Stúlkan frá Egtved

Stundum skilur maður einfaldlega ekki baun í tilganginum með sumum rannsóknum á fornleifum. Síðast fékk ég þá tilfinningu er ég heyrði í fréttum hér í Danaveldi um verkefni líffræðings nokkurs við Kaupmannahafnarháskóla. Hann DNA-greinir hár úr fólki frá bronsöld, sem fundist hafa í mýrum í Evrópu.

Líffræðingurinn, Morten Allentoft að nafni, safnar nú hárlokkum af mýrarlíkum, þ.e. fólki sem fórnað hefur verið, eða grafið, í mýrum í Þýskalandi, Póllandi. Oftast eru bein þessa einstaklinga alls ekki varðveitt, en húð og hár eru meira eða minna varðveitt og sömuleiðis fatnaður. Nú síðast fékk Allentoft lokk úr hári Egtved stúlkunnar, sem fannst í Egtved á Jótlandi árið 1921.

Egtved Nazi style

Stúlkan frá Egtved er talin einn merkasti fornleifafundur í Danmörku, þó svo að hún hafi ekki verið nema um 16-18 ára að því er fróðustu menn telja. Hún gaf upp öndina, blessunin, um 1357 f.Kr. Þá var hún sveipuð kýrfeldi og lögð í kistu sem var gerð úr eikarbol.

Kongelig Egtved

Tilgangurinn með DNA-rannsókninni á hárinu á bronsaldarfólki er sagður vera til þess að sjá, hvort einhver skyldleiki sé með þeim sem teknir hafa verið af lífi eða grafnir úti í mýri á bronsöld.

Back to the ´60s

Þegar ég las um þetta verkefni Allentofts og heyrði, var mér spurn: Telur maðurinn virkilega að hann gæti séð náinn skyldleika manna á milli, þótt þeir hvíli lúin bein eða hafi endað daga sína í mýri einhvers staðar í Evrópu?  Ég leitaði því betri upplýsinga en fjölmiðlar gáfu. Blaðamenn skilja ekki alltaf allt samhengið, þótt þeir vilji komast á þing og verða forsetar.

Gry Egtved

Kom þá ýmislegt í ljós, sem skýrði fyrir mér rannsóknina - og kannski ekki. Kristian Kristiansen, prófessor í fornleifafræði við háskólann í Göteborg ber ábyrgð á verkefninu. Hann langar að endurrita sögu bronsaldar - ekki meira né minna. Hann telur skoðun þá um bronsaldarsamfélagið í Norður-Evrópu, sem hingað til hefur verið við lýði, úrelda. Kristiansen sættir sig ekki lengur við þá túlkun kollega sinna, að bronsöld í Norðurevrópu hafi verið tími lítilla fólksflutninga og ferðalaga. Krisiansen, sem er Dani, telur þessu öðruvísi farið og telur að ýmsir fundir á síðustu árum sýni að mikil hreyfing hafi verið á fólki. Þetta telur  hann m.a. sig sjá í forngripunum.

Lone, akademikerpigen fra Egtved

 

Hann telur að DNA muni gefa svarið. Ég held ekki. Ég held að það sé þegar hægt að sýna fram á hve lítið skylt og blandað fólk í Danmörku, Svíþjóð, Pólandi og Þýskalandi var á bronsöld, með beinamælingum einum saman. Mikill staðbundinn munur í er keramík, en glæsigripir, sem gætu hafa borist um langa vegu sem verslunarvara, þurfa ekki endilega að sýna uppruna þess fólks sem þeir finnast hjá. Gripur frá Búlgaríu í Danmörku sýnir ekki endilega að einhverjir frá Búlgaríu hafi verið í Danmörku.

Kristiansen telur konuna geta hafa verið langförula, því að það er talið að konur hafi oft verið sóttar langt í burtu til að giftast, t.d. til þess að styrkja bönd milli stríðandi hópa. Því telur Kristiansen að DNA úr stúlkunni frá Egtved geti sýnt að hún hafi komið annars staðar frá á Jótlandi eða t.d.  frá Sjálandi. En á móti má spyrja, var mikill munur á erfðamengi fólks í austur og vestur Danmörku á þessum tíma? Til þess þarf auðvitað enn frekari DNA rannsóknir, en þær hafa ekki farið fram. Varðveitt bein eru líka af skornum skammti og beinamælingar (osteometria) er því erfið.

Av,er hun ikke fra Boring?

Því er oft þannig farið, að þótt gripur sem finnst á Norðurlöndunum, sem er greinilega kominn langt að, þá þýðir það ekki að fólkið sem átti hann hafi verið aðkomufólk úr fjarlægum löndum.

Nú er bara vonandi, að ekki komi í ljós að Egtved stúlkan var söngelskur drengur sem hafði gaman af blómum og að setja hár. En það þætti þeim í kynjafræðinni líklega afar kræsilegt.

Oldtidsfund, men skide sensuel, ikke? Lige efter Prof. Kristiansens hoved.

Ég er hins vegar viss um, að ef ég fengi lokk úr hári konu minnar, og sendi hann til Allentofts, þá myndi koma í ljós að þær væru nátengdar, enda er konan mín komin af svipuðum slóðum og Egtved stúlkan, og hefur sama fólkið búið þar lengi og talað einkennilegt tungumál.

Efst má sjá Flemming Kaul fornleifafræðing við Þjóðminjasafn Dana (tvífara Kristjáns IV) segja frá stúlkunni frá Egtved á makalausri densku (Danglish).

Skálholtsskemmdarverkið

Í mikilli langloku um Þorláksbúð á Vísis.is, lýsir Bjarni Faust Einarsson kollega minn yfir skoðun sinni á Þorláksbúð hinni nýju. Enginn þarf að vaða í villu um, að flestir fornleifafræðingar á Íslandi, sem bera virðingu fyrir fræðunum sínum, líst illa á Þorláksbúð. Það á svo sannarlega við um Bjarna Einarsson, þó hann tjái sig seint um málið og þekki greinilega ekki alla enda þess. Ekki hafa nú samt margir fornleifafræðingar, aðrir en við Bjarni, lýst skoðun okkar opinberlega, nema ef vera skyldi Þjóðminjavörður. Hinir eru auðvitað allir lafhræddir við vald Fornleifaverndar Ríkisins, sem er hin eini sanni sökudólgur, því Fornleifavernd gaf leyfi til að viðundrið í Skálholti yrði byggt.

Í grein Bjarna á visir.is er greint frá fundi sem Fornleifavernd Ríkisins boðaði til í ársbyrjun 2012. Þann fund skrifaði ég um og hvatti menn til að fjölmenna á hann. Þá skrifaði ég mikið um Þorláksbúð og sýndi fram á hver tók ákvörðunina um bygginguna og hvar ábyrgðin lægi. Hún liggur algjörlega hjá Fornleifavernd ríkisins. Það hefur Menntamálaráðuneytið staðfest. Ég sendi ráðuneytinu fyrirspurn (sjá hér), henni var svarað á þennan hátt.

