn hans. Hann sagði mér frá fólki frá Selfossi sem hafði fundið þórshamar við rústina í Sandártungu, sem var rannsökuð af vanefnum árið 1939.  Hún er austur af bænum Ásólfsstöðum.(Reyndar hefur sorphaugur við rúsina verið rannsakaður nýlega og telur Gavin Lucas einn af kennurunum við HÍ í fornleifafræði að íbúar í Sandártungu hafi ekki verið eins miklir kotungar og Kristján Eldjárn hélt. Sandártunga fór fyrst í eyði á 17. öld).

Hafði ég samband við Ragnheiði Gló Gylfadóttur fornleifafræðing sem vinnur við fornleifaskráningu í Þjórsárdal á vegum einkafyrirtækisins Fornleifastofnunar Íslands. Ragnheiður sendi mér þessar upplýsingar um fundinn frá Sandártungu er ég hafði samband við hana:

"Ég fékk þennan grip í hendurnar fyrir viku. Og hann er ekki líkur öðrum þórshömrum sem ég þekki. Ég er enn að skoða hann, hann er mjög lítill og mögulega hægt að tengja hann við börn á einhvern hátt. En ég er að skoða gripinn og túlkunin gæti breyst í því ferli."

Það verður spennandi og fræðandi að sjá hvað kemur út úr rannsóknarferli Ragnheiðar Glóar Gylfadóttur við að greina meintan Þórshamar úr Sandártungu. Þann hamar hef ég ekki enn séð.

Kljásteinn úr klébergi sem á hefur verið ristur Þórshamar. Gripurinn fannst við fornleifarannsóknir í Brattahlíð. Ljósm. NM, København.

Þess ber að geta að aldursgreining með Þórshömrum er annmörkum háð. Menn voru til að mynda að krota Þórshamra á hluti eftir árið 1000 e. Kr. á Grænlandi. Við rannsóknir í Bratthlíð á 7. áratugnum fundu fornleifafræðingarnir kljástein úr tálgusteini (klébergi) sem á hafði verið krotaður Þórshamar. Annað hvort hefur listamaðurinn í Brattahlíð verið að krota hamar sem hann vildi smíða sér, eða að einhvern íbúa Brattahlíðar, sem flestir voru orðnir kristnir að því að talið er, hefur lengst eftir gömlu goðunum sínum, heima á gamla landinu (Íslandi). Tel ég síðari möguleikann líklegri en þann fyrri.
 
Því miður er prjónninn frá Stöng í dag ekki lengur eins og hann var árið 1993, er ég fann hann og ljósmyndaði hann áður en hann var afhentur til forvörslu. Hann er t.d. orðinn styttri en hann var er hann fannst. Hann var enn í kæliskáp á þáverandi forvörslustofu safnsins árið 1996 er mér var bolað úr starfi á Þjóðminjasafninu. Síðar, bæði 2004 og 2011, bað ég um ljósmyndir af prjóninum sem við fundum á Stöng, og fékk loks senda afar lélega mynd, sem ég get ekki notað til neins, því hún er ekki í nægilega góðum gæðum til að birta hana. Best er ekki að sakast við forverðina, þeir gerðu bara það besta sem þeir gátu á illa reknu safni. Mynd af af prjóninum frá Stöng hefur enn ekki birst á Sarpi (sarpur.is).

Efnið í Þórshamrinum frá Bergsstöðum

Þrjú sandsteinsbrot úr skálum eða kerjum, sem fundust í yngsta skálanum á Stöng árið 1983 og 1992. Brotin á efrimyndinni heyra saman. Lengra brotið lengst er 9,4 sm. Brotið á neðri myndinni fannst árið 1992 vestan við kirkjuna á Stöng kantbrot af skal/keri og er um 4.4 sm að lengd. Ljósmyndir Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Efnið, þ.e.a.s. sandsteinninn í Þórshamrinum frá Bergsstöðum, sýnist mér sömuleiðis vera það sama og í skál einni mikilli sem fannst í búrinu á Stöng árið 1939.

Skál eða bolli úr fínkornóttu móbergi sem fannst í búrinu á Stöng árið 1939. Mesta þvermál bollans er 38,5 sm og hæðin er 14 sm. Myndin er úr bókinni Forntida Gårdar i Island frá 1943.

Þrjú brot úr grýtum úr svipuðu efni fundust við fornleifarannsóknir á Stöng árið 1983 og 1984. 

Reyndar hafa einnig fundist á Stöng og víðar brot af írskum eða enskum sandsteini (Lithic Arenite) sem voru notaðir sem hverfisteinar og brýni. Þeir bera sama lit, en eru úr miklu harðari steini og innihalda kvarts-kristalla sem þessi steinn gerir ekki. Sandsteinninn í brýnunum og hverfisteinunum er miklu harðari og hentar ekki til þess að skorið sé í þá.

