Finnur Magnússon (1781-1847), fyrstur íslenskra fornleifafræðinga

Fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn var óefað Finnur Magnússon (Finn Magnusen) prófessor í Kaupmannahöfn. Finnur var kannski ekki með próf í fornleifafræði, því hún var einfaldlega ekki kennd þegar hann var í námi. Hann gróf, svo vitað sé, heldur aldrei. Hann var líka dálítill draumóramaður og skýjaglópur eins og margir íslenskir fornleifafræðingar. Hér er ég auðvitað að hætti fornleifafræðinga kominn í hrópandi mótsögn við það sem ég sagði í færslunni hér á undan, þar sem ég hélt því fram að maður án prófs og uppgraftar gæti ekki verið fornleifafræðingur. Ég tek það hér með aftur.

Titilsíða Nordisk Archæologie eftir Finn Magnússon (1820). Karl faðir minn gaf mér bókina er ég fékk pungapróf (Ph.D.) í fornleifafræðinni við háskólann í Árósum árið 1992

 

Finnur var fyrsti Íslendingurinn sem ritaði um norræna fornleifafræði og hélt hann marga fyrirlestra um hana við Hafnarháskóla. Árið 1820 gaf hann út litla bók, Bidrag til nordisk Archæolgie meddeelte i Forelæsninger.

Finnur var reyndar uppgjafarlögfræðistúdent sem gerðist fornleifafræðingur. Árið 1833 fór hann með tveimur öðrum fræðimönnum til Runamo í Blekingehéraði í Svíþjóð, þar sem er að finna mikla ristur. Finnur réði upplýsingar þeirra og innihald á nokkrum klukkustundum. Dellu-Íslendingurinn kom upp í honum og ári síðar gaf hann út ekki meira né minna en 750 blaðsíðna verk um hvað risturnar geyma af upplýsingum þegar maður les þær aftur á bak, þ.e.a.s. frá hægri til vinstri. 

Lögfræðinám og ævintýri í Reykjavík

Hvernig hefur slíkurr fornaldarsnillingur ævi sína. Jú, Finnur sem fæddist í Skálholti, fékk stein í hausinn þegar hann var tveggja ára. Það gerðist í miklum jarðhræringum sem hann og fjölskylda hans komust lífs úr. Nokkru síðar fékk hann hlaupabólu og var vart hugað líf. Bólan skaðaði sjónina í Finni og var hann að eigin sögn ávallt mjög nærsýnn eftir það, þótt ekki sjáist gleraugu á myndum af honum. Ég hef oft heyrt um höfuðáverka sem aðrir fornleifafræðingar fengu í æsku, og sem menn telja rótina að fræðilegum heiðri sínum. Aðrir snillingar hafa t.d. dottið á hausinn.

Auðsýnt þótti á 19. öld, að menn sem fengu stein í hausinn, voru af góðum ættum og með lélega sjón væri til einskis annars nýtir en að sigla til Hafnar og leggja stund á guðfræði eða lélegt handverk. Finnur valdi handverkið og sigldi til Hafnar til að lesa lög, en tíminn fór mest í verklega þætti hennar, drykkju, dufl, spil og hraðskreiðar konur, sem eru lestir sem við þekkjum enn meðal lagastúdenta á okkar tímum.

Slippur og snauður og án gráðu sigldi Finnur aftur heim til Íslands árið 1806 fyrir síðustu skildingana sem hann hafði kríað út hjá veðlánaranum. Lífið næstu árin á Íslandi var ekki minna óreglulegt en Hafnarárin, en hann hélt þó stöðu sem ritari sem hann fékk fyrir góð tengsl og klíku sem alltaf hefur verið mikilvægt afl á Íslandi og hefur bjargað mörgum aumingjum frá glötun.

Talið er að Finnur hljóti að hafa veri  „hirðmaður" Jörundar Hundadagakonungar, þótt hann hafi eins og flestir hirðmenn Jürgensens svarið það af sér. En Jörundur greiddi honum morðfé fyrri einhverja ómerkilega bók sem Finnur útvegaði honum áður en konungstíð Jörunds lauk.

Önnur tilraun 

Er Finnur eða Finn Magnusen, sem hann kallaði sig lengstum, var rúmlega þrítugur, gerði hann aðra og heiðvirðari tilraun til náms í Kaupmannahöfn, enda karlinn búinn að hlaupa af sér hornin. Hann lagði nú stund á fornnorrænar bókmenntir og á mettíma var hann orðinn prófessor við Hafnarháskóla árið 1815.

Árið 1918 var honum falið að halda fyrirlestra um fornnorrænar bókmenntir og goðafræði og er bók hans um fornleifafræði frá 1820 m.a. afraksturinn af því. Árið 1823 hlotnaðist honum staða sem Gehejmarkivar, þ.e. einkaskjalavörður hins konungslega skjalasafns og 1829 var hann orðinn forstöðumaður safnsins. Í skjalavarðarstöðunni, sem ekki gaf mikið í aðra hönd, gat hann unnið að rannsóknum og 1836 var honum veittur doktorstitill við Hafnarháskóla. Finnur var sömuleiðis einn af stofnendum Hins Íslenzka Bókmenntafélags, og gaf út Íslenzk sagnarblöð, sem voru fyrsti vísirinn að Skírni. Með öðrum stofnaði hann Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab árið 1825 og hann þýddi Eddu hina eldri og helsta verk hans var líklegast Eddalæren og dens Oprindelse sem út kom 1824. Það rit var fullt af bulli og fræðilegum þvættingi og álíka spekúlasjónum og íslenskir bókmenntafræðingar hafa verið með allar götur síðan.

Eina verk Finns fyrir íslenska fornleifafræði var að senda spurningalista Oldsagskommissionarinnar, Den kongelige Commission til Oldsagers Opbevaring, sem stofnuð var árið 1807, til Íslendinga. Fornleifanefndin var stofnuð árið 1807 til að safna upplýsingum um fornleifar í danska konungsríkinu. Árið 1817 var röðin komin að Íslandi. Fyrstu listarnir voru sendir prestum á Íslandi er Finnur gerðist nefndarmaður. Í spurningalistanum voru menn beðnir um að upplýsa um fornleifar, jarðfastar og lausar, sem þeir þekktu í nágrenni sínu. Afraksturinn var merkilegur en hann kom ekki út á Íslandi fyrr en árið 1983, þegar prófessor Sveinbjörn Rafnsson og Guðrún Ása Grímsdóttir gáfu hann út í tveimur bindum: Frásögur um fornaldarminjar 1817-1823,  I-II. (Stofnun Árna Magnússonar, Rit 24) Útgáfan er stórvirki fyrir sögu fornleifafræðinnar á Íslandi.

Sveinbjörn Rafnsson skrifaði einnig fyrir fáeinum árum ágæta grein um Finn Magnússon í Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie, forna ritröð danska, sem Finnur gaf upphaflega út með öðrum. Það er grein sem allir áhugamenn um íslenska fornleifafræði verða að þekkja og lesa. Það furðar mig þó, þrátt fyrir góða grein, að Sveinbjörn minnist hvergi á að Finnur Magnússon hafi skrifað bókina Nordisk Archæologie, og að hann hafi haldið fyrirlestra um fornleifafræði. Bókin er trúlega ekki til á Landsbókasafninu? Páll Valsson hefur einnig sýnt Finni áhuga og skrifað áhugaverða grein: "En runologs uppgång och fall" í Scripta Islandica: Isländska Sällskabets årsbok 48 for 1997.

Misheppnaður rúnafræðingur 

Rúnafræði Magnússonar, sem fyrr var nefnd, orkaði tvímælis er hann var enn uppi. Menn vildu ekki alveg meðtaka túlkun hann ristunum í Runamo í Blekinge, sem hann las reiprennandi afturábak og afrám. Árið 1844 gaf 21 ára upprennandi fornleifafræðingur, Jens Jacob Asmussen Worsaae að nafni, út bækling þar sem hann sýndi fram á að risturnar í Runamo væru náttúrfyrirbæri. Margar aðrar rúnaskýringar Finns á manngerðum rúnum hafa síðar reynst vera rangar eða dellukenndar. Finnur var einn um að bera skömmina vegna uppgötvunar J.J.A. Worsaae, sem síðar varð einn að fremstu fornleifafræðingum Dana. Aðrir sem höfðu verið samsinnis Finni um "rúnirnar" í Runamo voru ekki áreittir vegna þessarar fræðilegu skammar.

Teikning af náttúrufyrirbærunum í Runamo í bók Worsaaes

Finnur hafði slegið um sig með illa ígrunduðum skýringum, líkt og sumir íslenskir fornleifafræðingar gera enn í dag á sumarverðtíðinni. Þrátt fyrir Runamo-ævintýri Finns verður ekki af honum skafið, að hann var afkastamikill og merkur fræðimaður - síns tíma. Við getum ekki dæmt hann í dag eins og samtíminn gerði, við getum í mesta lagi brosað dálítið í kampinn yfir því að einhver hafið gefið út 750 blaðsíðna bók um sænskt náttúrufyrirbæri. Bækur Finns um fornleifafræði og rúnirnar í Runamo, bera öll einkenni þess að Finnur hafi nú verið hálfgerður skýjaglópur með mikinn sannfæringarkraft. Hann verður því örugglega að teljast til fornleifafræðinga, annars hefði hann ekki fengið stein í hausinn, svo tekin sé snúin skýringatækni hans sjálfs að láni.