Bjarni (sjá mynd) greinir frá því að starfsmenn Fornleifaverndar Ríkisins hafi á fundinum ekki litið svo á að Þorláksbúð væri tilgátuhús, heldur eins konar skýli líkt og skýli það sem reist var á Stöng í Þjórsárdal árið 1957. Sú upplýsing stangst svo um munar á við þær upplýsingar sem fornminjavörður Suðurlands gaf við leyfisveitinguna. Uggi Ævarsson, skrifar ekkert slíkt í leyfisveitingu sinni eftir að hann hafði  greinilega fengið skipun frá yfirmanni sínum Kristínu Sigurðardóttur um hvað hann ætti að gera. Sjá einnig hér. Þetta sýnir greinilega, að fyrir utan að vera ekki starfi sínu vaxnir, þá þekkja starfsmenn Fornleifaverndar ekki sögu minjaverndar sem skyldi.

Skýlið sem reist var yfir Stöng árið 1957 er allt annars eðlis en smekkleysan í Skálholti. Það var m.a. reist fyrir tilstuðlan dr. Kristjáns Eldjárns yfir rústir sem voru rannsakaðar að hluta til (Þótt sumir teldu þær fullrannsakaða); til að koma í veg fyrir algjöra eyðileggingu þeirra. Þorláksbúð er hins vegar eyðilegging, sögufölsun úr gerviefnum, tímaskekkja, eyðsla á almannafé og smekkleysa í einni og sömu byggingunni. Hún er bautasteinn yfir póltíska spillingu og andlegan vanmátt íslenskrar minjavörslu.

Miðað við þann óskunda sem Fornleifavernd Ríkisins hefur haft í frammi varðandi Stöng sjá hér, hér og hér, þá ætti sú stofnun að hafa hægt um sig að nota skýlið á Stöng til að afsaka sig út úr fyrirbærinu við kirkjumúrinn í Skálholti. Þetta er ein lélegasta afsökun sem komið hefur frá Fornleifavernd Ríkisins.

Kjarni málslins er sá, að Þorláksbúð var reist í trássi við skýr ákvæði í lögum, en með leyfi frá Fornleifaverndar Ríkisins, sem á að fylgja þeim lögum en ekki að brjóta þau.

Þorláksbúð er ólögleg framkvæmd og hana þarf að fjarlægja, samkvæmt lögum og í leiðinni yfirmann fornminjavörslunnar sem einn bar ábyrgð á þessu ömurlega lögbroti.

Sjá einnig færslu hér í dag um spillinguna í fornleifavörslunni á síðasta áratug 20. aldar. Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra hringdi í Þjóðminjavörð og Náttúrvernd Ríkisins til að þjösna í gegn sumarbústað lyfsala nokkurs. Bústaðurinn var reistur ólöglega í Berufirði á Barðaströnd.

Getes Sevrement Getes

Getes Sevrement Getes stendur á bronspeningi nokkrum sem fannst fyrir nokkrum árum við fornleifarannsóknir að Skriðuklaustri. Margir merkir gripir hafa fundist við fornleifarannsóknirnar á Skriðuklaustri síðastliðin ár, en eins og ég hef margoft bent á hefur þeim sem stjórnað hafa rannsókninni ekki tekist að gera hinum merku fundum nægilega góð skil. Glannalegar yfirlýsingar koma um sumt í fjölmiðlum á sumrin, en hins vegar er skrifað af vanefnum um mjög merka hluti sem hafa fundist á Skriðuklaustri. Það á til dæmis við um peninginn að arna.

Á heimasíðu Skriðuklausturs er fjallað um grip sem geymir miklu meiri sögu en þar er sögð:

„Franskur reiknipeningur er meðal þess sem fundist hefur við fornleifauppgröftinn. Slíkir peningar voru notaðir sem merki á línum til útreiknings og höfðu sjálfir ekkert sérstakt verðgildi. Línurnar voru dregnar á dúk eða fjöl en einnig voru til reikniborð með inngreiptum línum. Peningurinn sem fannst á Skriðuklaustri er skreyttur sverðliljum, merki frönsku konungsfjölskyldunnar og Möltukrossi, sem tengist meðal annars musterisriddurum og ýmsum miðaldareglum í Evrópu. Þekkt er að franskir konungar létu árlega slá reiknipeninga handa embættismönnum sínum og þetta er einn slíkur, trúlega frá síðari hluta 15. aldar. Hvernig hann er kominn til Íslands og hvort hann hefur verið notaður við útreikninga á Skriðuklaustri verður ekki sagt til um með vissu en Stefán biskup Jónsson var lærður frá [sic] Frakklandi og gæti hafa komið með peninginn"

Hér verður að leiðrétta. Vera má að mynt sú sem fannst á Skriðuklaustri hafi verið notuð sem reiknipeningur, regnepenning á dönsku, en upphaflega var hann ef til vill sleginn til annars. Hins vegar finnst mér tilgátan um að Stefán biskup Jónsson hafi komið með myntina upp á vasann nokkuð líklegri en margt af því sem hingað til hefur verið sagt um myntina.

Í umfjöllun um myntina í rannsóknarskýrslu og á heimasíðu Skriðuklausturs er einnig ranglega hermt að sverðliljur, sem eru margar á peningnum, tengist aðeins frönsku konungsfjölskyldunni  Rangt er einnig að Möltukross sé að finna á peningnum. Krossinn á peningnum er ekki Möltukross, og  meira að segja Dan Brown veit það, því Möltukrossinn er svona:

Krossinn á peningnum er hins vegar þannig:

og er kross sem gjarnan var settur á áletranir á innsiglum, myntum og öðru til að sýna upphaf texta eða enda hans og um leið hið helga tákn krossins. Menn með lágmarksþekkingu í miðaldafornleifafræði ættu að þekkja muninn á þessum krossum.

Ekki er greint frá því á heimasíðu Skriðuklausturs eða í rannsóknarskýrslu fyrir árið 2005, hvað stendur í raun á framhlið peningsins. Má það vera vegna þess að fornleifafræðingarnir sem fundið hafa hana kunni ekki að lesa á miðaldatexta, eða mismunandi miðaldaletur. Á peningnum má lesa

 

Sevrement er sama orðið og surement á nútímafrönsku, og er því hægt að leggja út af textanum á þennan hátt: "Kvittun: með vissu : Kvittun", eða öllu heldur "reikningur án skekkju", („Account without mistakes").

Peningurinn frá Skriðuklaustri er frá lokum 15. aldar, er franskur, og götin á honum gætu bent til þess að hann hafi verið notaður á "borðtölvu" miðaldamanna, reikniborðið og voru til mjög flóknar reglur um þessi göt í Niðurlöndum og Þýskalandi, en í Frakklandi virðast gataðir peningar ekki hafa verið notaðir.

