Fćrsluflokkur: Gyđingar

Út skulu ţeir...

sendira_i.jpg

Margumtöluđ kynţáttahyggja/útlendingahrćđsla Framsóknar-flokksins á sér dálitla sögu, ţótt hún sé líkast til ekki samhangandi:

Í nóvember 1938 skrifađi ríkisstjórn Hermanns Jónassonar til sendifulltrúa Íslands í Kaupmannahöfn, Sveins Björnssonar, og ítrekađi fyrri yfirlýsingar sínar: "Ríkisstjórnin principielt mótfallin ađ veita ţýzkum Gyđingum dvalarleyfi Íslandi."

Hermann Jónasson hafđi áđur, í nóvember 1937, skýrt ţetta út fyrir sendifulltrúa í sendiráđi Dana í Reykjavík, C.A.C. Brun: "Island har altid fřr vćret et rent og nordisk Land, frit for Jřder, og de der er kommet ind de sidste Aar skal ud igen". Ţessi ljósmynd var tekin í sendiráđinu viđ Hverfisgötu sama kvöldiđ og Hermann Jónasson (Framsókn) lýsti ţessu yfir.

Lesiđ meira í bók minni Medaljens Bagside. Á vefsíđu forlagsins Vandkunsten er pdf-skrá međ kaflanum sem segir frá afrekum Hermanns Jónassonar


Spurning á 400 ára fćđingarafmćli Hallgríms

hallgrimur_p2.jpg

Margrét Eggertsdóttir, einn helsti sérfrćđingurinn á sviđi starfs og lífs Hallgríms Péturssonar, hefur haldiđ ţví fram ađ ţađ sé ekki ađ finna tangur né tetur af gyđingahatri í Passíusálmum hans. Hún hefur ţó ekki sett fram nein haldbćr rök fyrir ţví, utan ađ sveifla sérfrćđingskortinu. Margrét er vitaskuld ekki gyđingur og leggur allt annađ mat á illa orđrćđu um gyđinga en gyđingar sjálfir, sem lesiđ hafa Passíusálmana og undrast ţađ sem vel má kalla dýrkun ţeirra og Hallgríms á Íslandi.

Hverjir ađrir en gyđingar hafa bestan skilning og dómgreind á ţví hvađ gyđingahatur er? Ţeir verđa fyrir ţví hatri, og hafa orđiđ fyrir ţví síđan ađ frumkirkjan hóf ađ stunda skipuleg leiđindi og ofsóknir gegn ţeim, ofsóknir sem leiddu til annars og verra og ađ lokum leiddi ţađ af sér helförina og ofsóknir í garđ Ísraelsríkis, sem til varđ vegna afleiđinga hatursins í Evrópu og annars stađar.

Áriđ 2011 gagnrýndi Stofnun Símon Wiesenthals, SWC, dýrkun á Passíusálmunum á Íslandi, ţví stofnunin telur sálmana andgyđinglega. SWC freistađi ţess ađ fá RÚV til ađ láta af árlegum lestri sálmanna. Margrét Eggertsdóttir sagđi ţá í raun rabbínum stofnunar Simon Wiesenthals, sem berjast gegn gyđingahatri, ađ ţeir vissu ekki hvađ gyđingahatur vćri. Páll Magnússon útvarpsstjóri vitnađi í sérfrćđiţekkingu hennar ákvörđun sinni til stuđnings. Passíusálmarnir verđa lesnir um ókominn tíma á RÚV og eru jafnöruggur dagsskrárliđur og hatur sumra fréttamanna RÚV í garđ Ísraelsríkis. Á Íslandi vega orđ Íslendinga meira en útlendinga og vitaskuld eru Íslendingar langtum meiri sérfrćđingar í gyđingahatri en gyđingar. Ţarf ađ spyrja ađ ţví?

En af hverju er ţetta gyđingahatur í Passíusálmunum ekki ađ finna í ţeim guđspjöllum sem  Hallgrímur orti upp úr, eđa telur Margrét bara ađ gyđingahatur sé óţarfa hársćri?

Fornleifur og fjöldi manna sem lesiđ hafa Passíusálma Hallgríms Péturssonar telja ţá innihalda svćsiđ, guđfrćđileg gyđingahatur (Anti-judaisma) 17. aldar,  sem  bćđi er tímaskekkja og smekkleysa, sér í lagi ef sálmarnir eru taldir uppbyggilegir og jafnvel mikil list sem á erindi til fólks á 21. öld. 

Til dćmis vekur ţađ furđu manna erlendis, ađ dćmigert trúarlegt gyđingahatur 17. aldar, sem er mjög ríkt í Passíusálmunum, sé enn vinsćlt og í hávegum haft á Íslandi á 21. öld. Menn undrast einnig ađ yfirlýstir guđleysingjar og trúleysingjar úr röđum íslenskra ţingmanna og annarra stjórnmálamanna flykkjast í kirkjur fyrir páska til ađ lesa upp úr sálmunum (síđast hér). Helgislepjan er ţá mikil, líkt og tvískinnungurinn. Ţetta einkennilega trúarćđi trúleysingjanna virđist reyndar vera bundiđ viđ Passíusálmana. Einhver fullnćging hlýtur ađ fylgja ţessari fíkn yfirlýstra atheista eftir sálmalestri í kirkjum. Ég hef vitaskuld velt ţví fyrir mér, hvort ţađ sé í raun gyđingahatriđ í sálmunum um manninn sem ţetta fólk trúir alls ekki á, sem gerir trúleysingja ađ sálmaáhugafólki?

Persónuleg lífsreynsla Hallgríms og gyđingahatur

Margrét Eggertsdóttir sagđi um daginn viđ opnun nýrrar sýningar um Hallgrím á 400 ára afmćlishátíđ hans, ađ "persónuleg lífsreynsla Hallgríms skíni í gegnum margt af ţví sem hann hefur ort og gert."

Réttmćt ţykir mér í ţví sambandi ţessi spurning :

Hvađa lífsreynsla síra Hallgríms gerđi ţađ ađ verkum ađ hann er svo illur í orđi gagnvart gyđingum, svo mikiđ ađ hvergi finnst annađ eins í varđveittum trúarlegum kveđskap frá 17. öld?

Hér skal reynt ađ svara ţví:

Marteinn Lúther

Eins og allir vita ritađi Lúther, guđfrćđingurinn međ harđlífiđ, rćtinn og sviksamlegan bćkling um gyđinga  Von den Jüden und i[h]ren Lügen sem út kom áriđ 1543. Hann bćtti um betur og gaf sama ár út ritiđ Vom Schem Hamphoras und vom Geschlecht Christi, sem skreytt var međ myndum af gyđingum í miđur siđlegum atlotum viđ gyltu (sjá neđar), sem var vel ţekkt minni úr kaţólskri list.  Ţrátt fyrir "siđbót" tók Lúther ţađ versta upp úr kaţólskri "guđfrćđi".

Líkt og sumir Íslendingar hatast út í múslíma í dag og t.d. halal-slátrađ kjöt ţeirra, sagđist Lúther hafa borđađ kosher mat, ţađ er kjöt af gripum sem slátrađir voru schechíta (slátrađ ađ hćtti gyđinga), og hafa orđiđ illt af. Lúther taldi gyđinga hafa reynt ađ byrla sér eitur. Ţau rit ţar sem Lúther greindi frá ţessu hatri sínu voru til í Kaupmannahöfn og hafa veriđ ađgengileg manni sem lćrđi til prests í Kaupmannahöfn. Ţess ber einnig ađ geta ađ nasistar notuđust óspart viđ ţessi rit Lúters sér til halds og gagns, og lúterska kirkjan hefur enn ekki beđist afsökunar á framferđi sínu eins og t.d. sú kaţólska hefur veriđ ađ myndast viđ ađ gera. Í litlu lútersku landi á hjara veraldar ţykir enn fínt ađ ţylja andgyđinglega, lúterska sálma.

wittenberg_judensau_grafik.jpg

 

Sumir guđfrćđingar lútersks siđar hafa afsakađ ţessi rit meistara síns međ ţví ađ halda ţví fram ađ gyđingahatriđ í Lúther hafi mest veriđ í nösunum á honum og hafi raun veriđ "hluti af stefnu hans gagnvart kaţólsku kirkjunni". Ţađ er vitaskuld dómadags rugl. Bábiljan lifir sem sagt enn, og er varin af lúterskum trúfrćđingum og líka kaţólskum. Ţá er ekki ađ furđa ađ menn dáist af Passíusálmunum, sem endurspegla andgyđinglega guđfrćđi Lúthers. En samt afneita "frćđimenn" og útvarpsstjóri Íslandi, og auđvitađ Egill Helgason sá er allt veit, ađ ţađ sé gyđingahatur í Passíusálmunum. 

Gyđingahatur Lúthers, sem ţjóđkirkja Íslendinga kennir sig viđ, hefur međ sönnu mótađ gyđingahatriđ í Passíusálmunum. Hiđ trúarlega gyđingahatur voru helstu fordómar Norđurevrópumanna á 17. öld. Undantekningu var ţó ađ finna í hluta samfélagsins í Hollandi.

Gyđingahatur var ríkt á tímum Hallgríms

Er Hallgrímur dvaldi í Kaupmannahöfn gekk bylgja af gyđingahatri yfir Danaveldi, fyrst og fremst ćttuđ úr Ţýskalandi. Gyđingahatur var ţó engin ný bóla, heldur löng hefđ úr kaţólskum siđ, sem Lúterstrúarmenn létu ekki af og gagnrýndu ekki. Gyđingahatriđ var eins og elexír fyrir kristna trú á ţessum tíma. Lúterskir biskupar Danmörku vildu fyrir enga muni leyfa gyđingum ađ setjast ađ í Danmörku ţegar ţađ kom til tals. Gyđingar voru hins vegar afar fáir í Danaveldi og ţeir sem til Kaupmannahafnar komu og ćtluđu sér ađ vera ţar eđa ađ halda til Íslands, var skipađ ađ taka kristna trú. Ţađ gerđist t.d. áriđ 1620 er Daniel Salomon, fátćkur gyđingur frá Pólandi var skírđur í Dómkirkju Kaupmannahafnar ađ viđstöddu margmenni og konungi. Síđar, áriđ 1625, fékk hann 6 ríkisdali frá konungi til ađ halda til Íslands. Ţá hét hann ekki lengur Daniel, heldur Jóhannes Salómon.

Glückstadt

En leiđum hugann ađ veru Hallgríms í Danaveldi. Sagan segir, ađ áđur en Brynjólfur Jónsson (síđar biskup) kom Hallgrími til náms viđ Frúarskóla í Kaupmannahöfn, hafi Hallgrímur hugsanlega veriđ járnsmíđasveinn bćnum Glückstadt í Suđur-Slésvík (Ekki Lukkuborg eins og sést hefur í ritum íslenskra sérfrćđinga um Hallgrím; Lukkuborg eđa Glücksburg er allt annar stađur en Glückstadt).

Brynjólfur mun hafa heyrt Hallgrím bölva húsbónda sínum á íslensku. Portúgalskir gyđingar voru ţá farnir ađ setjast ađ í Glückstadt, bć sem Kristján 4. stofnađi áriđ 1616. Hugsast gćti ađ Hallgrímur hafi veriđ í vist hjá gyđingakaupmönnum sem hann bölvađi, eđa veriđ nágranni ţeirra, t.d. Samuel Jachja, sem einnig kallađi sig Albert Dionis (einnig Anis eđa Denis og jafnvel Jan Didrichs; Portúgalskir Gyđingar notuđu oft mörg mismunandi nöfn allt fram á 20. öld; Ţessi nafnafjöldi var oft til ţćginda og til ađ koma í veg fyrir gyđingahatur), sem ţekktur var fyrir myntfölsun og ţrćlaverslun og var einmitt beđinn um ađ setjast ađ í Danaveldi vegna ţess, Samuel Jachja og auđur hans og sá auđur sem beindi til Glückstadts byggđi bćinn upp. Hins vegar gćti Hallgrímur allt eins hafa veriđ vinnumađur Danans Hans Nansen, guđhrćdds lúthertrúarmanns, sem settur var yfir Íslandsverslunina, Islandske Kompagni, sem frá 1628 hafđi sínar bćkistöđvar í Glückstadt. Auđur Íslands var einnig notađur til byggingar bćjarins. Nansen var hins vegar einn versti arđrćninginn sem "verslađ" hefur á Íslandi í einokuninni. Hann varđ síđar borgarstjóri Kaupmannahafnar, vellauđugur af viđskiptum sínum á Íslandi. Albert Dionis (Anis, Denis, Didrichs) setti ásamt öđrum gyđingum í Glückstadt einnig fjármagn í Íslandsverslunina og lagđi til skip ţegar fáir sigldu til Íslands.

gavnoe_anti-semitism.jpg
Háđungsleg mynd af gyđingum ađ deila um ritninguna. Málverkiđ (olía á fjöl) hangir í höll Thott ćttarinnar á Gavnř á Suđur-Sjálandi og er greinilega frá síđari hluta 16. aldar og ţýskt ađ dćma út frá textanum í bók sem gyđingarnir eru ađ bera saman viđ sinn Tanach (Nevi´im Aharonim) og stendur bókin opin viđ Jesaja 4:18 : Höret, ihr Tauben, und schauet her, ihr Blinden, daß ihr sehet!. Fjallađ var fyrir nokkrum árum síđan um málverkiđ í tímaritinu Rambam sem ég var ritstjóri fyrir í nokkur ár. 