Síðustu árin 

Síðustu ár ævinnar barðist Finnur í bökkum fjárhagslega. Konan var farin frá honum, eins og hendir marga góða menn sem ekki eru öðrum sinnandi vegna fræðimennsku og peningaleysis. Runamo- rúnirnar voru orðnar af Guðs rúnum og karlinn orðinn hálfgert aðhlátursefni í Kaupmannahöfn. Finnur leysti þá sín verstu fjárhagsvandamál með því að selja íslensk miðaldahandrit á ýmis erlend bókasöfn, þar sem þau varðveittust líkast til betur en í saggalegri íbúð hans í Kaupmannahöfn.

Þegar Finnur Magnússon andaðist árið 1847 í Klampenborg, var hann greftraður á Assistens-kirkjugarðinum í Kaupmannahöfn. Hvorki var reistur bautastinn eða ristar rúnir yfir leiði hans og líklega var það sökum þess að engir peningar voru lengur til í skuldabúi fræðimannsins. Steinn var þó settur yfir Finn 34 árum eftir andlát hans. Sá steinn hvarf um 100 árum síðar þegar breytingar voru gerðar á kirkjugarðinum. Árið 2006 sá áhugafornleifafræðingurinn Rud Kjems um að setja nýjan legstein yfir yfir jarðneskar leifar fyrsta íslenska fornleifafræðingsins með þátttöku Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskabs. Nokkru síðar gaf Rud Kjems út skemmtilega skáldsögu um Finn, sem hann kallar Runamo  og hægt er að lesa þanka Kjems um Finn Magnússon hér, hér og hér 

Þeir sem vilja votta Finni Magnússyni virðingu, næst þegar þeir eru staddir í Kaupmannahöfn, finna jarðneskar leifar hans undir nýjum legsteini í Assistents kirkjugarði, Deild C, gröf 181.

Blessuð sé minning Finns fornleifafræðings

Nýlega var mikið rask í Assistent kirkjugarði, því neðanjarðarlestarstöð á að rísa í einu horni hans. Jarðneskar leifar þeirra sem lágu á svæðinu þar sem grafarfriðurinn var rofinn voru rannsakaðar af fornleifafræðinemum frá ýmsum löndum. Að mati ýmissa manna var ekkert því til fyrirstöðu að hafa stöðina handan við götuna þar sem hús hafa hvort sem er verið rifin nýlega. Þetta var afar umdeild framkvæmd.

Hver var fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn ?

Margir telja að dr. Kristján Eldjárn hafi verið fyrsti gjaldgengi fornleifafræðingurinn á Íslandi. Því fer fjarri. Eldjárn var ekki fyrstur til að stunda fræðin og hafði aðeins lágmarksmenntum í fornleifafræði frá Hafnarháskóla. Ekki þekki ég vel námsárangur Kristjáns, en hann fór á kostum sem fyrirsæta á Hafnarárunum. Kristján var ekki eins limalangur og þungbyggður eins og margir danskir samstúdentar hans. Fornaldabúningar sátu því afar vel á Kristjáni. Eldjárn telst óefað til okkar fremstu fornleifafræðinga fyrir sitt ævistarf og þekkingu, m.a. doktorsrit sitt Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Síðari tíma fornleifafræðingum tókst svo til ekkert að betrumbæta í endurútgáfu á því verki fyrir nokkrum árum (sjá hér). Nei, aðrir fornleifafræðingar en Kristján verða víst ekki forsetar úr þessu.

Smá snobbgrobb. Kristján Eldjárn gaf mér mörg sérrit er hann bauð mér í heimsókn til sín í byrjun 9. áratugar 20. aldar. Hann var afar ritfær fornleifafræðingur. Þessa tileinkun ritaði hann á sérrit sem hann gaf mér. Þap bar heitup "Skriftlige og arkæologiske vidnesbyrd om Islands ældste bebyggelse", sem var heiti heiðursfyrirlesturs sem hann flutti við Háskólann í Óðinsvéum í maímánuði árið 1974.

Ólafía Einarsdóttir

Margir hafa einnig verið á þeirri skoðun, að dr. Ólafía Einarsdóttir hafi verið fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn. Þess vegna er eitt af tímaritum fornleifafræðinga á Íslandi kallað Ólafía. Ólafía lauk gjaldgengu prófi í greininni. Hún stundaði nám í Lundúnum og í Lundi. Ekki gróf Ólafía þó mikið á Íslandi, og hvort það var karlremba í Kristjáni Eldjárn eða kvenremba í Ólafíu, þá var Ólafíu ekki stætt á Þjóðminjasafni Íslands, þar sem Kristján réði ríkjum. Ólafía meistraði í staðinn sagnfræðina og tímatal í fornbókmenntum og er ekki síðri fornleifafræðingur fyrir það. Fornleifafræðingar eru færir um margt. Ólafía er með vissu fyrsta íslenska konan sem varð fornleifafræðingur. Ólafía heillaðist af fornleifafræðinni þegar hún kom í heimsókn í Þjórsárdalinn með föður sínum árið 1939 og minntist Matthías Þórðarson þjóðminjavörður stúlku í stígvélum með regnhatt sem horfði á fornleifafræðingana grafa. Þetta sagði Ólafía mér og konu minni  fyrir langalöngu, þegar við heimsóttum hana í íbúð sem hún hafði á leigu á Stúdentagörðum í Reykjavík. Má einnig lesa um það hér í ritgerð í fornleifafræði við HÍ, þar sem því er m.a. haldið fram að konur séu minnihlutahópur. Segið mér eitthvað nýtt. Fyrir utan það er mikið af villum í ritgerðinni, en þær eru gjarnan álíka algengar, sama hvort það eru konur eða karlar sem skrifa - humanum errrare est.

Nei, við þurfum að fara öllu lengra aftur í tíman, en þó ekki alla leið aftur til þess tíma að menn grófu upp bein að Mosfelli og hjuggu í þau þar sem menn töldu víst að þau væru úr Agli Skallagrímssyni. Leit að beinum Egils Skallagrímssonar getur reyndar ekki talist fornleifafræði (eins og hér hefur verið lýst og hér) og þeir sem leita að slíku eru ekki fornleifafræðingar.

Sumir vilja veita Jónasi Hallgrímssyni heiðurinn, því hann gróf í rústir. En gröfturinn einn gerir menn ekki að fornleifafræðingum. Þá geta þeir alveg eins stundað kartöflurækt. Jónas var kannski fyrsti áhugamaðurinn um fornleifauppgröft á Íslandi. Hann fékk vafalaust þursabit er hann velti steinum í hringi á Þingnesi við Elliðavatn árið 1841 með fjórum verkamönnum. Hætti hann öllum greftri eftir það. Gylltir hnappar áttu það líka til að falla af jökkum í uppgreftri. Síðari tíma fornleifafræðingar hafa grafið þar sem Jónas var á ferðinni með vöskum sveinum. Þeir skildu ekki upp né niður í neinu og töldu hann afleitan fornleifafræðing. Kannski var Jón valdur að menningarslysi? Rannsóknum er enn ekki lokið á Þingnesi við Elliðavatn, þar sem hann gróf.

Í dag þurfa menn helst að vera með prófgráðu og tilheyrandi titlatog til að geta kallað sig fornleifafræðing, en ekki er það þó verra ef maður fæðist inn í ætt þar sem menn eiga vélgröfur og kunna almennilega uppmælingu. Sumir fornleifafræðingar á síðari tímum eru því miður ekkert annað en verktakar, grafarar, með mjög takmarkaða þekkingu á fortíðinni úr frekar takmörkuðu námi. Það sýnir sig því miður í allt mörgum glannalegum yfirlýsingum og á opinberun á vanþekkingu í sumarvertíðinni, þar sem menn blaðra alls kyns vitlausu í fjölmiðla. Sem dæmi má nefna Keltabyggð í Dölunum, „verstöð fyrir landnám"???, eskimóa í íslenskum klaustrum, fílamenn og aðrar sensasjónir. Fornleifafræðin er orðin aðalsirkus sumarsins. Ef menn  grafa meira en þeir skrifa, er glansinn fljótt farinn af fornleifafræðigráðunni.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann.

Mynd af Þórði Tómassyni fornleifafræðingi við orgelið

Í færslu Fornleifs á morgun verður greint frá þeim manni sem að mati Fornleifs var fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn, en ef einhverjir hafa hugmynd um hvaða mann ég tel réttast að kalla fyrsta íslenska fornleifafræðinginn, geta þeir komið með tilgátur í athugasemdunum.