 

Belgísk bók frá 16. öld sem kennir borðreikning með reiknipeningum með götum.

Ég vona að þessi greinargerð mín sé getes sevrement og leyfi mér svo að segja eins og Frakkinn gerði forðum: Ils doivent surement avoir les jetons à Skriduklaustur.

Tveir líkir peningar fundnir í Frakklandi. Eftir de le Tour 1899.

Þakkir fyrir aðstoð færi ég Dr. Claude Roelandt í Belgíu og Michel Prieur í Frakklandi.

Ítarefni:

De la Tour, Henri (1899 ). Catalogue de La Collection Rouyer: Première Partie: Jetons et méreaux du Moyen Âge, Léguée en 1897 Au Département Des Médailles Et Antiques.[Bibliothèque Nationale]. Paris.

Roelandt, Claude; Stéphan Sombart, Michel Prieur, Alain Schärlig (2005). Jetons & Méreaux du Moyen Âge. Chevau-légers.

Myntir líkar peningnum sem fannst í jörðu á Skriðuklaustri eru alls ekki óalgengar og er hægt að kaupa þær á netinu í miklum mæli. Sjá t.d. hér. Hins vegar er peningurinn sem fannst á Skriðuklaustri af frekar sjaldgæfri gerð.

Landnámsvandinn

Mikið hefur borið á því í íslenskri fornleifafræði, að fornleifafræðingar vilji helst hafa fundi sína sem elsta og gjarnan frá því fyrir hefðbundið landnám á síðari hluta 9. aldar. Í fyrra heyrðum við til dæmis af veiðistöð (verstöð) frá því fyrir landnám. Þeir sem höfðu fyrir því að fara alla leið til Íslands frá öðrum löndum til að veiða, voru greinilega ekki að hafa fyrir því að nema land. Fornleifur á sannast sagna dálítið erfitt með að skilja slíkar tilgátur (sjá hér).

Allt tal um landnám fyrir 9. öld kemur oft til vegna þesa að kolefnisaldursgreiningar, sem menn fá gerðar á rannsóknarstofum af mismunandi gæðum, sýna aldur sem hægt væri með varúð að túlka þannig, að þær sýni aldur löngu fyrir 870 eftir Krists burð. Engir aldursgreinanlegir forngripir styðja þó slíkar niðurstöður og ekki þekki ég til þess að aldursgreinanleg gjóskulög bendi heldur til þess. Sumir fornleifafræðingar og jarðfræðingar hafa hins vegar ekki túlkað kolefnisaldursgreiningar með nógu mikilli varúð.

Nú er svo komið, að flestir sem þekkja nokkuð til kolefnisaldursgreininga telja að þær henti einfaldlega ekki vel til að aldursgreina atburði eins og landnámið. Aðferðin er einfaldlega of ónákvæm fyrir þann tíma.

Svo er einnig til í dæminu að menn hafi rokið í fjölmiðla og hafi lýst yfir stórum hlutum, bara vegna þess að þeir kunnu ekki að lesa þær aldursgreiningarniðurstöður sem þeir fengu í hendur. Þetta gerðist árið 1985.

Þá setti Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur, sem í dag er kannski betur þekktur sem Miðausturlandasérfræðingur fréttastofu RÚV og skrímslafræðingur í frístundum, fram þá tilgátu að hann hefði fundið  „keltneskt kristið klaustur" frá frá 7. öld á Dagverðarnesi við Breiðarfjörð og meðal annars keltneskan steinkross. Ekki var mikill hljómgrunnur fyrir þessum hugmyndum Þorvalds, sem hann studdi þó með niðurstöðu einnar kolefnisaldursgreiningar sem að sögn Þorvalds sýndi aldursgreininguna 680 +-100 ár.

 

 

Sá galli var á gjöf Njarðar að Þorvaldur Friðriksson hafði fengið geislakolsaldur, þ.e.a.s. talningu sýnisins, sem var 680 ár (BP/ fyrir 1950) +/- 100 ár. Þegar það hefur verið umreiknað og leiðrétt með alþjóðlegum leiðréttingatöflum, (kalibreringum / Calibrations), sem kolefnisaldursgreiningarsérfræðingar hafa unnið vegna þess að magn geislakols í andrúmslofinu var mismunandi á hinum mismunandi tímum sögunnar, þá er aldursgreiningin á sýninu sem greint var á rannsóknarstofu í Þrándheimi við 1 staðalfrávik (68% líkur) 1225-1394 e. Kr.; Og við 2 staðalfrávik (95% líkur) 1057-1435 e. Kr. Þetta er því mjög breið aldursgreining, sjá hér, en sýnir líklega að viður sá sem mældur var fyrir Þorvald hafi verið kolaður á Dagverðarnesi á 13. eða 14. öld eða jafnvel síðar.

Því miður, engir Keltar, engin klaustur einsetumanna, ekkert Guiness eða 1200 ára whisky á Dagverðarnesi. Það voru hugarórar líkt og þegar sumir fréttamenn telja fólki trú um að ríki sem heitir Palestína hafi verið til, að Hamas séu góðgerðarsamtök og að Ísrael hafi hafið sex daga stríðið.

Myndirnar hér fyrir ofan birtust í DV 17. júlí 1985

Birkikol frá Dagverðarnesi við Breiðafjörð

Det ville som sagt være meget beklageligt for skandinavisk arkæologi...

Eitt af þeim einkennilegustu málum sem upp hafa komið í fornleifafræði á Íslandi er málið sem spannst um Miðhúsasjóðinn. Það var sjóður gangsilfurs sem fannst óáfallinn í jörðu austur á landi árið 1980, svo hreinn að það vakti undran Kristjáns Eldjárns og annarra. Á síðasta tug 20. aldar hélt virtur breskur sérfræðingur því fram að sjóðurinn væri að miklum hluta til falsaður. Aðdragandinn að rannsókn hans verður lýst mjög ítarlega síðar hér á Fornleifi.

Þjóðminjasafnið, sem upphaflega hafði beðið um rannsókn Graham-Campbells og borgað fyrir hana, vildi ekki una niðurstöðu Graham-Campbells og pantaði því og keypti aðra rannsókn, annað mat á sjóðnum hjá Þjóðminjasafni Dana árið 1994. Þjóðminjasafn Dana, Nationalmuseet, sendi svo frá sér skýrslu árið 1995, þar sem meginniðurstaðan var sú að silfursjóðurinn væri ófalsaður, en lýst var miklum vafa um uppruna nokkurra gripa í sjóðnum. Danska skýrslan var ekki gerð almenningi aðgengileg, heldur var skrifuð íslensk skýrsla sem ekki var samróma þeirri dönsku.  