 

Tíđarandinn var andgyđinglegur trúarlega séđ, ţó svo ađ konungur byđi gyđingum fríhöfn í Glückstadt. Í Danmörku var öđrum en Lútherstrúarmönnum bannađ ađ búa eđa setjast ađ. Vinátta og gestrisni Kristjáns 4. viđ gyđinga af portúgölskum uppruna, sem hann leyfđi ađ setjast ađ i Glückstadt kom sömuleiđis ađeins til af ţví ađ konungur sá sér fjárhagslegan ávinning í ţví. Hallgrímur gćti hafa kynnst gyđingahatrinu í bćnum Glückstadt (ef upplýsingarnar í ţjóđsögunni um veru hans ţar eru réttar) og hann gćti einnig hafa kynnst ţví međal guđfrćđinganna sem kenndu honum í Frúarskóla í Kaupmannahöfn.

Ţađ var ekkert í lífi Hallgríms, sem viđ ţekkjum sem réttlćtt getur hatriđ í píslarlýsingum hans. Ţetta hatur finnst, eins og áđur segir, alls ekki í nýja Testamentinu nema ef ţađ er túlkađ á hatursfullan hátt, líkt og öfgamúslímar hafa túlkađ Kóraninn til ađ myrđa međ honum og aflima fólk. Sálmarnir eru ţví afurđ ţess tíma sem Hallgrímur lifđi á. Ef menn telja ţann tíma eiga listrćnt og siđferđilegt erindi  viđ fólk á 21. öld, er kannski eitthvađ mikiđ ađ í ţví landi sem slíkt gerist, eđa hjá ţví fólki sem slíkt bođar. Ţetta hatur var hluti af ţeim tíma sem hann lifđi á.

Passíubókmenntir 16. og 17. aldar

Fólk sem kallar sig sérfrćđinga í lífi og verkum Hallgríms,  og sem segir lífsreynslu hans hafa mótađ list hans verđa ađ kynna sér líf hans og tíđarandann í Danmörku og Glückstadt betur. Ţeir verđa ađ ţekkja guđfrćđilegt hatur kennara hans viđ Frúarskóla og hatriđ í ritum Lúthers, hatriđ í ritinu Soliloquia de passione Jesu Christi , píslarsögu eftir ţýska skáldiđ Martin Moller (1547-1606) sjá hér, (Soliloquia de passione Jesu Christi ) sem greinilega hafa haft mikil áhrif á Hallgrím og sem var ţađ sama og í Passíusálmum hans. Píslarsagan eftir Martein Moller, sem reyndar er ekki lesin upp í útvarpi í Ţýskalandi, var gefin út á íslensku fram á miđja 18. öld í ţýđingum Arngríms lćrđa og einnig Péturs Einarssonar lögréttumanns. Greinilegt er ađ eftirspurn hafi veriđ eftir slíkri afurđ međal Íslendinga í trúarhita 17. og 18. aldar.

Önnur íslensk skáld, sem uppi voru á sama tíma og Hallgrímur, voru ekki ekki eins hatrömm í garđ gyđinga og hann. Jón Ţorsteinsson prestur í Vestmannaeyjum, sem var veginn í Tyrkjaráninu skrifađi t.d. og fékk prentađa Genesis-sálma á Hólum, ţar sem ekki var ađ finna snefil af illyrđum um gyđinga. Ţađ hlýtur ađ hafa veriđ eitthvađ í lífsreynslu Hallgríms sem gerđi hann örđuvísi en t.d. Jón Píslarvott í Eyjum.

Međan Passíónsbók Marteins Mollers er ađ mestu gleymd og grafin í Ţýskalandi eru Íslendingar, og jafnvel örgustu trúleysingjar á hinu háa Alţingi, á kafi í dýrkun Passíusálma Hallgríms Péturssonar. Ţegar menn gera sér grein fyrir ţví ađ Hallgrímur var ekkert öđruvísi en samtími hans, sjá ţeir kannski hatriđ sem skín út úr sálmum hans.

Ţađ er frekar frumstćtt hatur 16. og 17. aldar sem ekkert erindi á til okkar á 21. öld frekar en hatursrit Marteins Lúthers, safarík passíón Mollers eđa ţá Öfgaíslam. 


Flogiđ hátt

Grein ţessi birtist áriđ 2008 í ţví ágćta riti Sagan Öll međtitlinum "Flogiđ hátt lotiđ lágt".

litli belgur  

Fimmtíu ár voru liđin síđastliđiđ sumar frá ţví ađ nokkuđ sérstćtt loftfar sást á sveimi yfir Íslandi. Ţetta var mannađur loftbelgur og flug hans var hiđ fyrsta sem fariđ var á slíku fari yfir Íslandi. Flugferđin átti sér stađ sunnudaginn 23. júní 1957 í tengslum viđ Flugdag sem Flugmálafélag Íslands hélt. Flugmálayfirvöld höfđu fengiđ tilbođ um sýningu á loftbelgsflugi frá hollenskum hjónum, Jo og Nini Boesman, sem ţá voru orđin heimsfrćg fyrir lofbelgjaflug sín víđa um lönd. Ákveđiđ var ađ bjóđa hjónunum hingađ og komu ţau međ lofbelginn Jules Verne, sem var nýkominn úr sinni fyrstu för. Lofbelgir ţessa tíma voru gasbelgir, frábrugđnir ţeim belgjum sem mest eru notađir í dag, ţar sem notast er viđ heitt loft sem er blásiđ inn í belginn međ gasblásara. Reyndar var líka notast viđ heitt loft í fyrstu lofbelgina á 18. og 19. öld en oft tókst illa til og belgir áttu ţađ til ađ hrapa til jarđar.

Lent viđ Korpúlfsstađi 

Gasbelgur eins og Jules Verne var eins og stór blađra fyllt međ vetni. Vetniđ í belginn fékkst á Íslandi í Áburđarverksmiđjunni í Gufunesi. Gasbelgir ţessa tíma voru umvafđir sterku, stórmöskva neti sem tengdist burđarlínunum sem karfan hékk í. Ţegar landfestar voru leystar og sandpokar tćmdir, steig belgurinn fullur af vetni til himins eins og lögmál gera ráđ fyrir. Ef belgfarar vildu til jarđar töppuđu ţeir hins vegar smám saman vetni af belgnum. 

Flugbelgnum Jules Verne var flogiđ frá Reykjavíkurflugvelli og lent var á túninu viđ Korpúlfsstađi. Ekki var ţví um langa ferđ ađ rćđa. Mikilvćgur ţáttur viđ ţetta flug var póstur sá sem mönnum bauđst ađ senda međ belgnum. Áhugafólki um frímerki, sem var fleira ţá en nú, bauđst ađ senda bréfkort eđa ábyrgđarbréf međ belgnum. Bréfin og kortin voru stimpluđ međ sérstökum stimplum, sem síđar skal vikiđ ađ. Ţegar sérstöku pósthúsi ballónflugsins á Reykjavíkurflugvelli var lokađ klukkan ţrjú eftir hádegi og umslög og kort höfđu veriđ stimpluđ, var ţeim vandlega komiđ fyrir í 10 kg póstpoka sem var lokađ og hann innsiglađur. Í honum voru 2.480 bréf samkvćmt frétt Morgunblađsins tveimur dögum síđar.

Belgurinn flaug svo af stađ í góđu veđri og sveif austur fyrir borgina međ Boesman-hjónin prúđbúin undir flugsamfestingnum. Ţegar loftbelgurinn lenti viđ Korpúlfsstađi var ţar margmenni sem tók á móti belgnum og reyndi ađ hemja hann ţegar hann lenti. Allt gekk vel í ţessari fyrstu belgför á Íslandi. Póstritari frá Pósti og síma fór međ póstsekkinn ađ pósthúsinu ađ Brúarlandi í Mosfellssveit og voru kort og bréf, sem hollensku hjónin höfđu haft milli fóta sinna í mjög lítilli körfu belgsins, stimpluđ móttökustimpli, og aftur í Reykjavík áđur en bréfin voru send móttakanda.

Hollendingarnir fljúgandi

Boesmann hjónin, Jo (1914-1976), sem einnig kallađi sig Jan, John og Johan og Nini (fćdd Visscher, 1918, andađist 2.júní 2009), höfđu bćđi flogiđ síđan á fjórđa áratugnum. Reyndar flaug Jo ekki mikiđ á stríđsárunum. Hann var gyđingur og ţurfti ţví ađ fara í felur. Hann hafđi fyrst flogiđ loftbelg áriđ 1934 og hún áriđ 1937. Eftir stríđ giftust Jo og Nini og fóru hjónin víđa og flugu mismunandi flugbelgjum í fjölda landa. Oft var flug ţeirra fyrsta flugbelgsflug sem

 

belgur 1  

Mynd 1. Loftbelgurinn Jules Verne tilbúinn til brottfarar á Reykjavíkurflugvelli. Sjóklćđagerđin og Belgjagerđin höfđu greinilega keypt sér góđa auglýsingu á belgnum. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.belgur 2

Mynd 2.  Loftbelgurinn Jules Verne, međ einkennisstafina OO-BGX, stígur til himins frá Reykjavíkurflugvelli. Belgurinn var búinn til í Belgíu hjá lofbelgjagerđ Albert van den Bembdens og var fyrst skráđur 31. maí 1957. Í körfunni standa Boesman hjónin prúđbúin ađ ţví virđist [Ţetta er reyndar fađir minn heitinn sem bođiđ var í prufuferđ međ frú Nini Boesman]. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

flogiđ var í ţessum löndum. Ţannig voru ţau fyrst til ađ fljúga lofbelg yfir Grikklandi áriđ 1952, á Jamaíku 1953, í Súrínam 1955, Suđur-Afríku 1958, í Ísrael og Írak áriđ 1959, Malí 1963, Pakistan 1964, Júgóslavíu 1967 og Marokkó 1968. Á ferli sínum sem kapteinar á belgjum, fóru ţau ţví víđa og gaf Jo Boesman út ţrjár bćkur um ćvintýri sín og flugbelgjaflug t.d. Wij waren en de Wolken (Viđ vorum í skýjunum) og seinni útgáfa ţeirrar bókar Luchtic Avontuur (Ćvintýri í loftinu). Löngu eftir dauđa hans var gefin út bókin Gedragen door de Wind (Á valdi vindsins) (1990) sem fjallar um 50 ára feril Nini Boesman, sem enn er á lífi. Bćđi hjónin teljast til fremstu belgfara 20. aldarinnar.

Kaffibođ var munađur 

Mér sem er höfundur ţessarar greinar og fćddur ţremur árum eftir ađ ţetta fyrsta ballónflug átti sér stađ, ţótti ávallt gaman ađ heyra um og skođa myndir frá ballónfluginu áriđ 1957 í myndaalbúmi foreldra minna. Fađir minn hafđi, sökum ţess ađ hann var ćttađur frá Hollandi, komist í samband viđ ballónfarana og lenti í ţví ađ greiđa götu ţeirra og uppvarta ţá á ýmsan hátt og varđ úr ţví nokkuđ amstur, enda ćvintýrafólk oft fyrirferđarmikiđ. Myndir ţćr sem fylgja ţessari grein voru allar teknar af móđur minni og föđur. Eins og fram kemur var ballónförunum bođiđ í íslenskt kaffibođ međ tertum, smákökum og öllu tilheyrandi. Í Hollandi ţekktust ekki slík kaffibođ og -borđ á ţessum tíma. Allt var enn skammtađ og Hollendingar voru lengi of fátćkir eftir Síđari heimsstyrjöld til ađ leyfa sér slíkan munađ. Kökurnar féllu greinilega flugbelgsförum í geđ og var ein rjómaterta móđur minnar skreytt međ mynd af lofbelgnum.

ballon 3

Mynd 3. Frá vinstri sitja Jacques Deminent vinur og samstarfsmađur Boesman hjónanna í Haag, Jo Boesman, standandi er móđir höfundar sem býđur kaffi og kökur og til hćgri viđ hana situr Nini Boesman. Ein hnallţóran var skreytt međ mynd af loftbelgnum Jules Verne. Ljósm. Vilhjálmur Vilhjálmsson.

lítill belgur lentur

Grunsamlegur Ballónpóstur

Hinn 8. febrúar 1958 skrifađi Jónas Hallgrímsson (1910-1975) forstöđumađur Manntalsskrifstofunnar í Reykjavík og frímerkjafrćđingur einn af sínum mörgu frímerkjapistlum í Morgunblađiđ. Fyrirsögn greinarinnar í ţetta sinn var hins vegar ađeins frábrugđin ţví sem menn áttu ađ venjast í fáguđum frímerkjapistlum Jónasar: „Íslenzkur ‘ballón-póstur´ falsađur" stóđ ţar:

„Ţess hefur orđi vart hjá bresku fyrirtćki, sem sérstaklega er ţekkt vegna sölu alls konar flugfrímerkja og umslags sem send hafa veriđ međ sérstökum flugferđum, ađ ţađ hefur haft á bođstólum póstkort sem á er stimplađ, ađ ţau hafi veriđ send međ loftbelg ţeim, er hóf sig til flugs á Reykjavíkurflugvelli 23. júní 1953 og tók međ sér takmarkađ magn af pósti ... Verđ ţessara póstkorti hjá fyrirtćki ţessu er ađeins 15 shillings, en vitađ er ađ verđ ţeirra bréfa, sem send voru međ loftbelgnum fór ört hćkkandi skömmu eftir ađ flugiđ átti sér stađ og hafa umslög ţessi komist í allhátt verđ og ađ undanförnu veriđ seld á 350 kr. stykkiđ. -  Óneitanlega vakti ţađ athygli manna, ađ komast ađ ţví hvernig ţessu var háttađ og skrifađi ţví safnari hér í bćnum fyrirtćki ţessu og bađ um ađ senda sér eitt „ballón" umslag, en fékk ţađ svar, ađ umslög ţau sem send voru međ loftbelgnum vćru ekki fáanleg, en í stađ ţess var honum sent póstkort ţađ er hér birtist mynd af, en ţađ sem ţađ sem strax vakti athygli, var ţađ ađ í fyrsta lagi var kortiđ stimplađ međ venjulegum Reykjavíkur stimpli og dagsetningin í honum  - 26.6.1957 -  en eins og áđur segir var haldinn flugdagur Flugmálafélagsins 23. júní 1957."