Fyrispurn til Fornleifs

Einn af ötulustu lesendum Fornleifs hefur sent áhugaverða fyrirspurn. Lesandinn, V, hefur fengið tölvupóst frá manni í Vesturheimi, sem er greinilega áhugamaður um indíána og telur þá hafa verið víðar á faraldsfæti en almennt er talið. Bandaríkjamaðurinn sendi V teikningu úr bók, en gefur því miður ekki upp titil bókarinnar. Myndin (sjá hér að ofan) á, að sögn, að sýna ristur á Hofi eða við Hofsá (river-creek of Hof) á Íslandi.

Í fljótu bragði verð ég að viðurkenna, að ég man ekki eftir þessum ristum, þótt mig rámi í að þær hafi hugsanlega verið birtar í Árbók Fornleifafélagsins eða Frásögum af Fornaldarleifum (gefnum út af Sveinbirni Rafnssyni).

Mér sýnist einnig, að þarna séu á ferðinni fangamörk eða búmörk frá 17. 18. og jafnvel 19. öld, sem í vissum tilvikum gætu líkst merkjum og táknum sem indíánar hafa höggvið eða rist í berg. Ef vel væri að gáð, fyndi maður líkast til svipuð tákn annars staðar í heiminum, því svipað hafast mennirnir að.

Ef menn vilja fræðast meira um búmörk (búmerki) og fangamörk, er best að lesa tvær merkar greinar um slík merki, eina eftir prófessor Sveinbjörn Rafnsson og hina eftir hinn mesta núlifandi fræðaþul þjóðarinnar, heiðursfornleifafræðinginn Þórð Tómasson, sem birtust í Árbók Fornleifafélagsins árin 1974 og 1975 (lesið greinarnar með því að klikka á árstölin).

Búmörk voru ekkert sér íslenskt fyrirbæri og þekkjast þau um gjörvalla Evrópu. Ekki veit ég til hvers keimlík tákn indíána hafa verið notuð, en ekki er útilokað að þau hafi gegnt sama hlutverki og á Íslandi og annars staðar í heiminum. Í Evrópu og m.a. á Íslandi notuðust menn á miðöldum og síðar við innsigli og signethringi, þar sem fangamörk og búmerki voru stundum greypt í stimpilflötinn, og búmerki voru einnig í skjaldamerkjum sumra aðalsætta og biskupa.

Beinaflutningur í Skagafirði - fyrir 1104

Þrátt fyrir vonir um að finna beinagrindur að Seylu í Skagafirði, grípa fornleifafræðingar nú í tómt. 

Merkar fornleifarannsóknir fara nú fram undir stjórn Guðnýjar Zoëga á Stóru-Seylu eða Seylu, sem er bær og gamalt höfuðból á Langholti í Skagafirði. Þar var áður þingstaður Seyluhrepps, sem var kenndur við bæinn. Bærinn hét upphaflega Seyla, en eftir að hjáleigan Litla-Seyla byggðist úr landi jarðarinnar, var hann kallaður Stóra-Seyla. Nafni Litlu-Seylu var breytt í Brautarholt árið 1915 og eftir það er gamli bærinn yfirleitt aðeins nefndur Seyla þótt formlega heitið sé Stóra-Seyla. Nafnið Seyla er talið merkja kelda.

Fornleifarannsóknin á Stóru Seylu er hluti af hinni merku Skagfirsku Kirkjurannsókn sem hefur verið undir stjórn Guðnýjar Zoëga og Guðmundar St. Sigurðssonar (sjá hér). Skitnar tvær milljónir króna fengust til rannsókna á fornum kirkjugarði á Stóru-Seylu á Langholti í sumar. Samkvæmt umsögn með styrkveitingu var „ætlunin er að grafa garðinn að fullu en þannig fást einstakar heimildir um lífsviðurværi þeirra sem bjuggu í Seylu á 11. öld, gerð kirkju og kirkjugarðs og greftrunarsiði." Nú virðist hins vegar sem fornleifafræðingum ætli ekki að verða að ósk sinni. Upp er komið "lagalegt" vandamál.

Kirkja var á Seylu á miðöldumm eins og kemur fram í Sturlungu, þar sem segir frá því að árið 1255, eftir að Oddur Þórarinsson var veginn í Geldingaholti, að lík hans var fært að Seylu, þar sem annars var ekki grafreitur. Var Oddur grafinn inn undir kirkjugarðsvegg. Þetta var gert vegna þess að Oddur dó í  banni og mátti í raun ekki liggja í vígðri mold.

Kirkjugarður sá sem Oddur var grafinn í, er líklega sá garður sem fannst við jarðsjármælingar á Stóruseylu árið 2008, og er hann ofar í landinu, eða réttara sagt suðvestan við eldri kirkjugarðinn (sjá yfirlitskort hér að neðan). Hins vegar er kirkjugarðurinn sem rannsakaður er í sumar við gamalt bæjarstæði á Seylu, sem talið er hafa verið í notkun fyrir 1104. Það meta menn út frá því að gjóskan úr Heklugosi árið 1104 liggur óhreyfð yfir þeim rústum, sem og eldri kirkjugarðinum.

 

Engar beinagrindur finnast að Seylu 

Það bregður hins vegar svo við, að í sumar finnast engin mannabein í eldri kirkjugarðinum á Seylu.  Svo virðist sem beinaflutningur hafi farið fram á Seylu. Í umsókn til Fornleifasjóðs hafði hins vegar verið upplýst að við nánari könnun hafi komið  „í ljós að garðurinn hefur verið nánast fullur þegar að hætt var að grafa í hann", einhvern tímann skömmu fyrir aldamótin 1100.

Það vakti því furðu mína er mér bárust af því fréttir í gæra,  á því forna fyrirbæri á facebook, frá einum af fornleifafræðingunum sem vinna við rannsóknir, að menn teldu að ábúendur á Seylu hafi farið að lögum á 11. öld og að fram hefði farið beinaflutningur á Seylu - líkt og gerðist á Stöng í Þjórsárdal eins og lýst er m.a. hér,  hér, hér og hér.

Fyrstu ákvæði um beinaflutning er að finna í Kristinna laga þætti Grágásar. Ef trúa má Ara Þorgilssyni hinum fróða var farið að setja saman Grágás árið 1117. Ef menn hafa fylgt lögum um beinaflutning fyrir þann tíma, hefur lagahefðin sem safnað var í Grágás þegar verið til á 11. öld, rituð eða í munnlegri geymd. En hvað segir Grágás?

Kirkja hver skal standa í sama stað sem vígð er, ef það má fyrir skriðum eða vatnagangi eða eldsgangi eða ofviðri, eða héruð eyði af úr afdölum eða útströndum. Það er rétt að færa kirkju ef þeir atburðir verða. Þar er rétt að færa kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuði fyrir vetur eða lestist hún svo að hún er ónýt, og skulu lík og bein færð á braut þaðan fyrir veturnætur hinar næstu. Til þeirrar kirkju skal færa lík og bein færa sem biskup lofar gröft að.

Þar er maður vill bein færa, og skal landeigandi kveðja til búa níu og húskarla þeirra, svo sem til skipsdráttar, að færa bein. Þeir skulu hafa með sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húðir til að bera bein í, og eyki til að færa. Þá búa skal kveðja er næstir eru þeim stað er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til þarf að koma, eða meira mæli. Þeir skulu koma til í miðjan morgun. Búandi á að fara og húskarlar hans þeir er heilindi hafa til, allir nema smalamaður. Þeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarði utanverðum, og leita svo beina sem þeir mundu fjár ef von væri í garðinum. Prestur er skyldur að fara til að vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bændur er til. Til þeirrar kirkju skal bein færa sem biskup lofar gröft að. Það er rétt hvort vill að gera eina gröf að beinum eða fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852).

Rústir að Seylu á Langholti í Skagafirði. . Nyrst við bæjarstæðið sem talið er eldra en 1104 er nú verið að grafa upp tómar grafir við elstu kirkjurústina að Seylu. Kirkjurústin ofan við mælistikuna liggur á svokölluðum Kirkjuhóli og hefur hún uppgötvast með jarðsjá bandarískra fornleifafræðinga. Sjá myndina neðar. Eftir Árbók hin íslenzka Fornleifafélags.

Ekki er Fornleifi alveg ljóst, af hverju menn fluttu bein úr eldri kirkjugarðinum á Seylu. Voru þau flutt í fjöldagröf í yngri garðinum, þegar kirkjan var flutt um set og voru ákvæði til um slíkt, áður en Grágás var rituð? Urðu hamfarir eða ofsaveður til þess arna, eða er elsti grafreiturinn heiðinn grafreitur og hafa beinin verið flutt í kirkjugarð? Margar spurningar vakna, og líklega verður ekki hægt að rannsaka og fá „einstakar heimildir um lífsviðurværi þeirra sem bjuggu í Seylu á 11. öld" eins og ætlunin var.