Fyrirfram gefnar skoðanir 

Fljótlega kom í ljós, að danski fornleifafræðingurinn Lars Jørgensen á Þjóðminjasafni Dana var með harla ákveðnar og fyrirfram gefnar skoðanir á rannsókn James Graham-Campbells, sem hann lýsti við þá tvo íslensku embættismenn, Lilju Árnadóttur á Þjóðminjasafni og Helga Þorláksson hjá Háskóla Íslands, sem bæði voru vanhæf til að standa að rannsókninni að mínu mati. Það kom í þeirra hlut að falast eftir rannsókn Þjóðminjasafns Dana. Lars Jørgensen skrifaði 17.11. 1994:

Det vil som sagt være yderst beklageligt for skandinavisk arkæologi, hvis Prof. Graham-Campbel  [sic] antagelser er korrekte. Nationalmuseet vil naturligvis derfor meget gerne medvirke til en afklaring af de pågældende tvivlsspørgsmål omkring dele af skattens ægthed.

Í þessum orðum Lars Jørgensens felst  greinilega sú upplýsing, að hann eða aðrir hafi lýst því yfir, áður enn að rannsóknin hófst, að það væri mjög miður, ef álit James Graham-Campbells væri rétt.

Þannig byrjar maður auðvitað ekki óvilhalla rannsókn og dæmir sig strax úr leik. Lars Jørgensen hefur  harðneitað að svara hvað hann meinti með þessum orðum sínum, þegar nýlega var leitað til hans um það. Þó svo að honum hafi verið gert ljóst að þessi orð hans hefði verið hægt að lesa í þeirri skýrslu sem lögð var fram á Íslandi, sem var reyndar ekki skýrsla hans.

Jørgenssen þekkir greinilega ekki stjórnsýslulög í Danmörku. Hann hefur einnig neitað að segja álit sitt á skoðun helsta sérfræðings Breta á efnagreiningum á fornu silfri, en dr. Susan Kruse lét þessa skoðun í ljós árið 1995. Dr. Kruse gaf ekki mikið fyrir rannsókn Þjóðminjasafns Dana.

Vonandi neita menn á Íslandi ekki að skýra orð Lars Jørgensens þegar til þeirra verður leitað. Greinilegt er, að hann var annað hvort að endurtaka skoðun þeirra sem báðu hann um rannsóknina, eða að láta í ljós og endurtaka mjög litaða skoðun sína, eða kannski yfirmanns síns Olafs Olsens þjóðminjavarðar, áður en óvilhöll rannsókn átti að fara fram.

Þór Magnússon finnur silfur á Miðhúsum árið 1980. Úr frétt á RÚV.

 

Rangfærslur í skýrslu Þjóðminjasafns

Þetta mun allt þurfa að koma fram. Hvað segir t.d. prófessor Helgi Þorláksson? Fór hann með, eða sendi, silfrið til Kaupmannahafnar vegna þess að hann taldi að það væri vandamál fyrir skandínavíska fornleifafræði ef James Graham-Campbell hefði hitt naglann á höfuðið? Það yrði mjög leitt fyrir íslensk fræði ef Helgi vildi ekki svara, en hann hefur nú þegar verið spurður. Hann er reyndar ekki fornleifafræðingur og vill kannski ekki svara vegna vankunnáttu. En aðferðafræðirnar í fornleifafræði og sagnfræði eru ekki svo frábrugðnar hverri annarri. Í hvorugri fræðigreininni taka menn að sér rannsókn á úrskurðarefni með eins fyrirfram ákveðnar skoðanir og Lars Jørgensen hafði á Miðhúsasjóðnum.

Helgi, Lilja og Lars. Hvert þeirra taldi, að það væri mjög miður fyrir skandínavíska fornleifafræði, ef James Graham-Campbell hefði á réttu að standa?

Ætli þau hafi í dag sömu skoðun á aldri silfursins, þegar ljóst er að efnagreiningar Þjóðminjasafns Dana "on their own as they stand now could not prove that [it is Viking Age silver]" eins og dr. Susan Kruse skrifaði 1995. Þáverandi formaður Þjóðminjaráðs, Ólafur Ásgeirsson þjóðskjalavörður, hafði þegar í júní tekið undir þá ábendingu James Graham-Campbells, að Susan Kruse yrði fengin til að annast frekari rannsóknir á sjóðnum. Menntamálaráðuneytið vildi ekki taka afstöðu til tillögu Ólafs, en bætti við þann 12. september 1994:

"Ráðuneytið telur þó koma til álita að leita til sérfræðinga á Norðurlöndum, þar sem sjóðir af þessu tagi hafa verið ítarlega rannsakaðir."

Sjóðir frá Víkingaöld í Skandinavíu höfðu aldrei verið efnagreindir ítarlega í heild sinni árið 1994, og nú er komið í ljós að Lilja Árnadóttir hafði þegar haft samband við Lars Jørgensen í apríl 1994, heilum 6 mánuðum áður en formlega var haft samband við Olaf Olsen, þjóðminjavörð Dana, í október 1994. Annað er reyndar upplýst í skýrslu hennar og Helga um rannsóknina. Þar er ekki sagt frá því að Lilja Árnadóttir og Þjóðminjavörður voru þegar í apríl 1994 búin að ákveða að rannsókn færi fram á silfrinu í Kaupmannahöfn. Skýrslunni er því einfaldlega ekki hægt að treysta; Í henni er greint rangt frá rannsóknarferlinu.

Er ekki kominn tími til að biðja dr. Susan Kruse að rannsaka silfrið og láta sér í léttu rúmi liggja hvað einhver lögfræðingur í Menntamálaráðuneytinu heldur og telur um rannsóknir á silfri á Norðurlöndum? Þessari spurningu er hér með beint til Þjóðminjasafns Íslands og Menntamálaráðuneytisins.

Hér má lesa skýrslu Þjóðminjasafns Dana. Niðurhal pdf-skrár tekur talsverðan tíma.

Hér er skýrsla og Helga Þorlákssonar og Lilju Árnadóttur, þar sem ranglega er greint frá rannsóknarferlinu á silfursjóðnum frá Miðhúsum.

1993 er ekki 1989 

Þess ber einnig að geta að ranglega er í skýrslu Helga og Lilju greint frá áhuga mínum á silfrinu frá Miðhúsum. Sagt er að ég hafi hreyft við því árið 1993, er Guðmundur Magnússon var settur þjóðminjavörður í leyfi sem Þór Magnússon var settur í. 

Ég var þegar búinn að hafa samband við Þór Magnússon þjóðminjavörð árið 1989 um málið, sjá hér. Rannsóknarsagan í skýrslu sagnfræðiprófessorsins og þjóðfræðingsins er eins og fyrr segir fyrir neðan allar hellur. Áhugi minn og aðkoma að málinu var vísvitandi rengdur með skýrslu þeirra. Áhugavert væri að vita af hverju.