Skrýtin póstkort 

Ekki var nema von ađ Jónas frímerkjafrćđingur hafi klórađ sér í höfđinu ţegar hann sá ţessi skrýtnu póstkort. Til ađ fá stimpluđ ábyrgđarbréf og póstkort á Reykjavíkurflugvelli ţann 23. júní 1957 urđu menn ađ setja minnst 25 krónur á ábyrgđabréfiđ og 90 aura á póstkortin sín. Bréfin voru stimpluđ međ póststimpli Flugdags á Reykjavíkurflugvelli á framhliđ en á bakhliđ međ póststimpli pósthúsanna á Brúarlandi og í Reykjavík.

Á framhliđ bréfanna var einnig sérstakur sporöskjulaga stimpill lofbelgsfaranna, sem á stóđ „The Hague Balloon-Club Holland, on board of the freeballon „Jules Verne", Ballooncomm[ander]. John Boesman." Á kortinu sem hćgt var ađ kaupa í Lundúnum, var ađeins póststimpill pósthússins í Reykjavík međ dagssetningunni 27.6. 1958, en engir stimplar á bakhliđ eins og á bréfunum frá 23.júní. Á póstkortunum sem voru til sölu á 15 shillinga voru hvorki 25 kr. eđa 90 aurar í frímerkjum. En ţau báru hins vegar stimpil Jo Bosesmans, sem hafđi veriđ notađur ţann 23. júní, en ţar fyrir utan var stimpill, sem á stendur: FLUG  MALAFELAG  ISLANDS: FIRST FLIGHT BY DUTCH BALLOON: Pilots: John & Nini Boesman, REYKJAVIK - 1957.

belgur 4

Mynd 4. Stimplar ballónflugsins. Hinn opinberi (neđst) og stimpill sem notađur var á fölsuđ umslög sem seld voru í London. Báđa stimplana stimpluđu Boesman-hjónin í gestabók í Reykjavík 26. júní 1957

Ef ţessi grunsamlegu kort, sem Jónas Hallgrímsson bar réttilega brigđur á eru skođuđ nánar, er augljóst ađ einhverjir hafa reynt ađ gera sér belgflugiđ ađ féţúfu međ vafasömum hćtti. Vafalaust voru ţađ Boesmann hjónin sjálf. Póstkortin bera stimpil ţeirra, sem ţau ein höfđu undir höndum, og íslenskan á einum stimplanna bendir ekki til ţess ađ Íslendingur hafi stađiđ ađ gerđ ţessara korta.

Alvarlegt mál 

Ţessi póstkort, sem enn eru á markađnum, og sem valda ţví ađ menn erlendis og á veraldarvefnum telja ranglega ađ fyrsta flug loftbelgs á Íslandi hafi átt sér stađ 26. júní 1957, en ekki ţann 23. júní, bera oft myndir af ţeim hjónum. Slík kort hafa vart veriđ til í miklum mćli á Íslandi og er ţví afar ólíklegt ađ ađrir en Boesman hjónin sjálf hafi veriđ ađ reyna ađ drýgja tekjurnar međ minjagripasölu ţessari.

Jónas Hallgrímsson hvatti áriđ 1958 yfirvöld til ađ rannsaka ţessi dularfullu umslög og hann orđađi áskorun sína ţannig: „Ţađ gefur ţví auga leiđ, ađ um alvarleg vörusvik er ađ rćđa eđa jafnvel fölsun á verđmćtum og vil ég eindregiđ vara safnara viđ ađ kaupa ekki ţessi póstkort ţótt ţeir hafi tćkifćri til ...Vegna ţessa atburđar, ćttu ţeir ađilar sem ađ ţessu „ballón" flugi stóđu, t.d. Flugmálafélag Íslands og póststjórnin, ađ taka ţetta mál til rćkilegrar rannsóknar og fá úr ţví skoriđ hvađan ţessi póstkort hafa borizt á frímerkjamarkađ erlendis". 

Ekki mun ţađ hafa gerst svo kunnugt sé. Ţetta mál var reyndar smámál miđađ viđ frímerkjamisferlismáliđ sem kom upp áriđ 1960. Nokkrir starfsmenn Pósts og Síma urđu ţá uppvísir ađ ţví ađ taka gömul frímerki í stórum stíl úr geymslum Póstsins. Ţađ mál var, ţótt alvarlegt vćri, ekki ađalskandallinn á Íslandi áriđ 1960. SÍS máliđ svokallađa var í algleymingi og var ţađ meira ađ vöxtum en rauđur loftbelgur og nokkur umslög.

belgur 5

Mynd 5. Tveir menn halda á póstpokanum sem flogiđ var međ í lofbelgnum. Pokinn innihélt umslög heiđvirđra póstáhugamanna og -safnara, sem sáu fram á skjótan gróđa af umslögum sínum sem send voru međ loftbelgnum. Á ţessum tíma ţótti frímerkjasöfnum hollt og gagnlegt tómstundargaman, sem menn brostu ekki ađ eins og oft er gert er í dag. Sumir gerđu sér ţá grillu ađ frímerki ćttu eftir ađ verđa góđ fjárfesting, sérstaklega örfá umslög sem höfđu veriđ send í fyrstu ferđ lofbelgs á Íslandi. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

 postritari_lille4

Mynd 6. Starfsmađur Pósts og Síma heldur á innsigluđum poka međ bréfum og kortum sem send voru međ lofbelgnum. Áriđ 1960 var ţessi og ađrir starfsmenn Pósts og stađnir ađ misferli međ frímerki úr safni Póstsţjónustunnar. Hinir seku voru dćmdir í fangelsi og háar fjársektir fyrir ađ hafa stungiđ gömlum og fágćtum frímerkjum, sem geymd voru í lćstum skáp, í eigin frímerkjasöfn eđa selt ţau. Ljósm Erla Vilhelmsdóttir.

belg_haldi_a_vi_korpulfssta_i_b.jpgMynd 7. Loftbelgurinn nýlentur á Korpúlfsstađatúni. Nini Boesman situr i körfunni og til vinstri viđ hana standa Jacques Deminent og Jo Boesman. Mađurinn međ hattinn er starfsmađur Pósts og Síma. Ljósmynd Erla Vilhelmsdóttir.

Minnisstćđ för

Hvađ sem líđur misferli međ umslög og frímerki flugdaginn áriđ 1957, var ferđ Boesman-hjónanna ţeim minnisstćđ. Nini Boesman gefur litríka lýsingu af ţví sem gerđist á Íslandi í endurminningum sínum sem gefnar voru út. Hún greinir ţar frá flugi belgsins á flugdeginum og segist hafa veriđ í lofbelgnum Marco Polo, sem er misminni. Hún lýsir ađdragandanum og ferđinni og vandamálum viđ ađ fylla belginn međ vetni frá Gufunesi, ţví ekki voru til nćgilega mörg gashylki í Gufunesi til ađ fylla hann í einni umferđ.

Hún minnist ţess ađ Agnar Kofoed Hansen flugmálastjóri hafi bođiđ ţeim belgflugshjónum í flugferđ í Cessnunni sinni til ađ sýna ţeim landslagiđ fyrir flugferđina. Hún lýsir Reykjavík úr lofti sem stórri litríkri blikkdós, ţar sem sum ţökin voru máluđ ljósblá, önnur rauđ, gul eđa grćn. Fólk vinkađi til hennar frá svölum sínum og húsţökum og hrópađi eitthvađ sem Nini Boesman túlkađi sem „góđa ferđ".

Fúlskeggjađur villimađur 

En eitthvađ hafa minningar hennar veriđ komnar á loft 32 árum eftir flugiđ. Hún lýsir lendingunni og segiđ ađ ţađ hafi fyrstur komiđ á vettvang mađur, međ langt og mikiđ skegg. Hún hélt ađ hér vćri kominn einhver villimađur og vissi ekki hvađ á sig stóđ veđriđ. Svo tók sá skeggjađi til máls og tilkynnti henni á fínni ensku, ađ hún vćri lent í landi Ţingvalla, ţar sem Alţingi hefđi veriđ stofnađ áriđ 930. Sá skeggjađi hafđi veriđ í Kína í árarađir en var nú sestur í helgan stein sem bóndi og umsjónamađur lítillar kirkju.

Sá skeggjađi gćti hafa veriđ sr. Jóhann Hannesson síđar prófessor viđ guđfrćđideild Háskóla Íslands (1910-1976), sem var ţjóđgarđsvörđur á ţessum tíma. Hann hafđi veriđ trúbođi í Kína og var međ snyrtilegt skegg, en var langt frá ţví ađ geta talist villimannlegur. Ćtlunin hafđi veriđ ađ reyna ađ komast til Ţingvalla, en belgurinn komst ekki lengra en til Korpúlfsstađa, ţar sem hann lenti heilu og höldnu eftir tveggja og hálfs tíma flug. Ţar var ţegar saman komiđ margmenni er belgurinn lenti. Nini Boeseman lýsir ţví svo hvernig hinn skeggjađi mađur létti henni biđina ţangađ til ađ bílar komu ađvífandi. Fyrstur á stađinn var „póstmeistarinn" sem spurđi: „hvar er pósturinn"? og frú Nini Boesman segist hafa hafiđ póstpokann sigursćllega á loft og fengiđ rembingskoss fyrir af póstmeistaranum, sem spurđi hvor ađ ekki vćri allt í lagi um borđ. Hann ku svo hafa dregiđ fram flösku af ákavíti og hellt á mannskapinn sem skálađi fyrir ferđinni. Svona er sagan auđvitađ skemmtilegri, ţótt margt af ţví sem frú Boesman man sé greinilega misminni eđa hreinar ýkjur.

Hvađ varđ svo um belginn Jules Verne? Hann breytti um nafn eftir hentugleikum en gekk einatt undir gćlunafninu Le Tomate, eđa tómaturinn. Hann var tekinn af skrá áriđ 1973 og var ţá kallađur Pirelli ţar sem hann flaug fyrir samnefnt dekkjafyrirtćki. 

belgur 7

Mynd 8. Loftbelgurinn nýlentur á Korpúlfsstađatúni og margmenni tekur á móti honum. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir.

TF-HOT

Löngu síđar, eđa 1972, var mönnuđum lofbelg aftur flogiđ á Íslandi. Ţađ gerđi ungur mađur sem á menntaskólaárum sínum í Hamrahlíđ hafđi gert tilraunir međ lofbelgi og geimflaug. Geimflaugin fór reyndar hvergi, ţar sem geimflugasmiđirnir höfđu ruglast á tommum og sentímetrum á breidd eldsneytistanks flaugarinnar. Holberg Másson, einn geimskotsmanna, sem flaug loftbelg á Sandskeiđi áriđ 1972 keypti síđar almennilegan flugbelg frá Bretlandseyjum áriđ 1976 og flaug mikiđ međ farţega sumariđ 1976. Međal annars gafst mönnum möguleiki á ţví ađ fara í loftferđir međ loftbelgnum TF-HOT á útihátíđ viđ Úlfljótsvatn. Belgurinn var heitaloftsbelgur og ţví mjög frábrugđinn belgnum Jules Verne sem flogiđ var hér sumariđ 1957. Reyndar var breskur belgfari, Dunnington ađ nafni, um tíma búinn ađ rćna heiđrinum af Holberg Mássyni, en ţóttist hann vera fyrsti mađur sem flaug heitalofts loftbelg á Íslandi áriđ 1988.

Hassi smyglađ međ loftbelg 

En ekki var önnur kynslóđ loftbelgja á Íslandi laus viđ skandal frekar en sú fyrsta, en ţađ mál var miklu alvarlegra en nokkur frímerki og fölsuđ fyrstadagsumslög. Eigandi belgsins TF-HOT, Holberg Másson, sem einnig reyndi viđ heimsmet i lofbelgsflugi í Bandaríkjunum, smyglađi hassi međ lofbelg sem hann flutti inn frá Bandaríkjunum til Íslands. Síđar, ţegar ţessi loftbelgsfari var búinn ađ afplána dóm sinn, varđ hann fyrsti mađurinn á Íslandi til ađ tengjast tölvuneti og var reyndar líka frumkvöđull í pappírslausum viđskiptum fyrirtćkja á Íslandi. Slíkar ađgerđir hafa síđan hafiđ sig í ólýsanlegar hćđir. Kannski eru miklu fleiri Íslendingar komnir í hörku belgflug án ţess vita ţađ. En ef menn eru í vímu í háloftunum er ţađ vonandi frekar út af fegurđ landsins en vegna kynlegra efna.

Síđastliđiđ sumar var flogiđ međ lofbelg á norđanverđu landinu, til dćmis viđ hvalaskođun, og ţykir ţetta greinilega ekkert nýmćli lengur. Sumariđ 2002 var hér á landi svissneskur hópur frá verkfrćđistofu međ grćnan belg sem ţeir flugu um allt land (hćgt er ađ skođa myndir ţeirra á veraldarvefnum: http://www.inserto.ch/ballon/20022006/index.html# [Hlekkurinn er ekki lengur virkur], ţar sem líka er hćgt ađ lesa greinagerđ ţeirra um ferđina).

Ballonclub Iceland B

Eitt hinna löglegu "fyrstadagsumslaga" frá 23.6.1957. Geđţóttaákvörđun póstmeistara í Reykjavík réđi ţví ađ flugpósturinn sem flaug í loftbelgnum yrđu ađ vera frímerkt sem ábyrgđarpóstur. Hér hefur sendandinn fengiđ Nini Boesman til ađ árita umslagiđ sem flaug međ flugbelgnum.


