Þegar Ali fann innsigli séra Bernharðs í Varde

Anno 1982 tók ég þátt í fornleifarannsókn á fornum kirkjugarði Sct. Nikolaj kirkju í Varde, bæ á Vestur-Jótlandi. Stjórnanda rannsóknarinnar Mogens Vedsø, eldri nema í miðaldafornleifafræði við Árósarháskóla, bráðvantaði stúdent til að grafa með sér og öðrum nema, Peter Pentz. Rannsóknin var í tímaþröng og næturfrost voru farin að skella á.

Kirkjan hafði verið rifinn fyrr á öldum en leifar hennar sýndu, að hún hefði að einhverju leyti verið byggð úr basaltsteini frá Rínarsvæðinu (frá nágrenni Kölnar) líkt og margar kirkjur á SV-Jótlandi. Steinninn var fluttur til Jótlands með mikilli fyrirhöfn á 12. og 13. öld. Kirkjugarðinn þurfti nú að rannsaka, því bílastæði fyrir einhverja verslun átti að vera þar sem fyrri kynslóðir íbúa Varde höfðu verið lagðir til hinstu hvílu.

Þarna voru rannsakaðar um 350 beinagrindur, flestar mjög vel varðveittar. Einnig munu þarna, áður en ég kom til starfa, hafa fundist leifar stafkirkju, sem líklega hefur staðið þarna áður en kirkja úr steini var reist á 12. öld. Tíminn til rannsókna var skammur. Ég var settur í barnabeinagrindurnar, þar sem Peter gat ekki hugsað sér það, þar sem beinagrindurnar minntu hann víst á börnin hans.

Peter Pentz grefur upp bein í Varde

Við höfðum tvo atvinnuleysingja okkur til að hjálpar. Einn var dálítið seinþroska ,en hinn var skaðaður af drykkju. Ég gat ekki alltaf skilið þá félaga, því þá átti ég erfitt með vesturjóskuna. Þar sem ég var víst eini maðurinn með dökkt, hrokkið hár í Varde á þessum tíma og þessir kynlegu kvistir höfðu aðeins séð og heyrt talað um múslíma í sjónvarpinu, kölluðu þeir mig Ali, því þeim þótti ég líkum einum slíkum. Þeir voru handvissir um að ég væri kominn til bæjarins til að stela frá þeim stúlkunum eða einhverju öðru verðmætu. Ég var hins vega þarna aðeins til að græða pening og man að ég pantaði mér flugmiða til Íslands úr eina peningasímanum á torginu í Varde. Þá kostaði meira að fara til Íslands í krónum talið en nú.

Ég var einnig svo lánssamur að finna eina bitastæða forngripinn við rannsóknir á Sct. Nikolaj í lok nóvember 1982. Það var hálfur innsiglisstimpill sem ég fann við lærlegg beinagrindar. Þetta var gömul beinagrind, og hafði gröfin, sem innsiglið var í, raskast af yngri gröfum, þannig að það eina sem eftir var af hinum látna var lærleggur. Ég fann innsiglið á síðast degi mínum í rannsókninni, og við þrír fornleifanemarnir vorum allir á leið til Árósa í helgarfrí.

Innsiglisstimplar látinna manna voru oft höggnir í tvennt á miðöldum, líkt kreditkort eru það í dag, til að komast í veg fyrri skjalafals og þjófnað að mönnum látnum. Þess vegna finnum við mjög oft brotin innsigli manna í gröfum þeirra.

Meðal þess sem hægt var að lesa á innsiglinu, sem hér er sýnt feitletrað, og þess sem hægt er að geta sér til um, annað hvort sem það var (skammstöfun sem hér er sýnd í  sviga) eða [það sem vantaði, sem hér er sýnt á milli hornklofa], var:

S(IGILLUM): BERN[ARDI:]  [SACER]DOTIS

sem útleggst Innsigli Bernharðs Prests. Við Mogens Vedsø komum við á borgarbókasafninu í Árósum til að skoða yfirlitsrit um miðaldainnsigli í Danmörku, en þar var ekki að finna teikningu af vaxi með líkri innsiglismynd. Þá datt Mogens Vedsø að líta í Resens Atlas, verk sem Peter Hansen Resen fræðimaður og borgarstjóri í Kaupmannahöfn á 17. öld safnaði efni í.

Resen sankaði að sér alls kyns fróðleik á 17. öld, sem var þó fyrst gefið út að hluta til á 20. öld. Resen hafði fyrir sið að láta teikna fyrir sig vaxinnsigli miðaldabréfa sem hann frétti af í söfnum. Við fundum fljótt innsiglismynd sem tilheyrt hafði Bernharði Boossen (eða Bosen) kanoka í Kaupmannahöfn. Sá sem teiknað hefur innsiglið fyrir Resen hefur ekki haft fyrir því að teikna textann, og líklega hefur myndin í vaxinu verið óskýr (sjá myndina efst og teikninguna hér fyrir neðan). En stjarnan og nafnið sem Resen skráði í texta sinn bendir til þess að Bernard Boosen hafi endað daga sína í Varde af einhverjum ástæðum. Vaxinnsigli Bernhards prest, sem Resen lét lýsa var eldi að bráð er Englendingar létu kúlum rigna á Kaupmannhöfn árið 1807. Innsiglið hékk við bréf frá 1389.  Aldur bréfsins kemur vel heim og saman við aldur innsiglisins eins og greina má hann eftir stafagerðinni og sporöskjulaginu.

Innsigli Berents Boossen í Atlas Resens

Við munum líklega aldrei fá vitneskju um, hvernig dauða Bernharðs Boosens bar að í Varde, en hugsast getur að hann hafi verið ættaður frá Jótlandi og verið þar í heimsókn er hann lést.