Virðingarfyllst,

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Týnda kingan

 

Eitt af þeim orðum sem hljómuðu svo fornlega og seiðandi í doktorsritgerð Kristjáns heitins Eldjárns, Kumli og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi, var orðið kinga. Ef maður leitar að orðinu kinga og ljósmyndum af kingum á Google, er svo sannarlega um auðugan garð að gresja, þar sem þetta er líka nafn á kvendýrlingi í Pólandi. Kingur nútímans í Pólland líkjast þó margar föllnum snótum, eða kannski er ég ekki með nógu pólskan smekk til að sjá þessa pólsku fegurð. Sjón er sögu ríkari.

Aftur að kingum Eldjárns. Hann lýsti í bók sinni Kuml og Haugfé fjórum forláta kingum sem fundist höfðu í fornu kumli á Granagiljum fyrir ofan Búland í Skaftártungum (Granagil eru kölluð svo eftir Grana Gunnarssyni sem Kári Sölmundarson drap). Á myndunum hér að ofan og neðan sjáið þið að kingur þessar eru kringlótt, steypt men með opnu verki, sem menn og konur hengdu við sörvi (steinahálsfesti) eða einhvers staðar á klæðnað sinn. Kingurnar frá Granagiljum eru um 2,5 sm í þvermál.

Þið furðið ykkur kannski á því, að hér er aðeins að finna myndir af þremur kingum, en en ekki fjórum. Það er ekki vegna plássleysis. Í nýrri útgáfu Kumls og Haugfjár, þaðan sem myndirnar eru fengnar að láni, eru nefnilega aðeins hægt að finna ljósmyndir af þremur kingum, þótt textinn nefni fjórar. Og viti menn, þegar maður athugar í frumútgáfu Kumls og Haugfjár, þá eru þar vissulega sýndar fjórar kingur frá Granagiljum á blaðsíðu 323 (mynd 142, kingan í miðjunni).

Og hér kemur skýringin. Fyrir allmörgum árum, síðast á 9. áratug og fyrst á síðasta áratug síðustu aldar, áður en ég hóf störf á Þjóðminjasafni Íslands, skráði ég og ljósmyndaði valda hluta kumlfjár á Íslandi í tengslum við doktorsverkefni mitt. Einn daginn var ég kominn að kingunum. Sama hvað ég leitaði, þá fann ég ekki allar kingurnar frá Granagiljum. Mér var sagt að leita í skúffunum undir gömlu sýningarskápunum í Fornaldarsalnum svokallaða, en allt kom fyrir ekkert. Í aðfangabók voru kingurnar vissulega sagðar fjórar. Loks náði ég tali af Þór Magnússyni þjóðminjaverði, sem gat sagt mé, að ein kingan hefði verið send til Kanada á heimssýninguna ásamt öðrum gripum úr Þjóðminjasafni, en hún kom aldrei aftur til Íslands.

Kingan var send á heimssýninguna EXPO67 i Kanada og kom aldrei aftur til baka. Hún hvarf, eða kannski var henni stolið? Þór gat lítið skýrt fyrir mér, af hverju ekkert var fært af upplýsingum inn um þetta tap, t.d. í aðfangabók safnsins. Þór sagði það ekki venju að bæta við skráningu á gripum í handritaðri aðfangabók safnsins.

Kannski hefur Þór Magnússon heldur ekki haft fyrir því að segja yfirritstjóra annarar útgáfu Kuml og Haugfjár, Adolfi Friðrikssyni, frá þessu tapi, því ekki er Adolf að furða sig á því að upphaflegi textinn, sem og textinn í 2. útgáfu, greini frá fjórum kingum frá Granagiljum, meðan að hann er aðeins með mynd af þremur kingum í nýrri útgáfu á doktorsritgerð Kristjáns forseta. Hann er líka með heldur lélegar pennateikningar af kingunum, þremur og ekki fjórum. Gripateikningarnar í 2. útgáfu Kuml og Haugfjár er reyndar mikill ljóður á útgáfunni, en það er önnur saga sem verður farið inn á síðar. 

Fleiri týndir gripir 

Ætli Þjóðminjasafnið sakni fleiri gripa en kingunnar frá Granagiljum? Ég tel mig vita að svo sé, en veit ekki hvort tekið er á því máli eins og eðlilegt mætti þykja. Vissuð þið að stytta úr safni Jóns Sigurðssonar hvarf eitt sinn eftir að hópur fólks af Keflavíkurflugvelli hafið fengið að heimsækja safnið á mánudegi, þegar safnið var annars lokað. Gömul kona, sem gætti herbergis Jóns Sigurðssonar, sór og sárt við lagði, að postulínsstyttan hefði horfið úr safninu þann dag (og hún var enginn Kanahatari). Hún og aðrar konur sem gættu gripa á safninu í mörg ár greindu mér frá þessu þegar ég var barn, líklegast hefur það verið um 1970, en styttan hvarf fyrr.

Gripir hafa einnig horfið skömmu eftir að þeir voru grafnir úr jörðu, því þeir hafa ekki fengið forvörslu. Þar hafa farið forgörðum upplýsingar sem hefðu verið miklu verðmætari fyrir áhugasama ferðamenn en tilgátuóskapnaðurinn sem menn dreymir um, og þeir byggja nú jafnvel í Skálholti

Ítarefni:

Kristján Eldjárn 1956. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Bókaútgáfan Norðri, Akureyri.

Kristján Eldjárn 2000. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. 2. útgáfa. Ritstjóri Adolf Friðriksson. Fornleifastofnun Íslands, Mál og Menning, Þjóðminjasafn Íslands.

"Kirkjugarðurinn" á Forna-Reyni

 

Það er alltaf vonsvekkjandi að rannsaka einhverjar fornminjar, sem svo reynast vera allt annað en það sem maður hélt að þær væru, eða jafnvel akkúrat ekki neitt.

Árið 1982 ákvað ég og Inga Lára Baldvinsdóttir, sem lært hafði fornleifafræði á Írlandi, að biðja um leyfi þjóðminjavarðar til rannsóknar á fyrirbæri sem allir héldu, og gengu út frá því vísu, að væri forn kirkjugarður við Reyni í Reynishverfi. Hinn mikli fræðaþulur og safnstjóri Þórður Tómasson í Skógum hafði eina kvöldstund farið með okkur, nokkur ungmennin, sem unnum við fornleifarannsóknina á Stóruborg undir Eyjafjöllum. Í töfrafullri birtu sumarsólarinnar síðla kvölds (sjá ljósmynd) sáum við hinn veglega hring í túninu að Forna Reyni, og það kveikti hjá okkur þá ákvörðun að grafa í þessa rúst og búa okkur til verkefni við að rannsaka forna kirkjurúst og kirkjugarð, sem við trúðum auðveldlega að væri þarna. Þess ber þó að geta að Þórður var manna mest í vafa um að þetta væri kirkjurúst og taldi þetta alveg eins geta hafa verið hestarétt.