Eimskipasaga

eimskip_1930.jpg Ljósm. höfundur.

Saga Eimskipafélags Íslands eftir Guđmund Magnússon kom aftur út í gćr. Guđmundur, sem nú er aftur orđinn blađamađur á Morgunblađinu, var eitt sinn Ţjóđminjavörđur Íslands, og var einn af ţeim betri í ţví starfi. Ţessa grein, sem tengist Eimskipafélaginu og mörgum örđum skipafélögum, birti ég fyrst áriđ 2008, en birti hana hér aftur međ afmćliskveđjum til skipafélagsins sem flutti bróđurpartinn af ţví sem fađir minn flutti til landsins međan hann var heildsali um 35 ára skeiđ.

Ég man eftir ófáum ferđum mínum međ föđur mínum í Eimskipafélagshúsiđ, ţar sem viđ fórum međ gömlu lyftunni upp á stóra skrifstofu, ţar sem fađir minn fékk pappíra sem voru stimplađir og svo var fariđ í bankann og upp í Arnarhvál til ađ fá ađra stimpla og stundum líka á Tollpóststofuna til ađ fá enn fleiri stimpla. Svo var náđ í vörur og ók Hallgrímur nokkur frá Sendibílastöđinni Ţröstum fyrir föđur minn. Hallgrímur var frćndi Ólafs Ragnars Grímssonar. Hallgrímur keđjureykti London Docks vindlinga, sem ég "reykti" glađur óbeint ţegar ég fékk ađ hjálpa til viđ ađ aka út vörum í verslanir. Í Eimskipafélagshúsinu fór ég líka stundum til rakarans sem ţar var.

Ekki er ég viss um ađ Guđmundur Magnússon hafi ţessa sögu frá 1940 međ í bók sinni, ţó hún varđi lítillega Eimskipafélagiđ:

 

5. febrúar áriđ 1940 fór Valerie Neumann, 65 ára (f. 13.10. 1874) kona í Vín Austurríki, í sendiráđ Dana í Vín og sótti um 14 daga landvistarleyfi í Danmörku, til ţess ađ bíđa ţar eftir skipi til Íslands. Erindi hennar var sent til útlendingadeildar Ríkislögreglunnar í Kaupmannahöfn, sem hafđi samband viđ skipafélög sem sigldu á Ísland.

Danska skipafélagiđ DFDS upplýsti, ađ ekki yrđi siglt í bráđ til Íslands, ţar sem hćtta vćri á ţví ađ skip félagsins yrđu tekin af Bretum og fćrđ til hafnar á Bretlandseyjum, sérstaklega ef "ţýskir ţegnar" vćru um borđ.  Danska lögreglan fór annars međ umsókn Valerie Neumann sem umsókn gyđings og fćrđi hana inn í skýrslur sem Valeire Sara Neumann. Lögreglan gerđi DFDS ţađ ljóst ađ Valerie Neumann vćri gyđingur frá Austurríki. Ţýsk yfirvöld kröfđust ţess ađ gyđingakonur bćru millinafniđ Sara í skilríkjum sínum og karlar millinafniđ Israel. Hún var líka afgreidd sem Valerie Sara Neumann í Danmörku.

Eimskipafélagiđ hf upplýsti, ţegar mál Valerie Söru Neumann var boriđ undir ţađ, ađ mađur myndi gjarnan taka ţýska ríkisborgara međ á skipum sínum, ef ţeir hefđu međferđis vottorđ frá breskum yfirvöldum. Eimskipafélagiđ vissi hins vegar vel ađ ţýsk yfirvöld gáfu ekki út nein slík vottorđ.

Danski lögreglufulltrúinn H. Krause, sem var nasisti og gyđingahatari, skrifađi í skýrslu sína um Valerie Neumann: "Ţađ kom fram í máli félagsins ađ mađur vildi helst vera laus viđ farţega sem kynnu ađ valda vandamálum eđa seinkunum fyrir skipiđ".

Norđmenn neituđu líka Valerie Neumann um leyfi til ađ bíđa eftir skipi til Íslands í Bergen.

 

d_billeder_the_wonderland_of_contrasts.jpg
"The Wonderland of Contrasts 1937": Ekkert er nýtt undir sólinni. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson. Myndin efst er einnig tekin af Vilhjálmi.
 

Nokkrum mánuđum síđar, eftir ađ Valerie Neumann ítrekađi umsókn sína og einnig fjölskylda hennar á Íslandi, mađur systudóttur hennar Viktor Ernst Johanns von Urbantschitsch (Urbancic) sem var búinn ađ kaupa handa henni farmiđa, var aftur haft samband viđ Eimskipafélag Íslands í Kaupmannahöfn. (Í skjölum danska sendiráđsins í Reykjavík og danska utanríkisráđuneytins var Viktor sagđur systusonur Valerie, en hiđ rétt er ađ Valerie var systir Alfreds Grünbaum föđur Melittu Urbancic, konu Viktors).

Eimskipafélagiđ upplýsti ţann 5. apríl 1940 ađ ţađ hefđi veriđ svo mikiđ "Vrřvl" og erfiđleikar međ bresk yfirvöld, svo ţađ vćri ekki hćgt ađ leyfa frú Neumann ađ sigla, nema ađ hún fengi bresk vottorđ og gildandi íslenskt landgönguleyfi. Í lögregluskrýrslu Ríkislögreglunnar dönsku kemur ţetta fram

"Islands Eimskipafjelag, Strandgade 35, forkl. at man ikke har noget egentligt Forbud mod at medtage en saaden Passager, selv om man for saa vidt helst er fri, da det ved et Par enkelte tidligere Lejligheder har vist sig, at man faar en del "Vrřvl go Ubehageligheder med de engelsek Kontrebandemyndigheder", ja endog kan risikere af samme Grund at blive fřrt til engelsk Kontrolhavn. - Man vil kun medtage den. pgl., hvis hun forinden har en officiel britisk Attest, som sikrer hende "frit Lejde", og naturligvis mod gyldigt islandsk Indrejsevisum." 

Skrifstofa félagsins í Kaupmannahöfn upplýsti ađ siglt yrđi ţann 10. apríl og svo aftur 1. maí. Embćttismađur viđ Ríkislögregluembćttiđ, Troels Hoff, ákvađ hins vegar sama dag, ađ Valerie Neumann fengi ekki leyfi til ađ dvelja í Danmörku.

Fjórum dögum síđar buđu Danir, svo ađ segja án nokkurrar mótspyrnu, ţýsku herraţjóđina velkomna. Og já, ekki má gleyma ţví ađ Ţjóđverjar, sem Íslendingar báru svo mikla virđingu fyrir, tóku Gullfoss traustataki í Kaupmannahöfn.

Valerie Neumann sat áfram í Vín og fjölskyldan á Íslandi var rukkuđ um 31 íslenskar krónur fyrir símskeytakostnađi í bréfi dags. 28. nóvember 1940. Áđur hafđi danska forsćtisráđuneytiđ minnt á ţessa skuld í bréfi til Sendifulltrúa Íslands í Kaupmannahöfn.

Danir fengu peningana sína, eins og alltaf, og Eimskip losnađi viđ vandrćđi. Nasistar fengu Gullfoss og var skorsteinsmerki skipsins ţeim líkast til ađ skapi.

Valerie Neumann var send í fangabúđirnar í Theresienstadt 21. eđa 22. júlí 1942. Andlát hennar var skráđ 9. ágúst 1944. Hvort hún hefur dáiđ ţann dag eđa veriđ send í útrýmingarbúđir, er óvíst.

Skömmu áđur en Valerie andađist höfđu nasistar búiđ til áróđurskvikmynd um ágćti ţessara fangabúđa í fyrir utan Prag. Í kvikmyndinni sést fólk í sparifötunum viđ ýmsa iđju. Flestir ţeir sem ţarna sjást voru sendir til útrýmingarbúđanna Auschwitz og Sobibor ađ loknum myndatökunum, m.a. kvikmyndagerđamađurinn. Kvikmyndin sýnir gyđinga frá Austurríki, Hollandi, Danmörku, Austurríki og Tékkóslóvakíu.

Hér og hér eru tvö skeiđ úr áróđurskvikmyndinni frá Theresienstadt.

urbancic.jpg

Viktor Urbancic, kona hans Melitta (f. Grünbaum) og fjölskylda í Reykjavík. Á flótta undan hakakrossinum varđ annar slíkur, íslenskur, á vegi ţeirra. Hefđi Eimskipafélagiđ og ađrir ađilar veriđ sveigjanlegri, hefđi frú Valerie Neumann, móđursystir Melittu, hugsanlega veriđ međ ţeim á myndinni. Móđir Melittu, Ilma, andađist í Theresienstadt í janúar 1943.


Óđ Snorri Sturluson líka í gyđingahatri?

Gyđingar 

Á hinum síđustu og verstu tímum, ţegar gyđingahatur hefur sjaldnast veriđ meira í Evrópu og "venjulegir" Íslendingar skrifa í umrćđu á Smettiskruddu um umskurn, ađ gyđingar séu sjálfir ađ kalla yfir sig nýja helför, međan enn ađrir segja fjálglega frá ţví ađ ţeir hafi á ćvi sinni "lent í ferlegum Gyđingi, sem beitti bćđi slćgđ og kćnsku til ađ grćđa á ţeim sem öđrum, laug, sveik og stal og ţađ..." (sjá athugasemdir ţann 10. nóvember 2013 á snjáldurskinnu Ragnhildar Pálu, sem er mikill vinur gyđinga).

Ţegar svo hrćđilega er komiđ fyrir Íslendingum í ófétis hatrinu og fordómunum, er áhugavert ađ detta ofan á nýja frćđigrein um Snorra Sturluson og gyđinga. Ég hef sjálfur skrifađ niđursođna, en ţó mest lesnu (og stolnu) sögu gyđinga á Íslandi (sjá hér), en hefi aldri rekist á neitt um ađ Snorri forfađir minn, og okkar margra, eigi ađ hafa ritađ um gyđinga eđa gyđingdóm. Hann velti vissuleg fyrir sér ţjóđum ađ siđ fróđra samtíđarmanna sinna, sem vissu mest lítiđ um allt. En ţađ er glćnýtt fyrir mér ađ Snorri hefđi veriđ ađ gangast upp í gyđingum. Hann nefnir gyđinga ekki einu sinni í Eddu sinni.

Ungur frćđimađur viđ Harvard/UCL, Richard Cole ađ nafni, hefur mikiđ velt fyrir sér frásögnum  af gyđingum í fornbókmenntum Norđurlanda. Í nýrri grein (sem hér er í nýjustu gerđ sinni frá 2017, en ţessi grein var skrifuđ á grundvelli "draft" gerđar. Richard hefur breytt grein sinni eitthvađ) sem hann hefur ritađ um gyđinga og Snorra Sturluson er margt á huldu og flest mjög tilgátukennt. Segir Cole reyndar sjálfur ađ hugmyndir sínar, sem eru vćgast sagt frekar langsóttar, séu kannski "unpalatable". Ég verđa ađ viđurkenna ađ mér ţykir tilgáta Cole algjörlega óćt, ţótt margt áhugavert sé hćgt ađ lesa í grein ţessa unga, áhugaverđa frćđimanns sem ég fylgist međ á Academia.edu.

Múspells synir voru synir jötunsins Múspells, sem samkvćmt Snorra áttu ađ ríđa ađ Bifröst til ađ berjast viđ ćsina viđ Ragnarökkur á Vígríđarvelli ásamt öđrum illfyglum eins og Surti, Fenrisúlfinum og Miđgarđsormi. Cole telur ađ Snorri lýsi Múspels sonum í Eddu sinni (ca. 1215) međ minnum sem notuđ voru til ađ lýsa gyđingum, sér í lagi svo kölluđum "rauđum gyđingum" í frásögnum af Antikristi. Telur Cole ađ Snorri sé ađ nota lýsingar af "Rauđu gyđingunum" ţegar hann lýsir Múspells sonum. Samkvćmt miđaldahindurvitnum áttu ţeir ađ búa í Kákasus, einangrađir mjög, og áttu ţeir ađ koma á hinsta degi til ađ berjast viđ góđ öfl og til ađ koma í veg fyrir ćtlunarverk Krists.

Sér Cole margt líkt međ lýsingum á rauđu gyđingum og sögum af Loka og af ţursunum Múspellssonum. Segir hann ađ kenningin Muspellz synir hjá Snorra sé "halfrím" viđ kenninguna Ísrćls synir sem er skilgreining sem gefin er á gyđingum í Stjórnahandriti  (AM 226 and 228 folios) sem er samansafn frásagna úr Gamla Testamentinu og er frá 14. öld, en ekki ţeirri 13. eins og Cole heldur fram. Vitnar Cole einnig til miđaldakvćđis sćnsks og miđaldatréristu máli sínu til stuđnings. En Cole gleymir hins vegar ađ segja okkur ađ sćnska miđaldakvćđiđ Konung Alexander, sem inniheldur frásögn af "rauđum júđum", er frá 1380 og tréristan sem han birtir mynd af í grein sinni er úr ţýska ritinu Der Antichrist frá 1480. Elsti textinn sem nefnir rauđu gyđingana er handritiđ Der Jungere Titurel frá 1272 , og telur Cole ađ sagan ţar af rauđgyđingunum geti byggt á miklu eldri heimildum. Engar sönnur eru ţó fćrđar fyrir ţví eđa í riti ţví sem Cole vitnar í eftir Andrew Colin Gow. The Red Jews. Antisemitism in an Apocalyptic Age 1200-1600. (Leiden: E.J. Brill, 1995).  Mér ţykir í hćsta máta ólíklegt ađ Snorri Sturluson (1179-1241) hafi veriđ búinn ađ ná sér í hugmyndir sem byrjuđu ađ gerjast eftir 1220 suđur í Evrópu.