Rannsóknin er unnin í samstarfi við hóp bandarískra sérfræðinga sem hafa unnið að jarðsjár- og fornleifarannsóknum í Skagafirði undanfarin 10 ár. Jarðsjármyndin er af 11. aldar kirkjugarði að Stóru-Seylu á Langholti. Eftir nokkurra ára þróun hugbúnaðar og aðferðafræði hefur tekist að ná fram einstaklega skýrum og athyglisverðum myndum af jarðlægum minjum, sem flestar eru ósjáanlegar á yfirborði).  Myndin er, af því er talið er, af yngri kirkjugarði og rúst yngri kirkju á Seylu þar sem heitir Kirkjuhóll. Eftir siðbót var þarna bænhús og því var breytt í hesthús.  Mælt hefur Dr. Brian Damiata SASS (Skagafjörður Archaeological Settlemenets Survey).

Ég hef áður skrifað um Stóru-Seylu og hnaut þá um menningalega fávisku þeirra bandarísku fornleifafræðinga sem taka þátt í rannsókninni þar. Þeir eru mest uppteknir af tæknidellu, sem getur reyndar verið ágæt til ýmissa hluta. Töldu John Steinberg frá University of Massachusetts Boston og Anton Holt starfsmaður í Seðlabankanum í Reykjavík, sem oft er leitað til er finnast peningar í jörðu, að koparhlutur sem fannst á Seylu væri dönsk mynt frá 11. öld. Ekki var þetta þó danskur peningur, því Danir slógu ekki annað en silfurmynt á 11. öld. Danskur myntsérfræðingur á Þjóðminjasafni Dana, Jørgen-Steen Jensen hefur staðfest það við mig og hefur hann skrifað um kingur eins og þá sem fannst á Stóru Seylu í fræðirit. Það sem fannst á Seilu var þunn kinga úr koparblöndu með skreyti, þar sem líkt hefur verið eftir myndum á myntum í skreytinu.

John Steinberg lét hafa eftir sér þessi fleygu orð á Seylu árið 2008: „We can see what we are going to find, before we find it" og vitnaði þar í getu tækjakosts síns. Ég ráðlagði honum hins vegar eftirfarandi, vegna vankunnáttu á myntir þess menningarheims sem hann stundaði rannsóknir í: „But you sure aint goin' to discover what you find, if you don't make an effort to know what it is."

Tæki bandarísku samverkamanna fornleifafræðinganna í Skagafirði sáu það þó ekki fyrir, að í eldri kirkjugarðinum á Seylu hefðu bein verið flutt á braut, og það þótt góðar jarðsjár geti nú hæglega átt að sjá slíkt. Líklega hafa Kanarnir bara verið með eitthvað cheap scrap á Seylu.

Myndin efst sýnir grafir á Stöng í Þjórsárdal, sem tæmdar voru á 12. öld, meðal annars sökum eldgoss í Heklu árið 1104. Kirkjan í miðjum kirkjugarðinum á Stöng var síðan notuð til annars en helgihalds og mannvistarlög mynduðust ofan á kirkjugarðinum. Í gröfunum á Stöng fundust einstöku kjúkur og hnéskeljar og heillegri bein þar sem þeir er fluttu beinin hafa ekki munað eftir leiðum, t.d. bein sem ýtt hafði verið til hliðar er tekin var nýrri gröf á 11. öld. Myndin hér fyrir neðan sýnir útlimabein, sem ýtt hafði verið til hliðar. Hafði neðri kjálka einhvers Stangarbúans, hugsanlega þess sem ýtt hafði verið til hliðar, verið komið fyrri við lærlegginn. Áður en að tæmdar grafir fundust á stöng, fannst stök mannstönn og kjálkabrot með einum jaxli í fyllingu yfir gröfunum (sjá hér). Flutningur beina átti sér stað á Stöng á 12. öld, en allt bendir nú til þess að lagaákvæði þau sem fest voru á bókfell í Grágás á 12. öld hafi einnig verið við lýði á 11. öld, enda virðing fyrir jarðneskum leifum forfeðrana mikilvæg í elstu kristni og er gamall kristinn-gyðinglegur siður (sjá frekar hér).

Lev Samuilovich Klein

 

Leo S. Kejn (f. 1927), eða Lev Samuilovich Klein eins og hann heitir í vegabréfum og opinberum sjölum, er einn merkasti fornleifafræðingur núlifandi. Ég ætla ekki að þylja upp áhugaverða ævisögu þess merka rússneska fornleifafræðings hér, heldur getið þið lesið hans eigin sögu og merkilegar athugasemdir við hana hér.

Eitt langar mig þó að nefna. Leo S. Klejn var sendur í Gúlag, úthýst úr samfélaginu eins og mörgum öðrum sem hugsa sjálfstætt eða gagnrýnið. Eftir að Klejn losnaði úr Gúlaginu, þangað sem sumir samstarfsmanna hans og KGB höfðu komið honum, hefur umheimurinn notið góðs af visku þessa merka manns í ríkum mæli.

Ég varð þess njótandi að hlusta á erindi með honum í Árósum í byrjum 10. áratugarins og síðar í Kaupmannahöfn, og ég hef lesið meginhluta ævisögu hans á þýsku. Á 9. áratugnum varð ég einnig vitni að því að deildin mín í Árósum hafði samstarf við fornleifafræðinga í Leníngrad. Sumir þeirra komu Klejn í Gúlagið. Forgangsmaður um það sovét-danska samstarf var Olaf Olsen þjóðminjavörður Dana, sem áður hafði verið prófessor deildar þeirrar við Árósaháskóla sem ég stundaði nám við frá 1980 til 1992. Olaf Olsen var um síðustu helgi afhjúpaður í Jyllands-Posten fyrir að hafa stundað njósnir fyrir Rússa í lok 5. áratugar síðustu aldar. Meira um það síðar.

Þegar Klejn kom í fyrirlestraferð til Kaupmannahafnar og ég bjó á Vandkunsten 6, beint á móti húsinu þar sem fornleifadeild háskólans í Kaupmannahöfn var, mættu afar fáir á fyrirlestur hans. Þessi auma mæting varð til þess að Olaf Olsen skammaðist út í stúdenta í stúdentablaði Hafnarháskóla. Hann kallaði það skandal að svo fáir hefðu komið til að hlýða á hinn merka manna. Þá var mér nú hugsað til þess samstarfs sem Olsen hafði haft við háskólann í Leníngrad, meðan Klejn sat í Gúlaginu.

Ég kynntist Leo S. Klejn örlítið, en honum þótti afar merkilegt að að ég gat þýtt nokkur orð fyrir hann í fyrirlestri. Orðið fyrir flugu á ensku var stolið úr honum í miðri setningu, í einhverri líkingu þar sem hann þurfti að nota flugu. Kleijn bað áheyrendur um hjálp og spurði hvor einhver þekkti enska orðið fyrir rússneska orðið myxa (borið fram múcha). Latínan hjálpaði mér. Musca er orðið fyrir flugu á latínu og munu orðin myxa og musca vera skyld málsifjalega. Klejn fór þá að tala við mig á rússnesku, en ég stöðvaði hann strax og upplýsti að ég hefði afar takmarkaða þekkingu á rússnesku og að ég hefði slegið fluguna í einu höggi vegna latínukunnáttu úr menntaskóla.

Oft hefur mig þó langað að kunna meiri rússnesku, til að mynda til að geta lesið verk Leo S. Klejn, eins merkasta fornleifafræðings sem uppi hefur verið, þótt hann hafi ekki grafið mikið. En eins og lesendur mínir vita, er ekki nóg að grafa. Menn verða líka að skilja hið stóra samhengi, og það grafa menn oftast ekki upp.

Beinaflutningur á Stöng í Þjórsárdal

Lengi var talið að aðeins væri um að ræða eitt byggingarskeið á Stöng í Þjórsárdal. Nú leikur enginn vafi á því að búseta hefur verið þar frá lokum 9. aldar og allt fram á þá 13.

ÁRIÐ 1104 varð mikið gos í Heklu. Elstu annálar greina reyndar aðeins frá eldi hinum fyrsta í Heklufelli og annað er ekki vitað úr rituðum heimildum með vissu um þetta gos. Þegar eldgosið hófst hafði byggð haldist í landinu í rúm 200 ár. Þrátt fyrir ýmsar náttúruhamfarir, sem fyrstu íbúarnir áttu alls ekki að venjast úr þeim löndum sem þeir komu frá, var Heklugosið árið 1104 að öllum líkindum það ískyggilegasta sem þeim hafði mætt í hinu nýja landi.

Jarðfræðingar geta nú frætt okkur um að þetta Heklugos hafi verið stærra en nokkurt annað gos í Heklu eftir landnám, hvað varðar magn gosefna (vikurs). Um önnur gos Heklu á miðöldum vitum við að þeim fylgdu miklir jarðskjálftar, og um nokkur gos sem nefnd eru í annálum er sagt að byggðir hafi lagst af í kjölfarið. Heklu er hugsanlega einnig getið í erlendum miðaldabókmenntum. Er fjalli nokkru á íslandi er lýst sem gátt helvítis í frönskum miðaldakvæðum er að öllum líkindum átt við Heklu. Júdas var þar fjallbúi ásamt öðrum fordæmdum sálum, sem veinuðu í kór yfir aumum örlögum sínum í vítislogum. í lok 12. aldar ritaði munkurinn Herbert í klaustrinu Clairvaux í Frakklandi Bók undranna (Liber Miraculorum). Þar lýsir hann mörgum eldgosum á íslandi og vel gæti hann átt við Heklu er hann ritar: Á vorum tímum hefur það sést einhverju sinni, að vítiseldurinn gaus upp svo ákaflega, að hann eyðilagði mestan hluta landsins allt í kring. Hann brenndi ekki aðeins borgir og allar byggingar, heldur einnig grös og tré að rótum og jafnvel sjálfa moldina með beinum sínum (Þýðing dr. Jakobs Benediktssonar).