Ég leyfi mér því að halda að steintegundin í hamrinum sé úr nágranni fundarstaðarins og að efnið í hamrinum sé sandsteinsset sem steypst hefur inn í móberg við gos undir vatni eða ís. Líkt efni er t.d. í steinkistu Páls Biskups Jónssonar í Skálholti.


Þjórsárdalur var yfirgefinn í áföngum og lagðist ekki í eyði árið 1104

Þjórsárdalur á sér fullt af leyndarómum, sem almenningur virðist ekki hafa haft miklar spurnir af, þrátt fyrir mikið erfiði við að halda því í frammi. Ógurlegur ferðamannaiðnaðurinn sem nú tröllríður íslensku efnahagslífi á vissan hátt í að breiða gamlar dogmur úr. 

Í stuttu máli sagt þá fór dalurinn  ekki endanlega í eyði í miklu Heklugosi árið 1104.  Þetta sýndi ég fram með rannsóknum á aldri ýmissa forngripa sem fundist hafa á Stöng í Þjórsárdal, fjölda kolefnisaldursgreininga kolefnisaldursgreiningum og afstöðu gjóskulaga á 9. áratug síðustu aldar. Síðan hafa aðrir fornleifafræðingar og jarðfræðingar komist að sömu niðurstöðu og ég en um leið reynt að rúa höfund þessarar greinar heiðrinum fyrir þessari tilgátu minni um áframhaldandi byggð í Þjórsárdal eftir eldgosið 1104, sem á sínum tíma var vægast sagt ekki öllum um geð (sjá hér, hér og hér).

Sumir bæir á Þjórsárdalssvæðinu fóru í eyði fyrir 1104, aðrir eftir gosið og enn aðrir, líkt og Stöng, rúmum 100 árum eftir að gosið átti sér stað. Staðsetning bæjanna hafði mikið að segja um hvort byggð lagðist af í gosinu 1104 eða ekki. Uppblástur í hluta dalsins var engu síðra vandamál fyrir frumbyggjana þar en eldgosin.

Annar leyndadómur Þjórsárdals er að íbúar í dalnum á mismunandi tímum voru harla náskyldir hvorum öðru, og voru það greinilega þegar í Noregi. Þetta kom árið 1993 fram við mannfræðirannsóknir dr. Hans Christians Petersen (sem nú er prófessor við Syddansk Universitet) í verkefni sem við unnum saman að. Miklar líkur er á því að íbúar dalsins hafi að verulegum hluta átt ættir að rekja til nyrðri hluta Noregs. Um það er hægt að lesa í ýmsum greinum hér á Fornleifi.

Í Þjórsárdal voru menn völundarsmiðir og það vekur furðu hve oft sömu gerðir af fornminjum finnast í dalnum með sama skreytinu (sjá hér). Margar rústanna í dalnum eru með sama lagi, hinu svo kallaða Stangarlagi, sem er þó hin yngsta gerð af skálum sem reistir voru í dalnum og líklega ekki fyrr en um og eftir 1100.

Skáli á Auðkúlu í Arnarfirði

Eftir nasistagreinarnar hér á undan, sem greinilega koma sumum Íslendingum í sálrænt uppnám, er við hæfi að snúa sér að "ekta víkingum". Aaargh.

Í ágúst hefur hinn dugmikli fornleifafræðingur, Margrét Hallmundsdóttir, sem er af þolmiklu víkingakyni úr Noregi, krydduðu með óhemjumagni af freknum og eldrauðu hári frá Bretlandseyjum, eða er það öfugt (þ.e. hárið frá Noregi), verið að sinna einni af merkilegustu rannsóknum sumarsins að mati Fornleifs.

Margrét, sem er einn duglegasti fornleifafræðingur okkar um þessar mundir, er ekki með neinar óþarfa vangaveltur og innihaldslausar yfirlýsingar um það sem hún finnur - líkt og sumir aðrir íslenskir fornleifafræðingar, sem í fáfræði sinni búa til sögur og ævintýr í kringum það sem þeir grafa upp, og vitna jafnvel í franska heimsspekinginn Foucault til að skýra allt eða ekkert.

Margrét Hrönn er að grafa upp skálarúst á Auðkúlu við Arnarfjörð og segir skemmtilega frá því á FB rannsóknarinnar sem allir geta farið inn á.

Skálarústin á Auðkúlu sver sig í ætt við flestar af þeim rústum sem grafnar hafa verið upp á Vestfjörðum á síðari árum fyrir,  t.d. skálann í Vatnsfirði, skálann í Ólafsdal, sem var rannsakaður í sumar og Grelutóttir sem rannsakaðar voru í öndverðu (á 20. öld). Meira er víst á leiðinni, því grafandi fornleifafræðingar virðast algjörleg vera búnir að gleyma æðinu síðastliðna sumar, þegar grátið var eftir milljörðum til fornleifarannsókna á öllu því sem er að fara í sjóinn. En látum það og fjárhagsvandamál sjálfseignafyrirtækisins Fornleifastofnunar Íslands liggja í þetta sinn, því rústin á Auðkúlu er t.d. ekki á leið í sjóinn í nánustu framtíð. En hver vill ekki finna eitthvað heilt og fallegt? Við verðum þó einnig að geyma sumt til komandi kynslóða fornleifafræðinga.

Mjög heillegur fingurhringur úr silfri sem fannst á Auðkúlu í síðustu viku. Mér sýnist ég sjá stimpla á hringnum, en Margrét segir hann alveg sléttan. Forvarslan er eftir að sýna eitthvað tel ég víst.

Greinilegt er, að skálinn á Auðkúlu er frá fyrstu öldum byggðar á Íslandi (þá er ég að tala um hefðbundið Landnám, sem er það eina sem ég tek mark á því ég hef enn ekki séð neinar sannanir fyrir landnáminu fyrir landnám (sem einstaka maður er að láta sig dreyma um). Hugsanlega er rústin jafnvel frá síðari hluta 10. aldar, þótt þetta lag á húsum hafi nú áfram verið notað fram á 11.  öld í öðrum löndum og einnig á Íslandi, t.d. í Hvítárholti í Árnessýslu og í elsta skálanum á Stöng í Þjórsárdal.

Gripir þeir sem Margrét hefur fundið i skálagólfinu benda eindregið til að skálinn hafi verið í notkun á tíundu öld og fram á þá elleftu. Það sýnir einnig ein af tveimur kolefnisaldursgreiningum sem gerða hafa verið á sýnum úr rústinni; Báðar greiningarnar eru þó smá vandamál, því menn vita ekki úr hvaða trjám viðurinn sem þeir eru að aldursgreina er ættaður. Viðarkol úr íslenskum trjám er betri til að gera sér von um rétta niðurstöðu en t.d bútar úr rekavið, sem gæti haft töluverðan aldur og eiginaldur þegar hann var notaður. Þannig sýnir tölfræðilega rétt umreiknuð og leiðrétt niðurstaða á aldursgreiningunni á einu viðarkolasýnanna frá Auðkúlu aldursgreininguna 718-866 e.Kr. Cal við tvö staðalfrávik.  Slík niðurstaða er vitaskuld hreint "landnám fyrir landnámið", sem stangast á við aldursgreiningar á forngripum sem Margrét og teymi hannar hafa fundið í sama skála og eldstæðið sem viðarkolin voru tekin úr.  Sýnið þetta því örugglega úr koluðum rekavið. Íslenskir fornleifafræðingar ættu að hætta þeim leiða siða að senda kol til rannsóknarstofa sem ekki geta greint tegund viðarins sem sem aldursgreindur er. En þar sem ekki er kennt neitt að viti um eðli og notkun kolefnisaldursgreininga, eða takmarkanir þeirra fyrir þann tíma sem Landnámið átti sér stað.

Bænhús á Auðkúlu.

Sömuleiðis er talið að á Auðkúlu sé rúst kirkju, sem líklega er ein minnsta kirkja sem fundist hefur á Íslandi. Ef kirkjan er frá upphafi kristni á Íslandi og við gefum okkur að hún sé því frá því um 1000 e. Kr. (þangað til að annað kemur fram t.d. við kolefnisaldursgreiningu á einhverju lífrænu úr kirkjunni), þá er fyrrgreind aldursgreining sem gerð var í Glasgow ónothæf. Kirkjan hefur líklega verið í notkun í skamman tíma í byrjun 11. aldar, en því miður hafa ekki varðveist bein í gröfum. Jarðvegurinn hentar ekki fyrir varðveislu beina.

Perla frá Miðausturlöndum (upphaflega)

Samsett perla sem fannst í rústinni á Auðkúlu í Arnarfirði. Einn helsti sérfræðingur Norðurlanda í þessum perlum er Dani, Claus Feveile. Hann skrifaði mér árið 2015 á þennan hátt um perlur þessar, sem er afar erfitt að aldursgreina: "Den blå segmenterede perle, de metalfolierede perler, samt antagelig også de to grønne perler er typer der importeres til bl.a. Skandinavien fra starten af 800-årene og frem i et svimlende antal, tusindvis og atter tusindvis. Der er med meget stor sandsynlighed fremstillet i Mellemøsten (Jordan, Syrien, Ægypten), hvorfra der spreder sig i hele den arabiske, kendte verden: langt over i Asien (Thailand, Indonesien) ned langs Afrikas østkyst, i det mindste til Madagaskar og altså via de russiske floder til Skandinavien og videre til Island. Der er tale om helt almindelige perletyper." Ljósmyndir Margrét Hallmundsdóttir. Þessar perlur finnast einnig í lögum frá 11 og jafnvel 12. öld á Norðurlöndum.

Óska ég Margréti og gröfurum hennar til hamingju með einkar áhugaverða rannsókn. Nú verður að vinna úr þessu og það gerir Margrét allataf af myndabrag, eins og sjá má á skýrslum hennar frá fyrri árum.