Rauđir Júđar

Ţessa mynd notar Cole til ađ fćra rök fyrir ađ lýsingar Snorra á Múspells sonum séu lánađar af lýsingum miđaldaruglubókmennta um svokallađa "rauđa júđa". Myndin er hins vegar ekki frá tímum Snorra, heldur frá 1480.

Grein Coles er tilraun til tilgátu. Hann setur ekki fram nein óyggjandi sannindi um ţekkingu Snorra Sturlusonar á gyđingum eđa notkun hans á gyđingalýsingum ţeim sem hann telur ađ Snorri heimfćri upp á ađra óvinsćlar eđa óferjandi fígúrur. Mér finnst Cole gera Snorra upp ţekkingu á frćđum og kreddum sem alls ekki eru varđveittar frá tímum Snorra sjálfs.

Ekki ćtla ég ađ útiloka, ađ Snorri hafi ţekkt til gyđingahaturs. Hugsanlega hefur Snorri fengiđ ađ láni einhver hatursminni um illsku gyđinga til ađ heimfćra á ţurs úr Múspellsheimum. En ef ekki liggja fyrir betri heimildir en ţćr sem Cole framreiđir, verđur ţetta í mesta lagi skemmtileg tilgáta og tómar vangaveltur. 

Myndin efst er niđurlensk eđa ţýsk trérista á pappír frá ca. 1470, sem sýnir gyđinga rćđa viđ Jóhannes skírara. Gyđingahatur, sem Cole sér bergmálast í lýsingum Snorra á Múspellssonum var vissulega í hćsta máti áţreifanlegt á miđöldum. Ţađ voru sannarlega til illmenni á tímum Snorra. Mörg ţeirra störfuđu innan kirkjunnar, sem eins og öfgaíslam í dag ól á og nćrđist á hatri í garđ annarra ţjóđa og trúarbragđa.

taxroll

Ţessi mynd er frá sama tíma og Snorri var upp á sitt besta. Myndin (músiđ myndina til ađ stćkka hana) er teiknuđ af meinfýsnum munki í skattaskrá Norwichborgar áriđ 1233, og á henni er hćđst ađ gyđingum sem bjuggu á ţeim tíma í borginni. Ţeir voru greinilega hatađir á sama hátt og konan hatađi gyđinga í athugasemd á smettiskruddu Ragnhildar Pálu um daginn.

Háđsmyndin er m.a. af Isaak syni Jurnetts, syni Eliabs. Hann er sýndur sem konungur međ ţrjú andlit. Í Norwich er reyndar enn til hús sem kallađ er Music Hall, sem er taliđ vera afbökun á Moishe Hall, og telja sumir ađ húsiđ sé ađ grunni til ţađ hús sem Isaak ben Jurnet bjó í á 13. öld. Ísak ţessi var lánadrottinn Hinriks III  Englandskonungs, svo og munka í Westminster sem hann saksótti fyrir skuldir, og einnig biskupsins af Norwich.

Moshe Mokke og kona hans Abigail eru einnig hćdd á níđteikningunni. Moshe Mokke var dćmdur fyrir ađ slá mann og síđar hálshöggvin fyrir ađ höggva silfur. Hinrik III greiddi aldrei Ísak fé ţađ sem hann skuldađi honum og setti á lög sem gerđi gyđingum lífiđ mjög leitt. Ţađ átti ađ heita ađ hann verndađi ţá, en fyrir ţađ lánuđu ţeir honum á mjög góđum kjörum og greiddu stundum sjálfir fyrir međ lífi sínu. (Hinrik III hef ég áđur nefnt. Hann elskađi hvítabjörn sinn meira en gyđinga. Heinrekur III tjóđrađi björninn í Tower of London og á tyllidögum fékk björninn ađ synda í Thamesá og veiđa sér fisk. Henrý var mikill dýravinur og átti líka fíl sem dó líklega úr rauđvínsdrykkju).

Áriđ 1144 var gyđingum í borginni Norwich kennt um barnaníđ og morđ, ţegar 12 ár drengur, Vilhjálmur ađ nafni, hvarf. Ţótt aldrei hafi sannast ađ Villi litli hefđi veriđ myrtur, og líklegra sé, ađ hann hafi veriđ grafinn lifandi af ćttingjum sínum sem héldu ađ hann vćri látinn, ţá komu upp svipađar ásakanir á hendur gyđingum á nćstu árum víđs vegar um Bretland. Vilhjálmur var tekinn í dýrlinga tölu. 

Líklegt er ađ beinagrindurnar 17 (ţar af 11 af börnum) sem fornleifafrćđingar fundu í brunni í Norwich (sjá hér) séu afleiđing múgćsingar sem greip um sig á Bretlandseyjum á 12. öld? Kannski töldu kirkjunnar menn, sem fengiđ höfđu fé ađ láni frá gyđingum, múgnum trú um ađ fólkiđ sem myrt var vćri Múspells börn og ţví réttdrćpt.

Gyđingahatur er enn notađ til ađ hlaupa frá skuldum sínum, til ađ fyrra sig ábyrgđ og til ađ kenna öđrum um allt sem miđur fer.  Ţađ sannađist er einn af pótentátunum sem settu Ísland á skuldamannabekk hér um áriđ ásakađi ásamt öđrum ýmsa gyđinga á Bretlandseyjum fyrir ađ reyna ađ ná í auđćvi sín fyrir slikk (sjá hér, hér, hér , hér og hér).


"Ţeir eru öfundsverđir sem afskektir eru"

3777_84647710137_6407523_n

Nýveriđ renndi ég augum yfir ágćta B.A. ritgerđ eftir ungan og upprennandi sagnfrćđing, Óđin Melsteđ.

Eins og mér er tamt, finn ég gjarnan villur og geri ađfinnslur ef ástćđa er til. Ég setti mig ţví í samband viđ Óđinn og greindi honum frá ţví ađ í ágćtum lista hans yfir erlenda tónlistarmenn á Íslandi í ritgerđinni hefđi ađ mínu mati vantađ tvo áhugaverđa einstaklinga, sem ef til vill báru höfuđ og herđar yfir flesta ţá sem músíseruđu sig um Ísland á 20. öld.

Annan ţeirra, dr. Dennis Zakal, hef ég ritađ örlítiđ um á öđrum vettvangi. Hinn var öllu merkilegri og leitt er ađ hann hafi ekki haft lengri viđkomu á Íslandi en í ţau tvö skipti sem hann heimsótti landiđ.

Friedman Helsinki

Hann hélt ţrenna tónleika á Íslandi í apríl áriđ 1935 og fimm tónleika í október áriđ 1938. Hann hét Ignaz Friedman en upphaflega Soloman Isaac Freudman. Hann var fćddur Podgorze-hluta Krakow í Póllandi áriđ 1882 og sáu menn snemma ađ í honum bjó undrabarn viđ slaghörpuna.

Friedman var tvímćlalaust snillingur og međal fremstu túlkenda Chopins fyrr og síđar. Hlustun er sögu ríkari, klikkiđ hér inn á YouTube og njótiđ ţessa snillings. Hlustiđ einnig á hann tala um Chopin hér.

Friedman bjó um tíma í Kaupmannahöfn, en ferđast víđa um heiminn, allt til Íslands og Hawaii. Á Hawaii var hann bađađur blómum, en í Reykjavík ákvađ úrval arískra pilta sem sáu framtíđ sína međ Hitler og Stórevrópu ađ sletta fúkyrđum um hann í öfundarkasti í málgagni sínu Íslandi.

Ţegar Friedman kom fyrst til Reykjavíkur hafđi hann međ sér flygil frá Hornung & Mřller í Kaupmannahöfn. Fyrir utan nasistana, sem voru lítilmenni, ţó ţeir yrđu síđar lögreglustjórar og seđlabankastjórar, voru allir á Íslandi í skýjunum af hrifningu yfir leik Friedmans. En mikiđ er stundum furđulegt hve vel menn međ verkamannahendur og smiđsputta geta leikiđ.

602007_10151435335525138_1985417442_n

 

Í merkisviđtali sem F tók viđ viđ Ignaz Friedman, og sem birtist í Morgunblađinu ţann 27. apríl 1935 kom ţetta fram (sjá hér);

"Ţeir eru öfundsverđir sem afskektir eru....

En eitt get jeg sagt ykkur, ađ ţiđ eruđ öfundsverđir hjer á Íslandi. Ţiđ hafiđ enn sem komiđ er komist hjá mörgum ţeim erfiđleikum, sem ađrar ţjóđir hafa viđ ađ stríđa. Og eins og nú horfir viđ í heiminum er gott ađ vera afskektur og hafa úthaf fyrir nágranna á alla vegu.  - En međal annarra orđa, segir  Ignaz Friedman. Jeg hefi heyrt ađ ţiđ eigiđ hjer merkilegt ţjóđminjasafn, ţar sem m. a. er sýnishorn af gömlum vefnađi. Er slíkur vefnađur gerđur hjer enn - og er hćgt ađ fá hann? Og hvar eru merkustu handritin af sögunum ykkar? 

Ţegar blađamađur Morgunblađsins "F" og Páll Ísólfsson gengu á fund Friedmans á Hótel Borg, sat hann og las í símaskránni. Ţađ var lengi siđur gyđinga, ţví ţeir gerđa ţađ oft ţegar ţeim var ljóst ađ á matseđlinum á Hótelum var svínaschnitzel í öll mál. Gyđingar leituđu hvorn annan uppi eđa reyndu ađ kynna sér hvort í bćnum vćri gyđingasöfnuđur. 

Friedman var stoltur af gyđingdómi sínum og hann skilgreindi sjálfan sig sem gyđinglegan píanóleikara. Erfitt var ađ fá kennslu í Póllandi  fyrir undrabarn af gyđingaćttum vegna fordóma , en pólski píanókennarinn Leschetizky í Vín tók hann í tíma. Leschetizky hélt ţví fram, ađ ţrír ţćttir gerđu menn ađ snillingi; Mađur yrđi ađ vera slavneskur, gyđingur og undrabarn. Lechetizky bćtti ţví viđ, er hann heyrđi Friedman í fyrsta sinn, ađ fyrir gyđing ađ vera ćtti drengurinn ađ spila betur en hann gerđi. Ađalsmađur nokkur í Vín bauđst til ađ borga fyrir alla menntun Friedmans ef hann kastađi trú sinni. Ţví svarađi móđir hans: "sonur minn er ekki til fals".

3777_84646925137_4372077_n

Blómum skrýddur Friedman á Hawaii

Eitt sinn var Friedman á hljómleikaför í Egyptalandi og ritađi fjölskyldu sinni: Svćđiđ sem viđ sjáum frá bátum okkar [á Níl], er sendiđ, ţurrt og einstaklega leiđinlegt. Nú veit ég af hverju gyđingar ílentust hér aldrei. Skopskyniđ vantađi greinilega heldur ekki.

Friedman byggđi sér snemma á 20. öldinni mikiđ hús í Bolzano á Ítalíu, sem hann kallađi Villa Friedman, ţar sem hann bjó međ konu sinni og dóttur, er hann var ekki á ferđ og flugi um heiminn. Honum tókst ađ flýja til Ástralíu í stríđinu og ţar andađist hann helsjúkur áriđ 1948.

Alan Evans hefur skrifađ bók um ţennan merka mann, ţar sem munu vera upplýsingar um hann á Íslandi. Barnabarn Friedmans, Nina Walder, hefur einnig skrifađ bók um hann á frönsku sem út kom áriđ 2010. Sjá vefsíđu hennar til heiđurs Ignaz Friedman.

Friedmann Verkalýđsblađiđ
Grein um Friedman í Verkalýđsblađinu 20.5. 1935. Stćkkiđ međ ţví ađ klikka nokkrum sinnum á myndina. 

Ţegar Danmörk varđ hluti af Stórţýskalandi

Map from Zwangsarbeit2
 

Í ársgamalli bók sem ég keypti í Berlín um daginn, fann ég fljótlega ljóta villu sem ég trúi vart öđru en ađ Danir eigi erfitt međ ađ kyngja. Ţessi annars ágćta bók fjallar um fyrirbćri sem Ţjóđverjar hafa međal annars orđiđ ţekktir fyrir ađ hneppa ţjóđir í. Ţađ er Zwangsarbeit, eđa nauđungarvinna.

Bókin gefur gott yfirlit yfir ţćr hörmungar sem fólk í ýmis konar nauđungarvinnu ţurfti ađ ţola á tímum nasista. Í bókinni er einnig kort sem sýnir stjórnfyrirkomulag í Evrópu í síđara stríđi. Á ţví er búiđ ađ gera  Danmörku ađ hluta Stórţýskalands. Ég er búinn ađ setja gula ör inn á kortiđ sem bendir á ţetta.

Zwang

Hlýtur ţetta ekki ađ vera fljótfćrnisvilla? Kannski ekki. Kannski taka ţýskir höfundar bókarinnar miđ af nýjum straumum í danskri söguskođun. Ný kynslóđ danskra sagnfrćđinga međ Bo Lidegaard fremstan í flokki, telur ađ samvinnupólitík (Samarbejdspolitik) Dana í stríđinu, sem sumir kalla frekar Kollaborationspolitik, eđa međreiđarpólitík, hafi veriđ hin mesta blessun fyrir Dani. Danir voru í raun hluti af Stórţýskalandi, ţó ţeir vćru ţađ ekki á pappírnum.

