Hin fagra framtíð

Árið 1837 eða 1838 las einn langalangafi minn um rafmagnaðan heim framtíðarinnar.  Í uppfræðandi ársriti fyrir upplýstan almúgann, Nederlandsch Magazijn sem gefið var út í Amsterdam, mátti það ár lesa um unaðssemdir framtíðarinnar með rafmagni og raflýsingu og þá möguleika sem rafstraumur átti eftir að gefa mönnum.

 

Meðal þess sem menn dreymdi um var ljósapera, nánar tiltekið ljósrör (flikkerlicht), þar sem menn ímynduðu sér að lýsing skapaðist ef straumur yrði leiddur gegnum tinþráð. Rafmagnið ímynduðu menn sér að kæmi fyrst og fremst úr batteríum, svokölluðum Leydenflöskum.  Menn trúðu því, að ef þær væru margar settar saman væri til frambúðar von um að hægt væri að nota strauminn til lýsingar.

 

Leydenflöskubatterí

Einnig gat karlinn lesið um unaðssemdir glerplötu sem á hafði verið sett tinþynna. Í þynnuna átti að skera út bókstafi með vasahníf! og svo leiða í gegnum þynnuna straum svo bókstafirnir lýstu með flöktandi ljósi (flikkerend licht).

Dreymdi menn þarna um fyrstu ljósaskiltin, fyrstu skjáina eða IPad ?

Langalangafi hefur vart trúað þessu rugli og tautað einhverja teutónísku með hrákahljóði í skeggið. Hann kveikti aldrei á perunni, svo mikið er víst. En nú eru þessi framtíðarsýn samtíðarmanna hans fornleifar einar og löngu kulnaðir draumar um bjarta framtíð.

Ice and fire

Fornleifafræðingar með söfnunaráráttu eru fáir til, og það er illa séð að fólk í þeirri stétt sé að koma sér upp einkasöfnum. Ef þeir nenna að safna fram yfir það sem þeir grafa upp, er það venjulega allt annars eðlis en jarðfundnir gripir.

Sjálfur er ég ekki haldinn söfnunaráráttu, en hef þó haft ákveðna gleði af að safna hlutum sem ég tel skemmtilega, einkennilega og sem t.d. tengjast Íslandi á einn eða annan hátt. 

Ég hef í nokkur ár safnað öllu sem ég finn um veitingastaðinn Iceland á Broadway í New York (sjá hér). Ég þekki það vel til þess staðar, þó ég hafi aldrei komið þar, að ég sé strax þegar vankunnugir viðvaningar telja auðtrúa fólki í trú um þeir viti allt um þennan sögufræga stað. 

Nýlega keypti ég á eBay eldspýtnabréf sem forðum varð deilt út á Iceland á Broadway, og er ég nokkuð stoltur af þeim kaupum og deili hér með ykkur myndum. Þessa eldspýtur eru frá því á fyrri hluta 5. áratugarins. Eins og þið sjáið var íslenska "smörgásborðið" mjög rómað. Barinn var líka vel þekktur. 

Hjón og ljón

 

Oft er erfitt að segja til um aldur gripa. Nýtni eða endurnotkun verður til þess að gripir frá ýmsum tímum eru settir saman og valda þá oft vísindamönnum miklum heilabrotum. Þessi virðulegu útskornu hjón, sem vafalaust hafa farið á flakk, hafa lent á spýtu sem líklega er miklu eldri en þau. Á spýtuna, sem er undir þeim, eru skorin tvö ljón. Bæði ljónaspýtan og hjónin eru úr birki og hafa einhvern tíma verið máluð. Nú er ljónaspýtan orði mjög máð en litirnir á karli og kerlingu eru ennþá greinilegir.

Sé hugsað að uppruna verksins er fátt til stuðnings. Jón Jónsson hreppstjóri á Munkaþverá í Eyjafirði gaf safninu gripinn árið 1873 en honum fylgdi engin saga. Því verður að leita upprunans í hlutnum sjálfum.

Mannslíkönin ná rétt niður fyrir brjóst og eru 27 cm og 35 cm að hæð. Bæði líkönin eru samsett. Framhlutinn af hempu konunnar er sérstakt stykki Það er fellt undir háls henni og að bakhluta hempunnar. Þessi framhluti er festur með trénöglum sem ganga í genum líkanið. Líkan karlsins er sett saman á svipaðan hátt, þar er treyjubakið fellt i að aftan en nær sá hluti upp á hnakka. Í gegnum karlinn eru líka tveir naglar til að halda honum saman.

Karlinn og kerlingin eru vafalaust skorin út á seinni hluta 18. aldar eða fyrri hluta þeirrar 19. Konan hefur kraga um hálsinn og er í hempu með leggingum í kringum hálsmálið og niður með börmum. Hempan er krækt niður á mitt brjóstið, en þar fyrir neðan sér í rautt. Þessi búnaður kemur vel heim og saman við búninga um aldamótin 1800. Þá höfðu pípukragarnir vikið en undirlag þeirra hélst sem kragi. Höfuðklútar voru algengir og hempan var notuð fram yfir aldamótin 1800. Klæðnaður karlsins er líka dæmigerður fyrir þennan tíma. Hugsanalegt er að karlinn og kerlingin hafi upphaflega verið fest á
rúmstólpa eða stól. Í Þjóðminjasafni er til rúmstokkur með stólpa frá Laufási í Eyjafirði, frá miðri 18. öld, sem á er skorið mannslíkneski og svipar til hjónanna frá Munkaþverá.

Spýtan sem líkönin standa á er 39 cm að lengd. Ljónin sem á hana eru skorin liggja og snúa hölum saman og leggja þá upp á bökin. Afar ólíklegt er að hjónin hafi upphaflega staðið á ljónaspýtunni. Þau passa illa á hana, standa út af og falla ekki vel að yfirborði spýtunnar. Auk þess er stíll útskurðarins allur annar. Ljónin sem hafa stór og sakleysisleg kringlótt augu með bogadregnum augabrúnum eru greinilega í rómönskun stíl og svipar mjög til ljóna sem algeng eru í alls kyns kirkjulist á 12 og 13. öld. Líkjast þau ljónum á útskurði í norskum stafkirkjum, á dönskum granítkirkjum og skírnarfontum frá
Gotlandi.

Athyglisvert er laufskrúðið á milli ljónanna. Nærri alveg ein ljón með laufskrúð á milli sín eru á broti úr steini sem fannst við fornleifarannsókn í dómkirkjunni í Niðarósi. Hann var undir turni elstu miðaldasteinkirkjunnar. Tvö ljón með tré, blóm eða pálmasúlu á milli sín eru oft á steinbogum fyrir dyrum kirkna frá fyrri hluta miðalda, sérstaklega þó í Danmörku. Algengt er í miðaldalist að tvö ljón beri súlu eða tré, sem táknaði súlu sannleikans, þ.e.a.s. krossinn, Tvö ljón með laufskrúð á milli sín eru í miðaldalist oft undirstaða róðu, lífstrésins sem á latínu heitri arbor vitae, öðru nafni crux florida, eða blómakrossinn

Mjög líklegt er að ljónaspýtan hafi upphaflega verið undirstaða róðukross á altari eða ofan á kórþili. Róða þýðir upphaflega staur eða eða súla. Ferkantað gat er í gegnum miðja spýtuna og gæti kross hæglega hafa verið skorðaður þar. Hugsanlegt er einnig að götin, sem líkönin hafa verið skorðuð í, hafi upphaflega verið fyrir Maríu mey og Jóhannes, sem oft eru sýnd standa við krossinn.

Það er ekki hægt að útiloka að ljónaspýtan sér frá því um 1200, en hugsanlega er hún eitthvað yngri. Á Munkaþverá var kirkja og klaustur frá árinu 1155 til siðaskipta. Þess má geta að um leið og líkneskin komu á safnið komu fleiri hlutir frá Munkaþverá, m.a. fjöl frá miðöldum sem hugsanlega er komin úr kirkju (Þjms. 964). 

Grein þessi er eftir Vilhjálm Örn Vilhjálmsson og Berglaugu Skúladóttur og birtist árið 1994 í hinni stórmerkilegu bók Gersemar og þarfaþing; Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands. Ritstjóri Árni Björnsson, bls. 32-33. Heimildaskrá á bls. 282.

Hjónin og ljónin hafa safnnúmerið Þjms. 960.

Ljósmynd Ívar Brynjólfsson, Þjóðminjasafn Íslands.

 

Viðbót: Höfundur er í dag ekki lengur sammála aldurgreiningu á hjónunum, sem byggðu á fræðum Elsu E. Guðjónssons. 1750-1775 finnst mér líklegri aldur út frá tísku karlsins, jafnvel þótt tekið sé tillit til að tískan hafi ekki komið eins fljótt til Íslands og úti í hinum stóra heimi.

9. getraun Fornleifs

Ha krakkar, nú er vor í lofti, eins og Vigdís forseti sagði oft, og því tilvalið að hafa getraun:

Hvað er það sem sést á myndinni?

Hve gamalt er það?

Hvaðan er það ættað?

Hvar er það nú?

Vanhæfni á Þjóðminjasafni, enn og aftur

Enn einu sinni sýnir Þjóðminjasafnið vanhæfni starfsmanna sinna opinberlega. Nú síðast voru það litlir fræðilegir burðir Lilju Árnadóttur sem landsmenn fengu sýnishorn af í fréttum ríkisfjölmiðilsins ótrúverðuga. Nýlega hreppti Lilja Árnadóttir rannsóknarstöðu í nafni Kristjáns Eldjárns fyrir framan nefið á 16 öðrum umsækjendum. Sú stöðuveiting átti sér stað eftir að Ástráður Erlendsson bókmenntafræðingur og forseti Hugvísindasviðs Háskóla Íslands gerðist skyndilega álitsgjafi í ráðningarmálum Þjóðminjasafnsins. Menn spyrja sig nú, hvaða vit prófessor Ástráður hafi yfirleitt á þess háttar. Svörin verða eins sauðaleg og fá og þegar þjóðminjavörður segir alþjóð að það sé í himnalagi að spara næturvarðmanninn yfir handritaarfinum í Þjóðmenningarhúsinu. Þetta er skammarlegt fyrir Þjóðminjasafnið.

Greinilega er það þó einhvers konar bókmenntafræði sem Lilja Árnadóttir stundar, því hún hafði greinilega ekki hundsvit á því sem hún talaði um fyrir framan alþjóð í 10-fréttum Sjónvarps í gær (16.10.2013; Sjá einnig hér) og slettir út þeirri ævintýralegu skoðun sína að sylgja ein, sem fannst í Borgarfirði, hafi verið borin af höfðingja.

Lilja Árnadóttir og forvörður með sylgju úr Húsafelli

Hringjan sem fannst í Húsafelli og sem "sérfræðingurinn" Lilja segir vera frá 13. öld og jafnvel frá 15. öld, til að hafa allan varann á, er skreytt með höfðaletri. Höfðaletur er íslensk leturgerð, stílfærðir höfuðbókstafir (svokallaðir majúsklar) 16. aldar, og eru þeir ekki þekktir fyrr en á 16. öld. Allt þvaður um 13. öld og að Snorri Sturluson hafi verið eigandi þessa grips er út í hött. Gripurinn er án vafa gerður á Íslandi. Það þekkjast fleiri málmgripir með slíku letri á Íslandi eða einhverju kroti sem líkist höfðaletri, og þar sem ekkert stendur að viti.

Þar að auki er þetta ekki nein venjuleg sylgja eða hringja sem fannst í Húsafelli, heldur skreyti af reiðtygjum, hugsanlega af hnakki eða söðli.

Höfðinginn, sem Lilja sér fyrir sér, hefur greinilega verið í leðurfötum.

 

Hjóllaga hringur er hnoðaður á þorninn.

Gripurinn uppfyllir ekki þau skilyrði sem venjulega sylgja eða hringja þarf að uppfylla. Á sylgjum, hringjum og hringlaga spennum er þorn (standur). Þorni spennunnar er stungið í gegnum eitthvað, t.d. auga á leðri eða í klæðnað/vefnað til að halda saman hlutum. Á þessari "sylgju" er það ekki hægt, því á það er negldur (hnoðaður) hjóllaga, flatur hringur ofan á þorninn, sem gerir að verkum, að ekki er hægt að stinga honum gegnum eitt eða neitt. Þetta er því næsta örugglega skrautsspenna af reiðtygjum og er líklega frá 16. öld og jafnvel þeirri 17.

Þetta ætti  "sérfræðingur" Þjóðminjasafnsins að vita. Lilja hefur reyndar tekið þátt í samnorrænu verkefni sem Norræna ráðherranefndin borgaði dýrum dómum og sem á sænsku kallaðist Föremålsnomenklatur för nordisk medeltid (og þegar fínt átti að heita upp á latínu Nomina Rerum Mediævalium) þar sem tekið var saman orðasafn á lausblaðaörkum fyrir heiti á forngripum frá miðöldum. Þetta verkefni gekk afar seinlega vegna skussaháttar sumra þátttakendanna í því, og voru áskrifendurnir sem borguðu vel fyrir þessi blöð farnir að kalla það Nordisk Valium. Lilja sem tók við verkefninu af Gísla Gestssyni safnverði var ein þeirra sem til vandræða var í þessu verkefni, skilaði illa af sér og undir lokin var mér greitt sérstaklega af verkefninu til að ljúka því sem hún hafði ekki haft tíma til að sinna. Á blaði um hringjur og spennur í þessu orðasafni, sem ég geng út frá því að Lilja þekki, kemur fram, hvernig sylgjur eru notaðar og hvað einstök atriði á sylgju heita. En aldrei hefur verið til sylgja, þar sem ekki var hægt að stinga þorninum í gegnum eitthvað (sjá hér á vef HÍ hvernig á að spenna belti).

Háskóli Íslands kennir mönnum að spenna beltisólar og nota sylgjur. Ef þorninn væri eins og á sylgjunni í Húsafelli á þessu belti, er víst að menn misstu niður um sig buxurnar. Ég geri mér í hugarlund að myndin sé líkast til af belti og sylgju Ástráðs Eysteinssonar, sem hann gleymdi á Þjóðminjasafninu.

Ástæðan fyrir því að leðurleifar finnast á þessari skrautsylgju, er að þorninum hefur verið stungið í gegnum leður og síðan hefur verið lokað fyrir frekari not með því að hnoða hjólið ofan á þorninn. 

Að Lilja Árnadóttir haldi að höfðingjar landsins hafi veið hross og gengið vel girtir með risavaxnar hrossasylgjur, er hins vegar ekki alveg út í hött.

Alveg met

Eins og ég hef áður útlistað er sjónminnið góður eiginleiki og kemur sér vel þegar maður rekst á eitthvað merkilegt á stærsta ruslahaugi sögunnar. Hann er að finna í þeim hluta hins mikla syndadals sem kallast veraldarvefur, þó vel fjarri Klámholti, þar sem meginþorri fólks í dalnum ku ala manninn í göngum, götum, holum og alls kyns ranghölum.

Um daginn rakst ég á met (sjá einnig hér) sem fundist hefur í Wales, nánar tiltekið sem lausafundur nærri rannsökuðum kumlateig norrænna "víkinga" á stað sem heitir Llanbedrgoch (borið fram Hlanbedrchock, en þýðir það skrýtna nafn Patrekstún eða Patreksland). Llanbedrgoch er á eyjunni Angelsey. 

Met frá Llanbedrgoch í Wales. Metið er 2,4 sm að breidd og 1,5 cm að hæð.

 

 

Met sem fundist hafa í grafreitnum Llanbedrgoch. Ljósm. Amgueddfa Cymru - National Museum Wales

Metið, sem er úr blýi, á sér hliðstæðu á Íslandi. Metið íslenska fannst árið 1931 á fornbýlinu Bólstað í Álftafirði vestri (í Helgafellssveit) (sjá hér). Ekki kannast ég við að sams konar met hafi fundist annars staðar en á Íslandi og í Wales, en á heimasíðu þjóðminjasafni Wales er talað um líkt met hafi einnig fundist á norður-Englandi. Reyndar er metið á Englandi minna en það íslenska, aðeins 57,2 gr. meðan það íslenska er 86,5 gr. Metin eru hins vegar með sams konar skreyti.

Sennilega verður að breyta aldursgreiningu á íslenska metinu sem á Sarpi er tímasett frá 900-1100 e. Kr. Grafreiturinn í Llanbedrgoch á Angelsey í Wales, sem Dr. Mark Redknap við þjóðminjasafn Wales hefur stýrt rannsóknum á, er frá 9. - 10. öld, en skreytið á metinu og á mörgum gripum frá kumlateignum í Llanbedrogoch sver sig í ætt við 8.-9. aldar skreyti á Bretlandseyjum.

Lengi hefur verið talið að blýmet eins og þessi, sem á var sett skreytt þynna úr málmi, eins og á þessum tveimur metum, væri írskt fyrirbæri í flokki með gripum sem túlkaðir eru sem "Hyberno-Norse". Mörg slík met eru afar vel gerð og er gylling einatt varðveitt á málmþynnunni. Nýlega birtist ágæt grein eftir Mariu Panum Baastrup í SKALK (4:2013), sem lýsir þannig metum sem fundist hafa í Danmörku. 

Nú hallast fornleifafræðingar frekar að því að þessi met hafi verið framleidd víðar á Bretlandseyjum en bara á Írlandi. Þessi met höfðuðu mjög til norrænna manna á 9. öld sem þá voru mikið á ferðinni á Bretlandseyjum og voru þeir miklir kaupahéðnar og voru met á reislur þeirra örugglega vinsæl vara. Útbreiðsla einnar gerða meta á Íslandi, í Wales og á norður-Englandi sýnir líflega verslun.

Margir telja að málmplöturnar sem sett voru á blýmetin hafi verið plötur af helgum skrínum, írskum eða skoskum sem norrænir menn rændu úr klaustrum og kirkju og bútuðu niður til annarra nota.  

"Skrín Rannveigar" á danska Þjóðminjasafninu. Skrínið er afar lítið og fíngert, aðeins 13,5 sm langt og 5,3 sm að breitt og 10 sm að hæð. Gripurinn hefur safnnúmerið NM 9084. Kom á safnið árið 1845 er það bar nafnið Museet for Nordiske Oldsager árið frá Kunstmuseet þaðan sem þar komið frá Kongens Kunstkammer, þar sem það er þegar nefnt í aðfangaskrá árið 1690. Þar er upplýst að skrínið hafi fundist í Noregi. (Ljósm. Þjóðminjasafn Dana Kaupmannahöfn). Skrínið er talið írskt eða skoskt verk. Á botni skrínsins eru ristar myndir af stöfnun víkingaskipa en einnig er þar að finna rúnir RANVAIK A KISTU ÞASA. Hér fyrir neðan sést botninn á skríninu. Rúnaáletrunin er frá 11. öld.

Mjög líklega hefur verið smelt (emaljering) í reitum skrautsins á blýmetinu frá Bólstað, þó það komi ekki fram í doktorsritgerð Kristjáns Eldjárn, Kuml og Haugfé, eða öðrum heimildum. En leifar smelts er að finna á metinu frá Llanbedrgoch.

Mest minnir mynstrið á lóðunum frá Llanbedrgoch og Bólstað á myntrið á einni hlið helgidómaskrínsins sem kennt er við Rannveigu, sem líklega var norsk kona sem uppi var á 10. öld. Á botnplötu skrínsins er rist RANVAIK A KISTU ÞASA. Samkvæmt rúnasérfræðingum hafa rúnirnar verið ristar á 10. öld. Skrín Rannveigar er mjög lítið, ekki nema 13,5 sm að lengd. Mynstrið á skríninu svipar mjög til skreytisins á annarri langhlið skrínsins. Talið er að skrínið hafi verið gert á Írlandi eða Skotlandi á 8. eða 9. öld.

 

 

Fornbýlið Bólstaður í Álftafirði (merkt A)

Frönsku tengslin

Kanna ein á Þjóðminjasafninu er harla merkileg. Hún er frá miðbiki 17. aldar en var gefin safninu árið 1865 af Guðmundi Sigurðssyni, sem var prestur á hinni fornu kirkjujörð Stað á Reykjanesi (A-Barðastrandasýslu ). Kannan ber safnnúmerið Þjms. 263.

Við fyrstu sýn virðist sem alls ekki sé hægt að drekka af þessari forláta könnu. Á hálsi hennar er gegnbrotið verk, þannig að ætla mætti að allt sem í henni er skvettist út ef hellt væri úr henni. En þetta er gabbkanna, eða gestaþraut. Könnur þessar heita upp á ensku Puzzle jug, á frönsku  Pot trompeur og á þýsku Vexierkrug. Þrautin er er að uppgötva, hvernig hægt er að drekka af könnunni án þess að missa dýrar veigar. Vissulega er hægt er að drekka af könnunni með því að halda um opin á hálsinum, en til þess þarf maður að vera með sæmilega stórar krumlur til að loka fyrir þau 32 göt sem þar eru. Leyndarmálið og lausnin liggur í að loka fyrir gatið á handfanginu innanverðu, sem er holt, (þið sjáið gatið ofarlega og innana á haldinu). Fyrst þarf að halla könnunni lítillega svo vökvinn fljóti inn í haldið sem er rör. Þá er hægt að sjúga vökvann áfram eftir rörinu sem liggur gegnum handfangið  upp í kant könnunar og fram í stútinn.

Hollensk kona í Vlaardingen nærri Rotterdam sýgur sætan sopa af gabbkönnu.

Þegar kannan kom á Þjóðminjasafnið árið 1865 fylgdi sú saga að þetta væri vítabikar. Vítabikarar þekkjast úr svokölluðum vítadrykkjum sem tíðkuðust í veislum og boðum á Íslandi fram á 18. öld. Í veislulok var borinn fram vítabikar og áttu boðsmenn að drekka úr honum til að bæta fyrir yfirsjónir sínar og um leið fuku oft á tíðum kersknivísur um yfirsjónir manna. En nú er þetta ekki bikar heldur kanna, svo ólíklegt þykir mér tilgátan um að kannan hafi verið notuð sem vítabikar. Íslendingum hefur örugglega verið svo sárt um dropann, að þeir hafa ekki farið að glutra niður víni að ástæðulausu með svona fíflaskap.

Kannan er úr fajansa, úr bláleir sem verður gulur við brennslu. Hún er er skreytt með lagi af hvítum pípuleir og á er málað með bláu og ryðrauðu blómamynstri og síðan er kannan glerjuð með tinglerungi.

Nevers borg við Leiru

Ekki hollensk heldur frönsk

Þess kanna, og aðrar af sömu gerð með sama skreyti voru lengi taldar vera hollenskar. En á allra síðustu árum er komið ljós, að þær eru franskar, og flestar ættaðar frá borginni Nevers í Frakklandi. 

Rannsóknir franska sérfræðingsins dr. Jean Rosen og hollenska fornleifafræðingsins Nina Jaspers, sem ég hef haft samvinnu við, sýna að mikið magn af leirvöru barst frá borgunum Nevers og Rúðuborg til Niðurlanda - og greinilega áfram til Íslands. 

Um miðbik 17. aldar blómstraði verslun Hollendinga við Íslendinga þrátt fyrir einokunartilskipun. Danir áttu um miðja öldina, eins og oft áður, í stríði við erkifjendur sína Svía. Á meðan björguðu Hollendingar verslun á Íslandi  í áhugaleysi og getuleysi konunglegu Íslandsverslunarinnar, til að mynda þegar Svíar réðust á Kaupmannahöfn í febrúar 1659. Verslun á 6. áratug 17. aldar eða fram 1662 var sú besta sem Íslendingar höfðu lent í. En 1662 var Konungsverslunin Íslenska endurskipulögð og var þá erfiðara fyrir Hollendinga að versla.

Í Frakklandi sóttu Hollendingar m.a. salt og voru samkvæmt heimildum neyddir til að kaupa leirvöru um leið. Þessi varningur með öðru, m.a. ríkulega skreyttri hollenskri leirvöru var fluttur til Íslands. Þar söltuðu menn fisk og seldu  hann og skreið og fengu t.d. leirvöru fyrir, því eins og alltaf átu ekki allir það sem í askana var látið á Íslandi. Til var fínna fólk, t.d. umhverfis Breiðafjörð og á Vestfjörðum, sem át af hollenskum  og frönskum diskum og grautinn úr skál frá Portúgal (sjá næstu færslu). Íslenski fiskurinn, blautsaltaður fiskur og skreið, var seldur í Hollandi, Frakklandi, suður til Spánar og Portúgals, alt suður til  Kanaríeyja, þar sem t.d. kaupmaðurinn Pedro Flaemuel á Tenerife keypti t.d.  20.000 tonn af íslenskum fiski árið 1657 af hollenska kaupmanninum Adriaen Pauwelszoon frá Rotterdam eins og fram kemur í tollaskjölum nótaríusar þar í bæ.

Við þessa víðtæku verslun, þar sem hollenskir kaupmenn voru potturinn og pannan, bárust gripir eins og kannan franska til Íslands. Evrópumenn, sem undir ESB-fána hafa tæmt öll mið á  umráðasvæði sínu, eru enn sólgnir í hinn góða íslenska fisk, svo sólgnir að þeim tókst nærri að lokka það einfalda fólk á Íslandi sem kallar sig "krata" inn í ESB til þess að ná í allan fiskinn á Íslandsmiðum. Íslendingar voru nærri búnir að sjúga af gabbkönnu Evrópusambandsins.

Líklegast þykir mér að Hollendingar, sem fluttu þessa gabbkönnu og mikið magn leirmuna til Íslands, hafi haft gaman af að sjá Íslendinga lenda í vandræðum við að drekka af þessu íláti. Dæmigerður hollenskur húmor.

Meira  um verslunarsögu Íslendinga síðar.

Kanna á Victoria & Albert safninu í Lundúnum

Kanna sem var til sölu í Bath á Englandi

Kanna til sölu á Englandi

Kanna sem seld var á uppboði hjá uppboðsfyrirtækinu Christies í Amsterdam

Brot af könnu á safni í Rotterdam

Kanna á Fries Museum (Frísneska Safninu) í Leeuwarden.

 

*Ljósmyndin efst er tekin af ljósmyndaranum Ívari Brynjólfssyni, Þjóðminjasafni Íslands.

Draumur fornleifafræðingsins

er að finna kúk. Einn slíkur, sem enn var mjúkur en frekar rýr, fannst um daginn í Óðinsvéum. Hann mun vera um 8-900 ára gamall og því jafnvel varðveittur og Landnámabók. Saur þessi er mikil og góð heimild um danska sögu ef marka má áhuga fjölmiðla.

Excrementum Othenarum

Blaðamenn eru seigir að þefa og grafa upp skít, og einn fremsti rannsóknarblaðamaður Politiken labbaði einmitt framhjá holunni í hægðum sínum um leið og kúkurinn fannst in situ. Kúkurinn lyktaði enn. Blaðamaðurinn, sem ekki kallar allt ömmu sína þegar að kúkum kemur, spurði strax fornleifafræðingana, hvernig þeir vissu að þetta væri ekki manni. Vildu fornleifafræðingarnir ekki útiloka það, en töldu að hann væri of breiður til að hafa komið úr mennskum rassi. Þeir vita greinilega ekki hve stór sum rassgötin geta verið í blaðamannastétt. Sjá hér

Fullvissuðu fornleifafræðingarnir í Óðinsvéum blaðamanninn um að kúkurinn yrði rannsakaður betur en með lyktarskyninu einu, til að ganga úr skugga um hvað hundurinn hefði étið. Mann grunar að heilmargar aðrar upplýsingar gætu komið úr þessu stykki. Hvar hundurinn liggur grafinn fylgir ekki sögunni.

H. C. Andersen félagið í Óðinsvéum telur öruggt að hér sé fundið nýtt ævintýri meistarans. Leikmannafélag kaþólskra í Danmörku telur að þarna séu komin jarðteikn, helgir dómar heilags Knúts. Engar upplýsingar eru þó um slíkt í análum. Grænlenski róninn i Vestergade er hins vegar fullviss um að þetta sé tútílak tíkar hans sem fór á lóðarí um daginn. Hún er grafhundur, Canis archaeologorum.

Gott er að gamall saur leysist betur upp á Íslandi en í Danaveldi, því annars fylltust allar geymslur Þjóðminjasafnsins og varðveita þyrfti stykkin í gámum. Hugsið ykkur ástandið.

Langspilið á 20. og 21. öld

    

Langspilseign Íslendinga hefur líklega farið hríðminnkandi þegar á leið 19. öldina, m.a. vegna þess að Íslendingar kynntust betur öðrum hljóðfærum. Menn voru einnig að selja gömlu hljóðfærin sín eða gefa erlendum mönnum þau. Líklega hefur þetta verið eins og með torfbæina, þegar menn fóru yfir þá með jarðýtum. Íslendingar voru farnir að skammast sín fyrir það gamla. Mörg þeirra langspila sem fóru erlendis hafa sem betur fór varðveist á söfnum ytra, eins og ég hef greint frá (sjá hér).

Á 20. öldinni var samt áfram töluverður áhugi á hljóðfærinu, kannski dulítið rómantískur, og reyndu ýmsir að hefja það aftur til vegs og virðingar. Nú á síðustu árum hafa margir smíðað sér hljóðfæri. Þau eru af mjög misjöfnum gæðum, en á meðal eru hljóðfæri sem hljóma mjög vel og fallega -  en ekki endilega eins og langspil hljómuðu fyrr á öldum, enda vitum við aðeins lítið um hljóðgæðin frá tveimur heimildum. Sumum þótti hljóðfærin hljóma fallega, en öðrum þóttust þeirra óttalegt gargan, sbr. lýsingar MacKenzies og hins vegar John Baines sem var með í leiðangri John Thomas Stanleys baróns af Alderley til Íslands árið 1789 (sjá hér).

Ég er nær fullviss um að sérhvert langspil hafi haft sína sál og sinn hljóm, og að engin langspil hafi verið alveg eins. Þetta voru ekki hljómsveitarhljóðfæri.  Það sjá menn besta af því yfirliti því sem ég hef tekið saman yfir elstu hljóðfærin sem varðveist hafa. Ég tel að hljóðfærið endurspegli dálítið eðli Íslendinga sem ávallt hafa fyrst og fremst verið einstaklingshyggjumenn, sólistar, og neiti því menn ef þeir vilja. Væntanlega eru jafnmargar skoðanir á því og Íslendingar eru margir.

Þegar fram á 20. öldina kemur, ræða menn í riti mest um langspil í minningunni, sem hljóðfæri sem látnir menn höfðu  smíðað á unga aldri. En eftir síðara stríð hefst "endurreisnartímabilið" með Önnu Þórhallsdóttir og síðar öðrum áhugamönnum um hljóðfærið. Þá söfnuðu hin ágætu hjón Jón Samsonarson og Helga Jóhannsdóttir miklum fróðleik um langspil, sem er hægt að hlust á hér.

Ég hef tekið saman dálítinn lista yfir ritheimildir um langspilið, þegar það er ekki nefnt í ljóðmáli. Ég vinsaði þetta út á timarit.is:

1898

Langspil voru auglýst sem jólagjafavarningur á 25 aura í Edinborgarverslun fyrir jólin árið 1898.  

Mig grunaði lengi að þetta herði verið eitthvað annað annað en hljóðfærið langspil, hugsanlega borðspil. En í kvæði sem birtist í Ísafold stendur:  "Helst á langspil Mummi argar", svo ég verð að gera ráð fyrir því að einhverjir hafi verið að smíða hljóðfæri sem seld voru í versluninni Edinborg. Allar upplýsingar um þessi langspil í Edinborgarverslun væru vel þegnar. Orðið "stundanegri" þarfnaðist einnig skýringa.

1910

Í minningargrein í Skólablaðinu (4. árg., 7. tlb. 1910) um Eggert Helgason barnakennara (1830-1910) sem fæddist í Húnaþingi, segir:

Hann var á flesta lund vel gefinn, hugvitsmaður mikill og jarðræktar maður með afbrigðum, en ekki síður pennafær; sönglaginn var hann og spilaði á langspil og flautu. Smíðaði sér víst hvortveggja sjálfur.

1913

Í Hljómlistinnni (1. Árg. 5. tlb. 1913) eru bréfkalfar um hljóðfæraeign Strandamanna:

Einstakir menn eiga harmonium heima hjá sér, t. d. eru 2 í Óspakseyrarhreppi, 1 í Kollafirði, 1 i Hrófbergshreppi og 4 i Árneshreppi. Önnur hljóðfæri eru eigi nema harmonikur og grammófónar og svoleiðis gargskjóður. Langspil eru nú alveg fallin úr sögunni, síðan menn fóru að venjast harmonium.

Fyrsta harmoniið kom hingað í miðsýsluna að Heydalsá til Sigurgeirs Ásgeirssonar, árið 1897; síðan hafa þau verið að smátínast inn í sýsluna.«

Í Eimreiðinni  (19. árg. 1. tlb. 1913) er að finna minningargrein um Gunnstein Eyjólfsson (1866 - 1912):

"Í æsku Gunnsteins voru eigi fremur hljóðfæri en skólar eða önnur menningarfæri í byggðarlagi hans [Hjaltastaðaþinghá]. Einhversstaðar gróf hann þó upp langspil hjá fornbýlum náunga, og lærði hann að þekkja nótur og tóna með þess tilstyrk. Er hann líklega eini nútíðar íslendingur, sem hafið hefir sönglistabraut sína við þetta úrelta og ófullkomna hljóðfæri."

1929 

Í grein um austfirska ættfræði í Óðni, (25. árg. 1929, 1.-8. tölublaði), er greint frá Birni Skúlasyni sem smíðaði sér langspil: 

Björn faðir Gróu var sonur Björns Skúlasonar, er bjó hjer og þar í fjörðunum austan Fljótsdalshjeraðs. Var hann að ýmsu allmikill hæfileikamaður, smiður góður og vel skurðhagur. Hann var söngmaður og smíðaði sjer langspil,til að spila á, því að lítið var þá um hljóðfæri. Hann dó nærri níræður á Kóreksstöðum 24.des. 1872.

1930

Þann 27. júlí 1930 andaðist Halldór Bjarnason bóndi á Stórutjörnum i Ljósavatnsskarði, tæpra 67 ára gamall. Í Degi er þann 10. september 1930 er hægt að lesa þetta um tónlistariðkun Halldórs: 

Halldór var ágætlega vel hagur bæði á tré og járn. Mundi hann þó hafa orðið mikið fremri i þeirri grein ef notið hefði tilsagnar við smíðar. En hennar naut hann engrar; átti þess ekki kost. Halldór hafði hina mestu unun af söng og hljóðfæraslætti. Ekki gafst honum þó tækifæri til að læra f æsku neitt, er að slíku lýtur. En það sýnir áhuga hans og löngun til þess, að hann á unglingsaldri smíðaði sér langspil og lék á það í tómstundum.

Anna lætur hér 6. áratuginn mæta 18. öldinni, að því er virðist í skarpri stemmu. Hann er einnig virðulegur faldbúningurinn sem hún klæðist á myndinni hér ofar. 

Anna Þórhallsdóttir og Guðrún Sveinsdóttir 

Ekki verður með neinu móti gengið framhjá áhuga tveggja merkiskvenna sem reyndu að efla áhugann á langspilinu og hefja það til vegs og virðingar. Þetta voru söngkonurnar Guðrún Sveinsdóttir og sér í lagi Anna Þórhallsdóttir (1904-1998). Anna, sem var nokkuð sérstæð kona, sem lærði m.a. söng í Kaupmannahöfn og á Juilliard í New York, lifði og hrærðist fyrir langspilið. Hún lét árið 1960 gera eftirlíkingu af hljóðfæri frá 18. öld, sem í dag er að finna á Musikmuseet í Kaupmannahöfn.

Þetta hljóðfæri frá Staðarhrauni í Mýrarsýslu var fyrirmyndin að

hljóðfæri Önnu Þórhallsdóttur

Þegar ég smíðaði hljóðfæri mitt með Auðuni Einarssyni, leitaði ég upplýsinga hjá Önnu og Guðrúnu og man ég að Önnu þótti mjög merkilegt að ég væri að fara að smíða mér hljóðfæri og vildi vita af framvindu þess verkefnis, en eins og gengur og gerist hringir stráklingur ekki í gamlar konur, svo ég sýndi því aldrei þessari öndvegiskonu langspilsins hljóðfæri mitt.

Anna gaf m.a. út tvær hljómplötur erlendis á eigin kostnað. Ég festi kaup á einni þeirra nýverið Folk Songs of Iceland, sem út var gefin var út árið 1969 hjá Lyricord Discs Inc. í New York. Langplatan var tekin upp af Ítalanum Mario de Luigi og gefin út af Roberto Leydi, sem var þekktur prófessor í tónlistarfræðum í Milano. Svipuð plata fyrir Ítalíumarkað, sem bar heitið Canti popolari d'Islanda, og kom út hjá fyrirtæki sem hét Albatros á Ítalíu árið 1974. Vona að ég að ég brjóti engin upphafsréttarlög með því að leyfa lesendum Fornleifs að heyra nokkur dæmi af plötu Önnu hér í tónlistaspilaranum til hægri.

Önnu þótti greinilega að sér vegið, þegar David Woods og íslenskir aðstoðarmenn komust í fréttir árið 1981, þegar Woods var staddur á Íslandi við rannsóknir á langspilinu. Skrifaði hún grein í Velvakanda Morgunblaðsins til að minna á sig sem fumkvöðul endurvakningar langspilsins. Enginn tekur það frá henni, þótt menn geti vel haft ýmsar skaðanir á söng Önnu.

Plötuumslag fyrir Folk Songs of Iceland með Önnu Þórhallsdóttur. Hlustið á hljóðdæmi í tónlistaspilaranum hér ofar til hægri

Síðustu vitneskju um langspilin safnað 

Þegar saga langspilsins 20. öld er skoðuð, er ef til vill mikilvægasta starfið sem unnið var í tengslum við langspilið. að hjónin Jón Samsonarson og Helga Jóhannsdóttir, og síðar aðrir, söfnuðu upplýsingum hjá rosknu fólki um hljóðfærið. Mikið að viðtölum var tekið upp á segulband. Flest þessara viðtala má nú nálgast á http://www.ismus.is/search/langspil og er þar mikill, skemmtilegur og ómetanlegur fróðleikur inn á milli. 
 

Iðnir langspilssmiðir  

Áður en menn helltu sér út í langspilasmíðar eftir 1970, líkt og höfundur þessara langspilspistla hér á Fornleifi þegar hann var 10-11 vetra höfðu margir sem höfðu stundað smíði á þessu hljóðfæri eftir eigin höfði og minninu.  

Á  fyrri hluta 20. aldar voru nokkrir menn mjög afkastamiklir langspilssmiðir. 

Þann 22.9. 1961 greini Bragi Jónsson frá því í Tímanum í lesendabréfi þar sem hann leiðréttir upplýsingar í grein Önnu Þórhallsdóttur fyrr það ár og segir frá langspilssmíðum föður síns Jóns G. Sigurðssonar. Bragi skrifar: 

Telur frúin að þeir muni ekki svo margir á íslandi, sem séð hafi langspil. Enn fremur að enginn muni hafa kunnað að leika á langspil á þessari öld. Þetta er ekki rétt. Langspil voru allalgeng fram á síðari hluta síðustu aldar og eru enn til á nokkrum stöðum, bæði söfnum og í eigu einstakra manna. Langspil er t. d. í byggðasafni Rangæinga að Skógum undir Eyjafjöllum og eins í byggðasafni Skagfirðinga í Glaumbæ. Langspilið í Skógasafni er smíðað af föður mínum, Jóni G. Sigurðssyni bónda í Hoftúnum (d. 1950), og gefið safninu. Hvort langspilið í Glaumbæjarsafni er smíðað af honum, veit ég ekki, en tel það ekki ólíklegt, þar sem hann var Skagfirðingur að ætt. Hann var hagur vel og hljóm- og sönglistaunnandi. Hann lærði ungur að leika á langspil og smíðaði þau mörg. Fyrsta langspilið, sem ég sá, smíðaði faðir minn 1911 eða 12 og lærði bæði ég og flest systkini mín að leika á það. Eftir að ég lærði að þekkja nótur, lærði ég mesta fjölda af fallegum lögum á langspil þetta. Á efri árum sínum smíðaði faðir minn mörg langspil og seldi sem minjagripi. Eitt slíkt langspil er í eigu Þórðar Kárasonar, lögregluþjóns í Reykjavík og sá ég það fyrir stuttu síðan. Annað langspil smíðað af föður mínum á Eyvindur Friðgeirsson frændi minn í Reykjavík. Hvar ýmis önnur langspil, sem faðir minn smíðaði, eru niður komin, veit ég ekki, en þau munu flest vera í Reykjavík. Langspil eru því ekki jafn fáséð og frú Anna heldur. Á langspil hef ég ekki leikið í áratugi og á það því miður ekki. Þætti samt gaman að taka lagið á langspil, ef svo bæri undir og myndi fljótt æfast í listinni, og sjálfsagt eru einhverjir fleiri en ég, sem kunna með langspil að fara. Annars á frú Anna Þórhallsdóttir þakkir skilið fyrir að kynna í öðrum löndum þetta alíslenzka hljóðfæri.  Bragi Jónsson. 

Einnig mun Jón Stefánsson á Dalvík hafa smíðað um fimm langspil sem til voru er David Woods rannsakaði langspil árið 1981. 

Á Akureyri bjó lengi niður við höfn, Friðgeir Sigurbjörnsson hljóðfærasmiður sem frá 1950 smíðaði ófá langspilin. Árið 1977, er Árni Johnsen, síðar kenndur við Þorláksbúð, heimsótti þennan merka hljóðfærasmið, voru langspilin orðin 128 að tölu. Þá var Friðgeir nýorðinn áttræður. Friðgeir smíðaði m.a. hljóðfæri fyrir Guðrúnu Sveinsdóttur söngkonu (sem var barnabarn Matthíasar Jochumssonar).  

Yngsti langspilssmiðurinn, Vilhjálmuur Örn Vilhjálmsson

Áður en drengurinn á myndinni, (síðar síðuhaldari á Fornleifi), gerðist yngsti langspilssmiðurinn á Íslandi með góðri hjálp Auðuns H. Einarssonar (sjá hér), voru menn að búa sér til langspil í sitthvoru horninu. Jón Hlöðver Áskelsson tónskáld og Njáll Sigurðsson smíðuðu sér langspil á námskeiði út í Bayern (Bæjaralandi), þegar þeir stunduðu nám við Orff-Institut-Mozarteum í Salzburg, en teikningu fyrir hljóðfærin fengu þeir hjá Freiðgeiri Sigurbjörnssyni. Jón sagði mér nýlega að hljóðfæri hans sé ekki lengur spilahæft og hangi upp á vegg sem stofustáss.

21. öldin

Eftir aldamótin 2000 virðist hafa verið mikil gróska í spilamennskunni og langspilaeign Íslendinga eykst nú aftur. Hljóðfæri þau sem smíðuð hafa þó verið eru afar misjöfn að gæðum og tónlistin sem töfruð er fram er það líka. Sumt að því sem maður sér er afar illa smíðað og helstu vankantar eru að þau eru með of þykka veggi (borð). 

Stundum sér maður langspil sem skera úr hvað varðar smíð og gæði. T.d. þetta forláta hljóðfæri sem Sigþór Sigurjónsson smíðaði á námskeiði hjá Erni Sigurðssyni tréskurðarmeistara. Ég hef einnig skoðað hljófæri eftrir Jón Sigurðsson, ungan smíðakennara á Þingeyri. Þau hafa mjög fallegan hljóm.

Þvílík gersemi er hljóðfæri Sigþórs Sigurjónssonar, og það er bláklukka á sniglinum, stillingarpinnum og hljóðopin eru í laginu eins bláklukkan góða, enda er Sigþór ættaður að austan. Boginn er úr íslenskum reynivið og hárin í boganum eru af tagli fylfullrar merar. Það ku gefa skarpari tón að hafa migin hár í boganum að sögn fróðra manna. Hvernig ætli það sé svo að músísera á þetta hljóðfæri? Ég get ekki ímyndað mér annað en að það sé fallegur hljómur sem úr því kemur, enda byggt eftir skabelóni sem ég teiknaði hjá Auðuni Einarssyni forðum, sem síðar var notað í langspilspakka, sem útbúinn var í Kennaraháskóla Íslands (sjá frekar hér).

 

Ég tel ekki að tónlistalærðum mönnum sé stætt á því að gagnrýna langspilslist annarra eins og hér er gert. Ég er eins viss um að sumt að því sem hljómar best í dag, og sem er hægt að hlusta á á YouTube og á disklingum, hefur aldrei heyrst úr langspilum forfeðranna. Þeir sem í dag spila á langspilið íslensk þjóðlög með "keltnesk-írskum" áhrifum, og að gefa þá tónlist út fyrir að vera íslenska, eru á hálli braut. 

Jafn mismunandi og langspilin eru, jafn misjöfn er listin. Þannig á það líka að vera, allir spila með sínu nefi og þannig var það líklega alltaf með langspilið. Hér fyrir neðan getið þið notið tóna mismunandi listamanna og fræðaþula sem spila á langspilið - hver með sínu lagi, eða eins vel og hljóðfæri þeirra leyfa. Sum hljóðfæranna eru rafmögnuð. Langspilið hefur greinilega endanlega tekið í sátt af nútímanum. Mig minnir að Sigurrós hafi jafnvel notað langspil, og ef niðursetningarnir í þeirri sveit eru ekki búin að því, er ekkert til fyrirstöðu. Einnig er hægt er að hlusta á marga menn, íslenska og erlenda, spila á langspilið á YouTube

 

Örn Magnússon píanóleikari m.m. er að mínu mati meistari langspilsins í dag. Her spilar hann við undirleik konu sinnar Mörtu Guðrúnar Halldórsdóttur söngkonu ...

og magister Þórður Tómasson spilar hér og syngur eftir sínu eyra:

Langspil á Íslandi og í erlendum söfnum

Er bandaríski tónmenntafræðingurinn David G. Woods rannsakaði langspil og íslensku fiðluna árið 1981 skoðaði hann 21 eintök af langspilum í eigu safna og einstaklinga á Íslandi. Sum þeirra hljóðfæra sem hann skoðaði voru reyndar ekki sérlega gömul, nokkur meira að segja smíðuð á síðari hluta 20. aldar (sjá hér).

Hér verða sýnd og safnað saman upplýsingum um hljóðfæri sem flest eru smíðuð fyrir aldamótin 1900. Flest þeirra eru frá 19. öldinni en nokkur eru með vissu frá þeirri 18. 

Þetta er enn ekki tæmandi skrá, því ekki er búið að hafa samband við öll söfn sem eiga langspil og hugsanlega eru til hljóðfæri í eigu einstaklinga sem eru eldri en frá aldamótunum 1900. 

Mig langar þess vegna að biðja fólk, sem veit um gömul langspil sem ekki eru enn með í þessari skrá, að hafa samband við mig, sér í lagi ef langspil í þeirra eigu eru frá því fyrir aldamótin 1900. Fréttir af hljóðfæri Sigurðar Björnssonar á Húsavík, Guðrúnar Sveinsdóttur Reykjavík og Herdísar H. Oddsdóttur, Reykjavík væru t.d. vel þegnar.

Upplýsingarnar um þessi hljóðfæri, sem safnað verður saman hér, vonast ég að gagnist mönnum sem vilja smíða sér þetta merka hljóðfæri, annað hvort með bogadreginni hlið, eða langspil með beinar hliðar. Vonast ég til að menn hafi þá eitthvað annað en og einskis nýtar vefsíður og með hljóðfæri misjafnlega góðra spilimanna á YouTube sér til fyrirmyndar.

Í næstu færslu um langspilin verður greint frá heimildum um langspil á 20. og 21. öld.

 

Ísland

Þjóðlagasetur sr. Bjarna Þorsteinssonar á Siglufirði

Ljósm. Jón Steinar Ragnarsson

 

Þetta fagra hljóðfæri er erfðastykki Guðrúnar Jónsdóttur arkitekts í Reykjavík, en hún hefur lánað það til Þjóðlagaseturs sr. Bjarna Þorsteinssonar á Siglufirði. 

Fyrsti eigandi þess, og jafnvel smiður, er talinn hafa verið Stefán Stefánsson bóndi á Heiði í Gönguskörðum (1828-1910), sem var langafi Guðrúnar. Sonur hans var Stefán Stefánsson (1863-1921), kennari við gagnfræðaskólann á Möðruvöllum og síðar skólameistari á Akureyri. Dóttir Stefáns skólameistara var Hulda, fyrrum skólastjóri húsmæðraskólans í Reykjavík og móðir Guðrúnar. Frá Heiði kom hljóðfærið að Möðruvöllum árið 1890.

Ljósm. Jón Steinar Ragnarsson

Að sögn Huldu Stefánsdóttur var það fyrsta verk Stefáns afa hennar á hverjum morgni að taka langspilið ofan af vegg og leika á það. Hann notaði vinstri þumalfingurinn á laglínustrenginn og gripbrettið, og var vinstri höndin sveigð yfir strengina. Boganum var haldið með hægri hendi og strokið yfir strengina nærri enda hljóðfærisins. Þetta langspil var notað til að læra sálmalög sem sungin voru á heimilinu en ekki var það notað við kirkjuathafnir.

Þetta fallega hljóðfæri hefur 4 strengi og eru tveir þeirra strendir úr sniglinum en þeir tveir sem lengst eru frá gripbrettinu eru styttri en meginstrengirnir og mislangir og eru festir með höldum sem skrúfaðar hafa verið í kassa hljóðfærisins. Þetta fyrirkomulag strengjanna er líklega ekki mjög frábrugðið því sem var á hljóðfæri sem John Baine einn af ferðafélögum Stanleys á Íslandi árið 1789 lýsti í dagbók sinni: When Mr. Stanley came on board, he shewed us an Icelandic Instrument of music called Langspiel. It is a frustrum of a rectangular pyramid 5½ in by 3 and 1 sq at the top. height 39 in with 6 Strings of thick brass wire the longest about 37 inches and the Shortest 12½ inches with stops like those of the Guitar .. (sjá frekar hér)

Í gripbrettið, háls og fót hafa verið innlagðar beinþynnur sem gegna hlutverki gripa og brúa. Hljóðopið er hringlaga með skreyti umhverfis. Erfitt er að átta sig á viðnum sem notaður hefur verið í kassann. David G. Woods taldi kassann vera smíðaðan úr furu, en það getur vart verið. Ef til vill er þetta viður ávaxtatrés, einna helst kirsuberjatré, en kannski reynir sem hefur verið litaður. Það er þó sagt með með miklum fyrirvara. Verð ég að fara norður á Siglufjörð til að sjá gripinn, áður en ég get slegið nokkru föstu um það.

 

Minjasafn Reykjavíkur, Árbæjarsafn

Í Árbæjarsafni (Minjasafni Reykjavíkur) eru tvö langspil, eitt rauðmálað með bogadreginni hlið og hitt blámálað langspil með beinni hlið.

 

Ábs 28

Þetta langspil kom á safnið árið 1952. Það var í eigu Þorbjargar Bergmann (1875-1952). Þorbjörg safnaði gömlum gripum. Dóttir hennar Hulda Bergmann og eiginmaður hennar Einar Sveinsson afhentu safninu 399 gripi þegar Þorbjörg lést árið 1952. Ekkert er vitað um uppruna langspilsins. Það (stokkurinn) er 86 sm að lengd og rauðmálað. Það er með fætur á kraga og botni og er fóturinn á botninum brotinn. 

Ábs 136

Þetta fallega og litríka langspil var keypt til safnsins og er sagt vera smíðað eftir skagfirskri eftirmynd. Engar upplýsingar er um smið eða aldur. Gefandi er einnig óþekktur sem og koma langspilsins í safnið, en það var tölvuskráð þar árið 1993 löngu eftir að Lárus Sigurbjörnsson hafði upphaflega skráð það. Engar upplýsingar eru heldur um stærð. Líklega er þetta 20. aldar smíði, sem byggir á eldra hljóðfæri, en engu skal slegið föstu um það enn

Byggðasafn Skagfirðinga, Glaumbæ

Á byggðasafninu í Skagafirði hef ég séð langspil, en aldur þess þekki ég ekki enn. Beðið er eftir upplýsingum frá Byggðasafninu. 

Minjasafn Akureyrar

Tvö langspil tilheyra Minjasafni Akureyrar. Eitt í safninu sjálfur og annað í Davíðshúsi, en það langspil tilheyrði Davíð Stefánssyni skáldi. Langspilið í Davíðshúsi virðist mjög fornt. Samkvæmt upplýsingum safnsins er kassinn er 65 sm að lengd og snigillinn 20 sm. Kassinn er 10 x 10 sm neðst en 8,0 x 8,0 sm efst. Þetta hljóðfæri hefur upphaflega verð með 4 strengi, tvo sem strekktir voru efst í sniglinum og tveir styttri sem strekktir voru með stillingarpinnum neðst en festir á höld á kassanum.

Langspilið í sjálfu Minjasafninu er vandaðri smíð en langspilið í Davíðshúsið og líklegra yngra. Það er málað rautt og svart. Kassinn er 63,5 sm  og snigillinn 10 sm.  Kassinn er 10 x 6 sm neðst  og 5,3 x 5.5 efst, mjórri strengjamegin.

  

Byggðasafn Árnesinga

Í Byggðasafni Árnesingar eru til tvö langspil með safnnúmerin 680 og 1326. Beðið er eftir fyllilegri upplýsingum um þau.

1326

Eitt langspil safnsins ber númerið 1326 og svipar mjög til langspils á Musik/Teatermuseet í Stokkhólmi með safnnúmerið M1890 (sjá neðar).

 

Byggðasafnið Görðum, Akranesi

1959/1077

Langspilið að Görðum hefur safnnúmer 1959/1077. Litlar sem engar upplýsingar eru til um upphaf og komu þessa langspils í byggðasafnið að Görðum. Aldursgreining þess er því ekki alveg örugg, en út frá lagi og tækni er líklegt að það sé smíðað á seinni hluta 19. aldar.

Mesta lengd: 86 sm; Hæð snigils: 17 sm; Breidd snigils efst: 4,2 sm: Breidd framhlið efst: 5,4 sm; Breidd framhlið við botn: 14 sm; Þykkt hliðar efst: 6,7 sm og neðst 9,1 sm.

 

Þjóðminjasafn Íslands

Þjóðminjasafnið á þrjú langspil af mismunandi gerðum. Beðið er eftir nánari upplýsingum um hljóðfærin. 

Eitt langspila safnsins, sem mjög svipar til hljóðfæris Stephensens fjölskyldunnar á Innra-Hólmi, sem Sir George Steuart Mackenzie fékk og lýsti í bók sinni um Íslandsför sína árið 1811 (hljóðfæri sem nú er kannski að finna í Edinburgh, sjá neðar), er skráð með safnnúmerið Þjms. 635 og upplýst er í aðfangabækur að það hafi verið gefið á Fornminjsafnið af Katrínu Þorvaldsdóttur árið 1868. Það mun vera Katrín Þorvaldsdóttir úr Hrappsey sem var kona Jóns Árnasonar þjóðsagnasafnara. Langspilið er ekki lengur til sýnis í Þjóðminjasafninu, heldur má sjá það í Tónlistarstofu Þjóðmenningarhússins.

Þjms. 635

Danmörk

Musikmuseet, København  

Er nú hluti  af Þjóðminjasafni Dana - Nationalmuseet.

Í Kaupmannahöfn er að finna fimm merk langspil og eina fiðlu íslenska. Allt mjög merkileg hljóðfæri. 

Ljósmyndir: Musikmuseet/Nationalmuseet.

D 50

Safnnúmer: D 50

Smiður: Óþekktur; Uppruni: Gefið safninu af Kammerådinde enkefrue Emilie Johnsson (f. Mayer). Sagt er í safnaskrá, að Emilie Johnson hafi verið ættuð frá Íslandi. Langspilið var sent frá Íslandi til South Kensington Museum (Hér er átt við Museum of Musical Instruments) í Lundúnum, en hafnar að óþekktum ástæðum í Kaupmannahöfn; Aldur:  Sennilegast miðbik 18. aldar; Lengd: 78,4 sm; Mesta breidd: 13 sm neðst og efst 5,8 sm: Mest þykkt hliðar neðst: 11.8 sm; Mesta þykkt hliðar efst: 8,2 sm; Hljóðop: Í laginu eins og einhvers konar Þórshamrar. Grip: Er úr tré og stillanlegt. Frekari upplýsingar hefur Fornleifur.

X 13  - Frá Staðarhrauni

 

Safnnúmer: X 13; Saga: (áður N 117 í Þjóðminjasafni Dana í byrjun 20. aldar; Þar á undan (árið 1891) X 175; Smiður: Óþekktur; Uppruni: Staðarhraun í Mýrarsýslu; Aldur: Sennilegast miðbik 18. aldar; Lengd: 93,3 sm; Mesta breidd: 16,2 sm; Hljóðop: Í laginu eins og einhvers konar Þórshamrar; Grip: Upplýsingar hefur Fornleifur.

Anna Þórhallsdóttir söngkona lét smíða eftirlíkingu af þessu hljóðfæri, sem hún lék á. Eftirlíkingin var gerð um í lok 6. áratugar síðustu aldar af hljóðfærasmið í Kaupmannahöfn.

D 68

D 68

 

Safnnúmer: D 68

Mjög ónógar upplýsingar um skráningu og uppruna þessa langspils eru til í safninu. Svo virðist sem þær upplýsingar hafi týnst einhvers staðar frá því að hljóðfærið kom í safnið og þar til að safnvörður skoðar það og dæmir árið 1972. Þetta er tveggja strengja langspil

Efni: "Mahogni" samkvæmt skrásetjara safnsins og er það rangt; Smiður: Óþekktur; ; Uppruni: óþekktur; Aldur: Safnið telur langspilið smíðað um aldamótin 1900 Sennilegra er að hljóðfærið sé frá 19. öld. Langspil D 50 kom á safnið árið 1899 og er því líklegt að langspil D68 hafi komið litlu síðar og miðað við slit, er greinilegt að hljóðfærið er gamalt þegar það kemur á Musikmuseet í Kaupmannahöfn; Lengd: 78 sm; Lengd án snigils: 63,7; Breidd kassa efst: 6,7 sm; Mesta breidd: 18,4.; Þykkt hliða efst 4,9 sm; Þykkt hliða neðst: 5 sm; Hljóðop: Hjartalaga (hjarta á hvolfi); Grip: Upplýsingar hefur Fornleifur; Strengir: 2

D 130

D 130

Safnnúmer: D 130

Þriggja strengja hljóðfæri. Efni:   Smiður: Óþekktur; Uppruni: Hljóðfærið var keypt af skolebetjent Lyum, Larslejestræde 9 í Kaupmannahöfn, Sjálendingi sem hefur engin sjáanleg tengsl haft við Ísland; Aldur: Sennilegast fyrri hluti 19. aldar; Hljóðop: Hjartalaga; Lengd: 86,1 sm; Mesta breidd: 16,4 sm; Breidd kassa við snigil; 6,5 sm; Þykkt hliða efst og neðst: 5,2 sm: Lengd kassa: 37 sm; Grip: Upplýsingarnar hefur Fornleifur; Strengir: 3.

D 165

 

Safnnúmer:  D 165

Efni: Smiður: Óþekktur; Saga: Langspilið var keypt á Det Kgl. Assistenthus, sem var hið opinberlega
danska veðlánahús frá 1688-1974. Langspilið er keypt og kemur á safnið 22/1 1942; Aldur: 19 öld;
Lengd með snigli: 77,5 sm; Lengd kassa: 63,5 sm; Mesta breidd 15,3 sm; mesta breidd við snigil: 6.7 sm; Hljóðop: S-laga: Grip: Upplýsingar hefur Fornleifur.

Svíþjóð

Musik / Teater Museet, Stokkhólmi

Í Stokkhólmi er að finna 3 gömul langspil og eitt sem líklegast er frá 20. öld.

 

N34179

(Ljósm. Hans Skoglund)

Safnnúmer: N35179;

Smiður: Óþekktur; Aldur: Óþekktur, en sennilegast er hljóðfærið frá 19. öld. Langspilið kom árið 1882 á Nordiska Museet i Stokkhólmi;  Lengd: 83,5 sm; Strengir: Upphaflega 3.

 

 

N35180 (Ljósm. Hans Skoglund)

Safnnúmer: N35180, upphaflega í Norsiska Museet, að láni þaðan;

Smiður: Óþekktur; Aldur: Óþekktur, sennilegast miðbik 19. aldar: Lengd: 97 sm; 3 strengir; Grip: Úr messingvír; Strengir: 3.

N38855 (Ljósm. Hans Skoglund)

Safnnúmer: N38855, Upphaflega komið úr Nordiska Museet. Að láni þaðan;

Smiður: Óþekktur; Aldur: Óþekktur, sennilegast frá fyrri hluta 19. ald; Lengd: upplýsingar vantar; Strengir: Hafa upphaflega verið 3.

Í Musik / Teater Museet í Stokkhólmi er einnig að finna langspil, (M1890), sem búið var til á Íslandi og kom á Nordiska Museet árið 1934. Það er með einn streng (einn stillingarpinna) og hjartalaga hljóðopi. Ég tel mjög líklegt að þessi smíð sé frá 20. öldinni og að hugsanlega séu einhver tengsl á milli þessa hljóðfæris og hljóðfæris nr. 1326 á Byggðasafni Árnesinga (sjá ofar). En allar upplýsingar væru vel þegnar. Sjá hér.

M1890

Tækniteikningar af íslensku hljóðfærunum er hægt að kaupa í verslun Musik/Teater Museet.

 

Skotland

Edinburgh University
Collection of Historic Musical Instruments

Langspilið kom upphaflega í desember árið 1858 á the Edinburgh Museum of Science and Art. Það var upphaflega í eigu R.M Smith í Leith. Upphaflega fékk hljóðfærið og meðfylgjandi bogi safnnúmerin 3385 og 3386. Síðar lánað af Trustees of the National Museum of Scotland (NMS A301.26). Á miða á botninum stendur hins vegar "INDUSTRIAL MUSEUM / of Scotland /No. 301 26".

Hljóðfærið var endurskráð þann 30.8.2011 með þessari lýsingu:

Technical description: Instrument built of pine, the soundboard and back overlapping the ribs by 3mm. There are 4 strings, one bowed and three drones, one of the drones possibly tuned an octave higher, going through a hook in the soundboard 468mm from the nut. The hitchpins are attached to the bottom of the instrument. The tuning pegs go into a scroll, similar to that on a hurdy gurdy, the bowed string peg of stained beech, an unoriginal drone peg of oak. Iron plate on the nut and bridge for the strings to run over. Sound-hole at the widest part of the soundboard, 40 diameter, marks on the soundboard to indicate that the rose was 48mm. Distance of frets to the nut 749, 666.5, 630, 564, 501.5, 473, 420.5, 374, 333.5, 316, 282.5, 252, 238, 211.5, 187.5, 168, 159.5. Repair History: Of
the three tuning-pegs present, one has an ivory button matching those on the scroll; the remaining two are presumably replacements.

Sjá frekar hér.

Verið er að rannsaka í Edinborg, hvort hljóðfærið geti verið sama hljóðfæri og Sir George Steuart Mackenzie fékk að gjöf á Íslandi árið 1810 (sjá hér), og að bæti hafi verið einum streng í það hljóðfæri.

 

Belgía

Musée des Instruments de Musique/

Muziekinstrumenten-museum

Það er : 4. deild Musées royaux d'Art et d'Histoire, Bruxelles | Koninklijke Musea voor Kunst en
Geschiedenis, Brussel.

1520

Safnnúmer 1520, aldur óþekktur, en langspilið er eldra en 1883, en þá er hljóðfærið komið á safnið í Brussell. Lengd: 88,9 sm.

Langspil þetta er óneitanlega mjög líkt langspili því sem Mayer teiknaði í hlóðaeldhúsinu á Grímsstöðum á Fjöllum árið 1836.

 

Kanada

Candian Museum of Civilization

Ljósm: © CMC/MCC, 69-62 Canadian Museum of Civilizations

"A 1962 survey by Kenneth Peacock of Icelandic settlement in Manitoba noted only one traditional instrument, the langspil, a narrow rectangular box about a metre long, fitted with two metal strings and frets. This instrument was made shortly after 1900 by a farmer south of Gimli. It is housed in the Canadian Museum of Civilization folk instrument collection." (Sjá hér). Hljóðfærið er tveggja strengja.