Frekari upplýsingar um innsigli á miðöldum er hægt að nálgast í tveimur greinum eftir mig í Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags árið 1981 og 1984

Ítarefni:

Vedsø, Mogens og Pentz, Peter. Bernhards Segl. Skalk 1985/1,  bls. 11-15.

Laxerolían á Dauðahafsrúllunum

 

Maður er nefndur Kaare Lund Rasmussen. Hann er prófessor í eðlisfræði við Syddansk Universitet í Óðinsvéum, en var áður m.a. forstöðumaður C-14 aldursgreiningarstofunnar á Þjóðminjasafni Dana, sem því miður hefur verið lögð niður. Kaare er einn af mörgum náttúruvísindamönnum sem ég hef kynnst sem hefur brennandi áhuga á laun fornleifafræðilegra vandamála. Ég leyfi mér að segja að hann sé einn sá fremsti í þeirri röð raunvísindamanna sem hafa áhuga á sögunni. Hann tekur á vandamálunum eins og sannur fornleifafræðingur. Kaare er líka einn af þessum mönnum sem tekist hefur að velja sér skemmtilegustu verkefnin, eða þau hafa valist af honum. Hann hefur aldursgreint sýni frá Þjórsárdal fyrir ritstjóra Fornleifs.

Eitt merkilegasta verkefnið sem sem Kaare Lund Rasmussen hefur tekið að sér er að mínu mati aldursgreiningavandamálið varðandi Dauðahafsrúllurnar svonefndu frá Qumran í eyðimörk Júdeu. Rúllurnar fundust í krukkum í hellum á árunum 1947-56. Fimm þeirra fundu bedúínar og 6 uppgötvuðu fornleifafræðingar síðan. Í rúllunum eru að um 800 mismunandi skjöl eða bækur, misstjórar og af mismunandi gerð. Textarnir eru mestmegnis á hebresku, en einnig eru skjöl á arameísku og grísk, mest textar úr því sem kristnir kalla Gamla testamentið en einnig nokkur fjöldi brota veraldlegra. Rúllurnar fundust að því að er talið er í 11 mismunandi hellum. Þau eru nú til sýnis í Jerúsalem (nokkur brot eru varðveitt í Amman). Hægt er að lesa sum handritanna hér.

 

Sum handritanna frá Qumran eru mjög brotakennd.

Er fyrst var farið að aldursgreina rúllurnar með AMS-geislakolsaðferðinni, sem leyfir miklu minni sýnastærð en við venjubundnar geislakolsaldursgreiningar, komu þær aldursgreiningar á óvart. Þær sýndu miklu yngri aldur en þann sem guðfræðingar, sérfræðingar í málvísinum og fornleifafræðingar höfðu ætlað. En mest var líklega örvæntingin meðal kristinna fræðimanna, sem eins og flestir væntust aldurs frá því 300 f. Kr. fram á 1. öld  e. Kr.  En fyrstu C-14 aldursgreiningarnar sýndu miklu yngri aldursgreiningar, þ.e.a.s. frá 3 öld e. Kr., og þar sem Jesús var hvergi nefndur í rúllunum var komið babb í bátinn. Gat þetta verið fornleifafræðileg/raunvísindaleg sönnun þess að Jesús hafi aldrei verið til? Trúleysingjar voru farnir að gleðjast.

Kaare Lund Rasmussen og samstarfsmaður hans heyrðu um vandamálið varaðand misræmið á milli aldurs geislakolsgreininganna og aldursgreininga annarra vísindamanna. Kaare eygði lausn á á mótsögninni á milli vænts aldurs og geislakolsaldursgreininganna. Þegar hann fór að kanna sögu rannsókna á rúllunum, kom í ljós að á 6. áratug 20. aldar höfðu menn notað laxerolíu (ameríska olíu, olíu úr plöntunni Ricinus communi), til að hreinsa handritin og til að gera bókstafina á þeim skýrari við lestur á bókfellinu og papýrusinum. Olían sogaðist inn í þessar lífrænu leifar. Þetta gerðist þegar rúllurnar voru varðveittar á Rockefeller safninu í Austur-Jerúsalem.

Kaare Lund Rasmussen benti á, og sannaði síðar, við nokkrar mótbárur ísraelsk fornleifafræðings sem ekki kunni að reikna, að laxerolían mengaði sýnin þannig að aldurgreiningarnar sýndu miklu yngri aldur en þau ætt ú í raun og veru að gera. Ef laxerolían yngir handritin er ekkert mark takandi á geilskolsaldursgreiningum á leifum Dauðahafsrúllanna.

Nú hefur Rasmussen og samverkamenn hans hins vegar þróað aðferð til að hreinsa olíuna úr sýnunum áður en aldursgreining fer fram, en enn bíða þeir eftir leyfi frá yfirvöldum í Ísrael til að aldursgreina sýni sem má hreinsa og aldurgreina. Auðveldara er líklega að fá 1000 hryðjuverkamenn úr haldi í Ísrael en að fá sýni til aldursgreiningar á þjóðararfi gyðinga.

Það er þurrt í Qumran.

Dauðahafsrúllurnar eru því enn taldar vera frá frá árunum 250 f. Kr. til 68 e.Kr.,að því er við best vitum, þótt Jesús sé það hvergi nefndur. Jesús kemur í raun og veru þessum rúllum ekkert við. Katólskir fræðimenn settust á rannsóknir á þessum rúllum í upphafi og þótt þær væru komnar undir verndarvæng Ísraels eftir 1967 fengu fræðimenn sem voru gyðingar ekki aðgang að gögnunum fyrr en á 8. og 9. áratug 20. aldar. Kristnir fræðimenn vilja sjá einhver tengsl milli hinnar gyðinglegu trúdeildar sem bjó og varðveitti rúllurnar í Qumran og fyrstu kristnu mannanna. Ekkert slíkt kemur fram á rúllunum eða í öðrum minjum í Qumran. Enginn verður, eins og kunnugt er, spámaður í sínu eigin landi og sérstaklega ekki sonur einhvers snikkara frá Nasaret. Ef Jesús hefði verið sonur læknis eða Nóbelsverðlaunahafa hefði hann kannski fyrr komist á blöð sögunnar.  

Ítarefni:

Kaare Lund Rasmussen,  Kaare Lund, van der Plicht, J., Doudna, G., Nielsen, F., Højrup, P., Stenby, E.H., Pedersen, C. Th., 2009:  THE EFFECTS OF POSSIBLE CONTAMINATION ON THE RADIOCARBON DATING OF THE DEAD SEA SCROLLS II: EMPIRICAL METHODS TO REMOVE CASTOR OIL AND SUGGESTIONS FOR REDATING, RADIOCARBON, Vol 51, Nr 3, 2009, p 1005–1022.

Rasmussen, Kaare Lund, van der Plicht, J., Cryer F.C.,  Doudna, G., Cross, F.M.,  Strugnell, J. 2001. THE EFFECTS OF POSSIBLE CONTAMINATION ON THE RADIOCARBON DATING OF THE DEAD SEA SCROLLS I: CASTOR OIL . RADIOCARBON, Vol 43, Nr 1, 2001, P 127-132.

Bedúínahirðingjarnir Muhammed edh-Dhib (Úlfurinn) Ahmad el-Hamid, Jum’a Muhammed Khalil og Khalil Musa fundu fyrir tilviljun fyrstu rúllurnar í Qumran árið 1947. Myndin efst er af fornleifafræðingnum G. Lankester Harding og dómíníkanaprestinum Roland de Vaux, stjórnanda École Biblique et Archéologique Française í Jerúsalem, við rannsóknir í einum hellanna í Qumran.

Stiklur úr sögu fornleifafræðinnar á Íslandi - 2. hluti

Í fyrstu stiklu Fornleifs þann 29. september sl. var farið inn á ráðningar fornleifafræðinga. Kom þá í ljós að stöðuveitingar í íslenskri fornleifafræði voru og eru enn vandasamar, og færslan fór líka fyrir brjóstið á sumum eins og sannleikurinn gerir oft.

Það er ekkert launungamál, að síðan að kennsla í fornleifafræði hófst við Háskóla Íslands hefur fjölgað mjög í stétt fornleifafræðinga á Íslandi. Verkefnum hefur að sama skapi fækkað eftir efnahagshrunið og nú er ekki lengur hægt að fá vinnu sem fornleifafræðingur ef maður er ekki með próf í greininni, og ef hún er annars vegar í boði, nema ef einhver vill verða prófessor í greininni, þá er valinn sagnfræðingur. Hér um árið var sumum mönnum þó stætt á að kalla sig fornleifafræðing, þó þeir væru það ekki, þangað til að í ljós kom að þeir höfðu ekki skrifað lokaritgerð í greininni (sjá hér og sér í lagi hér). Hvað yrði gert við mann sem kallaði sig lækni án þess að hafa til þess skilríki, menntun og þjálfun?

Stétt fornleifafræðinga er ekki lengur eins fámenn og þegar hin merka kona dr. Ólafía Einarsdóttir, sem var fyrsti fullmenntaði íslenski fornleifafræðingurinn, sótti um vinnu á Þjóðminjasafni Íslands. Þar sat Þjóðminjavörður, Kristján Eldjárn, sem strangt tiltekið var ekki fornleifafræðingur og sá til þess að hún yrði ekki að innanstokksmun á safninu eins og sumir á þeirri stofnun, sem reyndar höfðu engar forsendur til að starfa þar.   

Sjálfur Kristján Eldjárn þurfti nú líka að hafa fyrir því að fá sér vinnu í greininni í upphafi, eins og bréfið hér að neðan frá 1939 ber vott um, (hægt er að lesa það í heild með því að klikka nokkru sinnum á myndina eða að lesa bréf Kristjáns til Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar hér). Fór svo að Eldjárn vann með danska arkitektinum og fornleifafræðingnum Aage Roussell í Þjórsárdal 1939 og gróf m.a. upp rústirnar á Stöng í Þjórsárdal, og sést hann hér á myndinni efst við þá iðju (myndin er í eigu ritstjóra Fornleifs). 

Þetta minnir mig nú á fyrstu vandræði mín við að fá vinnu við fornleifauppgröft. Faðir minn hitti Kristján Eldjárn fyrrverandi forseta að tilviljum vorið 1981 í banka í Reykjavík. Eldjárn vissi gegnum föður minn, sem ég hafði ekki hugmynd um að væri málkunnugur forsetanum, að ég var farinn að nema hin merku fræði, og spurði Eldjárn hvort ég væri kominn með sumarvinnu við fornleifarannsóknir. Mér hafði þá nýlega verið hafnað um starf sem ég sótti um við fornleifarannsóknirnar á Stóruborg undir Eyjafjöllum. Er Eldjárn heyrði það, gerði hann sér lítið fyrir og hringdi í Mjöll Snæsdóttur, sem í stað þess að ráða menntaskólakrakka og vini, réð mig fyrir orð Eldjárns. Mjöll hafði áður ráðið nema í greininni, en þeir höfðu af einhverjum ástæðum haft skamma viðdvöl á bæjarhólnum. Ég vann hjá Mjöll í tvö löng sumur, og Stóraborg var merkileg fornleifanáma.

Ég frétti síðar af þessari "fyrirgreiðslu" frá stjórnanda rannsóknarinnar, sem ekki gat neitað Kristjáni Eldjárn um greiða. Þannig var það nú að þessi sauðalegi piltur á myndinni hér að neðan komst í sína fyrstu fornleifarannsókn á Íslandi með hjálp Kristjáns Eldjárns, sem væntanlega hefur minnst sinna eigin vandræða við vinnuleit sumrin 1939 og 1940. Ekki ónýt vinnumiðlun það. Kristján bauð mér svo í mjög löng morgunkaffi á tveimur sunnudagsmorgnum það sumar og aftur vorið 1982. Um haustið það ár var sá merki maður allur.

Ritstjóri Fornleifs haustið 1981

Pottþéttur biskup

   

Nú, á hinum síðustu og verstu tímum, þegar enginn verður óbarinn biskup, er gott að vita til þess að betra var kannski hægt að reiða sig á menn í þeirri stétt hér fyrr á öldum en nú er.

Hér verður sagt örlítið frá rannsóknum á Páli Skálholtsbiskupi Jónssyni, sem ekki hefur verið miðlað sem skyldi til almennings. 

Páll var laukur góðrar ættar, sonur Jóns Loftssonar í Odda, reyndar á laun, og var Sæmundur á selnum því langafi Páls. Ekki var blóðið síðra í móðurættinni, því móðir Páls  biskups var Ragnheiður systir Þorláks helga, en Páll biskup gekk vasklega í að helga móðurbróður sinn. Páll ólst upp í Odda með engum öðrum en Snorra (Sturlusyni). Það væri hægt að skrifa sunnlenskan knallróman um þá félaga, ef einhver hefur ekki þegar gert það.

Páll menntaðist í Lincoln á Bretlandseyjum. Í Lincoln fékk Páll, meðal margs annar, líklega hugmynd um steinþró þá sem hann var lagður til hinstu hvílu í, því þar um slóðir voru steinkistur algengar. Leifar Páls fundust í haglega höggvinni þró úr íslensku móbergi árið 1954 við fornleifarannsókn í Skálholti.

Þótt Páll væri vel að sér í góðum siðum, fylgdi hann samt venju flestra kollega sinna á Íslandi um fornificationem in oficiae og fékk sér konu, því Páfinn og Erkibiskup voru svo langt í burtu, að Páli datt líklegast ekki í huga að hold þeirra væri líka veikt. Kona Páls, Herdís, drukknaði í Þjórsá árið 1207ásamt dóttur þeirra hjóna. Meðal barna þeirra Páls og Herdísar var einnig Loftur Biskupsson, sem oft kemur við sögu í Sturlungu vegna deilna og fríðleika. Fríðleikann átti hann kannski ekki langt að sækja, því Jóni heitnum Steffensen, beinasérfræðingi, þótti kúpa föður hans harla kvenlegan, þótt eyrun sætu væntanlega lágt á honum. Jón skrifar:

Páls hauskúpa er með nokkru minni nefbreidd og meiri neflengd en meðaltal íslensku hauskúpanna, en óvenjulegur er þessi munur ekki. Andlitið er stórt miðað viðheilabúið. Það er meðallangleitt og með meðalháar augnatóftir, en nokkurt ósamræmi er á þeim því að sú vinstri er talsvert styttri en sú hægri. Nefið er langt miðað við breidd. Kjálkarnir eru sterklegir með nokkurn kjálkagarð eða torus, tennur talsvert slitnar, en fallegar, án skemmda. Engan endajaxlanna hefur Páll tekið, en það er algengt á íslenskum hauskúpunum til forna. Yfirleitt er andlitið vel mótað og fínlegt, svo að trúlegt er að Páll hafi verið fríður sýnum, ef til vill með dálítið kvenlegt útlit, en í öllu íslendingslegt andlitsfall. 

     Jökull Jakobsson, uppgraftarsveinn í Skálholti, bograr hér yfir kistu Páls biskups árið 1954.

Aldursgreining á Páli 

Fyrir nokkrum árum síðan var beinflís úr Páli send með flugvél til Árósa í Danmörku í tösku Árnýjar konu Össurar Skarphéðinssonar, svo við nefnum höfðingja og dýrlinga nútímans. Við háskólann í Árósum, sem er minn gamli skóli, og bestur háskóla á Norðurlöndum skv. úttektum, var Páll aldursgreindur á AMS-geislakolsaldursgreiningarstofunni sem þar er starfrækt.

Páll fæddist árið 1155 og andaðist i 1211. Kolefnisalaldursgreiningin á Páli gaf mæliniðurstöðuna 918 +/- 28 C14 ár fyrir 1950, sem umreiknuð eftir breytileika 14C gegnum tímann gefur  aldursgreininguna 1031-1176 e. Kr. Cal. við 2 staðalfrávik (2σ/95% líkindi). En þá niðurstöðu verður að leiðrétta vegna innihalds gamals kolefnis 13C sem safnast t.d. í beinum manna sem borða mikinn fisk, þannig að aldursgreining verður eldri en hún á að vera. Páll hefur borðað nokkuð mikinn fisk og hefur 17% matar hans samanstaðið af sjávarfangi.

Línurit þetta er úr grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur og annarra (2000)

Umreiknuð/leiðrétt aldursgreining beinflísarinnar úr Páli biskup með tilliti til 13C innihalds beinanna er 1165-1220 við tvö staðalfrávik. Það er ekki fjarri ævitíma Páls 1155-1211. Ekki gæti það verið öllu betra með nokkurri aldursgreiningu og leikur því vart nokkur vafi á því, að það er Páll biskup sem lá í kistu sinni.

Aldursgreiningar á beinagreindum úr kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem nokkrar hafa verið greindar áður fyrir ritstjóra Fornleifs (og birtar í grein sem ekki er nefnd í grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur et. al.) voru einnig gerðar í tengslum við rannsóknina sem Páll biskup komst með í. Aldursgreiningar þeirra beina sýna, eins og ég hafði haldið fram síðan 1983, við miklar mótbárur kollega og sér í lagi jarðfræðinga, að byggð í Þjórsárdal lagðist ekki af fyrr en á 13. öld. og á sumum bæjum ekki fyrr en um 1300.

Ítarefni:

Jón Steffensen 1988: í "Líkamsleifar Skálholt 1954-1953". Í Kristján Eldjárn, Christie Håkon, Steffensen, Jón (Ritstjóri Hörður Ágústsson), Skálholt Fornleifarannsókn 1954-1958 , bls. 159 ff. [Þjóðminjasafn/Lögberg].

Sveinbjörnsdóttir, Árný E, Heinemeier, Jan et al. 2008 "Dietary Reconstruction and Resorvoir Correction of 14C Dates on Bones from Pagan and Early Christian Graves in Iceland". RADIOCARBON, Vol 52, Nr 2-3, 2010.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990: "Kolefnisaldursgreiningar og íslensk fornleifafræði". Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags 1990, bls. 35-70, sjá hér.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2007. Fyrri bloggfærsla.

Kolbeinn Þorleifsson 1982: "Lincoln og Ísland á 12. öld". Lesbók Morgunblaðsins,  28.8.1982. 28. tölublað. Sjá hér.

Haus af bagli Páls biskups sem fannst í steinþró hans árið 1954.

Hvalur á Stöng

Hljómar þetta ekki eins og forréttur á veitingastað í höfuðborginni, sem ögrar blygðunarsemi veikgeðja útlendinga sem óska þess heitast að geta synt, blístrað og borðað sushi með hvölum í heimshöfunum áður en haldið skal út í nóttina til að horfa á norðurljós?

Á Stöng í Þjórsárdal hefur reyndar fundist hvalur, eða réttara sagt brunnar leifar hvals. Sagan en svona:

Árið 1993 fundum við sem rannsökuðum á Stöng í Þjórsárdal eldaholu með móösku og viðarkolasalla og í henni ýmsar leifar, t.d. brot kambs (greiðu) og brenndra beina. Eldaholan fannst undir skála, sem lá undir smiðju, sem aftur lá undir kirkjurúst, sem síðar varð að skemmu. Eldaholan hefur verið grafin í lok 9. aldar eða í byrjun þeirrar 10., ef dæma má út frá landnámslaginu, sem þarna markaði greinileg mörk. Engin búseta virðist hafa verið á Stöng áður en það gjóskulag féll, og eldaholan eru leifar eins af fyrstu verkum ábúenda á staðnum.

A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Snið sem sýnir hvernig eldaholan hefur verið grafin niður í gegnum Landnámslagið. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Beinin í eldaholunni ollu því að ég fór að velta því fyrir mér hvort þau gætu verið úr manni og að holan væri brunakuml. Ég fór í október árið 1996 með sýni af þeim til Svíþjóðar til norska beinasérfræðingsins Torstein Sjøvold sem var prófessor í Stokkhólmi, og er mest þekktur fyrir rannsóknir sínar á íslíkinu Ötzi, sem allir þekkja í sjón. Thorstein þurfti ekki að skoða beinin lengi áður en hann komst að þeirri niðurstöðu að beinin væru úr öðru spendýri en manni, þ.e.a.s. hval.

 

Hvort menn hafi verið að borða hval uppi í Þjórsárdal vitum við ekki. En það er ekki með öllu útilokað. Líklegra þykir mér þó, að einhver gripur úr hvalbeini, t.d. leifar hvalbeinsspjalds, líku þessu á myndinni hér að ofan sem er frá Norður Noregi, hafi lent í eldinum. Útiloka ég því ekki að holan á Stöng, sem ekki er fullrannsökuð,sé hugsanlega brunakuml.

Vonandi verður hægt að rannsaka það og margt annað á Stöng á næstu árum.

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2010:  Úrvinnsla úr niðurstöðum Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal, Áfangaskýrsla fyrir 2009.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: "Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret på Island". I J.F.Krøger og H.-R. Naley. Nordsjøen.Handel, religion og politikk. Karmøyseminaret 1994 og 1995. Dreyer bok. Stavanger, bls. 118-139.

Gullnæla frá Skipholti

Nælu þessa afhenti Jóhann Briem prófastur í Hruna Forngripasafninu árið 1870. Lítið segir Sigurður Guðmundsson málari um hana í safnskrá Þjóðminjasafnsins  nema að hún hafi lengi verið í eigu langfeðga í Skipholti í Hrunamannahreppi og er hún metin til 5 ríkisdala.

Mjög vönduð smíð er á nælunni sem ber safnnúmerið Þjms. 803. Hún er rúmir 2 sm að ummáli þar sem það er mest og 2 mm þar sem hún er þykkust. Mikið gull er því ekki í gripnum. Nælan er samsett af tveimur vængjuðum drekum, sem mynda hring með bolnum. Þeir snúa saman hausunum að ásnum sem þornið leikur á, en vinda hins vegar hölum saman, og enda þeir í höggormshausum. Út frá stíl og verklagi er sennilegast að nælan sé frá 12. öld eða byrjun þerrar 13.

Slík drekadýr voru í goðsögnum Forn-Grikkja og í furðudýrafræði (Bestiarium) miðalda kölluð Amphisbaena, sem þýðir að þau gátu jafnauðveldlega gengið fram og aftur. Þetta voru hin verstu dýr, hvorki fugl né fiskur, en skaðlaus ef þau horfðust í augu hvort við annað eða í spegil.

Amphisbaena

Einhver máttur hefur eflaust verið eignaður nælunni. Furðudýr, drekar, rándýr, púkar og djöflar voru oft á skreytingum á dyrabúnaði kirkna um alla Evrópu á miðöldum. Vafalaust var tilgangurinn með því sú hugsum að með illu megi illt út reka. Stórir dyrahringir úr bronsi, sem eru alveg eins í laginu og nælan frá Skipholti  hafa verið á kirkjuhurðum í Noregi (t.d. í Norderhov og Hjartdal í Þelamörk) og vonandi bægt illum vættum frá söfnuðunum.

Annar miðaldahlutur úr gulli, forláta vafningshringur (Þjms. 804) með áletrunina Halldor(a) jons. Dotter innan í, hefur einnig fundist í Skipholti. Vera kann að í Skipholti hafi í einhvern tíman verið ríkir bændur þar sem tveir fegurstu skartgripir íslenskra miðalda hafa varðveist þar. Þess má geta að Jón bróðið Fjalla-Eyvindar bjó í Skipholti um miðja 18. öld.

Gullhlutirnir frá Skipholti eru meðal fárra gripa úr gulli sem varðveist hafa frá fyrri öldum á Íslandi. Skíragull er ekki oft nefnt í fornbókmenntum okkar Íslendinga. Enn sjaldnar finnst það á forngripum. Þá er það oftast sem logagylling á hlutum úr bronsi. Aðeins hefur fundist einn gripur úr hreinu gulli frá söguöld og er það lítill hnappur úr gullþráðum sem fannst í kumli.

Ef verðmæti gulls er tekið sem mælikvarði á efnahag og afkomu, er auðvelt að álykta að á Íslandi hafi þjóðfélagsskipan verið öðruvísi á landnámsöld en ráða mætti af sumum Íslendinga sögum. Raunsæ túlkun á ritheimildum, sem og á efnislegri menningu fyrstu landnemanna segir sömu sögu. Íslendingar voru bændur sem leituðu betri afkomu hér en í heimasveitum sínum í Noregi og á Bretlandseyjum þar sem bújarðir voru vandfengnar. Þeir tóku með sér búsmala sinn, mismunandi menningu, hefðir og reynslu, sem aðlöguðust misjafnlega fljótt aðstæðum á Íslandi.

Sumir þættir hinnar upphaflegu menningar og efnahags hafa heldur aldrei breyst að ráði. Menn héldu tryggð við sauðféð, sem reyndist lífseigara en t.d. nautpeningur og var sauðaeign því miklu hagkvæmari en akuryrkja. Sauðkindin varð því gull landsmanna. Aðra kosti eygðu menn ekki fyrr en seint og síðar meir.

Gull og gildir sjóðir voru vafalaust lítils virði fyrir efnahag eyjarskeggja, sem byggðu nær allt á landbúnaði. Ef til vill hafa einstaka menn þó lumað á digurri sjóðum, eins og þeim sem er greint frá í rituðum heimildum miðalda. Tilgangur fornleifafræðinga er ekki aðeins að leita að þeim, heldur að gefa sem gleggsta mynd af þeirri þjóðfélagsgerð og efnahag sem ríkti, út frá þekkingu sem við höfum í nútímanum.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið

Undarlegt efni

Oft vakna fleiri spurningar við fornleifarannsóknir en þær mörgu sem fyrir voru.

Fornleifafræðingar geta alls ekki svarað öllum spurningum sjálfir, þótt stundum gæti svo virst í fljótu bragði. Þeir hafa aðra sérfræðingum sér til hjálpar, oft færa náttúruvísindamenn, sem ráða yfir tækjum og tækni sem fornleifafræðingar kunna ekkert á. Þetta þýðir þó ekki að fornleifafræðingar hafi, eða þurfi að hafa blinda trú á því sem tæki annarra fræðimanna segja. Tæki eru búin til og stjórnað af mönnum og tæki geta því gefið rangar niðurstöður. Errare machinam est.

Fornleifafræðingar standa oft frammi fyrir vandamálum vegna þess að náttúrvísindamenn líta á vandamál og lausnir á annan hátt en menn í hugvísindunum. Í náttúruvísundum eiga hlutirnir það til að vera ekki afstæðir fyrr en sýnt er fram á að tækin og tæknin dygðu ekki til. Tökum dæmi. Fornleifafræðingur fær gerða kolefnisaldursgreiningu sem sýnir niðurstöðuna 600 e. Kr. +/- 50  Hvað gera fornleifafræðingar ef slík niðurstaða fæst úr sama lagi og mynt sem er frá 1010 e. Kr. ? Tæki geta ekki alltaf svarað öllum spurningum, þó stundum gæti svo virst. Tæki eiga það líka til að skapa fleir spurningar en fyrir voru. Þannig eru vísindin. Þá leitum við lausna, eða sum okkar.

En hér ætlaði ég að segja frá rannsókn sem er "pottþétt", þótt gömul sé. Fyrsta náttúrvísindalega greiningin sem gerð var fyrir fornleifafræðina á Íslandi var gerð í Kaupmannahöfn árið 1886 af Vilhelm Storch forstöðumanni rannsóknarstofu í lanbúnaðarhægfræðilegum rannsóknum (Landøkonmiske Forsøg) við Konunglega Landbúnaðarháskólann á Friðriksbergi. Niðurstöðurnar birti hann fyrst í litlum bæklingi á dönsku, sem gefinn var út  í Kaupmannahöfn af Hinu íslenzka Fornleifafélagi, sem bar heitið

Kemiske og Mikroskopiske Undersogelser af Et Ejendommeligt Stof, fundet ved Udgravninger, foretagne for det islandkse Oldsagssalskab (fornleifafélag) af Sigurd Vigfusson paa Bergthorshvol i Island, hvor ifølge den gamle Beretning om Njal, Hans Hustru og Hans Sønner indebrændtes Aar 1011.

Sigurður Vigfússon forstöðumaður Fornminjasafnsins, sem þá var á loftinu í Alþingishúsinu í Reykjavík, hafði samband við Vilhelm Ludvig Finsen í Kaupmannahöfn og sendi honum nokkur sýni af undarlegu efni, sem hann hafði grafið upp á Bergþórshvoli árið 1883 (sjá grein Sigurðar Vigfússonar). Þetta voru hnullungar af hvítu efni, frauðkenndu, sem Sigurður og aðrir töldu geta verið leifar af skyri Bergþóru. Vilhjálmur Ludvig Finsen (1823-1892) leitaði til nokkurra manna til að fá gerða efnagreiningu vísuðu allir á  Vilhelm Storch, sem rannsakaði efnið mjög nákvæmlega og skrifaði afar lærða grein sem nú er hægt að lesa í fyrsta sinn í pdf-sniði hér. Greinin birtist einnig í íslenskri þýðingu í Árbók Fornleifafélagsins árið 1887, sjá hér.

 Vilhelm Storch (1837-1918)

Til að gera langt má stutt, þá var Storch mjög nákvæmur og varfærinn maður, sem velti öllum hlutum fyrir sér. Hann gaf engin ákveðin svör um hvort sýni 1 (sjá mynd) væri af skyri, en hin sýnin 2-4 taldi hann nær örugglega vera af osti. Storch fékk Vilhelm Finsen til að senda sér skyr frá Íslandi til að geta gert samanburð í efnagreiningunni. Storch gat með vissu sagt að leifar mjólkurleifanna frá Bergþórshvoli hefðu verið í tengslum við tré sem hafði brunnið, enda fann Sigurður Vigfússon efnið undir 2 álna lagi af ösku.

Sigurður Vigfússon (1828-1892) i kósakkafornmannabúning sínum

Samkvæmt Storch var það líklegast ostur Bergþóru og Njáls frekar en skyr, sem Sigurður Vigfússon gróf niður á árið 1883. Kannski skildi Storch þó ekki alveg framleiðslumáta skyrs, en skyr er í raun ferskur súrostur.

Gaman væri að fá gerða greiningu á efninu aftur, svo og aldursgreiningu. Það eru enn til leifar af því á Þjóðminjasafninu. Fornleifur vill vita hvor slett var skyri eða hvort það var ostur sem kraumaði undir brenndri þekju Bergþórshvols. Osturinn/skyrið gæt vel verið úr meintri Njálsbrennu árið 1011, þótt menn hafi lengi talið rústirnar þar sem rannsakaðar voru á 5. áratug síðustu aldar vera frá 11. eða 12. öld. Sjá grein Kristjáns Eldjárns og Gísla Gestssonar. Tvö sýni, eitt af koluðu birki sem kolefnisaldursgreint var í Kaupmannahöfn (K-580) og hitt af koluðu heyi og korni, sem aldursgreint var í Saskachewan (S-66), útiloka ekkert í þeim efnum, en aldursgreiningarnar voru reyndar gerðar í árdaga geislakolsaldurgreininga. Sjá hér.

K 580

S-66 

Aðrir fræðingar velta svo fyrir sér öðru undarlegu efni og óefniskenndara í Njálu, eins og hvort Njáll hafi verið hommi, og er það af hinu besta. En ég tel þó að osturinn á Bergþórshváli hafi frekar lokkað að unga menn eins og Gunnar á Hlíðarenda, en vel girtur Njáll Þorgeirsson.  

Er nema von að Gunnar á Hlíðarenda hafi verið eins og grár köttur á Bergþórshvoli, þegar nóg var þar til af ostinum? Hvállinn hefur líkast til verið eins konar Dominos Pizza síns tíma.

Fiskur frá Íslandsmiðum í hollensku skipi ?

Jólanótt árið 1593 sukku 24 skip í aftaka suðvestanstormi við strendur Hollands á grynningum alræmdu við eyjuna Texel. Talið er að um 1050 sjómenn hafi farist þessa nótt. Eitt af þeim skipum sem fórust í þessu mikla óveðri var rannsakað af fornleifafræðingum á árunum 1987-1997. Verkefnið er hluti af miklu stærra verkefni neðansjávarfornleifafræðinga hjá stofnun fyrir neðansjávarfornleifafræði (ROB/NISA, sem í dag er hluti af Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) í Hollandi. Skipið sem hér greinir frá hefur fengið nafnið Scheurrak SO1. Það var stórt hollensk verslunarskip, 34 metrar að lengd og 8 metrar breytt. Skipið var byggt eftir 1571 samkvæmt trjáhringaaldursgreiningu.

Lestar skipsins voru fullar af korni frá Eystrasaltslöndum er það sökk, en einnig fundust í skipinu níu tunnur á efstu lest og þremur þeirra voru miklar leifar af fiski. Fiskur þessi hefur verið rannsakaður og er líklegt að þetta hafi verið skreið sem veidd og unnin í norðurhöfum og þá líklega við Íslandsstrendur.

Skreið 

Fornvistfræðingurinn Dick C. Brinkhuizen skrifaði árið 1994 merkilega grein, sem ég fékk eintak af hjá kollega mínum á Sjóminjasafninu í Amsterdam (Nederlands Scheepvaartsmuseum). Brinkhuizen kemst af þeirri niðurstöðu, að fiskurinn í tunnunum hafi mestmegnis verið þorskur (Gadus morhua), en einnig var þar að finna keilu (Brosme brosme) og löngu (Molva molva). Brinkhuizen telur að fiskurinn hafi verið matur áhafnarinnar. Sjáið einnig safn merkilegra forngripa sem fundust í skipsflakinu Scheuraak SO1 hér.

Fiskibeinin eru skorin/hafa skurðarmerkri á þann hátt að enginn vafi getur leikið á því að fiskurinn hafi verið verkaður sem skreið. Taldi Brinkhuizen líklegt vegna stærðar fisksins og tegundanna, að hann sé ættaður úr "norðurhluta Norðursjávar eða t.d. frá Íslandsströndum". Það síðasta er nokkru líklegra, vegna þess að skreiðarverkun var líklega erfið á svæðum við Norðursjó.

Leifar þeirrar skreiðar sem fannst í SO1 flakinu, er líklega það sem hér fyrr á öldum var kallaður Malflattur fiskur á Íslandi, eða plattfiskur á Hansaramáli eða stokkfiskur. Malflattur fiskur var einnig kallaður kviðflattur eða reithertur.              

Dökku svæðin eru þeir hlutar beinanna sem fundust í tunnunum og línurnar gefa til kynna hvar skorið hefur verið og hvernig. 

 

Þýska öldin (16. öldin) sem íslenskir sagnfræðingar kalla svo, var kannski ekki meira þýsk en nokkuð annað. Virðist sem Hollendingar/Niðurlendingar hafi í Hansasambandinu gert sig mjög heimakomna á Íslandi á 16. öldinni. Verslunin á þessum tíma í Hansasambandinu var alþjóðleg í vissum skilningi. Fiskinn gætu Hollendingar hafa keypt í Brimum, en alveg eins hafa sótt hann sjálfir.

Í dag er reyndar hægt að rannsaka hvaðan fiskur sem finnst við fornleifarannsóknir er uppruninn með DNA- rannsóknum. Hefur ritstjóri Fornleifs farið þess á leit við þá stofnun í Hollandi, sem sér um minjar frá SO1, að hún hafi samvinnu um rannsókn beinanna frá SO1 við íslenska fornleifa- og líffræðinga.

Kynning á skipinu á YouTube

 

Mynd efst: Tunnubotn og fiskibein úr SO1.

Ítarefni:

Brinkhizen, Dick C. 1994: "Some notes on fish remains from the late 16th century merchant vessel Scheuraak SO1": Offprint from: Fish Exploitation in the Past; Proceedings fo the seventh meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group. Edited by W. van Neer. Annales du Musée Royal de l´Afrique Centrale, Sciences Zoologiques no 274, Trevuren, 197-205.

Lúðvík Kristjánsson: Skreiðarverkur. Íslenzkir Sjávarhættir 4, s. 310-316.

Vatnslitateikning eftir Allaert var Everdingen (ca. 1650). Teylers Museum Haarlem. Klikkið á myndina til að sjá hana stærri. Er þetta mynd frá Íslandsströndum?

Veni Vidi Vici

Alltaf finnst eitthvað skemmtilegt í jörðinni.

Vorið 2009 fannst forláta gullhringur vestan við Þingvallakirkju. Þetta kom í fréttum og sumarið 2009 var gripurinn kosinn gripur mánaðarins á vefsíðu Þjóðminjasafns Íslands. Þar, eins og í frétt Morgunblaðsins, var því haldið fram að þetta væri innsiglishringur og að á honum stæði F og I, og að þar væri jafnvel hægt að sjá kórónu og skjöld.

Ég var spurður um álit mitt á þessum grip. Ég var sammála því að hringurinn væri úr gulli og að steinninn væri blóðsteinn (heliotrop). Ég taldi af myndum að dæma, að gullkarat hans væri mjög lágt.

Ég er hins vegar ekki sammála sérfræðingi Seðlabankans um áletrun þá sem skorin er í stein hringsins. Sérfræðingurinn er oft fenginn til að tjá um sig um áletranir og myntir.

Í stein hringsins er skorið  A ω og I sem ekki þýðir neitt annað en Alfa, Omega Ω (með litlum staf) og Iesous, skrifað upp á grísku. Skammstöfun fyrir Jesús, Upphafið og Endinn.

Til að kóróna þetta, er það sem sérfræðingur Seðlabankans taldi vera kórónu, þrjú V, V V V, sem samkvæmt þessum fornleifafræðingi er skammstöfun fyrir Veni, Vidi, Vici. Þessi fleygu orð Cæsars hafa oft verið tengd Jesús, sem kom sá og sigraði.

Þjóðminjasafn Íslands sættir sig örugglega ekki við þessa túlkun, enda í engu greint frá henni á vefsíðu safnsins. Ekki óskað eftir störfum mínum og skoðunum framvegis árið 1996. Það gildir væntanlega fyrir niðurstöður mínar og álit líka.

Innsiglishringur, er gripur mánaðarins í júlí 2009 kannski ekki, og ekki hringur Jesús. En næsta líklegt tel ég að hann sé frá 18. eða 19. öld. og gæti jafnvel verið frímúrara- eða regluhringur.

Leyfi ég mér að minna á önnur innsigli sem ég hef skrifað um. Sjá t.d. hér.

Færsla þessi birtist áður hér þann 26.11.2009

ω

1. getraun Fornleifs

 

Ríðum nú á vaðið með fyrstu fornleifagetraun Fornleifs. Gripurinn á myndinni er getraunin. Svarið vinsamlegast eftirfarandi spurningum:

Hvað er þetta og úr hvaða efni?

Hvaðan er gripurinn?

Frá hvaða tíma er hann?

Hvenær kemur þessi gripur út?

Þið hafið viku til að svara. Skrifið svör ykkar í athugasemdir. Gripurinn er 16,2 sm að lengd.

Fornleifafræðingar og aðrir sérfræðingar, nema tannlæknar, eru útilokaðir frá þessum leik.