Nýlega var tilkynnt um vćntanlega útgáfu á bók Lidegaards um björgun Danskra gyđinga til Svíţjóđar áriđ 1943, sem koma á út međ haustinu. Lidegaard telur og hefur ţegar haldiđ fram, m.a. međ ţví ađ útiloka skođanir fjölda höfunda úr bókum sínum, ađ samvinnupólitík Dana hafi bjargađ dönskum gyđingum. Ţađ er náttúrulega hrein della (sjá hér). Samvinnupólitík Dana viđ Ţjóđverja varđ einmitt til ţess ađ Danir gátu sent gyđinga úr landi á árunum 1940-43. Flest ţađ fólk, ţar á međal börn, voru myrt í útrýminga- og fangabúđum nasista. Um Ţađ má međal annars lesa um í bók minni Medaljens Bagside.

Carol Janeway, talskona bókaútgáfu ţeirrar sem gefa mun út bók Lidegaards í Bandaríkjunum, hefur látiđ hafa ţađ eftir sér ađ ef Hollendingar og Frakkar hefđu stýrt sér gegnum stríđiđ eins og  Danir, hefđi stríđiđ ekki veriđ veriđ nándar nćrri eins biturt og raun bar vitni (sjá hér). Allir áttu samkvćmt slíkri skođun ađ stunda "sölu" á landbúnađaafurđum til ţýska hersins, svo hann gćti drepiđ fleiri. Ţessi kolruglađa kona ţýddi eitt sinni úr ţýsku og gaf út endurminningar Svisslendings, sem skrifađi um raunir sínar á barnsaldri í gettóinu í Vilna (Vilnius) og í Auschwitz. Sá sagđist hafa heitiđ Binjamin Wilkomirski. Kauđi var reyndar bara fjallaniđursetningur úr Sviss, en Kanar gleyptu auđvitađ söguna, ţangađ til ađ svik komu upp um síđir og nú er bókin systurrit dagbóka Hitlers.

Ţađ fer líklega vel á ţví ađ ţýđandi "Wilkomirskis" sé útgáfustjóri á nýrri söguhreinsun Bo Lidegaards, sem nú starfar sem ritstjóri danska dagblađsins Politiken.

Zwangsarbeit3

Gyđingar í hverju húsi

BenThors

 

Áriđ 2004 birtist tímaritsgrein eftir mig sem bar heitiđ Iceland, the Jews, and Anti-Semitism, 1625-2004. Greinin innihélt stutta og hrađlesna sögu gyđinga á Íslandi. Ţar kom margt fram sem ekki hafđi veriđ vitađ eđa birt áđur, og annađ var leiđrétt. 

Fyrir útgáfu ţessarar greinar hafđi kaflinn um gyđinga í Íslandssögunni (hans Ţórs Whitehead) mest fjallađ um ađ Framsóknarmenn hafi veriđ verri viđ gyđingana en Sjálfstćđismenn - og ţađ er nú alls ekkert víst. Grein mín var langt frá ţví ađ vera tćmandi ritgjörđ og í henni voru reyndar nokkrar smávćgilegar villur. Greinin hefur einnig fengiđ gífurlega lesningu á vefsíđu, ţar sem hún var einnig gefin út. Hún kom síđar út í bók. Upphaflega kom hún reyndar út á dönsku í styttri gerđ í ársriti sögufélags danskra gyđinga Rambam sem ég ritstýrđi um tíma.

 

Gyđingahatur á Íslandi 

Gyđingaţjóđin er svo forn, ađ hún telst til fornleifa, og ţess vegna er viđ hćfi ađ skrifa um hana hér. Einnig ţess vegan ćtti fyrir löngu ađ vera búiđ ađ friđa hana.

En öfgamenn á öllum "vćngjum" vilja einatt eyđileggja ţađ sem gamalt er, til ađ skapa ţađ sem ţeir kalla á öllum tungumálum "Dögun". Ţeir vilja byrja međ "hreint borđ" og "frá grunni" (ţeir eru fundamentalistar og róttćkir), og hvađ er ţá verra en gamalt, gagnrýniđ og gyđingar. Gyđingar hafa ţví međ fornleifum, trúarbrögđum og öđru veriđ byltingarmönnum ţyrnir í augum. Jafnvel Karl Marx hatađi gyđinginn í sjálfum sér. Gyđingaţjóđin hefur veriđ svo lengi til, ađ sumir vilja ólmir útrýma henni og rétti hennar til ađ vera til. Ţađ mun aldrei takast. Sanniđ til. 

Á Íslandi hafa gyđingar alltaf veriđ svo fáir, ađ ekki fara sögur af skipulögđum gyđingaofsóknum - ja fyrir utan ađ gyđingar á Íslandi hafa upplifađ ađ bílar ţeirra voru eyđilagđir ţegar stríđ var í Miđausturlöndum. Ţeir ţurfa ađ horfa upp á ađ sjúklegur gyđingahatari fćr ađ spređa galli sínu á Moggablogginu. Mađur nokkur, Arnold Eisen, gyđingur frá Bandaríkjunum, gekk fyrir nokkrum árum međ kippah, kollhúfu gyđinga í Reykjavík, og lenti í hremmingum. Hann skrifađi um ţađ vefgrein í Ísrael sem Morgunblađiđ greindi frá: 

Skömmu síđar rákust Eisen og kćrasta hans á hóp skólabarna á aldrinum 12-15 ára sem voru í skođunarferđ líkt og ţau. "Ég stöđvađi bifreiđina og fór út til ţess ađ taka mynd og sá einn drengjanna grípa um öxl félaga síns til ţess ađ ná athygli hans og benda á höfuđ sér og síđan á mig, segjandi eitthvađ um kollhúfu gyđinga sem ég var međ á höfđinu. Og ţá var áhugi félagans vakinn, hann smellti saman hćlunum og gerđi Heil Hitlers-kveđju. Margir af krökkunum fóru ađ hlćja,"  Sjá hér .

Gyđingahatur á Íslandi er ţví miđur stađreynd og ţađ eykst fremur en hitt. Ég fletti ađeins veraldarvefnum áriđ 2006 og á einni kvöldstund safnađi ég ţessu saman. Ţar er međal annars ađ finna athugasemd einhvers Rúnars Ţórs, sem vildi segja ofangreindum Eisen til syndanna.

Á síđustu öld voru líka til nasistagerpi á Íslandi. Ţeir ţrömmuđu um og leituđu meira ađ segja ađ gyđingum til ađ hatast út í. Ţeir fundu vitanlega fáa, ţar sem afi Guđmundar Steingrímssonar hafđi međ öđrum fínum herrum lokađ á gyđinga til Íslands. En í stađinn gerđur ţeir Thors-fjölskylduna ađ gyđingaígildi og kölluđu Ólaf Thors háćruverđugan rabbí. Ţótt ţeir fyndu fáa af ćttbálki Abrahams, ţá fundu ţeir margir hverjir síđar feit embćtti ţegar ţeir ţroskuđust til höfuđsins. Einn varđ t.d. lögreglustjóri og annar bankastjóri enda sagđist hann vera hagfrćđingur ţótt hann hefđi aldrei lokiđ prófi í ţeirri grein, ţótt ţađ standi á heimasíđu Alţingis, ţar sem hann lét einnig taka til sín.

Á međan sat t.d. mikiđ menntađur mađur í gömlu húsi á Grettisgötunni. Hann var frá Ţýskalandi, ţađan sem hann neyddist til ađ flýja til Íslands um ţćr mundir sem bankastjórinn fyrrnefndur var ađ lćra nasistahagfrćđi viđ háskóla í Kiel. Áđur en Ottó kom til Íslands hafđi hann setiđ í fangabúđunum Buchenwald međ bróđur sínum, sem var myrtur ţar áriđ 1938. Hinn hámenntađi gyđingur Ottó Arnaldur Magnússon ţurfti hins vegar ađ hafa ofan fjölskyldu sinni međ einkakennslu í málum og raungreinum sem og útgáfu á lausnarheftum á stćrđfrćđibókum skólanna. Hann var kćrđur til lögreglu fyrir útgáfu ţessara hefta. Í Háskóla Íslands komu menn í veg fyrir ađ hann fengi vinnu viđ ţann skóla.

Otto Weg 1963
Dr. Ottó Arnaldur Magnússon (Otto Weg) fékk aldrei vinnu viđ sitt hćfi á Íslandi. Ţessi yndislegi og dagfarsprúđi mađur, sem ég kynntist sem barn og unglingur (hann var vinur föđur míns) varđ fyrir barđinu á íslensku gyđingahatri.

 

Brennimerktir sem gyđingar

En einn helsti ţáttur sögu gyđinga á Íslandi er ađ hún er uppfull af mönnum sem ekki voru gyđingar. Íslendingar hafa stundađ "Jew branding", ţeir hafa brennimerkt menn sem gyđinga eđa taliđ ţá vera ţađ, ef ţeir voru hiđ minnsta dökkir á brún eđa brá, međ hrokkiđ hár, stórt nef eđa ríkir. Ţess vegna fengu t.d. Thorsararnir stimpilinn.

Menn sem lesa ţessa grein mína taka líklega eftir ţví, ađ ég nefni ekki á nafn fjölda manna sem Íslendingar hafa venjulega ályktađ ađ vćru gyđingar eđa gyđingaćttum. Ţađ var heldur ekki ćtlun mín međ greininni ađ gera tćmandi úttekt af ćttum međ gyđingablóđ í ćđum sér. En ţeir sem sumir menn söknuđu voru reyndar ekki gyđingar, eđa af gyđingaćttum. Róbert Abraham Ottósson söngmálastjóri Ţjóđkirkjunnar var tćknilega séđ ekki gyđingur og hafi ćtt hans ekki veriđ ţađ síđan á 19 öld, en Hitler hefđi nú líklega ekki veriđ á sama máli. Ég skrifa hins vegar ekki um íslenska gyđinga út frá sjónarhorni Hitlers og Nürnberglaganna.

Frá lokum 19. aldar og fram á 21. öld hefur hins vegar boriđ mikiđ á ţví ađ ýmsir íslenskir frćđaţulir hafi ţóst vita ađ önnur hvor dönsk ćtt á Íslandi vćri komin af gyđingum.  Svo er einfaldlega ekki. Sumir gerđu ţetta af hatri í garđ danskra kaupmanna, en ađrir, eins og Pétur Pétursson ţulur, af miklum áhuga í garđ gyđinga. Pétur var ţađ sem skilgreinist sem fílósemít, og vildi ţess vegna, ađ ţví er ég held, hafa sem flesta gyđinga á Íslandi.

***

Líklega vegna ţess ađ grein mín um gyđinga á vefnum hefur mikiđ veriđ lesinn um heim allan og hefur jafnvel veriđ stoliđ úr henni án ţess ađ menn geti heimilda, ađ menn eru enn ađ hafa samband viđ mig um meintan gyđinglegan uppruna sinn, eins og ađ ég sé einhver Judenexperte, en ţađ kallađi mađur sérfrćđinga Sicherheitsdienst og Gestapo í gyđingum. Ég veiti ekki slíka "ćttfrćđi"ţjónustu.

Landsfrćgir menn hafa í tveimur tilvikum haft samband viđ mig til ađ fá ţađ á hreint, svona eitt skipti fyrir öll, hvort ákveđinn forfađir ţeirra hafi veriđ gyđingur. Svo var örugglega ekki. Ég held frekast ađ ţeim hafi ţótt ţađ leitt en veriđ létt.

Hér skulu sagđar nokkrar sögur ađ röngum ćttfćrslum, illgjörnum sem og frekar saklausum eins og ţeirri fyrstu:

Julius Thornberg

 

Dóttir fiđlusnillingsins

Nýlega hafđi samband mig kona sem var ađ rannsaka ćtt eina á Íslandi. Taldi konan ţađ mögulegt, ađ danskur mađur, Julius Thornberg, tónlistamađur og gleymdur fiđlusnillingur, hafi átt dóttur međ íslenskri konur eftir stutt ćvintýri í byrjun 20 aldar. Međ tiltölulega einföldum ađferđum heima í stofu minni fann ég ađ mađurinn var af sćnskum ćttum og ađ í honum rann ekkert gyđingablóđ sem hafđi veriđ bókfest. Annađ kom einnig út úr stuttri leit minni. Mađurinn hafđi veriđ giftur píanóleikara frá Noregi, ţegar hann átti í ţessu sambandi viđ saklausa stúlku frá Íslandi. Mađur ţessi var m.a. konsertmeistari í Amsterdam og fiđluleikari viđ stórar hljómsveitir í Varsjá, og skömmu eftir ađ óskilgetna dóttirin fćddist fluttist hann til Berlínar en var miklu síđar konsertmeistari í Kaupmannahöfn. Dóttir hans vann á Ríkisútvarpinu á Skúlagötunni, ţegar ég var ţar sendisveinn á sínum tíma. Er ţetta ekki stórmerkileg fjölskyldusaga, svo ekki ţurfi ađ blanda í hana gyđingakreddu?

Mér er eiginlega mest hugsađ til afkomenda ţessa fiđlara. Hvađ gerđist t.d. ef ţeir vćru brennandi í hatri sínu á Ísrael? Ţau gerđu kannski ţađ sama og mađur nokkur ćttađur frá Skagaströnd, sem fyrir mörgum árum svínađi Ísraelsríki til í röksemdafćrslu sinni fyrir sakleysi Eđvald Heitins Hinrikssonar gyđingamorđingja ţegar út kom eistnesk skýrsla sem endanlega stađfesti glćpi Eđvald. Ţannig rök taldi Baldvin Berndsen  sig get komiđ međ ţví hann upplýsti ađ hann vćri kominn af gyđingi sem settist ađ á Skagaströnd (sjá hér) En Baldvin Berndsen hefur líklegast ekki lesiđ ćviminningar forföđur síns, Fritz Berndsens. Hann segir frá uppruna sínum í ćvisögunni og hvernig hann hafđi ungur veriđ shabbesgoy hjá gyđingum í Kaupmannahöfn og fengiđ fyrir ţađ te og sykurbrauđ. Sjá svar mitt til Baldvins Berndsen í grein í DV. Hvađ er svo shabbesgoy? Ţađ getiđ ţiđ lesiđ um í grein minni í DV.