FRÁ UPPGREFTRI á Stöng 1939. Hárprúði maðurinn fyrir miðju á myndinni er Kristján Eldjárn. Rétt austan við gafl skálans, sem verið er að grafa á myndinni, fannst kirkja Stangarbænda árið 1992. Þótt rannsóknarskurðir hefðu farið í gegnum grafir árið 1939 uppgötvuðust þær ekki þá, enda beinin fá. Ljósm. Aage Roussell 1939. Nationalmuseet Kaupmannahöfn.

Rannsóknir i Þjórsárdal

Í Þjórsárdal, um það bil 15 km norðvestur af Heklu, var frá landnámi byggð, sem lengi var álitið að Hekla hefði eytt snemma á miðöldum. Spurningin um það hvernig eyðingu dalsins bar að var ofarlega í hugum lærðra manna hér á landi allt frá síðari hluta 16. aldar og margar tilgátur voru settar fram um eyðinguna í aldanna rás. Árið 1937 voru þjóðminjaverðir Norðurlandanna staddir á fundi suður á Jótlandi og ákváðu að rannsaka eyðibyggð í Þjórsárdal sameiginlega.

Þýskir fræðimenn við „fræðistofnun" SS-Ahnenerbe, höfðu sýnt fornleifarannsóknum á Íslandi mikinn áhuga á fjórða áratugnum og varð áhugi þeirra hugsanlega til þess að auka áhuga frændþjóða Íslendinga á rannsóknunum í Þjórsárdal. Matthías Þórðarson þjóðminjavörður hafði barist fyrir þeim og leitað jafnt til Þjóðverja sem norrænna kollega. Ekkert varð úr rannsóknum þýskra fornleifafræðinga á íslandi m.a. vegna fjárskorts sem jókst í takt við hernaðarbrölt þriðja ríkisins. Rannsóknirnar í Þjórsárdal, sem fóru fram sumarið 1939, gáfu mjög áhugaverðar niðurstöður. I rannsóknunum tóku þátt fornleifafræðingar frá öllum Norðurlandanna nema Noregi. Rústir stórbýlisins á Stöng voru einar sex bæjarrústa sem rannsakaðar voru sumarið 1939. Engum fornleifafræðinganna hafði fundist rústirnar álitlegar nema danska arkitektinum og fornleifafræðingnum Aage Roussell. Hann hafði mikla reynslu af fornleifagreftri á Grænlandi og þekkti því rústir á norðlægum slóðum. Aðstoðarmaður hans var ungur fornfræðistúdent, Kristján Eldjárn.

Rústirnar á Stöng höfðu sérstöðu, vegna þess hve vel þær voru varðveittar. Veggir og mikill hluti torfhleðslna stóðu óhreyfðir. Engu var líkara en að húsaviðir hefðu verið fjarlægðir og bærinn yfirgefinn. Forngripirnir sem fundust bentu til búsetu á Stöng fram á 13. öld og rannsóknir Sigurðar Þórarinssonar á gjóskulögum bentu til hins sama.

Upphaflega taldi Sigurður að eldgos í Heklu árið1300 hefði grandað byggð á Stöng. Síðar komst hann á þá skoðun að Heklugosið árið 1104 hefði valdið eyðingu byggðar í Þjórsárdal.

FRÁ RANNSÓKN kirkjunnar og tættum smiðjunnar, sem hún var reist á. Gula strikalínan sýnir nokkurn veginn grunnflöt kirkjurúmsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1993.

Nýjar rannsóknir

Árin 1983-86 og 1992-94 fóru fram nýjar, ítarlegar fornleifarannsóknir á Stöng í Þjórsárdal og hafa þær varpað nýju ljósi á endalok byggðarinnar. Heklugosið árið 1104, sem þeytti upp hinum hvíta vikri sínum, eyddi ekki byggð á Stöng, eins og hingað til hefur verið haldið fram. Hinar nýju fornleifarannsóknir hafa skýrt endalok byggðarinnar og upphaf hennar. Með hjálp geislakolsaldursgreininga er komið í ljós að búseta hefur haldist á Stöng nokkuð fram yfir aldamótin 1200, þ.e.a.s. löngu eftir hið mikla eldgos árið 1104. Samtímis hefur verið sýnt fram á að upphaf byggðar á Stöng hafi verið skömmu eftir að landnámgjóskulagið féll. Jarðfræðingar telja nú næsta öruggt að það hafi gerst árið 871, eða þar um bil. Á Stöng hafa nú fundist leifar tveggja skála, sem eru eldri en sá er rannsakaður var sumarið 1939.

Elstu mannvistarleifar, sem fundist hafa á Stöng, eru eldstæði, sem var notað skömmu eftir landnám. í því fundust leifar brennds kambs og brennd hvalbein úr stórhveli. Smiðja frá 10. öld hefur verið rannsökuð að hluta til. Hún er forveri smiðjunnar sem fannst á Stöng árið 1939. Eldri skáli er undir íbúðarskálanum sem nú er til sýnis á Stöng. Eldgosið árið 1104 hefur ekki eytt byggðinni, nema hugsanlega að hluta til, og sama er hægt að segja um eldgos í Heklu árin 1159 og 1206. Ef þessi gos hafa valdið einhverri röskun á búsetu, hefur það aðeins verið til skamms tíma. Endalok byggðar í innsta hluta Þjórsárdals verður að líta á sem afleiðingu fleiri, samtvinnaðra þátta. Eldgosin léku þar stórt hlutverk, en uppblástur vegna gjósku, maðurinn og húsdýr hans og kólnandi veðurfar hafa einnig átt stóran þátt í að byggðin í Þjórsárdal leið undir lok á fyrri hluta 13. aldar. Fornleifar og gripir þeir sem fundust árið 1939 á Stöng og við síðari rannsóknir sýna einnig, svo ekki er um að villast, að búseta hefur verið á Stöng allt frá landnámsöld fram yfir aldamótin 1200. Afstaða gjóskulaga á Stöng, t.d. vikurinn úr Heklugosinu árið 1104 þar sem hann er undir mannvistarlögum, sýnir einnig að bærinn getur ekki hafa farið í eyði vegna eldgoss í Heklu árið 1104.

   

Við lok rannsókna sumarið 1993 var hægt að sjá helming kirkjurústarinnar (A) með kór og hluta af smiðjunni (B), sem er beint undir kirkjunni. Grafir (A) frá notkunartíma kirkjunnar hafa verið grafnar í gegnum vesturvegg smiðjunnar og gegnum gólf (grátt á teikningu) skála, sem liggur undir smiðjunni. Eldahella (rauðbrún á teikningu) í gólfi skálagólfsins hefur varðveist. Kirkjan er aðeins tæplega 5 metra löng að innanmáli og 2,8 metra breið. Veggir eru eins metra breiðir, hlaðnir úr þremur lögum af grjóti og torfstreng. Nánustu hliðstæður kirkjunnar á Stöng er að finna á Sandey í Færeyjum og meðal kirkna á Grænlandi. Einnig munu vera til rústir um 50 torfkirkna í Norður-Noregi, en engin þeirra hefur verið rannsökuð. Teikn. VÖV.

Kirkja á Stöng

Samkvæmt fyrri kenningum um eyðingu byggðar í Þjórsárdal átti búseta á Stöng ekki að hafa verið langvinn. Lengi var talið að aðeins væri um eitt byggingaskeið að ræða á bænum. Nú leikur enginn vafi á því að búseta hefur verið þar frá lokum 9. Aldar allt fram á þá 13. Ein af þeim rústum sem rannsakaðar hafa verið er rúst lítillar torfkirkju með rómönsku lagi frá 11. öld (myndir), elstu kirkju sem rannsökuð hefur verið á Íslandi. Eldri kenningar gerðu ráð fyrir því að aðeins ein kirkja hefði verið í Þjórsárdal á fyrri hluta miðalda, þ.e. kirkjan að Skeljastöðum. Rannsókn fór fram á kirkjugarðinum á Skeljastöðum árið 1939.

Kirkjan á Stöng var rannsökuð að hluta til árið 1939, en þá var rústin kölluð útihús.