Allt var sett í gang, tilskilin leyfi fengin og í september 1982 fórum við austur. Faðir Ingu Láru (og Páls ritstjóra), Baldvin heitinn Halldórsson leikari, var með í för sem verkamaður, en ég fékk í staðinn ókeypis kennslu í framburði, því Baldvini þótti ég óvenjulega illa máli farinn og þótti það alls endis óviðeigandi fyrir verðandi fornleifafræðing að tala eins og einhver fallbyssukjaftur frá Keflavík.

Ég lærði að hafa taum á tungu minni, þótt hún sé enn hvöss, en fornleifarnar voru ekki eins áhugaverðar og við Inga Lára höfðum vænst. Svart bættist ofan á grátt þegar við fréttum af andláti Kristjáns Eldjárns á sjúkrahúsi í Bandaríkjunum. Við vorum harmi slegin, enda þekktum við öll Kristján meira eða minna. Baldvin hafði í áraraðir verið jólasveinn á Bessastöðum, þegar börnum diplómata vara boðið þangað til að hitta Sveinka, Eldjárn og frú Halldóru.

 

Við grófum eftir öllum kúnstarinnar reglum og rannsóknin var líklegast ein sú hreinlegasta fyrr og síðar á Íslandi. Fljótleg kom í ljós að mannvistarlög væru lítilfjörleg. Þarna var hleðsla, sem mótaði hringinn, en engar grafir. Jarðlög undir sögulegum gjóskulögum voru að mestu óhreyfð niður á forsögulög gjóskulög. Einar H. Einarsson frá Skammadalshóli, sem var manna fróðastur um gjóskulög þarna eystra, og hafði hjálpað Sigurði Þórarinssyni við gjóskulagarannsóknir á svæðinu, greindi þarna tvö lög ofarlega, svarta gjósku úr Kötlu (K-1357) og blásvart, slitrótt lag úr Heklu (H-1341). Eftir mælingar og aðra skráningu ákváðum við að hætta framkvæmdum enda komið vonbrigðahljóð í alla.

Þar sem ég vildi vera 100% öruggur í minni sök, fór ég með samþykki meðverkamanna minna með rútu austur í Reynishverfi vikuna á eftir til að ganga fyllilega úr skugga um holu nokkra sem við grófum okkur niður á (sjá sniðteikningu hér fyrir neðan). Notuð var skurðgrafa til að athuga hvort grafir væri að finna í hringnum á Reyni. Svo reyndist ekki vera. Við síðari heimsókn mína í Mýrdalinn man bóndinn á Forna Reyni, Jón Sveinsson, eftir því, að þegar hann var ungur drengur á 4. áratug síðustu aldar, hafði kennari nokkur frá Laugarvatni grafið í hringinn til að leita þar fornleifa. Kennarinn hafði að sögn dáið skömmu síðar úr dularfullum sjúkdómi. Hluta af holu hans tæmdi ég og gróf hann greinilega djúpt, alveg niður fyrir 2-3000 ára gömul gjóskulög, og til að komast upp út holunni grópaði þessi dularfulli kennari oddmjó þrep í veggi holu sinnar. Ef einhver þekkir til kennara sem lék Indiana Jóns í frístundum sinum á milli 1930 og -40, væru allar upplýsingar vel þegnar? Kennarinn frá Laugarvatni hefur líklega verið álíka vonsvikinn og fornleifafræðingarnir sem síðar komu þarna og létu „rústirnar" í kvöldbirtunni lokka sig til stórra áforma. 

Hinn veglegi hringur í túninu á Forna Reyni er því ekki rúst hringlaga kirkjugarðs frá miðöldum. Líklegt tel ég að dældin og hringurinn sé að mestu leyti náttúrlegt fyrirbæri. Móbergslög, eða hellir þarna undir, hafa líklega hrunið og myndað dældina. Síðar hafa menn nýtt sér fyrirbærið og hlaðið torf ofan á hæstu kryppuna á hringnum. Afar líklegt er einnig að hringur þessi sé sá sami og Matthías Þórðarson þjóðminjavörður lét friða sem dómhring snemma á síðustu öld.

En fallegur er hringurinn vissulega á að líta og gæti hæglega hafa sett á stað þjóðsöguna um kirkjusmiðinn Finn á Reyni (sjá neðar), sem reyndar er fornnorrænt þjóðsagnaminni, sem þekkist í ýmsum gerðum á Norðurlöndunum og víðar.  

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990.  Fornleifarannsókn á Forna Reyni í Mýrdal 1982. Rannsóknarskýrsla Århus 1990 (Innbundið ljósrit).

 _____

Kirkjusmiðurinn á Reyni 

Einu sinni bjó maður nokkur á Reyni í Mýrdal; átti hann að byggja þar kirkju, en varð naumt fyrir með timburaðdrætti til kirkjunnar; var komið að slætti, en engir smiðir fengnir svo hann tók að ugga að sér að kirkjunni yrði komið upp fyrir veturinn. Einn dag var hann að reika út um tún í þungu skapi. Þá kom maður til hans og bauð honum að smíða fyrir hann kirkjuna. Skyldi bóndi segja honum nafn hans áður en smíðinni væri lokið, en að öðrum kosti skyldi bóndi láta af hendi við hann einkason sinn á sjötta ári. Þessu keyptu þeir; tók aðkomumaður til verka; skipti hann sér af engu nema smíðum sínum og var fáorður mjög enda vannst smíðin undarlega fljótt og sá bóndi að henni mundi lokið nálægt sláttulokum. Tók bóndi þá að ógleðjast mjög, en gat eigi að gjört.

Um haustið þegar kirkjan var nærri fullsmíðuð ráfaði bóndi út fyrir tún; lagðist hann þar fyrir utan í hól nokkrum. Heyrði hann þá kveðið í hólnum sem móðir kvæði við barn sitt, og var það þetta:

"Senn kemur hann Finnur faðir þinn frá Reyn með þinn litla leiksvein."

Var þetta kveðið upp aftur og aftur. Bóndi hresstist nú og gekk heim og til kirkju. Var smiðurinn þá búinn að telgja hina seinustu fjöl yfir altarinu og ætlaði að festa hana. Bóndi mælti: "Senn ertu þá búinn, Finnur minn." Við þessi orð varð smiðnum svo bilt við að hann felldi fjölina niður og hvarf; hefur hann ekki sést síðan.

* * *

Cara Insula

 

Fornleifafræðingar muna líklega flestir vel eftir fyrstu fornleifarannsókninni sem þeir tóku þátt í. Fyrsta rannsóknin sem ritstjóri Fornleifs var með í, fór fram vorið 1981 í rústum klaustursins í Øm á Jótlandi, þar sem á miðöldum var klaustur Cistercíensareglunnar, sem var grein af Benediktínum er stofnuð var í Frakklandi í lok 11. aldar. Klaustrið var staðsett við vatnið Mossø nærri Árósum og var stofnsett um 1170. Kallaði reglan klaustrið í Øm Cara Insula, Kæru Eyju. Nokkur klaustur Cisterciensareglunnar voru í Danmörku á miðöldum.