J Thornberg

Julius Thornberg var vitanlega snoppufríđur karl, en ekki var hann gyđingur fyrir 5 aura

 

Tierney og Harmitage

Góđur vinur minn, hörkuklár íslenskur sagnfrćđingur, sem er mikill áhugamađur um sögu gyđinga og ćtti fyrir löngu ađ vera búinn ađ gangast undir gyđingdóm og hnífinn, hafđi fyrir nokkrum árum síđan samband viđ mig og taldi sig hafa fundiđ „nýja gyđinga" á Íslandi. Ţađ voru fatakaupmennirnir William Tierney og mágur hans John Harmitage, og vildi hann vita hvađ ég héldi um ţessa uppgötvun sína. Mér ţótti nú í fljótu bragđi nafniđ Tierney hljóma mjög kunnuglega og ţó ég ţekkti ekki í fljótu bragđi nafniđ Harmitage er nafniđ Hermitage ekki óţekkt á Bretlandseyjum. Lítil athugun leiddi í ljós ađ ţessir menn voru baptistar frá Leith á Skotlandi og var Tierney,outfitterí Bernards Street 49 í Leith, ađ sögn ćttađur frá Frakklandi. Sögufélag gyđinga á Skotlandi kannađist ekkert viđ neina gyđinga međ ţessi ćttarnöfn á Skotlandi, enda var Tierney baptisti.

Kleerkoper

En hvađ kom til ađ vinur minn sagnfrćđingurinn og ađrir héldu ađ Tierney og Harmitage vćru af ćttbálki Salómons. Jú, sjáiđ nú til. Ritstjóri Ţjóđólfs, Jón Ólafsson Alţingismađur, fékk lesendabréf, sem mér sýnist á stílnum ađ gćti veriđ skrifađ af honum sjálfum. Ţetta „bréf" og svariđ, sem ţiđ getiđ lesiđ hér fyrir neđan, birtist í Ţjóđólfi ţann 22. ágúst 1882. Jón ritstjóri taldi sig vita hvers kyns ţeir vćru ţeir menn sem seldu notuđ föt á Íslandi og taldi öruggt ađ ef kólera og bólan kćmi aftur vćri ţađ međ gyđingum sem seldu gamla larfa.

Pest bola mislingar

Nú voru ţessi „gyđingar" bara baptistar frá hafnarbćnum Leith, en meira en 120 árum síđar ţótti mönnum ástćđa til ađ taka ćttfrćđi íslensks gyđingahatara trúanlega. Skrítiđ?

 

Obenhaupt

Alberts ţáttur Obenhaupts

Ţrátt fyrir ađ ég nefni alls ekki kaupmanninn Albert Obenhaupt á nafn í greininni minni víđlesnu og margstolnu, fć ég enn fyrirspurnir um uppruna hans međ skírskotun til ţess ađ menn haldi hann vera gyđing. Nú síđast frá manni sem skrifar sögu hestaútflutnings á Íslandi. Obenhaupt mun hafa flutt út gćđing til Danmerkur áriđ 1907 en tekiđ hann međ sér til baka ári síđar, sem var auđvitađ kolólöglegt.

Menn telja hann almennt gyđing og kemur ţađ til vegna ţess ađ Vilhjálmur Finsen, einn stofnenda Morgunblađsins og síđar sendiherra, sem á Morgunblađsárum sínum líkađi greinileg ekki viđ gyđinga, skrifađi um Obenhaupt í ćvisögu sinni Alltaf á heimleiđ (1953). Finsen sagđi hann vera gyđing og „ţađ ekki af betri endanum" og hélt áfram; „Obenhaupt fór vitanlega ađ versla; „kaufen und verkaufen" (kaupa og selja) er orđtak gyđinga, hvar sem ţeir eru á hnettinum. Hann flutti međ sér sýnishorn af allskonar varningi, leigđi stóra íbúđ [Finsen meinar vćntanlega ađ hann hafi tekiđ íbúđina á leigu] í Thomsenshúsi, ţar sem síđar var Hótel Hekla, og barst mikiđ á. Hann drakk nćr ekkert sjálfur, en hann veitti meir en almennt gerđist í Reykjavík ţá. Ţegar kaupmenn komu ađ skođa sýnishornin, var ţeim ćvinlega bođiđ inn í stofu og flaskan ţá dregin upp. Svo var fariđ ađ tala um „Businessinn".

Menn hafa síđan áfram haldiđ ţví fram, ađ Albert Obenhaupt vćri gyđingur og gekk reyndar um ţverbak ţegar blađamađurinn Jónína Leósdóttir, eiginkona Jóhönnu Sigurđardóttur, gerđi ţađ opinskátt ađ hann hefđi heitiđ Obenhautt í grein í Helgarpóstinum áriđ 1987. Jónína hafđi eftir Hannesi Johnson, syni Ólafs Johnson, sem keypti hús af Obenhaupt, ađ Obenhaupt hefđi alls ekki veriđ Ţjóđverji heldur rússneskur gyđingur. Ţađ er rugl eins og allt annađ um ţennan ágćta mann. Hann var ekki gyđingur eđa af gyđingaćttum frekar en Bryndís Schram, sem gekk fyrir ađ vera ţađ í Washington hér um áriđ, er hún var sendiherrafrú.

Albert Conrad Frederik Obenhaupt fćddist í Kaupmannahöfn ţann 17.7. 1886 og ţar var hann skírđur. Hann var sonur verslunarmannsins Ludvigs Martin Heinrich Obenhaupts sem fćddist í Hamborg áriđ 1856. Móđir Alberts var Johanna Marie Sophia fćdd Segeberg. Albert var ţví Dani af ţýskum ćttum og alls ekki gyđingur. Sonur hans einn dó á Íslandi og annar sonur Wolfgang Wilhelm var fermdur í Dómkirkjunni. Eftir 1930 var Albert Obenhaupt fluttur til Hamborgar, ţar sem hann bjó og er skráđur međ útflutningsfyrirtćki (Export) firma fram til 1937, síđast á Pumpen 6, sem er frćg skrifstofubygging sem kölluđ er Chilehaus og stendur enn.

Villa Frida
Draugahúsiđ í Ţingholtunum

Albert Obenhaupt var mađurinn sem reisti Villa Frida viđ Ţingholtstrćti 29 A., ţar sem Borgarbókasafniđ var einu sinni til húsa. Í húsinu, sem fékk nafn konu hans, Fridu (sem var fćdd Berger), bjó Obenhaupt aldrei svo heita megi. Nýr eigandi, Ólafur Johnson kallađi húsiđ Esjuberg. Obenhaupt reisti nokkur önnur merk hús á Íslandsárum sínum.

Miklu síđar var Esjuberg, eins og kunnugt er, selt norska málarameistaranum og fjáróreiđumanninum Odd Nerdrum. Húsiđ hlaut svo ţau ömurlegu örlög ađ lenda í lođnum höndunum á afkomenda dansks rennismiđs. Hún heitir Gyđa Wernersdóttir (Sřrensen/ rest assured, no Jews in that family) og var um tíma kennd viđ Milestone. Nú er búiđ ađ framkvćma skemmdaverk á ţessu fallega húsi "gyđingsins" vegna ömurlegrar "fagurfrćđi" hins gráđuga nýrýka liđs á Íslandi. 

Lengi vel hékk uppi mynd af Obenhaupt í stigagangi í Borgarbókasafninu. Mér virtist hann vera lítill, jafnvel dvergvaxinn, og dökkur á brún og brá. Menn hafa líklega ályktađ sem svo ađ ţar sem hann var dökkleitur ţá hafi hann veriđ gyđingur. Er ­ţađ er nokkuđ fordómafull ađferđ til ađ álykta um gyđinglegan uppruna fólks, ekki ósvipuđ ţeirri ađferđ sem Ungverjar notuđu á sínum tíma. Ţeir töldu alla sem rauđhćrđir voru (og eru) vera gyđinga. Í Portúgal forđum ţótti víst, ađ fyrir utan ađ borđa ekki svínakjöt vćru gyđingar, sem leyndust fyrir rannsóknarréttinum, ljósari en ađrir á húđ. Vilhjálmur Finsen taldi víst ađ Obenhaupt auglýsti ekki í Morgunblađinu ţar sem hann var gyđingur. Ţađ var líka lygi.

Pétur Pétursson heitinn ţulur, og mikill áhugamađur um gyđinga á jákvćđan hátt, skrifađi um Obenhaupt fyrir nokkrum árum og hefur líklega líka veriđ međ til ađ festa ţessa farandsögu Finsens um Obenhaupt sem gyđing.

starofdavid

Frímúrarahús varđ ađ húsi "gyđings"

Ísraelsmađur einn hafđi eitt sinn samband viđ Icelandic Review. Hann hafđi veriđ á Íslandi ásamt komu sinni og ritađi: Me and my wife spent two and a half weeks in Iceland in July 2007 and had a great time. I just wanted to ask a small question regarding the photo attached. It was taken in Hafnarstraeti or Austurstraeti in downtown Reykjavík. Since you don't have a synagogue in Reykjavík, do you know the story behind the “Star of David” on that building?

Rannsóknarblađamađur Iceland Review rannsakađi máliđ og svarađi:

According to Snorri Freyr Hilmarsson, who is on the board of the House Preservation Society Torfusamtökin, the Star of David is on that building on Austurstraeti 9 (which currently houses the nightclub Rex) because it used to be a store owned by merchant Egill Jacobsen, who came from a Danish-Jewish family.

Egill Jacobsen Egill Jacobsen stórkaupmađur

Egill Jacobsen, sem kom til Íslands áriđ 1902 og dó ţar af slysförum áriđ 1926. Hann var vissulega ekki af gyđingaćttum, en hann var mikill kaupmađur í Reykjavík. Jacobsen er mjög algengt ćttarnafn í Danmörku, en ekki á međal gyđinga. Stjarnan sem á húsinu er komin til af ţví ađ á efri hćđ hússins var lengi vel Frímúrarasamkomusalur og Egill Jakobsen var einn af stofnendum ţeirrar reglu á Íslandi. Frímúrar hafa lengi ímyndađ sér, ađ ţeir vćru eins konar musterisriddarar og ţar međ verndarar musteris Salómons. Ţess vegna hafa sumar deildir ţeirra löngum notađ Davíđsstjörnuna, Magen David, sem tákn. Líkt og sirkil og hornamál og múrskeiđ. Synir Egils voru ţeir Úlfar og Haukur og ţóttu ţeir nefstórir og dökkir, ja jafnvel "gyđinglegir", en ţeir sóttu ţađ í múttu sína Soffíu Sigríđi sem var upphaflega Helgadóttir, snikkara í Ţingholtsstrćti. Hún rak verslun Egils Jacobsen áfram eftir lát manns síns međ miklum myndarbrag ţangađ til hún dó áriđ 1973. Hún var mikil sjálfstćđiskona og í stjórn Hvatar til margra ára, og ţađ gerir ekki fólk ađ gyđingum heldur. Ég man vel eftir henni í versluninni ţegar ég var barn, mjög kringluleitri broshýrri konu - frá Íslandi. Synir hennar og Egils, Úlfar og Haukur voru brúnir á brá og međ feita putta og stórt nef. En ţađ voru sko íslensk erfđaeinkenni.

Hvađ varđar fréttina á vefsíđu Iceland Review og upplýsingu starfskrafts Torfusamtakanna um húsiđ í Austurstrćti 9, er ég fyrir löngu búinn ađ leiđrétta hana viđ blađamann Iceland Review, sem ekkert gerđi. Hún móđgađist einna helst. Lygin er nefnilega lygilega oft góđ frétt á Íslandi.

Lokaorđ

Íslendingar hér áđur fyrr og fordómar, ţar var víst óađskiljanleg eining. Útlendingahrćđsla og afdalaháttur varđ til ţess ađ flestir Íslendingar kynntust lítiđ ef nokkuđ ţeim útlendingsgreyjum sem komu til landsins til ađ freista gćfunnar. Ef eitthvađ var, hófust samskiptin vegna öfundar í garđ sumra ţeirra. En voru menn ađ hafa fyrir ţví ađ spyrja ţá um ţeirra hagi og fjölskyldutengsl? Nei, Íslendingar höfđu eingöngu áhuga sínum eigin, fallegu og frábćru ćttum. Svo var ţađ lengi, og er kannski enn.

Útlendir menn voru oft stimplađir sem ţađ versta af öllu, ţ.e. gyđingar. Stimpillinn ţjónađi nefnilega tilgangi. Ef menn voru stimplađur sem sjálfur óvinurinn, hluti af ţeirri ţjóđ illmenna sem Passíusálmarnir hafa um langan aldur kennt Íslendingum ađ hata, ţá hafđi mađur gott verkfćri til ađ gera keppinaut í viđskiptum, iđn eđa mennt erfitt fyrir. Mađur kallađi hann bara júđa, ásakađi hann um ađ bera pest og kóleru til Íslands og vera til vandrćđa. Mađur var tilbúinn ađ senda gyđinga í klćr nasista.

Ég óska svo landsmönnum gleđi viđ lestur Passíusálmanna í ár og fallegrar dauđahátíđar, ţar sem ţiđ kossfestiđ gyđing árlega í heilagri slepju og kenniđ gyđingum á öllum tímum um glćpinn og kalliđ ţađ svo trú og jafnvel mikla list.