Við rannsókn á ruslalagi árið 1992, er myndast hafði fyrir utan þetta hús, fannst framtönn og kjálkabrot með jaxli úr manni á milli beina af stórgripum og annars úrgangs. Frekari rannsóknir leiddu í ljós grafir og kistuleifar í nokkrum grafanna. „Útihúsið" reyndist þegar betur var að gáð vera rúst formfagurrar og haglega byggðar kirkju. Eitt vandamál blasti við okkur. Aðeins örfá mannabein fundust í gröfunum. Kjúkur og hnéskeljar í einni gröf og ein tönn og tábein í annarri. Ekki var hægt að skýra það hvað lítið fannst af beinum í gröfunum með lélegum varðveisluskilyrðum. Það sannaði heilleg beinagrind konu, sem ýtt hafði verið til hliðar er yngri kistugröf hafði verið grafin. Í yngri gröfinni voru hins vegar afar fá bein á ruglingi í fyllingu grafarinnar. Nokkra stund stóðum við ráðþrota yfir þessu vandamáli.

Eftir ábendingu frá lögfræðinema, sem tók þátt í rannsókninni á Stöng skýrðist málið. Hann benti höfundi á stað í Grágás, elsta lagasafni íslensku.

Af beinaflutningi

Kirkja hver skal standa í sama stað sem vígð er, ef það má fyrir skriðum eða vatnagangi eða eldsgangi eða ofviðri, eða héruð eyði af úr afdölum eða útströndum. Það er rétt að færa kirkju ef þeir atburðir verða. Þar er rétt að færa kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuði fyrir vetur eða lestist hún svo að hún er ónýt, og skulu lík og bein færð á braut þaðan fyrir veturnætur hinar næstu. Til þeirrar kirkju skal færa lík og bein færa sem biskup lofar gröft að.

Þar er maður vill bein færa, og skal landeigandi kveðja til búa níu og húskarla þeirra, svo sem til skipsdráttar, að færa bein. Þeir skulu hafa með sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húðir til að bera bein í, og eyki til að færa. Þá búa skal kveðja er næstir eru þeim stað er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til þarf að koma, eða meira mæli. Þeir skulu koma til í miðjan morgun. Búandi á að fara og húskarlar hans þeir er heilindi hafa til, allir nema smalamaður. Þeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarði utanverðum, og leita svo beina sem þeir mundu fjár ef von væri í garðinum. Prestur er skyldur að fara til að vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bændur er til. Til þeirrar kirkju skal bein færa sem biskup lofar gröft að. Það er rétt hvort vill að gera eina gröf að beinum eða fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852).

Það hlýtur að hafa verið beinaflutningur eins og þessi, sem lýst er í Grágás, sem átti sér stað á Stöng. Allt bendir til þess, og að meginástæðan fyrir honum hafi verið eldgos í Heklu. Hvíti vikurinn, sem Hekla spjó árið 1104, hefur líklega enn hulið jörð að einhverju leiti er grafir voru tæmdar á Stöng. Þá fylltust nokkrar grafir að hluta til af vikrinum er þær voru tæmdar við beinaflutninginn. Hugsanlega hafa íbúar á Stöng yfirgefið bæinn um skeið, en þeir komu aftur og tóku kirkjubygginguna í notkun, nú sem útihús og minnkuðu húsið, reistu torfvegg um þveran kór kirkjunnar og fyrir vesturgafl, þar sem áður hafði verið brjóstþil. Smátt og smátt hafa áhrif vikursins þverrað. Yfir gröfunum í kirkjugarðinum myndaðist ruslalag úr úrgangi fólks sem bjó á Stöng fram til ca. 1225 ef dæma á út frá aldri forngripa og niðurstöðum geislakolsaldursgreininga.

Neðarlega í því lagi fannst síðan tönnin og kjálkabrotið sem beinaflutningsmönnum hefði yfirsést, en sem leiddi fornleifafræðinga, 800 árum síðar, í sannleikann um elstu kirkju landsins.

Dómsdagur

Á þennan hátt getum við ímyndað okkur að ákvæðum Grágásar hafi verið framfylgt á Stöng, en hver er skýringin á þessum beinaflutningum. Svarið er að finna í hugmyndaheimi miðaldamanna um hinn hinsta dag, dómsdag, þegar Kristur skyldi koma og „dæma lifendur og dauða". Dómsdagstrúin var mjög mikilvæg miðaldamönnum. Dauðinn var á fyrri hluta miðalda túlkaður sem biðstaða, meðvitaður svefn fyrir hinn hinsta dóm. Gröfin, var eins og í gyðingdómi, „hús lífsins og gleðinnar", staður þar sem mennirnir biðu með tilhlökkun og gleði eftir því sem koma skyldi á hinum hinsta degi er englar Herrans blésu í lúðra sína og legsteinum yrði velt frá gröfum í jarðhræringum og menn yrðu dæmdir hinum stóra dómi. Kristur kom með litlum fyrirvara. Því var mikilvægt fyrir þá dauðu að liggja reiðubúnir í gröfum sínum, það voru þeir ekki í gröfum við kirkju sem lögð hafði verið niður. Ákvæði Grágásar eru í fullu samræmi við dómsdagsspár Biblíunnar og beinaflutningsákvæðin eiga vel við í landi eldfjalla og jarðskjálfta, sem óneitanlega hafa minnt fólk á fyrirheit Biblíunnar.

FRÁ RANNSÓKN í kirkjugarðinum á Skeljastöðum í Þjórsárdal 1939. Beinin heilla. Allar upplýsingar um konuna til hægri væru vel þegnar.

GAMLA kirkjan á Skútustöðum við Mývatn árið 1896. Kirkjan hafði verið lögð af nokkru áður en myndin var tekin. Bygging þessi, sem hefur verið áþekk kirkjunni á Stöng, sýnir hina sterku formhefð sem ríkti í íslenskri kirkjubyggingalist frá öndverðu fram á 19. öld. Ljósm. H. Herdegen 1896. Nationalmuseet Kaupmannahöfn.

Þess má geta að þegar tíund var komið á árið 1096 eða 1097 hefur kirkjum væntanlega fækkað til muna hér á landi í kjölfarið. Gæti það einnig hafa verið ástæða fyrir beinaflutningum á 12. öld og önnur ástæða þess að kirkjuhald á Stöng lagðist af. Hvert beinin frá Stöng voru flutt vitum við ekki, en það hlýtur að hafa verið til sóknar- eða graftrarkirkju í sæmilegri fjarlægð frá Stöng, þar sem þau hafa væntanlega verið sett í fjöldagröf eða stakar grafir eins og Grágas boðar. Vart hafa beinin verið grafin á Skeljastöðum í Þjórsárdal, þar sem ekki fundust merki um flutning beina er kirkjugarður var rannsakaður þar árið 1939. Hugsanlega var grafið að Skriðufelli, þar sem vitað er til að hafi verið bænahús eða að landnámsjörðinni Haga, þar sem vitað er um kirkjugarð er kom í ljós er hús var byggt á 6. áratug þessarar aldar. Á íslandi hafa enn ekki fundist bein, sem flutt hafa verið á þennan hátt, en á Grænlandi er hugsanlega hægt að finna slík um atburðum stoð.

DAUÐIR rísa upp á hinsta degi. Úr tékknesku handriti frá 11. öld.

Við fornleifarannsóknir á kirkju þeirri sem er kennd við Þjóðhildi konu Eiríks rauða í Brattahlíð, fundust á fyrri hluta 7. áratugarins nokkrar grafið með beinum, sem höfðu verið flutt annars staðar frá. í einni fjöldagröfinni fundust bein 13 einstaklinga, fullorðinna og barna. Ekki er ólíklegt að á Grænlandi hafi verið í gildi svipuð ákvæði og í Kristinna laga þætti í Grágás og að bein hafi verið flutt frá kirkjum er lagst höfðu af. Hingað til hefur fjöldagröfin í Brattahlíð verið tengd Þorsteini Eiríkssyni rauða. Þorsteinn var að ná í lík bróður síns, sem hafði dáið á Vínlandi, er hann þurfti að hafa vetursetu í Lýsufirði í Vestribyggð. Þar dó hann sjálfur af sótt og allir hans menn.

Sagan segir að lík þeirra hafi verið flutt til Brattahlíðar og að prestur hafi sungið yfir þeim. Kolefnisaldursgreiningar, sem nýverið voru gerðar á beinunum úr fjöldagröfinni við Þjóðhildarkirkju, sýna, að beinin eru frá 12. öld og geta því ekki verið af Þorsteini og mönnum hans.

Flutningur á beinum forfeðranna hefur haft afar mikla þýðingu fyrir fjölskylduna á Stöng. Hún bjó í sjónmáli við gáttir helvítis, þar sem logamir brutust út að meðaltali einu sinni á mannsævi, og minntu á hvað beið hinna syndugu. Þetta hlutverk Heklu þótti óumdeilanlegt á miðaldavísu og kemur það greinilega fram í áðurnefndri Bók Undranna eftir Herbert kapellán frá Clairvaux, þegar hann skrifar um íslensk eldfjöll: Hinn nafnfrægi eldketill á Sikiley, sem kallaður er strompur vítis, - en þangað eru dregnar sálir dauðra, fordæmdra manna til brennslu, eins og oft hefur verið sannað, - hann er að því, er menn fullyrða eins og smáofn í samjöfnuði við þetta gífurlega víti.

Höfundur er fornleifafræðingur.

Grein þessi birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins 18. janúar 1997.

 

Heimildir:

Sigurður Þórarinsson  1952: Herbert múnkur og Heklufell. Náttúrufræðingurinn 22. árg.; 2.h. , 1952, bls. 49-61.

Vilhjálmur Finsen 1852: Grágás, Islændingenes Lovbog i Fristatens Tid. Udgivet efter det Kongelige Bibliotheks Haandskrift og oversat af Vilhjálmur Finsen for de nordiske Literatur-Samfund. Förste Del. Text I. Kjöbenhavn.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret pá Island. í J.F. Krøger og H.-R. Naley (ritstj.) Nordsjøen. Handel religion og politikk.  Karmøyseminaret 1994 og 1995, bls. 119-139. Dreyer Bok Stavanger.

Sami 1996: Ved Helvedets Port. Skalk. nr. 4, bls. 11-15.

Myndin efst: HUGMYND höfundar að útliti kirkjunnar á Stöng. Teikn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996

Til vinstri á spássíunni er ýmis konar fróðleikur um Stöng og Þjórsárdal.

Slysin eru mörg

Orri Vésteinsson er í dag (19. júní 2012) í Morgunblaðinu með heilmikla orrahríð í garð Menntamálaráðuneytisins vegna nýrra þjóðminjalaga, Laga um menningarminjar, sem hafa verið til umræðu á Alþingi. Kallar Orri grein sína Menningarslys.

En slysin eru að mati Fornleifs ærið mörg, ekki aðeins í gerð skriffinna á lögum til að þjónka við önuga og deilukennda stétt, þar sem siðferðið hefur ekki alltaf verið upp á marga fiska.

Kannski mætti Orri hafa stílað ádeiluna á fleiri en hið illa mannaða ráðuneyti, sem og aðra þætti sem valda því hægt er að deila á þessi nýju lög. Miðað við breytingartilögur á breytingartillögur allsherjar- og menntamálanefndar sjálfrar og umræðuna, sem hægt er að hlusta á á vef Alþingis, eru lögin illa unnin og gerð í litlu samráði við þá sem vinna eiga eftir þeim og af greinilegu áhugaleysi stjórnmálamanna, sem flestir hafa litla burði og getu til að vinna með þennan málaflokk.

Áhyggjur prófessors Orra, sem reyndar er sérfræðingur í sagnfræði, (sem er nú líka gamalt slys móðgun við stétt fornleifafræðinga), eru skiljanlegar. Deild sú við HÍ, sem hann stýrir, hefur pungað út fjölda fornleifafræðinga sem lítið eða ekkert fá að gera ef skráninga fornleifa falla nú að mestu á sveitarfélögin, misjafnlega illa efnuð. Sjá hér

 

Getur verið of mikil gróska í grein? 

Vegna þeirra óhemjumiklu og í raun óeðlilegu grósku í íslenskri fornleifafræði, sem er meiri en annars staðar miðað við íbúafjölda landsins, þá munu stúdentarnir hans Orra ekki fá vinnu við skráningu í eins miklum mæli og hingað til. Víða er þegar búið að skrá fornleifar í ríkari sveitarfélögum landsins. Annars staðar er ekki til stök króna til slíkra verka.

Þannig verða fyrirtæki, sem lifað hafa af fornleifaskráningu, af fjármagni, t.d. það fyrirtæki sem Orri tengdist og tengist á vissan hátt enn, Fornleifastofnun Íslands. Sú „stofnun", sem er reyndar bara sjálfsbjargarviðleitnisfyrirtæki úti í bæ, notar nafn eins og væru um opinbert apparat að ræða. Fyrirtæki þetta hefur notið mest allra góðs af því góðæri sem hefur ríkt í stuðningi til íslenskrar fornleifafræði og af framkvæmdagleðinni fyrir 2008-hrunið. Fornleifastofnun Íslands hefur notið ríkulegs stuðnings frá ríkinu, sem undrar miðað við stapp sem þetta fyrirtæki hefur átt í við ráðuneytið, Fornleifavernd Ríkisins og svo keppinauta sína. Fornleifavernd Ríkisins er einnig afar umdeild "stofnun", eins og málin með Þorláksbúð sýna best. Fornleifavernd á nú að setja undir einn og sama hatt með Húsafriðunarnefnd og er skálmöldin og slagurinn um stöður við þá stofnun þegar hafin að mér skilst. Það mun ekki verða friðsamlegt ferli.

Það er þó ekki eins og fornleifarnar séu allar að hverfa vegna skráningarleysis ef ríkið borgar ekki skilyrðislaust fyrir endalausar fornleifaskráningar. Þær munu hvort sem er verða skráðar og rannsakaðar ef til framkvæmda kemur á ákveðnum svæðum og svæðið fer í umhverfismat eins og vera ber.

Það sem nýju lögin hefðu átt að innihalda voru miklu frekar greinar um skipulega skráningu fornleifa í hættu vegna landbrots og skógræktar, svo eitthverrjar af hættunum séu nefndar. Það gætu flest sveitarfélög kostað og ríkið jafnvel líka, þótt það eyði frekar fé í ESB-ferlið. Í ESB hafa fornleifafræðingar það alls ekki eins gott og hin litla klíka sem hrifsað hefur til sín öll verkefni á Íslandi, jafnvel með aðstoð risavaxins prófessors úti í heimi, sem reyndi að neyða íslenskan stúdent úr doktorsnámi hér um árið til að hjálpa samstarfsaðilum sínum hjá Fornleifastofnun Íslands að komast yfir „arðbær" verkefni á fornleifamarkaðnum. Sami prófessor lofaði mér að koma í veg fyrir að ég fengi nokkurn tíma vinnu í íslenskri fornleifafræði og að fjármagni frá BNA sem hingað til hafði runnið til fornleifaævintýra hans á Íslandi yrði beint "to the Soviets" eins og hann orðaði það.

 

Fyrst og fremst verktakar, svo fornleifafræðingar  

Verktakaæðið í íslenskri fornleifafræði, þar sem margir voru undir pilsfaldi eða til reiðar við stóra prófessorinn í New York, er líklega að líða undir lok. Fornleifafræðin er vonandi að verða að fræðigrein, þar sem menn básúna sig aðeins minna í fjölmiðlum á sumrin en þeir hafa gert hingað til, um grænlenska sjúklinga, fílamenn, verstöð fyrir landnám og aðrar innihaldslausar sensasjónir og rugl.

Kennsla í fornleifafræði á Íslandi er kannski ekki eins nauðsynleg og halda mætti. Nám við erlenda háskóla í þeim löndum sem Ísland hafði menningartengsl við, er mun farsælli leið til að læra um fyrri aldir á Íslandi, en heimalningsfornleifafræði sú sem mér sýnist hafa verið kennd við HÍ. Í HÍ hafa skoðanir ákveðinna manna voru kenndar meðan aðrir fengu ekki rit eftir sig á lestralista deildarinnar. 

Ef maður skoðar sumar ritgerðir í fornleifafræði við HÍ, sem hægt er að sjá á netinu er furðulegt hve lítil þekking er á menningarleifum og forngripafræði Norðurlandanna og annarra nærliggjandi landa. Það hlýtur að endurspegla kennsluna og leiðsögnina. Menn eru t.d. að skrifa um ákveðna gerð gripa en vantar helstu heimildir frá öðrum löndum. Menn geta ekki látið sér nægja nám við HÍ í fornleifafræði og ættu að leita út fyrir landsálana.

Fornleifafræðin á Íslandi gæti með tímanum orðið eins og Íslenskudeildin, þar sem menn voru fram eftir öllu að spá í hluti sem litlu máli skiptu, svo sem hver hefði skrifað Íslendingarsögurnar. Á meðan voru fræðimenn erlendis að nýta sér íslenskar miðaldabókmenntirnar á allt annan og frjósamari hátt. Einnig má nefna blessaða jarðfræðideildina (skorina), þar sem orð ákveðinna manna voru boðorð og trúarbrögð, og menn voru lagðir í einelti ef þeir dirfðust að andmæla.

Það þurfti t.d. jarðfræðing frá skoskum háskóla til að skilja og sjá að tilgátur mínar um að gosið í Heklu árið 1104 hefði ekki lagt byggð í Þjórsárdal í eyði. Fram að því höfðu flestir íslenskir jarðfræðingar og fornleifafræðingar með þeim ekki tekið það í mál. Þeir höfnuðu því án rannsóknar, að leirkersbrot frá 13. öld sem fundist hefur á Stöng í Þjórsárdal væri frá þeim tíma, eða aðrir gripir sem greinileg gátu ekki verið frá því fyrir gosið 1104. Menn þögnuð svo þegar kolefnisaldursgreiningarnar komu og kirkjan á Stöng og kirkjugarðurinn, sem ekki átti að vera það. Þegar 1104-gjóskan fannst undir mannvistarlögum fóru að renna á mennt tvær grímur.  En þegar kom í ljós við rannsóknir annarra, að ég hafði á réttu að standa um endalok byggðar í Þjórsárdal, tók maðurinn sem hrópar nú á síðu 17 í Mogganum um Menningarslys, það að sér í vísindagreingrein sem hann léði nafn sitt líkt og stóri prófessorinn í New York, sem lofaði mér útilokun frá íslenskri fornleifafræði, að reyna að hylma yfir það sem ég hafði skrifað um endalok Þjórsárdal. Ein aðferðin var að vitna aðeins í elstu greinarnar eftir mig, sjá hér.

Prófessorar í fornleifafræði geta því einnig, að mati Fornleifs, hæglega valdið menningarslysum á Íslandi og ekki tel ég víst að þeir séu að hugsa um hag greinarinnar þegar þeir deila á ný lög. Hagur fyrirtækis vinanna á Fornleifastofnun Íslands liggur að mínu mati miklu nær  hjarta Orra Vésteinssonar.

Orri Vésteinsson: Menningarslys

Hvað er í deiglunni ?

Vaðlaheiðargöng er greinilega til annars nýt en að flýta fyrir ferðum manna inn í óörugga framtíð. 

Greint var frá því á RÚV í fyrir nokkrum dögum, að fornleifafræðingar væru í óða önn að finna mikinn járnframleiðslustað frá miðöldum, þar sem Vaðlaheiðargöngin eiga að byrja að austanverðu.

Þetta er stórmerkur fundur og ljótt til þess að vita að þarna vinni fornleifafræðingar í kappi við klukkuna, fyrir skít á priki, til að rumpa af rannsóknarvinnu við það sem virðist einn heillegasti járnframleiðslustaður sem fundist hefur á Íslandi, og jafnvel smiðjustarfsemi líka. Greinilegt er af frétt Sjónvarps, að fornleifafræðingurinn heldur á deiglu. Kannski var þarna járnblástur og smiðja í tengslum við hann. Í fljótu bragði sýnist mér allt benda til þess að þarna sé verið að grafa upp stóra smiðju og það sem henni tengdist.

Fornleifur skorar á framkvæmdavaldið að gera þessari rannsókn hátt undir höfði og veita ríflegt fé í hana, svo heimildir fari ekki forgörðum. Þarna verður að ljúka rannsóknum að fullu.

Þarna við gangnamunnann bætist vonandi við vitneskja, t.d. við þá merku rannsókn á stórtækum rauðblæstri sem dr. Ragnar Eðvarðsson stýrði fyrir nokkrum árum síðan á Hrísheimum í Mývatnsheiði. Þar fundust einnig miklar leifar eftir járnvinnslu frá 10. og 11. öld. Sjá hér.

Hver er konan til vinstri ?

Beinin heilla, og konan hér á myndinni er engin undantekning frá þeirri reglu. Ljósmynd þessi, sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands, var tekin sumarið 1939 í Þjórsárdal, nánar tiltekið í kirkjugarðinum að Skeljastöðum, sem var nærri þar er Þjóðveldisbærinn stendur í dag.

Ég á fórum mínum ljósrit af dagbók Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar frá rannsókninni, sem hefur farið framhjá ýmsum sem telja sig hafa gert rannsóknum í Þjórsárdal skil. Ekki kemur þar fram hvaða heimsókn þessi kona tengdist. Sumir, sem séð hafa mynd þessa hjá mér, létu sér detta í hug dr. Ólafíu Einarsdóttur, sem var fyrsti viðurkenndi fornleifafræðingur Íslands. Það þykir mér sjálfum ólíklegt, þar sem ég man eftir Ólafíu sem mun breiðleitari konu af Mýrarkyni með allt öðruvísi nef en konan sem skoðaði og kjassaði beinin í Þjórsárdal sumarið 1939. En hver veit?

Myndirnar sem teknar voru í garðinum þann dag sem konan lagðist með beinunum, eru einar af þeim fáu sem teknar voru af rannsókninni að Skeljastöðum, þar sem Matthías Þórðarson sem gróf að Skeljastöðum tók ekki ljósmyndir.

Konur eru svo hverflyndar, hér er ungfrú fornleifafræði 1939 til hægri

 

Til fræðslu fyrir þá sem alltaf eru halda því fram að beinin í Skeljastaðagarði hafi legið í gjósku frá Heklugosinu árið 1104, t.d. jarðfræðingur nokkur sem aldrei kom til Skeljastaða þegar verið var að grafa þar, þó svo að hann væri með í rannsókninni í Þjórsárdal árið 1939, þá má vera augljóst af myndunum , að svo er ekki. Þótt myndin sé svarthvít, get ég séð, að askan sem liggur undir konunni og beinunum er H3 gjóskan, sem er forsögulegt lag sem Hekla spjó yfir Þjórsárdal og víðar fyrir einum 2900 árum síðan, en gjóska þessi hefur víða blásið upp og flust mikið til, enda mjög létt. Flest mannabein í kirkjugarðinum lágu á uppblásnu yfirborðinu og höfðu bein sést þar í langan tíma og verið tekin af læknastúdentum og nasistum. Mun ég greina frá því betur síðar.

Allar upplýsingar um konuna til vinstri á myndinni (til hægri á þeirri neðri) væru vel þegnar. Einhver sonur eða dóttir þekkir kannski móður sína í hlutverki hinnar ungu og glaðlegu konu, sem greinilega hafði áhuga á fornum leifum og skjannahvítum beinum.

Fyrstu fréttir úr felti reynast rangar

 

Nú er uppgraftarvertíðin að hefjast á Íslandi, og gamlan, atvinnulausan fornleifafræðing langt frá Fróni klæjar í lófana eftir því að fá að grafa,  jafnvel þótt hann fái fréttir yfir hafið af einhverri „sensasjón" sem ekki er það.

Rannsóknir á Alþingisreitnum svo kallaða eru hafnar á ný eftir að kreppan stöðvaði þær um tíma árið 2009. Þær komu vel „undan vetri" eins og Vala Garðarsdóttir fornleifafræðingur orðaði það. Nú ríkir nefnileg fimbulvetur fyrir fornleifafræði, sem og önnur menningarmál. Þá er um að gera að hafa góða sögu, þótt hún sé bölvuð lygi. Íslendingar elska að láta að ljúga að sér, og borga jafnvel fyrir.

Í útvarpsviðtali (hér) við Völu Garðarsdóttur, sem eitt sinn var kölluð „heitasti fornleifafræðingurinn" í DV um árið, (og ég sem hélt að það væri ég, eða minnst kosti Adolf Friðriksson), kemur í ljós að geirfuglabein hafi fundist við rannsóknirnar á Alþingisreitnum.

Ekki veit ég hvort að Vala hefur fengið lélegan fréttamann í gröftinn til sín, eða hvort hún ber sjálf ábyrgð á því sem fram kemur hjá RÚV, en þar stendur:

„Börn eru alla jafna áhugasöm um fornleifauppgröft og í miðju spjalli Berglindar og Völu gekk einmitt krakkaskari framhjá og nokkrir spurðu hvort búið væri að finna beinagrindur. Ekki mannabein, sagði Vala en bein af geirfuglinum. Slík bein hafa aldrei fundist við fornleifauppgröft áður."

Geirfuglabein hafa reyndar fundist áður í mannvistarlögum í Reykjavík, t.d. í grunni Tjarnargötu 4, og eru þau víst enn geymd í Zoologisk Museum í Kaupmannahöfn, þangað sem þau voru send til greiningar á sínum tíma. Morten Meldgaard núverandi forstöðumaður Zoologisk Museum í Kaupmannahöfn skrifaði árið 1988 grein um bein geirfugla, þar sem hann nefnir beinin frá Reykjavík. (Sjá grein hans hér, bls. 164 )

Geirfuglabein hafa einnig fundist víða í mannvistarleifum á Grænlandi, sem inúítar, norrænir menn og t.d. Hollendingar hafa skilið eftir sig. Í byggðum norrænna manna á Skotlandi var heldur ekki fúlsað við Geirfuglabringu og Neanderthalsmenn átu fuglinn fyrir 100.000 árum síðan. Bein af geirfugli hafa fundist allt suður á Flórídaskaga. Dauður geirfugl er langt frá því að vera óalgengur. Svo var það ekki í Eldey árið 1844 að honum var útrýmt, því síðast sást til hans á lífi árið 1852 á Nýfundnalandi.

Frekari upplýsingar 1.6.2012: 

Kristian Gregersen hjá Zoologisk Museum í Kaupmannahhöfn hefur upplýst að hann hafi fundið geirfuglabeinin frá Tjarnargötu 4 í geymslum safnsins. Beinin voru send af F. Guðmundssyni (sem getur ekki verið neinn annar en Finnur fuglafræðingur Guðmundsson) til safnsins ásamt öðrum beinum, sem var skilað til Finns Guðmundssonar í maí árið 1954. Einnig eru í Kaupmannahöfn bein úr geirfugli frá Kollafjarðarnesi sem komu til safnsins árið 1909. Ég þakka Kristian Gregersen fyrir upplýsingarnar og hjálpina.