Rannsóknin í Øm kloster árið 1981 var tveggja vikna skólarannsókn undir stjórn Ole heitins Schiørrings, sem var lektor á Afdeling for Middelalderarkæologi við Árósarháskóla, þar sem ég nam fornleifafræði. Ole var góður kennari, en dó um aldur fram eftir að hann var orðinn safnstjóri í bænum Horsens. Rannsóknir höfðu áður farið fram í Øm, en við skoðuðum rústir byggingar sem aldrei hafði verið rannsökuð. Þetta voru lítilfjörlegar leifar, neðstu hleðslur steina úr veggjum byggingar sem líklega hefur verið tvær hæðir.

Ég var eini neminn, sem þarna tók þátt, sem lauk námi í fornleifafræði. Þarna var Vesturjóti, sem síðar varð prestur, en hann hafði byrjað alveg óvart í klassískri fornleifafræði. Þarna var líka kennari sem starfað hafði á Grænlandi og sömuleiðis gamall kennari sem skrifaði barnabækur um miðaldir. 

Í hópnum var einnig skemmtilegur eilífðastúdent og hippi, sem náði "kærustunni" af þeim sem síðar varð prestur. Einnig var þarna sagnfræðistúdent, sem ég hjálpaði síðar með lestur á Íslendingasögum, er hann skrifaði verðlaunaritgerð um víkingavirkið Aggersborg við sagnfræðideild Árósarháskóla. Ekki má gleyma Tatjönu, ungri konu frá Pskov í Rússlandi, sem gifst hafði einhverjum dönskum Stalínista. Nýlega hitti ég hana götu í Kaupmannahöfn, þar sem hún var að heimsækja dóttur sína sem er ballettdansari.

Ég gróf auðvitað beint niður á beinagreind af munki (eða sjúklingi), sem ég rannsakaði og teiknaði. Ætlunin var að leyfa beinagrindinni að vera þarna áfram þar til næst yrði grafið til austurs út frá svæði því sem við vorum að rannsaka. Þegar ég var að ljúka við að teikna munkinn, hrundi sniðið niður á hann og var þá hægt að tæma stærri hluti grafarinnar og teikna beinagrindina niður að mitti.

Maður getur lært margt á tveimur vikum. Teikningu, mælingar, ljósmyndun, uppgraftarkerfi, þvott á forngripum, skráningu og allt annað skipulag, t.d. hreinsun verkfæra. Áður en rannsóknin hófst keypti ég mér Yashica MAT 6x6 kassamyndavél, sem ég á enn, og sem hefur þjónað mér dyggilega gegnum árin, en meira gaman var að leika sér með Hasselblad myndavélina sem deildin átti. Margt sem maður hefur búið að síðan, lærði maður á þessum tveimur sólríku vikum í júní 1981, áður en ég fór að grafa á Stóruborg, sem ég greindi lítillega frá í þessari færslu. Það er allt annar handleggur, en fróðlegur. Meira um þann merka stað síðar.

Myndirnar voru teknar af Vilhjálmi Erni Vilhjálmssyni á nýju Yashicuna sína í júní 1981. 

Ítarefni:

https://www.museumskanderborg.dk/%C3%B8m-kloster

2. getraun Fornleifs

 

Nú er Fornleifur kominn aftur heim úr stuttu, fræðilegu ferðalagi, og þá er við hæfi að hafa nýja getraun fyrir lesendur bloggsins - og þessi er létt.

Hvaða fornminjar eru hér á myndinni undir plasti og bak við skothelt gler og girðingu?

Eins og í fyrstu getraun Fornleifs er æskilegt að fræði- og vísindamenn með sérþekkingu á gleri og plasti haldi sig fyrir utan keppnina, enda eru engin verðlaun í boði nema heiðurinn. Fornleifafræðingar eru velkomnir til að spreyta sig, ef þeir eru búnir að uppgötva tölvuna.

Gátan er leyst

Kristján Sveinsson, einnig kallaður Ja Langur, og Sigurður Vigfússon Ljón, tveir mjög fornir karakterar leystu hana. Svona munu svo glerbúrin utan um Jelling steinana líta út, ef allt gengur að óskum arkitektanna sem teiknuðu kassana. Loft og hitastig inni í glerbúrinu verða alltaf rétt og á loftkerfið að varna því að meira kvarnist úr steininum en gerst hefur á síðari árum. Glerið varnar því svo að vitleysingar og fávitar skemmi þessar merku fornleifar Dana, sem þeir eru allir með betri mynd af í vegabréfum sínum en af sjálfum sér.

Ljóshærðar konur, börn og þjóðararfur Dana í búrum, getur þetta orðið fallegra?

Brotakennd fornleifafræði í nýrri bók

Nýlega pantaði ég bókina Upp á yfirborðið: Nýjar rannsóknir í íslenskri fornleifafræði, greinasafn sem einkafyrirtækið Fornleifastofnun Íslands gaf út fyrr á þessu ári. Höfundarnir eru margir og greinarnar í bókinni eru líka afar misjafnar. En eftir að hafa lesið bókina fær maður þá tilfinningu, að þeir sem að henni standa haldi, og trúi jafnvel, að Fornleifastofnun Íslands sé vagga fornleifafræðinnar á Íslandi í dag, hvorki meira né minna. Ég get ekki staðfest þá uppblásnu sjálfsímynd útgefenda bókarinnar, og hef þegar hnotið um margar villur og meinlokur í bókinni og nefni hér nokkrar til að byrja með.

Framhlið og bakhlið leirkersbrotsins frá Gásum. Brotið er ekki stórt. Það er alltaf ljótt og leiðinlegt þegar sentímetrastikan verður stærri en gripurinn á ljósmyndum.

Í grein eftir prófessor í fornleifafræði við HÍ í fornleifafræði, sagnfræðinginn Orra Vésteinsson og aðra, sem kallast 'Efniviður Íslandsögunnar' (bls. 71-93) er m.a. fjallað um hinn forna verslunarstað  Gása í Eyjafirði. Því er haldið fram að þar hafi fundist brot úr svo kölluðu Albarello leirkeri frá 14 öld úr majolicu, og að brotið sé hollenskt (sjá bls. 82). Þetta vakti strax furðu mína, þar sem ég hef mikla þekkingu á leirkerum miðalda úr námi mínu, og sérstaka þekkingu á hollenskri keramik, og kannaðist ekki við neitt þessu líkt úr Niðurlöndum. Ég sá að Orri og meðhöfundar hans halda þessu fram, þó svo að þýsk samstarfskona þeirra úr rannsóknunum, Natascha Mehler, sem skrifaði um brotið í skýrslu um rannsóknina árið 2003 hafi aðeins að velta því fyrir sér sem möguleika, að brotið væri mjög snemmbúinni gerð af majolicu frá Hollandi, en hún sló engu föstu andstætt því sem prófessor Orri gerir nú. 

Ég bar í síðustu viku þessa þessa yfirlýsingu sagnfræðingsins Orra Vésteinssonar og meðhöfunda hans undir sérfræðinga í Hollandi, meðal annarra dr. Sebastiaan Ostkamp sem skrifaði þá grein sem vitnað var í í skýrslu þýska fornleifafræðingsins á Gásum, og sömuleiðis í prófessor Jerzy Gawronski í Amsterdam. Þeir og aðrir eru sammála um að brotið frá Gásum sé ekki úr hollenskri Albarello krukku frá 14. öld. og telur Ostkamp að brotið sér líkast til franskt og staðfesti það persónulega skoðun mína.

Ljósmynd úr Upp á yfirborðið. Engu er líkara en að kambarnir hafi skemmst á Þjóminjasafninu síðan 1994. En "skemmdirnar" eru vegna vegna slælegrar fótósjoppunar.

Átt við ljósmyndir úr ritum annarra

Bókin er full af fallegum myndum frá starfi Fornleifastofnunar Íslands, en það er óhæfa og stuldur þegar menn taka mynd eftir einn færasta ljósmyndara landsins og breyta henni svo vömm er af. Myndin er af haugfé úr kumlinu í Vatnsdal í Patreksfirði og birtist fyrst í grein eftir mig í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994) sem Þjóðminjasafnið gaf út.  Ég raðaði meira að segja gripunum upp fyrir myndatökuna. Í Upp á yfirborðið hefur ljósmyndin verið "photoshoppuð", svörtum bakgrunninum skipt út, þannig að að kambarnir í haugfénu virðast hafa eyðilagst síðan myndin birtist við grein mína árið 1994. Þessi mynd er einmitt við grein eftir Orra Vésteinsson sagnfræðing. Eru slík vinnubrögð sæmandi prófessor í HÍ? Að sjálfsögðu ekki. Þetta er ekkert annað en fúsk, alveg eins og þegar menn segjast hafa fundið eitthvað frá 14. öld, sem þeir vita ekkert um.

Ljósmynd úr grein eftir ritstjóra Fornleifs í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994). Ljósm. Ívar Brynjólfsson/Þjóðminjasafn Íslands.

 

Tilvitnanafúsk og tilgátuþjófnaður

Það undrar mig dálítið að mér hafi ekki verið send bókin án þess að ég þyrfti að borga fyrir hana, þar sem ríkulega er vitnað í fræðigreinar eftir mig um Stöng í Þjórsárdal. En það er vitnað rangt í og aðeins í elstu rit mín, sem virðist vera venjan hjá Fornleifastofnun Íslands og Orra Vésteinssyni. Í yfirliti yfir aldursgreiningar í íslenskri fornleifafræði er vitnar í grein frá 2009 eftir hóp jarðfræðinga, fornvistfræðinga með sagnfræðinginn Orra Vésteinsson sér til reiðar. Í greininn stæra þeir sig af því að hafa uppgötvað að Þjórsárdalur hafi ekki farið í eyði í miklu eldgosi í Heklu árið 1104, eins og íslenskri jarðfræðingar halda enn, og jafnvel ekki fyrr en um 1300. Þessi mikla uppgötvun er reyndar ekki ný af nálinni, og var m.a. sett fram af mér árið 1983 og síðar. Hér  í kafla sem ég kalla Skítleg vinnubrögð í fornleifadeild HÍ benti ég á aðferðir Orra Vésteinssonar, sem hann endurtekur í bókinni Upp á yfirborðið.

Orri Vésteinsson

Árið 2009 voru Orri og meðhöfundar hans að greininni um endalok byggðar í Þjórsárdal í Arctic Anthropology minntir á rangtúlkun og vöntun á heimildum um rannsóknir mínar í Þjórsárdal. Dr. Susan Kaplan ritstjóri ritsins Arctic Anthropology sýndi sóma sinn í að svara kvörtun minni, en Orri og vinir hans sem vitnuðu rangt í rit mín með dylgjum hef ég enn ekki heyrt frá. Enga afsökunarbeiðni hef ég séð. Orri endurtekur nú þessa ófínu aðferðafræði sína í villuriðinni myndabók fyrirtækis sem hann stofnaði og vinnur af og til fyrir með prófessorsstöðu sinni hjá HÍ.

Mér sýnaast jafnvel að tilvitnanavinnubrögð Orra Vésteinssonar séu hreinlega vítaverð í samanburði við "glæp" Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar gegn Halldórseignafélaginu. Ætli Frau Kress myndir æsa sig við Orra, ef ég bæði hana um það?

Yfirlýsingagleði

Glannaleg yfirlýsingagleði fornleifafræðinga og nema sem vinna fyrir Fornleifastofnun Íslands eru greinilega ekki mikið öðruvísi en það sem oft hefur sést í íslenskri fornleifafræði á síðari árum, þar sem við höfum t.d. heyrt um dularfullar grænlenskar konur austur á landi, sem hurfu eins fljótt og þær komu. Við höfum haft fræðimann í heimsókn sem hefur gerst læknir og lagt Egil Skallagrímsson inn með Paget-sjúkdóminn. Svo kom fílamaðurinn við á Skriðuklaustri, en þar voru menn líka að leika sér með lásbogaörvarodd sem var holur að innan, sem er víst séríslensk nýjung. Byggð papa var hér þegar á 6. öld, en fornleifafræðingar hafa bara ekki grafið nógu djúpt segja jú sumir, en sumir kunna heldur ekki að lesa úr C-14 greiningum. Allt eru þetta auðvitað tilgátur, en þessu er slengt út sem alhæfingum í 19 fréttum Sjónvarps. Þessi lausmælgi og yfirlýsingagleði er óvirðing við fornleifafræðina. Að mínu mati tengist þetta m.a. lélegri menntun fornleifafræðinga, en sumir þessara glanna í greininni kenna reyndar fornleifafræði við Háskóla Íslands. Vona ég að nemar þeirra varist vítin.

Ítarefni:

Ostkamp, Sebastiaan 2009: Archaïsche majolica uit de veertiendeeeuwse Nederlanden. Tinglazuur plavuizen en vaatwerk, en hun verwantschap met gebrandschilderd glas.  V o r m e n  u i t  v u u r, N r . 2 0 8, bls. 20-42.

Ostkamp, Sebastiaan 2001: Veertiende-eeuws tinglazuur aardewerk uit de Nederlanden. Rotterdam Papers 11, [Commissie Van Advies Inzake Archeologisch Onderzoek Binnen het Ressort Rotterdam, onder red. von D. Kicken, A. M. Koldewej, J. T. ter Molen], bls. 282-291.