Lea var myrt i Sobibor

de la Penha
 

Lea Judith de la Penha frá Amsterdam í Hollandi varđ ađeins 6 ára. Líf hennar var tekiđ af henni á hrottalegan hátt vegna haturs sem gýs öđru hvoru upp í Evrópu. Hún var myrt ásamt 165.000 öđrum trúsystkinum sínum í útrýmingarbúđunum í Sobibor í Suđur-Póllandi. Taliđ er ađ um 200.000-250.000 manns, flest gyđingar, hafi veriđ myrtar í Sobibor á árunum 1942-43.

Nú hefur hópur fornleifafrćđinga undir stjórn ísraelska fornleifafrćđingsins Yoram Haimis rannsakađ leifar helfararinnar í útrýmingarbúđunum í Sobibor. Ţeir hafa međal annars fundiđ lítiđ ferhyrnt merki úr áli, sem á hefur veriđ slegiđ nafn Leu Judith de la Penha. Lea litla hefur líklega boriđ ţetta merki, eđa taska hennar, er hún var flutt til Sobibor međ foreldrum sínum.

Lea Judith de la Penha fćddist ţann 11. maí áriđ 1937 í Amsterdam. Foreldrar hennar voru Judith de la Penha-Rodriques Parreira og David de la Penha. Ţau voru flutt nauđug í gripavögnum frá Hollandi áriđ 1943 til Sobibor útrýmingarbúđanna í Suđur-Póllandi. Ţar voru Lea litla og foreldrar hennar myrt ţann 9. júlí 1943.

De la Penha fjöskyldan var stór fölskylda í Hollandi fyrir 1940, en meirihluti međlima hennar var myrtur í Helförinni. Eins og nafniđ bendir til átti fjölskyldan ćttir sínar ađ rekja til Portúgals og Spánar. Frá Portúgal flýđu gyđingar undan trúarofsóknum kaţólsku kirkjunnar og annarra yfirvalda á 16. og 17. öld, m.a. til Niđurlanda.

De la Penha 

De la Penha fjölskyldan í heimsókn hjá kristnum vinum/ćttingjum. Lea er fremst á myndinni.

Lea de la Penha endađi ćvi sína í gasklefa í Sobibor eins og flestir ađrir gyđingar ţar. Hún var ein 4300 gyđinga af portúgölskum uppruna í Hollandi sem myrtir voru í helförinni. 90% allra sefardískra gyđinga í Hollandi voru myrtar í Helförinni og 75% allra gyđinga Hollands, um 101.000 gyđingar frá Hollandi voru sendir til fanga- og útrýmingarbúđa, 96.000 ţeirra voru myrtir. 34,313 gyđingar frá Hollandi voru myrtir í Sobibor.

Á 17. Og 18. öld voru og urđu sumar af portúgölsku flóttafjölskyldunum međal ríkustu fjölskyldna Hollands. Á 20. öld var de la Penha fjölskyldan ekki lengur međal auđugra portúgalskra gyđingaćtta Hollands og höfđu ţví međlimir hennar gifst út fyrir hópinn, annađ hvort gyđingum af ţýskum og pólskum uppruna, eđa kristnum hollendingum. Einn forfađir flestra međlima de la Penha ćttarinnar var ţó mjög ríkur á fé, en ţađ var Josef de la Penha kaupmađur í Rotterdam, sem eignađist Labrador. Vilhjálmur 3. af Óraníu, sem gerđist konungur Englands gaf Josef de la Penha Labrador áriđ 1697 fyrir veitta ađstođ. Gjafabréfiđ er enn til. Ýmsir afkomendur Josefs de la Penha hafa reynt ađ endurheimta Labrador, en án árangurs.

Sobibor sh 2001 2
Minnismerki í Sobibor. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001

Sobibor 2001

Ég kom til Sobibor áriđ 2001 međ hópi frćđimanna frá Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier (DCHF) í Kaupmannahöfn ásamt framhaldsskólakennurum. Viđ vorum á ferđ um Pólland til ađ skođa útrýmingarbúđir og ađra stađi sem tengjast sögu helfararinnar í Póllandi. Á DCFH vann ég í tvö ár og voru rannsóknir mínar á örlögum gyđinga í Danmörku m.a. til ţess ađ DCHF var stofnađ áriđ 2000.

Hópurinn, sem heimsótti Sobibor haustiđ 2001, sá hvernig pólskir fornleifafrćđingar höfđu grafiđ á ýmsum stöđum í Sobibor, en nú er svćđiđ ađ mestu huliđ furuskógi. Rannsókn, eđa réttara sagt frágangur pólska fornleifafrćđingsins Andrzej Kola viđ háskólann í Torun var ađ mínu mati vćgast sagt ekki til mikils sóma og lítiđ hefur birst af niđurstöđum. Hann fann ţó hluta fjöldagrafar sem var svo djúp ađ ekki var hćgt ađ grafa dýpra niđur í vegna grunnvatns. Taliđ er ađ gröfin hafi veriđ allt ađ 5 metra ađ djúp. Lík voru einnig brennd í Sobibor og í lok stríđsins voru lík grafin upp til ađ brenna ţau. Vegna vangetu Kolas til ađ gefa út niđurstöđur sínar hafa rannsóknri hans veriđ skotspónn sjúkra sála sem telja og vilja hald ađ helförin sé ein stór lygi og samsćri. Ţess vegna er gott ađ heyra um ţćr mörgu niđurstöđur sem rannsóknir undir stjórn Yoram Haimis hafa leitt í ljós. Hér er hćgt ađ lesa grein eftir hann, ţar sem hlutar fyrri niđurstađna af rannsóknum í Sobibor eru lagđar fram.

Hola Kola SOBIBOR 2001 2

Hola um 3,5 metra djúp, sem hefur innihaldiđ mikiđ magn af brunaleifum. Ţarna rannsakađi fornleifafrćđingurinn Andrzej Kola áriđ 2001. Samkvćmt einni grein eftir hann frá 2001 var ţarna hús.  Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001.

A.Kola plan

Bláa pílan sýnir gryfju ţá sem ég ljósmyndađi áriđ 2001. Hún er kölluđ "Building B", en ţarna hefur varla veriđ nokkur bygging en mikiđ var af ösku, kolum  og rusli sem hefur veriđ kastađ í ţessa gryfju.

Hópinum sem ég fylgdi til Sobibor áriđ 2001 var tjáđ, ađ rannsóknunum Andrzej Kolas vćri lokiđ, en ýmsir fundir höfđu veriđ skildir eftir á glámbekk, og ekki fyllt upp í nokkrar holur suđur af ţeim fjöldagröfum sem hann fann. Einn menntaskólakennari sem var í för međ okkur hafđi tekiđ brot úr öskju úr bakelíti, sem líklega er hollensk sem lá međ öđrum fundum á kanti mikillar gryfju. Hann lét mig hafa brotiđ og ég geymi ţađ enn. Ég reyndi lengi ađ hafa samband viđ pólska fornleifafrćđinginn Kola sem stjórnađi rannsóknunum í Sobibor, en fékk aldrei svar. Nú mun ég hafa samband viđ Yoram Haimi til ađ koma gripnum í réttar hendur.

Bagelite Sobibor
Brot úr loki úr bakelíti sem lá á glámbekk eftir fornleifarannsóknir í Sobibor áriđ 2001. Ef einhver hefur hugmynd um hvađ WB stendur fyrir vćri ég fekinn ađ fá upplýsingar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

 

DSCN6524 [1600x1200]
Mynd frá ranssóknum Yoram Haimis í Sobibor.
 

Svo talađ sé um fórnarlömb

Ţess má geta, ađ sá sem ţetta ritar varđ í Sobibor "fórnarlamb" mannýgra moskítóflugna, sem réđust á ökkla mína. Dóttir mín, Lea, hafđi gefiđ mér í afmćlisgjöf sokka međ mynd af Andrési Önd á skaftinu, sem hún hafđi fundiđ međ móđur sinni í Netto-verslun í Kaupmannahöfn. Ég var einmitt í ţessum sokkum sem Lea gaf mér í Sobibor. Flugan sótti í Andrés Önd og stakk hann í sífellu og saug, en ţađ var náhvítur ökklinn á mér sem varđ fyrir barđinu á varginum en ekki öndin. Ég bólgnađi mjög illa upp um kvöldiđ og varđ daginn eftir ađ leita mér lćknis í Lublin, međ fćtur sem meira líktust fótum fíls en manns. Međan ferđafélagar mínir fóru m.a. til Majdanek. Lćknir nokkur á slysadeild spítala, sem var skammt frá Hóteli okkar. Hann sprautađi mig og gaf mér lyfseđil. Lyfin hjálpuđu strax og eftir tvo daga gat ég aftur gegniđ í skóm. Eftir ţađ kallađi ég lćkni ţennan sem hjálpađi mér Töframanninn frá Lublin.


Fréttir úr frambođi

Bók

Nýlega, er Ari Trausti Guđmundsson, hinn landsţekkti jarđfrćđingur og fjölmiđlamađur bođađi forsetaframbođ sitt, greindi ég svolítiđ frá ćttum Ara í Ţýskalandi. Ţótt oft hafi lođađ einhver nasistaára yfir Guđmundi frá Miđdal, föđur Ara, vita kannski fćstir ađ lítiđ fer fyrir ţýskum uppruna Ara. Forfeđur hans í Ţýskalandi voru ađ helmingi, ef ekki ađ meirihluta til, af gyđinglegum uppruna og höfđu síđustu kynslóđirnar veriđ kaupmenn í bćnum Pasewalk í Pommern (Mecklenburg-Vorpommern).

Ég sá, ađ Egon nokkur Krüger, efnafrćđingur og menntaskólakennari í DDR, og síđar áhugasagnfrćđingur í sameinuđu Ţýskalandi, hafđi skrifađ bók um gyđingana í Pasewalk. Ég tók mig til og keypti bókina sem kostađi ađeins 15 evrur. Hún er vel skrifuđ og međ virđingu fyrir efninu.

Í bókinni má lesa um kaupmennina í Sternberg-fjölskyldunni, pólsk-ţýska forfeđur Ara Trausta, m.a. Meyer Sternberg, sem fćddist í Obersitzko í Posen (nú Obrzycko) áriđ 1815, og telst mér ţađ til ađ hann sé langalangafi Ara Trausta. Í Obersitzko voru fangabúđir á síđari heimsstyrjöld, sem heyrđu undir hinar illrćmdu fangabúđir í Stutthof sem margir fangar frá Norđurlöndum lentu í.

Meyer ţessi átti klćđaverslun viđ Am Marktplatz 28 í Pasewalk. Síđar fór Meyer einnig ađ versla međ matvörur. Í auglýsingu áriđ 1868 bíđur hann t.d. léttsaltađa síld af hollenskum siđ Matjes-Hering empfing und empfhielt M. Sternberg. Salt auglýsti hann einnig eftir ađ einokun á salti var aflétt: Salz - Bei Aufhebung des Salzmonopols empfehle ich meinen geehrten Kunden von heute ab stets feinstes trockenes Crystall-Speise-Salz in Säcken von Netto 126  8/30 Pfd. Inhalt, sowie ausgewogen in jeder beliebigen Quantität, M. Sternberg. Allt var hćgt ađ selja, t.d. svínafitu: Frisches ausgebratenes Schweinschmalz offerirt billigst M. Sternberg.

Saga Sternberg fjölskyldunnar í Pasewalk fyllir ađeins 3 blađsíđur af 203 blađsíđum í bók Egon Krügers. Bókina Jüdisches Leben in Pasewalk; Familiengeschichten, Familienschicksale, Stolpersteine, er hćgt ađ kaupa vefsíđu Schibri-Verlag (ISBN 978-3-86863-022-0). Ţetta er hluti af sögu íslensks forsetaframbjóđanda og ekkert ómerkilegri en svo margt annađ sem til bođa stendur.

Hitler var líka í Pasewalk 

Ađ lokum er einnig vert ađ minnast ţess ađ bćrinn Pasewalk var einnig hluti af geđveikislegri sögu Hitlers. Ţangađ var hann fćrđur á sjúkrahús í lok fyrri heimstyrjaldar og var ţví lengi haldiđ fram ađ hann hefđi veriđ ţar vegna blindu sem orsakađist af gaseitrun. Dr. Karl Kroner, lćknir og gyđingur sem allranáđugast komst til Íslands fyrir bláan augnlit arískrar konu sinnar og smekk íslensks sendiráđsritara fyrir bláeygum ţýskum konum, og sem reyndar var líka bláeygur, upplýsti leyniţjónustu Bandaríkjahers um "veikindi" Hitlers í Pasewalk, er Kroner var enn á Íslandi áriđ 1943 (aska hans er reyndar grafin í Fossvogskirkjugarđi).

Karl Kroner Klaus Erlendur Kroner

Karl Kroner í fyrri heimsstyrjöld, ţegar hann hitti Hitler í Pasewalk. Sonur hans Klaus Erlendur (th) lést í Bandaríkjunum áriđ 2010.

Karl Kroner greindi leyniţjónustu Bandaríkjanna frá ţví sanna um „sjúkdóm" og ímyndunarveiki Hitlers, eins og kemur fram í bók taugasérfrćđingsins David Lewis-(Hodgson) um Hitler, sem ber heitiđ The man who invented Hitler (2004), sem og í bókinni Hitler in Pasewalk (2004) eftir Bernhard heitinn Horstmann. Sjá hér.

Hitler1916

Hitler var einnig á spítala áriđ 1916. Hugsiđ ykkur, hvađ hefđi gerst ef hann hefđi veriđ drepinn í stríđinu. Hjalti er annar frá hćgri í efstu röđ.


Ť Fyrri síđa | Nćsta síđa ť

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband