Var Sæmundur Fróði á gyðingaskóla í Þýskalandi?

Grein þessi, sem örugglega er eftir að standa í hálsinum fræðimannaumhverfinu við Háskóla Íslands, eru viðbrögð, athugasemdir og viðbætur við merkilega og áhugaverða grein eftir prófessor við University College i London, Richard North. Greinin sem ber heitið ´Resident stranger: Sæmundr in the Ashkenaz´, mun brátt birtast í Strangers at the Gate: the (Un)welcome Movement of People and Ideas in the Medieval World, ed. by Simon C. Thomson, Leiden: Brill.  

Mynd: Kisinn á steininum er Sæmundur Séní, heimilisfress í Odda á Rangárvöllum.

Höfundur texta: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

Sæmundur Sigfússon á selnum (ca. 1056-1133) ætlar víst að gerast ári víðförull áður en menn sættast á hvar hann lagði stund á fræðin sem gerðu hann svo fádæma fróðan.

Sæmundur var þó aldregi í Svartaskóla í París eins og lengi var ætlað, því Sorbonne-háskóli var ekki enn til er Sæmundur var uppi. Eftir að mönnum varð það ljóst að hann var ekki í París, eins og þjóðsögur segja, eru tilgátusmíðar um staðsetningu lærdómssetursins þar sem Sæmundur sótti nám sitt orðnar nokkuð margar og sumar ærið ævintýralegar - jafnvel hlægilegar á stundum.

Erlendir menn, bókmennta og sagnfræðingar sem þora að sökkva sér niður í fornbókmenntaarf okkar Íslendinga (sem fyrir löngu eru orðinn alþjóðlegt allramannagagn), eru oft miklu frjórri í hugsun en margir Íslendingar sem leggja stund á sömu áhugamál/fræði (nema kannski helst Ármann Jakobsson). Bæði er þetta vegna þess að menn erlendis geta jafnvel verið fróðari Íslendingum og haft langtum víðari sjóndeildarhring en landinn. Einnig hanga erlendir fræðimenn ekki alltaf í sama farinu, líkt og sumir Íslendingar eiga til þegar þeir sýna því meiri áhuga hver ritaði söguna en hvort sagan geymdi aðrar nothæfar upplýsingar, sem miðaldaheimurinn var fullur af. Hins vegar er einnig hægt að leita of langt yfir skammt í tilgátusmíðamennskunni - og svo fara sumir menn að trúa á tilgátur sínar. Þeir hafa sumir tiltækan lofsöngskór af lærisveinum sem taka trúna á boðskapinn, sama hvað vitlaus hann er.

Leitin að skóla þeim sem Sæmundar gekk í er eitt af þessum séríslensku átistaáhugamálum. Nú eru útlenskir fræðaþulir farnir að leyfa sér að þora að vera með - hugsanlega vegna þess að kynjafræðin getur ekki umbreytt Sæmundi í kenjótta prestsmaddömu eða eitthvert álíka absúrdítet, þegar menn stunda þá fornu list að mjólka heimildir sem því miður eru ekki fyrir hendi og verða það aldrei.

Ritstjóri Fornleifs telur það þó vera fjandanum áhugaverðara að leita dauðaleit að nýjum upplýsingum, en að kýta um hver stóru karlanna hafi skrifað bókmenntirnar. Tilgátur geta leitt af sér aðrar tilgátur og upplýsingar og þannig geta menn stundum fundið "nýjan" og betri "sannleika". Menn verða bara að varast að trúa því ekki blint sem þeir sjálfir leggja til og blanda ekki saman hýpótesu og teóríu og syntesu.

Ég hef á Fornleifi rætt um frjó skrif ungs bókmenntafræðings sem heitir Richard Cole, sem nú kennir við háskólann í Árósum. Mér finnst gaman að lesa bókmenntafræði hans, enda maðurinn fjölfróður um annað en íslenska menningu. Hann hefur skoðað hugsanleg, og líka óhugsanleg, áhrif gyðinglegra fræða og rita á íslenskar bókmenntir til forna. Mér hefur orðið um og ó vegna greinar hans um andgyðingleg minni sem hann telur að sé að finna í skrifum Snorra Sturlusonar. Einnig telur hann að Mökkurkálfi Snorra sé gyðingleg minni sem Snorri hefur tekið láni. Ég er hvorugu sammála, enda enginn að ætlast til þess, og færði fyrir því rök því í tveimur greinum hér á Fornleifi. Lesið þær svo ég þurfi ekki að vífilengja hér (sjá hér og hér).

Nú, maður getur auðvitað lítið gert við því að erlendir fræðimenn sjái ljós og fái hugljómun við að grúska í íslenskum fornbókmenntir. Ása-Þór er nú t.d. orðinn gay, eftir að kynjafræðiáhugafólk kastaði sér yfir hann. Ég er ekki enn búinn að skilja af hverju Þór ætti að hafa vera hýr og kann ekki formúluna að slíkri röksemdafærslu.

Nýjasta brumið í hugleiðingum um dvöl Sæmundar erlendis slær öllu við. Þær hafa verið settar fram í grein sem ekki er formlega komin út, en von er á henni. Greinin hefur, eins og áður segir, þegar verið sett út á Academia.edu sem sá um að ég fékk hana með bjöllukalli um miðja aðfararnótt annars í jólum.

Eins og flestir sem fylgst hafa með Sæmundi áður en hann og þjóðsöguselurinn strönduðu í mýrinni í túnfæti Háskóla Íslands er tilgátuflóran um lærdómsetur það sem heimildir greina frá á Frakklandi, æði blómleg. Fyrrum og með Oddaverja annál í vinstri og þjóðsögur í hinni, töldu menn víst að hann hefði verið í Frakklandi og nánar tiltekið í háskólanum í Sorbonne. Þetta var fyrir þann tíma að heimildarýni fór að tíðkast á Íslandi. Sorbonne-háskóli var, eins og áður greinir, ekki til á tímum Sæmundar og engir aðrar háar menntastofnanir í Parísarborg. Síðar bentu menn á, að með Frakklandi meintu menn ekki Frakkland nútímans, heldur Frankóníu eða Franken sem er landsvæði vestur af Tékklandi í Þýskalandi nútímans. Aðrir hafa, og mig grunar vegna lélegrar landafræðiþekkingar, fært það svæði aðeins úr böndunum.

Nýlátinn kaþólskur prestur og fræðimaður í Stykkishólmi, Edward Booth að nafni, vildi staðsetja Sæmund í skóla í borginni Fulda í Franken, en hans fræðilega aðferð var miklu frekar "bókstafstrú" á tilgátuna um Franken í stað Frakklands, en "haldgóð" rök.

Nú hallast líklegast flest "átorítet" um Sæmund kölskaknapa á að með Frakklandi á 11. öld hafi menn átt við þær borgir sem lágu flestar við Vesturbakka Rínar, sjá staðsetningu á kortinu:

Sæmundur á meðal gyðinga í Ashkenaz? 

Hér kem ég mér svo loks að nýju greininni um Sæmund. Hana las hana fyrst fyrir nokkrum náttum, þegar fjörleg heilastarfssemi mín á stundum yfirbugaði nætursvefn og ég varð að fara framúr til að grúska eða skrifa. Kerfið í Academia.edu,(þar sem einstaklega fróðir menn setja inn eftir sig boðskap og afurðir), er svo bandsett að það lætur mann vita sérstaklega ef maður er nefndur í tilvísun í nýrri í grein. Ég er hafður fyrir því í fyrstu neðanmálsgrein hjá North, að gyðingar hafi ekki komið til Íslands fyrr en seint og síðar meir, en svo svissar höfundurinn út á eftirfarandi hátt:

While there is no evidence that the Jews reached Iceland until the seventeenth century, it may be suggested that Sæmundr inn fróði (the learned) Sigfússon (1056-1133), priest of Oddi and Iceland’s first book-learned historian, lived as a stranger among them in Germany in the 1070s.

Hér getið þið svo lesið grein Norths ef þið viljið fræðast.

Greinin ber titilinn Resident stranger: Sæmundr in the Ashkenaz. Í stuttu máli telur Richard North prófessor við University College í London sig leiða góð rök að því að Sæmundur hafi ekki verið í neinum venjulegum klausturskóla. Hann telur líklegra að hann hafi verið á gyðinglegu fræðasetri í borg við fljótið Rín, þar sem það rennur gegnum Þýskaland í dag. Skólar við samkunduhús gyðinga voru kallaðar jeshivur (yeshiva þýðir seta á íslensku; staður það sem maður situr við lærdóm). North telur, út frá því fáa sem við vitum um Sæmund úr síðari heimildum en löngu týnd rit hans, aðeins til tvö atriði sem gæti bent til þess að Sæmundur hafi verið nemandi gyðings sem var meistari við gyðinglegan skóla. Annars vegar er það fjöldi beina í líkamanum, sem kemur fram í heimildum sem vitna í rit Sæmundar sem ekki eru til. Richard North ályktar að þar sem fjöldi beina mannslíkamanas í þessum íslensku heimildum kemst næst fjölda beina í trúarritum gyðinga, að þá sé líklegt að hann hafi lært í gyðinglegu umhverfi. Reyndar bendir hann á að sami fjöldi beina sem menn hafa eftir Sæmundi sé einnig þekktur úr síðari tíma heimildum sem vel gætu hafa verið þekktar á Íslandi.

Hitt atriðið sem Richard North telur benda til þess að Sæmundur hafi stúderað á meðal gyðinga, er frásögnin í Jóns sögu Hólabyskups ens helga um að Sæmundur hafi eftir ca. 10 ára dvöl sína erlendis fyrir 1078-79 misst niður móðurmálið og ekki lengur munað hvað skírnarnafn sitt, íslenskt, var. Sæmundur sagði Jóni Ögmundssyni (síðar Jóni biskup helgi) er Jón heimsótti Sæmund, að hann héti Kollur. 

Í lok greinar Richard North, sem ráðfært hefur sig við sérfræðinga í gyðinglegum fræðum, sem er alltént betra en að að nota aðeins argumenta e silentio sem margir Íslendingar eru reyndar heimsmeistarar í, veltir hann út þeirri tilgátu að Kollur sé íslensk  "afmyndun" á hebreska orðinu kol (sem þýðir allt). North telur ungan mann, sem að sögn hafði misst niður móðurmál sitt, hafi verið kallaður "kol" af skólafélögum og  sínum og lærimeistara sínum; og að hann hafi kallað sig Koll (kollur í nefnifalli) er Jón Ögmundsson spurði hann til nafns. Jú, þetta gerist oft þegar höfundur eru orðnir bálskotnir í tilgátu sinni. Af hverju? North skýrir:

Could Kollr, Sæmundr’s new name which is open to so many interpretations, be derived from Hebrew kol [all], for the student of the bible who wanted to know everything? The rest is universal history.

Með lærdómi sínum um stjörnur og galdra braut Sæmundur samning sinn við meistara sinn (sem því miður er ekki nefndur á nafn), og þeir Jón komust til Íslands. 

Ekki er hér ætlunin að afskrifa tilgátu Richards North, þó hún færi okkur vart meira en fyrri tilgátur um Sæmund Fróða. Þó kol á hebresku þýði allt, er kol ekki þekkt sem gælunafn fyrir fólk sem var sólgið í fræði og grúsk. Lexikonheilar og grúskarar af guðs náð eru ekki "kol" eða "kollar" þótt kunningjar Richards North við Kings College í Lundúnum teljir að kollur hljómi eins og kol (allt) á hebresku. En maður sem misst hafði móðurmálið hefur vafalaust átt erfitt með því að ræða við Jón Ögmundsson og útskýra fyrir honum nýtt nafn sitt, nema að hann hafi gert það á latínu. En þá má með réttu spyrja: Var latína  kennd í mörgum skólum gyðinga? Að illri nauðsyn hafa vel menntaðir gyðingar örugglega lært, eða réttara sagt þurft að lesa latínu. Latínu þurftu gyðingar sem aðrir að kunna til að standa í samskiptum við lærða sem leika, og þar sem afskipti yfirvalda voru alltaf mikil af gyðingum, hljóta þeir að hafa móttekið feiknin öll af opinberum bréfum á latínu, þegar þeim voru veitt leyfi til dvalar eða þegar þeir voru hraktir á braut eftir duttlungum latínulærðra.

Athugasemdir og viðbætur

Hér leyfi ég mér að benda Richard North, höfundi greinarinnar sem vitnar í mig í fyrstu tilvitnum, á frekari vísdóm. Vona ég að hann deili þessum fróðleiksmolum með prófessor Sacha Stern og júdaistanum Israel Stern á University College, sem og handritafræðingnum Stewart Brookes á Kings College, sem hjálpuðu honum með gyðinglegar skýringar í hluta greinarinnar.

Orðið kol á hebresku (sem = allt á íslensku) er ekki það eina sem hægt er að tengja Kollsnafni Sæmundar.

I) KOLONYMOS: Margar kynslóðir rabbína sem störfuðu í borgunum  Mainz (sem í íslenskum heimildum var kölluð Meginsoborg (Lat. Mogontiagum), Worms og síðar Speyer (í Speyer var reyndar ekki komin nein sýnagóga meðan að Sæmundur var þar hugsanlega við nám) báru hið gríska nafn Kolonymos (sem á íslensku þýðir hið sanna nafn - og sem er grísk þýðing á shem tov á hebresku). Ætt þessi með hið hellenska nafn kom að því að best er vitað frá Lucca á Ítalíu og sumir upphaflega frá því svæði sem nú heitir Gaza. Löngum voru nemendur (sem kallaðir voru bochurs/Buchers á jiddísku sem þróaðist á þessum slóðum í Þýskalandi) við trúarlega skóla gyðinga, jeshivur (Flt. Heb.: Jeshivot) kenndir við lærimeistara sína eða ættir þeirra sem stofnuðu skóla þeirra sem oft báru nöfn ættarinnar. Hallast maður frekar að bæjum við Rín frekar en kaþólskum strangtrúarskóla í Fulda er nafn Sæmundar í náminu er rætt. Kollur, gæti alveg eins verið leitt af fyrst liðnum í nafni Kolonymos ættarinnar (sem einnig má bera fram sem kal) og verið bein vísun til að Kollur gengi á jeshivu einhvers Kolonymos/Kolonomus prestanna. Þetta er vitaskuld bara tilgáta mín, en engu fráleitari en að kol í Kollur sé það sama og allt á hebresku.

Afsteypa af skreyti sem talið er hafa verið í húsi Kolonymos ættarinnar í Mainz.

II) KOLLEL: Hugsanlega hefur fullveðja maður, sem Sæmundur var líklegast orðinn, þegar hann hverfur frá námi og skilgreinir sig sem Koll er Jón Ögmundsson vitjar hans, vart lengur ver ungnemandi á jeshivu. Þá hefur hann verið orðinn hluti af Kollel (ísl: samkunda) sem var jeshiva fyrir fullorðna fræðaþuli eða kvænta menn. Þar lærðu (lernuðu svo notuð sé ís-jíddíska) menn dagana langa og unnu lítt annað þar fyrir utan. Þeir voru í fullu fræðastarfi. Ég veit sannast sagna ekki, hvort Kollel voru til á tímum Sæmundar en tel það þó líklegt. Koller er þekkt eftirnafn meðal gyðinga og er vart dregið af Kohler, kolanámu eða kolagerðamanninum á þýsku, heldur af Kollel á hebresku. Koller var maður sem stundaði trúfræði á háu stigi á Kollel. Kannski leysir þetta kollgátuna?

III STJÖRNUSPEKI: Annað sem Richard North láist að minnast á í rannsókn sinni á því hrafli sem þrátt fyrir allt er til um Sæmund í síðari heimildum og þjóðsögum, er þekking Sæmundar á stjörnum og stjörnufræði.

Orðið fyrir himinngeyminn á hebresku er Chalal sem hljómar óneitanlega einnig eins og Kollel

Stjörnufræði voru stunduð af sefardískum rabbínum (frá Spáni og Norður-Afríku) sem farnir voru að kenna á fræðasetrum í Vestur-Ashkenaz þess tíma sem Sæmundur var uppi á, þ.e.a.s. í Þýskalandi og austasta hluta Nútíma-Frakklands, t.d. í Strasbourg, þar sem gyðingleg búseta mun hafa hafist um 1000. Astrolabium (pl. Astrolabia; Isl. Stjörnudiskar/Stjörnuskífur), sem margir gyðingar í Spáni og í Portúgal voru meistarar í að smíða, bárust til Frakklands og Rínardals og elstu byggða gyðinga þar. Kennsla í stjörnufræði var hins vegar harla ólíkleg austur í Fuldu þar sem séra Edward Booth vildi staðsetja Sæmund í náminu. Heimildir frá Fuldu geyma hins vegar ekkert bitastætt um kennslu í stjörnuspeki.

Hér sjáið þið síðu úr saltara Blönku eða Mjallar (Sp. Blanca) af Castilíu og Loðvíks IX. Handritið er frá því um 1220. Á lýsingunni í saltaranum má sjá fjölfræðinginn  Abraham ben Ezra (1092-1167), útbúa samning með hjálp stjörnuskífu (Astrolabium) við tvo munka sem hafa rakað koll sinn (krúnu, Lat. Tonsura) meðan gyðingurinn ben Ezra ber kollhúfu. Abraham Ben Ezra var flæmdur frá Spáni árið 1140 og lifði alla ævi flökkulífi í Norður-Afríku, Palestínu, Sýrlandi, Ítalíu og á Englandi. Frá Englandi fór hann til Rúðuborgar í Normandí, áður en en hann settist að í ellinni í Suður-Frakklandi. Meðal margra rita hans um hin ólíklegustu málefni var handrit sem síðar hefur verið nefnt  Keli ha-Nechoshet (bókstaflega á ísl: ritgerð um koparinn) og gerð stjörnuskífunnar. Ritið var snemma þýtt yfir á latínu. Ekki er ólíklegt að menn sem lærðu á stjörnur í skóla líkt og Sæmundur mun hafa gert samkvæmt varðveittum upplýsingum, hafi lært á stað þar sem kennd var notkun stjörnuskífunnar. Það gerðist helst hjá gyðingum búsettum við Rín og miklu frekar þar en hjá þeim sem bjuggu norðan og austan við Rín eða austar í Evrópu. Þeir síðastnefndu voru fyrst og fremst uppteknir af trúarlegum vangaveltum, en síður af stjörnuspeki.

Mikveh i Worms (efst) og neðst í Speyer

Lokaorð

Með þessum viðbótum mínum finnst mér grein Richards North um Sæmund í Ashkenaz ekkert vitlausari en svo margt annað sem ritað hefur verið um Sæmund Fróða. Það er að minnsta kosti gaman að greininni og hver veit, kannski var Sæmi Kolur ungur fræðimaður (koller) á kollel (háskóla) í Mainz? Það er svo gaman að láta sig dreyma. En varast ber að trúa því öllu.

Við endum í gamansömum tón, því fyrrnefndur fróðleikur er allt fúlasta alvara; Nú býst maður við því að Steinunn Kristjánsdóttir eða einhver annar fornleifafræðingur sem grefur prufuholur út um allt, fari næsta sumar að Odda og finni þar algjörlega óáfallið astrolabium, tefillin Sæmundar og jafnvel bút af lögmálsrúllu hans.

Líklegt má einnig teljast, að hellirinn sem byrjað var að rannsaka í Odda árið 2018 geymi mikveh (trúarlegt bað, laug) Sæmundar. Sæmundur hefur ekki lagt í að grafa sig lengra niður að grunnvatni eins og menn gerðu við böðin (hreinsunarlaugarnar) í Speyer, Worms, Köln og Friedberg (frá 13. öld; Friedberg liggur norðaustur af Frankfurt am Main). Um böðin skrifaði ég m.a. um í ritgerð um guðshús gyðinga á miðöldum (1986) sem var síðasta ritgerðin mín sem ég skrifaði um leið og ég vann með kandídatsritgerðina. En á þeim tíma datt manni sannast sagna ekki í hug að velta fyrir sér Sæmundi Fróða á vesturbakka Rínar. En eitt sinn fór hann yfir Rín og alla leið aftur heim til sín.

Marx Brider: Oy vey, Koller der shlemyel iz antlafn.

Vau?

Tsu Iseland, aoyf di tsurik fun a groys treife fish.

Et dansk mesterværk om Auschwitz

I sidste uge tog jeg turen i min blå Skoda ud til kunstmuseet Louisiana i Humlebæk nord for København.

I optakten til et tordenvejr kørte jeg den rolige vej, via Bellevue og langs Strandvejen, gennem hovedrige danskeres kvarterer. Da tænkte jeg på nogle af dem, som tidligere boede der, og som tjente fedt på anden verdenskrig. Den gang var der samarbejdspolitik ved magt i Danmark og mange danskere jubler stadig over samarbejdet med nazismens Tyskland. Den danske "politik" i de år var dog intet andet en underdanighed blandt dele af et folk som altid havde set op til naboerne mod syd, mens andre dele af befolkningen frygtede dem.

Forhandlingspolitikken, samarbejdspolitikken, kollaborationen om man vi, medførte at sagesløse mennesker, jøder, kommunister, sigøjnere og andre blev overrakt til et morderregime. Danske myndigheder sendte folk til Tyskland, uden og behøve det og de fleste som fik den skæbne blev myrdet i nazisternes koncentrations- og udryddelseslejre.

Formålet med et museumsbesøg klokken halv otte på en lidt dyster sommeraften var et interview med Peter Langwithz Smith om hans nye bog Dødens Bolig, som fornylig blev udgivet hos forlaget People´s Press i København. 

Jeg kendte en lille smule til Peter, og var med ham i Auschwitz i 2001, på en studietur for medarbejderne for Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier, hvor jeg arbejdede som seniorforsker 2000-2002. Med på turen var en del gymnasielærere, bl.a. Peter, som var den mest vidende af dem alle. Han skulle snarere have arbejdet på vores center end mange af dem som blev ansat der og som aldrig fuldendte noget ærligt arbejde.

Når det kommer til kendskabet til Auschwitz, ved antagelig ingen mere end Peter Langwithz Smith. På studierejsen i 2001, øste Peter og en anden god bekendt, Torben Jørgensen, af sine dybe visdomsbrønde om nazisternes mordlejre over hele Polen. Man kan ligeledes takke Peter og Torben for at tusindvis af danske børn og gymnasieelever har fået undervisning om nazismens rædsler. Jeg lærte meget af rejsen i 2001, en rejse som jeg ikke er parat til at gentage i nærmeste fremtid. Derfor kommer Peter Langwihtz Smiths nye bog belejligt. Studiet af Auschwitz kan nu foretages hjemmefra, men hvis jeg kunne rejse igen med Peter og Torben, ville jeg dog straks tage imod tilbuddet.

Jeg købte fornylig Peter Langwithz Smiths bog. Det er et digert værk: 25x35 cm stort, næsten 4 kg tungt og 765 sider. Bogen indeholder en stor mængde fotografier, både taget af forfatteren men også gamle optagelser fra krigen eller fra lige efter krigsårene.

Selvom bogen er tung, bogstavligt talt, er den meget letlæselig og sproget er udmærket godt, for Peter var længe lektor i tysk og dansk, f.eks. ved et gymnasium i Esbjerg.

Peter Langwithz Smith til venstre. Foto V.Ö.Vilhjálmsson på Louisiana i Humlebæk, 2019

Bogens indhold er naturligvis ikke nogen forlystelseslæsning, som de allerfleste ønsker at få ud af de bøger de læser. Bogen er meget mere end det. Den er et enestående fagværk, men også et mindesmærke, en encyklopædi. Det er også god portion modgift mod alt det hadske volapyk som spys ud af holocaustbenægtere og andre åndsboller over hele verden, særskilt efter at www blev deres foretrukne redskab.

Alle skoler og kulturinstitutioner burde eje et eksemplar af Langwithz Smiths bog, og den har også et ærinde i de andre nordiske lande. Forhåbentligt bliver bogen udgivet på andre sprog end dansk, fordi det som aldrig er lykkedes andre er lykkedes forfatteren til Dødens Bolig: At give et helhedsbillede af det bedst kendte sted for nazismens mordgalskab.

Indtil nu har jeg læst bogen på den måde, at jeg næsten tilfældigt vælger et kapitel når jeg har tid og er i den mode at jeg kan læse så tunge bøger. Man fordyber sig straks i teksten. Nogle gange bliver man nødt til at lægge bogen fra sig, simpelt hen fordi det som beskrives er så forfærdeligt og så trist.

Aften-interviewet med Peter Langwithz Smith på kunstmuseet Louisiana i Humlebæk var usædvanlig vellykket. Koncertsalen på Louisiana var fuld og de fremmødte var interesserede. Ude på Øresund kunne man høre bragende torden i begyndelsen af interviewet med Peter, efterfulgt af nogle mindre skrald, og så begyndte det at regne men kun lidt. Endda det stemningsfulde vejr passede til begivenheden på museet.

Jeg talte kort med Peter efter interviewet på Louisiana, og han signerede mit eksemplar af bogen og for andre som købte den i museets bogbutik. Antageligt bliver bogen ikke en best-seller i Louisianas butik, hvor den var lidt dyr, men den burde uden tvivl have en chance for at få titlen det bedste videnskabelige værk i Danmark i 2018. Selvom kun halvdelen af året er omme, kan man næppe forvente en bedre bog i den kategori.

Bogen, som er indbundet, er ikke dyr på nettet , og forhåbentlig køber Islændingene den også, fordi bogen har naturligvis et ærinde i et lille land, hvor nogle mennesker tillader sig at sammenligne myndighedernes bygdepoletik på Vestfjordene med Auschwitz, samt deres godheds lille kæleprojekt i Gaza med alle ghettoerne under holocaust. Så kan islændingene nemt læse dansk, som er da endnu mere grund til at få fat i dette vigtige værk, hvis man f.eks. har interesse i anden verdenskrigs historie, eller i sygdommen antisemitisme. Skoler burde købe bogen og bruge den i danskundervisningen.

Peter Langwithz Smith
Dødens Bolig : Auschwitz-Birkenau
People´s Press, København 2019

765 sider

Bogen får seks gravskeer af Fornleifur:

Danskt meistaraverk um Auschwitz

Í síðustu viku brá ég mér bláa Skodanum mínum á listasafnið Louisiana í Humlebæk norðan Kaupmannahafnar.

Í aðsigi þrumuveðurs ók ég rólegu leiðina, um Bellevue og eftir Strandvejen, í gegnum hverfi höfuðríkra Dana. Þá var mér hugsað til nokkurra þeirra sem áður bjuggu þar, og sem þénuðu mjög vel á síðari heimsstyrjöldinni. Þá var samvinnupólitík við völd í Danmörku og margir Danir róma enn samvinnuna við Þýskaland nasimans. Sú "pólitík" Dana, sem var ekkert annað en undirlægjuháttur þjóðar sem alltaf litið upp til nágrannanna í suðri, og sumir hræðst, varð til þess að saklaust fólk, gyðingar, kommúnistar, sígaunar og aðrir voru sendir í hendur morðingja. Dönsk yfirvöld sendu fólk til Þýskalands, án þess að þurfa þess og flestir sem hlutu þau örlög voru myrtir í fanga- og útrýmingarbúðum nasista

Tilgangur safnaheimsóknar kl. hálfátta á drungalegu sumarkvöldi var viðtal sem tekið var við Peter Langwithz Smith um nýja bók hans, Dødens Bolig, sem nýlega kom út hjá forlaginu People´s Press í Kaupmannahöfn.

Ég þekki Peter örlítið og var með honun í Auschwitz árið 2001 á ferðalagi starfsmanna Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier, þar sem ég starfaði sem sérfræðingur (seniorforsker) 2000-2002. Með í förinni voru menntaskólakennarar, m.a. Peter, sem var þeirra langfróðastur. Hann hefði átt að vinna á stofnun okkar frekar en margir aðrir sem þangað voru ráðnir og aldrei luku neinu ærlegu verki.

Þegar kemur að þekkingu á Auschwitz, veit líklega enginn meira en Peter Langwithz Smith. Hann, og annar vinur minn Torben Jørgensen sagnfræðingur, jusu af brunni þekkingar sinnar á morðbúðum nasismans um gjörvallt Pólland í ferðinni árið 2001. Peter og Torben er einnig hægt að þakka að þúsundir danskra ungmenna hafa fengið fræðslu um hrylling nasismans. Ég fræddist mikið í ferðalaginu árið 2001, sem ég er þó ekki tilbúinn til að endurtaka í bráð. Því kemur bók Peter Langwithz Smith sér vel. Nú er hægt að sitja heima og fræðast um Auschwitz í smáatriðum, en ef ég kæmist aftur með Peter og Torben, myndi ég vitaskuld strax þakkast boðið. 

Ég keypti mér nýlega bók Peter Langwithz Smith. Það er mikið verk og stórt í sniðum. 25x35 cm að stærð, nærri 4 kg að þyngd og 765 blaðsíður. Bókin inniheldur fjölda ljósmynda, bæði eftir höfund og gamlar myndir frá stríðsárunum eða frá því rétt eftir stríðsárin.

Þótt bókin sé þung, bókstaflega sagt, þá er hún mjög læsileg og málið er fyrirtaksgott enda var Peter lektor í þýsku og dönsku, lengst af í menntaskóla í Esbjerg.

Peter Langwithz Smith til vinstri. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2019

Efni bókarinnar er auðvitað ekki skemmtiefni, sem flestir vilja fá úr bókum sem þeir lesa. Bókin er miklu meira en það. Hún er fágætt fræðirit, en einnig góður minnisvarði, uppsáttarit og andsvar við öllu því rugli sem helfararafneitarar og aðrir andlegir dindlar spreða um allar jarðir eftir að veraldar-vefurinn varð kærkomið verkfæri þeirra.

Allir skólar og menningarstofnanir ættu að eiga eintak af bók Langwithz Smiths og hún á erindi til hinna Norðurlandanna. Vonandi verður hún gefin út á öðrum tungumálum en dönsku, því höfundi hefur tekist það sem engum öðrum hefur áður tekist: Að ná heildartökum á þekktasta stað morðæði nasismans.

Hingað til hef ég lesið bókina á þann hátt að ég vel mér kafla af handarhófi þegar ég hef tíma og er í þeim móð að geta lesið svo þungar bækur. Maður sekkur strax í textann. Stundum verður maður að leggja bókina frá sér, því það sem lýst er er svo hræðilegt og átakanlegt.

Kvöldviðræðan við Peter Langwihtz Smith á listasafninu Louisiana í Humlebæk heppnaðist einstaklega vel. Hljómleikasalurinn á Louisiana var fullur og áheyrendur áhugasamir. Út á Eyrarsundi heyrðist í hrikaleg  þruma í byrjun viðtalsins við Peter, svo ein minni og þá fór að rigna örlítið. Jafnvel veðrið hentaði viðburðinum.  

Ég ræddi lítillega við Peter eftir fyrirlesturinn, þar sem hann áritaði eintak mitt af bókinni og einnig fyrir aðra sem keyptu bókina í bóksölu listasafnsins. Líklegast á bókin ekki eftir að verða best-seller í bókabúð Louisiana þar sem hún var dýr.

Bókina ber óefað að kjósa sem besta fræðiritið í Danmörku árið 2019. Þó árið sé vart hálfnaå má vart búast við betri bók.

Bókin, sem er innbundin, er ekki dýr á netinu, og vonandi kaupa Íslendingar hana líka, því bókin á vitaskuld erindi í litlu landi, þar sem sumt fólk á það til að líkja byggðastefnu yfirvalda á Vestfjörðum við Auschwitz og gæluverkefni góðmennsku sinnar, Gaza, við gettó helfararinnar. Svo kunna Íslendingar vel að lesa dönsku, sem er enn meiri ástæða til að ná sér í þetta mikilvæga verk hafi maður áhuga á sögu síðari heimsstyrjaldar og sjúkdómnum gyðingahatri. Skólar ættu að ná sér í eintak og nota bókina í dönskukennslu.

Peter Langwithz Smith
Dødens Bolig : Auschwitz-Birkenau
People´s Press, København 2019

765 bls.

Bókin fær:

Af DNA-ævintýrum og rangfærslum Gísla Pálssonar

Árið 2014 kom út bók Gísla Pálssonar fyrrverandi prófessors við HÍ, sem ber heitið Hans Jónatan, maðurinn sem stal sjálfum sér. Síðan hefur bókin verið gefin út á ensku, dönsku og síðast á frönsku, enda er efnið vitaskuld áhugavert.

Þegar bókin kom út á íslensku, reyndi ég þegar að verða mér út um eintak, þar sem ég hef lengi haft áhuga á sögu svartra manna á Íslandi (þið finnið lesefni um það hér á vinstri spássíu Fornleifs).

Þar fyrir utan hef ég rýnt í skrif Gísla síðan hann vann með prófessor Paul Durrenberger, bandarískum félagsmannfræðingi sem var fyrst og fremst sérfræðingur í Tælandi og Melanesíu. Durrenberger las eitt sinni kilju með Íslendingasögu í flugvél og sneri sér þá að mannfræðirannsóknum á Íslandi í kjölfarið – en með afar misjöfnum árangri. Eftir að Gísli fór út fyrir sitt svið og gerðist mikill áhugamaður um DNA-rannsóknir hef ég líka fylgst með úr fjarska. Ég hef hér áður á Fornleifi lýst gagnrýni minni á vinnubrögð Gísla á síðastnefndu sviðinu (sjá hér).

Þegar vinur minn í Reykjavík heyrði af þessum brennandi áhuga mínum á bókinni, keypti hann hana þegar í stað og gaf mér nokkrum dögum síðar er hann heimsótti mig í Danmörku. Ég hnaut þegar um ýmsar villur í bókinni og undraðist síðar að þær hefðu ekki verið leiðréttar þegar bókin var gefin út á öðrum tungumálum.

Fyrirlestur Gísla Pálssonar í Kaupmannahöfn 2015

Þar sem sögusvið bókarinnar um Hans Jónatan er m.a. Kaupmannahöfn, hélt Gísli Pálsson erindi um innihald bókarinnar í Kaupmannahöfn í janúar 2015 á málstefnu í tengslum við ágæta sýningu sem þar var haldin um efni sem ég hef síðan einnig skrifað viðbætur um atriði sem sýninguna og sýningarskrá vantaði (sjá hér).

Erindi sitt í janúar 2015 kallarði Gísli Pálsson "Homo Islandicus: Black and white”. Það var flutt í húsakynnum Nordatlantens Brygge á Kristjánshöfn í Kaupmannahöfn. Ég fór til að hlusta, en endaði með því að gagnrýna Gísla fyrir villur og rangfærslur sem fram kom í sýningatexta sýningarinnar sem hann fjallaði um að hluta til. 

Því miður komst ég ekki að til að ræða nýju bókina um Hans Jónatan við Gísla. Ung dönsk kona sem stýrði málþinginu, og sem ég tel næsta öruggt að hafi einhverju sinni verið nemandi Gísla á Íslandi, reyndi eftir bestu getu að þagga niður í mér. Gagnrýni var ekki vel séð í þeim dagskrárlið sem kölluð var umræða. Það var því dulítið íslenskur fræðibragur yfir pakkhúsinu á Christianshavn þann daginn.

Fyrirlestur Gísla í Reykjavík

Gagnrýni var greinilega heldur ekki vel séð, þegar Gísli Pálsson (GP)hélt erindi um bók sína um Hans Jónatan í stórborginni Reykjavík. Eftir fyrirlesturinn reis upp prófessor Gísli Gunnarsson (GG) sagnfræðingur, og benti á villur í bók Gísla Pálssonar um Hans Jónatan.

GP vitnar t.d. á bls. 190-91 í bókina Ættir Austfirðinga, þegar hann birtir lýsingu á sonarsyni Hans Jónatans, Lúðvík Lúðvíkssyni á Karlstöðum á Berufjarðarströnd. Úr sal benti GG GP á þá staðreynd, að tilvísunin væri röng hjá nafna sínum; GG greindi frá því að lýsinguna á Lúðvík væri alls ekki að finna í verkinu Ættir Austfirðinga og að GP hefði sótt tilvitnunina um Lúðvík á Ættarvef afkomenda Hans Jónatans. Þó að á ættarvefnum stæði skýrum stöfum: "Höfundur þessarar lýsingar er Gísli Sigurðsson, bóndi og kennari að Krossgerði, Berufjarðarströnd" hliðraði GP af einhverjum ástæðum staðreyndum og sagði að lýsingin á Lúðvík væri komin úr verki þar sem hana er ekki að finna. Það eru vægast sagt furðuleg vinnubrögð í bók sem ekki telur fleiri en 292 tilvitnanir í 267 blaðsíðna bók.

GG er reyndar dóttursonur Gísla Sigurðssonar, og lét GG Ættarvefnum upplýsinguna sem GP misnotaði í té.

Gísli Gunnarsson átti einnig í stökustu erfiðleikum með að rekja garnirnar úr Gísla á fundinum, því nokkrir úr klappliði nemanda GP og aðrir vildarmenn höfðu í frammi hávær mótmæli við öllum efasemdum sem fram komu í sambandi við bókina. GP stóð í pontu fastur í þeim ósannindum að frásögnin væri komin úr Ættum Austfirðinga. GG gerði hins vegar síðar grein fyrir þessi villuráfi GP í tímaritinu SÖGU 2015:2. Orðrétt segir þar:

"Í aðaltexta er sagt að tiltekin ummæli (á bls. 190-191 í bókinni séu fengin úr bókinni ÆTTIR AUSTFIRÐINGA. Þetta þótti mér undarlegt og leit því í tilvísanaskrá bókarinnar. Þar er sagt að ummælin séu af ÆTTARVEF HANS JÓNATANS...Þar, (á ættarvefnum) stendur skýrum stöfum: "Frásögn þessi er eftir Gísla Sigurðsson, bónda og kennara á Krossgerði. Hún fékkst frá dóttursyni hans, Gísla Gunnarssyni"".

Nýlega hélt GP því ósmeykur fram á Facebook GG, að GG vildi kveðið hafa þá Lilju sem hann sjálfur orti með útgáfu bókarinnar um Hans Jónatan. Gaf GP í skyn að GG væri að öfundast út í verk sitt. Þetta voru heldur klén viðbrögð við gangrýni sem GG hafði hreyft aftur við í tilefni að sýningu leikinnar heimildarmyndar um Hans Jónatan í Sjónvarpinu (RÚV).

Ég er persónulega viss um að GG hefði, sem ábyrgur og virtur sagnfræðingur, gert hluta af því efni sem bókin inniheldur betur skil en GP gerði. Í bók GP eru einfaldlega of margar villur til að taka verkið alvarlega. Nú verða sumar þeirra útlistaðar:

Getur GP lesið frumheimildir?

Ljósm. V.Ö.Vilhjálmsson

Í bók sinni Hans Jónatan: Maðurinn sem stal sjálfum sér, er GP með mynd af því sem hann kallar skírnarvottorð Hans Jonathans. Það er rangt; Um er að ræða kirkjubók Lúterska safnaðarins í Christiansted á Sanct Croix 1780-1794, sem varðveittar eru í Ríkisskjalasafninu (Rigsarkivet) í Kaupmannahöfn, sem GP kallar ranglega "Þjóðskjalasafn".

Ógreinileg svarthvít mynd í lítilli stærð á bls. 31 í bók Gísla er vitaskuld ekki skírnarvottorð, heldur mynd af blaðsíðu í kirkjubók. Rétt heiti kirkjubókarinnar sem ber að vitna í er: Den Evangeliske Menighed på Sankt Croix: Enesteministerialbog for evangelisk menighed på Skt. Croix. GP kann því greinilega ekki listina að vitna rétt í heimildir. Það rýrir mjög verk hans.

Ekki er nóg með að rangt sé vitnað í kirkjubókina, GP les einnig textann ranglega og færir í stílinn. Á óljósri ljósmynd sem hann birtir á bls. 31, þýðir hann orðið Faddere sem Votta.  Það er frekar ónákvæm þýðing. Fadder er skírnarvottur. Skírnarvottar Hans Jónatans voru Herra og frú Testmann og Hr. Delgart, sem Gísli les sem Delpach.

Hvað á prófessor sem ekki getur lesið frumheimildir sér til gagns að vera að vasast í ritheimildum frá 18. öld?  Aldrei voru til neinir Delpach á Sankt Croix, fæðingaeyju Hans Jónatans, en Delgart voru meðlimir safnaðarins. Í kirkjubókinni stendur greinilega Delgart. Þó texti kirkjubókarinnar sé að mestu rétt túlkaður í vandaðri bók blaðamannsins Alex Frank Larsens, Slavernes Slægt (2008), tekst GP ekki að nýta sér það, þó sú bók hafi verið honum kunnug.

Höfundur þessa pistils tók sér sjálfur ferð fyrir hendur til að lesa frumskjalið sem varðveitt er í Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn og tók af því ljósmyndir til að fá betri sýn á blaðsíðuna í kirkjubókinni.

GP heldur því fram, að að á "skírnarvottorðinu" sem hann hefur greinilega ekki haft á milli handanna sé hægt að lesa eftirfarandi (Ég hef leyft mér að setja inn rauða bókstafi þegar GP fer með fleipur):

"Hinn 20. júní, annan mánudag eftir trinitatis. Skírt hér í kirkjunni 1 óskilgetið múlattabarn, nefnt Hans Jónatan,  móðirin [hans] er negrakonan Regína sem tilheyrir General Major Schimmelmann. [og]  Föður ekki getið skriflega en hermt er að hann sé ritarinn."

Ef Gísli Pálsson hefði getað lesið skjöl þessa tíma sér til gagns, hefði hann líklega frekar lesið þetta:

Den 20de Juni 2den Søndag  efter Trin. døbt her i Kirken -/ et  uægte mulatte-Barn, kald.. Hans Jonathan. Hans Moder var Negerinden Regina, tilhører Gen: Major Schimmelmann, og Fader blev ingen skriftlig ud[lagt?], men erindrer mundtlig sagt at være Secretairen.

Þýðingin á íslensku ætti því frekar að hljóða þannig:

Hinn 20. júní., annan sunnudag eftir Trin[itatis]. Skírt hér i kirkjunni - /  óskilgetið Múlattabarn,  kallað Hans Jonathan. Móðir hans var negrakonan Regina, sem tilheyrir Generalmajor Schimmelmann, og faðir var enginn til [greindur??] skriflega, en [mig] minnir að það hafi verið sagt munnlega að væri ritarinn.

Á grundvelli þessarar frekar óljósu og bjöguðu dönsku í kirkjubókarfærslunni, má ef til vill álykta að ritarinn væri upphaflega þýskumælandi.

Þó GP hafi ekki getað nýtt sér frumheimildir til hlítar, ætlar GP, lítið fær á rithendur 18. aldar, að leita að afkomanda ritarans sem Gísli færir rök fyrir að hafi verið maður að nafni Hans Gram. Það á ekki að gerast með heimildaleit, heldur með aðstoð beinagrindar Hans Benjamin Burch Grams, sonar Hans ritara, sem GP telur að hægt sé að finna í kirkjugarði einum í Brooklyn í New York.

Næsta ævintýri Gísla Pálssonar: Leitin af Hans  Benjamin Burch Gram í kirkjugarðinum

Óbifandi ofurtrú GP á DNA-greiningum á nú að leysa spurninguna um faðerni Hans Jónatans, þrælsins sem flýði úr ömurlegri vist í Kaupmannahöfn og settist að á Íslandi árið 1802. 

Áður var Hans Jónatan talinn vera sonur Schimmelmanns, eiganda síns, en GP er eiginlega búinn að afskrifa generamajorinn, því "alhvítir" afkomendur Schimmelmanns í Danmörku, vilja ekki gefa Gísla sýni úr sér svo hægt verði að rannsaka skyldleikann með því að bera niðjar Schimmelmanns saman við genamengi afkomenda Hans Jónatans á Íslandi. Þriðja ættin, Moltke, sem gæti ef til vill feðrað Hans Jónatan, er af einhverjum óskýrðum ástæðum ekki svo mikið til umræðu lengur, því GP hefur fengið þá flugu í höfuðið að enginn annar en ritarinn, sem tilgreindur er óbeint í ofangreindri kirkjubók, komi til greina.

Við lestur fréttar á mbl.is sem og fréttar á dönsku sjónvarpsstöðinni TV2 sá ég að bandarísk kona, Kirsten Pflomm að nafni, sem telur sig vera afkomanda Hans Jónatans, vilji láta grafa upp bein Hans Benjamin Burch Grams upp í kirkjugarði í Brooklyn.

En það læðist nú að manni sá grunur að Eiríkur prófastur og magister Helgi séu líka farnir að aðstoða prófessor Gísla. Pflomm, sem á yngri árum starfaði fyrir Bill Clinton og Pentagon, en býr nú og vinnur í Kaupmannahöfn, ætlar með Gísla að freista þess að ná beinum Hans Benjamíns úr fjöldagröf í Brooklyn.

Hans Burch Gram (1786-1840) var sonur Hans Grams ritara organista og tónskálds, sem GP telur að sé sá ritari sem gefið er í skyn að hafi verið faðirinn í kirkjubókinni. Eftir árin í Christiansted settist Hans Gram að í Boston. Þar er sonur hans, Hans Burch Gram, sem GP langar að grafa upp. Sonurinn er talinn vera fyrsti homópatinn í Bandaríkjunum. Hann lést árið 1840 í mikilli fátækt.

Ég rannsakað málið betur í bandarískum gögnum og get hér upplýst að Hans Burch Gram var ekki upphaflega borinn til grafar í Greenwood-kirkjugarði í Brooklyn (sjá t.d. hér).

Þetta kemur einnig vel fram á bls. 180-81 í bók GG, þar sem Gísli vitnar ekki fyllilega í heimild sína og er mest upptekinn af áhuga manna á hauskúpu Hans Burch Gram, er meint bein hans voru flutt. Hann var upphaflega greftraður í St. Mark´s Burial Ground, milli 11. og 12. strætis í New York City.

Hinn 4. september 1862, eða 22 árum eftir dauða Hans Burch Grams lét vinur hans og nemandi John Franklin Gray grafa upp jarðneskar leifar Hans, sem lágu undir minnismerki eða grafsteini (sjá lýsingu  í bók Thomas Lindsey Bradfords um bandaríska hómópata, hér bls, 295). Leifarnar voru fluttar í grafreit Gray ættarinnar í Green-Wood Cemetery í Brooklyn án steins. Reyndar voru allar aðrar grafir í St. Mark´s Burial Ground fluttar til The Evergreens Cemetery árið 1864, sem er á öðrum stað í Brooklyn, 8 km austur af Green-Wood kirkjugarði. Miklu síðar en 1862 var svo settur nýr steinn ofan á hið nýja leiði Hans Burch Gram. Þar undir vill Gísli samkvæmt fréttamiðlum leita hálfbróður Hans Jónatans. Er Bein hans voru flutt frá Manhattan ályktuðu menn að hár hans í gröfinni væru svart. Það hafði ekki verið svart í lifanda lífi heldur rauðleitt.

Kort frá 1852 sem sýnir staðsegningu St. Mark´s Cemetery á Manhattan. Þar var hugsanlegur hálfbróðir Hans Jónatans borinn til grafar. 1862 voru bein hans flutt.

Teikningar af Hans Burch Gram í lifanda lífi. Hann var með kastaníurautt hár upplýsa heimildir, en var orðin svarthærður í gröfinni. Var þetta maðurinn með svarta hárið sem grafinn var upp í St. Mark´s kirkjugarði á Manhattan? Svart hár getur orðið rauðleitt eftir dauðan, en ekki öfugt.

Hvaða öryggi er fyrir því að rétt bein hafi verið tekin á Manhattan og að grafsteinn hafi verið lagður á rétt leiði? Því má GP gjarnan svara við tækifæri, því líklega vill hann ekki gera það á opinberum fundum.

Öll þessi fyrirhugaða og umfangsmikla líkleit er vitaskuld ekki sú sennilegasta til að gera sér vonir um "match", sem sýnt gæti skyldleika. Eyðing erfðaefnis getur verið umtalsverð við beinaflutninga. Svo er sú spurning opin, hvort grafin hafi verið upp rétt bein í Mark´s Burial Ground eða legsteinninn settur síðar yfir rétt leiði í Green-Wood. Stundum færast legsteinar líka til sökum rasks við aðrar greftranir. Með svo miklu óvissu ætlar bandaríks kona búsett í Kaupmannahöfn að hjálpa sérfræðingnum auðtrúa á Íslandi að finna hálfbróður Hans Jónatans, þrælsins sem settist að á Íslandi. Velkominn í heystakkinn sagði nálin.

En ef GP langar í líkkrukk í New York með meintum afkomanda Hans Jonathans, byggir það á enn einni veilu GP við að kynna sér ekki nógu vel heimildir og fara ekki fyllilega rétt með. Í því felst kannski aðferðafræði félagsmannfræðinga? Af hverju greini Gísli ekki frá því í bók sinni að svarthærður maður í gröf hafi verið rauðhærður í lifanda lífi. Ég kann ekki að meta slík vinnubrögð.

Er Gísli Pálsson upphafsmaður tilgátunnar um að Hans Gram sé faðir Hans Jónatans?

Samkvæmt bók Gísla er þetta alfarið hans hugmynd. En er það nú rétt? Alex Frank Larsen sem skrifaði bókina Slavernes Slægt (2008) um danska þræla, m.a. um Hans Jónatan, og gerði síðan fjóra mjög góða samnefnda sjónvarpsþætti, segir mér allt aðra sögu.

Hann upplýsir, að Svend E. Holsoe mannfræðiprófessor í Bandaríkjunum (1939-2017) hafi verið fyrstur til að stinga upp á Hans Gram og segja GP frá þessari skoðun sinni á fundi í Bandaríkjunum þar sem viðstödd var kollega GP sem Rannveig heitir. Larsen er fullviss um að það var Svend E. Holsoe sem átti hugmyndina. GP gerir því miður ekki grein frá þessu og gerir hugmyndina að sinni. Maður sem ætlað að leita að beinum í kirkjugarði í Brooklyn og sem ekki veit að þau hafa áður verið greftruð á Manhattan vílir greinilega engu fyrir sér.  

GP vitnar á einum stað í bók sinni í Holsoe, á eftir þesum orðum: ”Þótt kirkjubækur fari ekki alltaf með rétt mál og margar ástæður geti verið fyrir því að skrásetjarinn beini sjónum manna annað, geta líka verið gildar ástæður fyrir því að taka eigi fullyrðingar þeirra bókstaflega”. Þetta kemur fram í tölvupósti frá Holsoe til Gísla dags. 22. ágúst 2013. Kannski skýrir þessi póstur Holsoe forsögu málsins.

Hins vegar er það nú svo, og staðreynd, að á þeim tímum sem um er að ræða voru um 8-10% allra manna rangfeðraðir, sama hvað stendur í kirkjubókum.

Fyrri ævintýri Gísla Pálssonar með DNA og upprunaleit

GP hefur á síðari árum orðið eins konar átorítet á sviði DNA- rannsókna, þótt ljóst sé við lestur að þekking hans á því efni sé harla lítil og mestmegnis komin frá samstarfsmönnum hans hjá Íslenskri Erfðagreiningu.

Ekki er það þó svo, að Gísli Pálsson hafi ávallt verið eins glaður yfir niðurstöðum úr DNA raðgreiningum og hann er nú orðið.

Eitt sinn gerði hann út á tilgátur Vilhjálms Stefánssonar landkönnuðar og ætlaði sér að sanna þær með DNA greiningum.  Fékk hann til þess fúlgur úr opinberum sjóðum og notaði óspart af sínum akademíska tíma í málið - sem var ekkert annað en della runnin undan grillufangaratilgátum Vilhjálms Stefánssonar og dansks samtímamanns hans.

Vilhjálmur Stefánsson greindi um 1922 frá inúítum með ljóst hár á meðal inúíta Virginíu-eyju nyrst í Kanada. Lítið var um sönnunargögn. Vilhjálmur ljósmyndaði ekki alltaf til að færa uppgötvunum sínum fyllilegar sannanir. Vilhjálmur taldi þessi einkenni inúítanna ljósu væru til komin vegna blöndunar við Evrópumenn, sér í lagi við norræna menn frá Grænlandi. 

Gísli Pálsson gekk í lið með nemanda sínum úr félagsmannfræði, Agnary Helgasyni, sem farinn var að stunda DNA rannsóknir fyrir Íslenska Erfðagreiningu, eftir að hann hafði áður gagnrýnt deCode/ÍE harðlega. Ætlun GP var að sannreyna tilátu Vilhjálms, en ævintýri það endaði með því að inúítar á eyjunni voru úrskurðaðir hreinir inúítar og óblandaðir. Þannig fór um DNA show-ferð þá, sem var vitaskuld skemmtun frekar en fræði.

Þess má svo geta, svo að menn haldi ekki að GP sé einn um að trúa kjaftæði, að það var ekki Vilhjálmur Stefánsson sem fyrstur velti fyrir sér ljóshærðum eða koparhærðum inúítum (skv. skilgreiningu Vilhjálms) á slóðum. Hugmyndina fékk Vilhjálmur frá dönskum hvalfangara og ævintýramanni sem Christian Klengenberg hét. 

Þegar Gísli kynnti niðurstöður raðgreiningarinnar á inúítunum, var ekkert minnst á upphaflegan tilgang með rannsókninni. En þegar upp var staðið og engin gen Grænlendinga fundust í fólki á Virginíu-eyju, hélt GP því fram að Vilhjálmur hefði væntanlega búið til söguna til að ná í styrki.

Fyrrverandi nemandi Gísla, Agnar Helgason hjá ÍE, lét það hins vegar flakka á blaðamannafundi þegar niðurstöðurnar voru kynntar, að áframhaldandi samanburðarrannsóknir á inúítum á Grænlandi og Virginíu-eyju "could reveal a new chapters in the history of humanity". - Ekki meira né minna. 

Hinn merka kafla í sögu mannkyns, sem boðaður var, hef ég þó enn ekki séð.

Er ekki löngu kominn tími fyrir Agnar að segja okkur frá þessum frábæru niðurstöðum sem hann vænti árið 2003, eða var þetta kannski bara beita fyrir umsókn sem hann hafði í bígerð til að hala nokkrum milljónum inn með?

Ég bíð enn, því þetta verður að útskýra betur …

Uppruni forfeðra Hans Jónatans

Samkvæmt nýlegri grein í hinu virta tímariti Nature eftir hóp erfðafræðinga þmt starfsmenn Íslenskrar Erfðagreiningar, sem rannsakað hafa afrískan uppruna afkomenda Hans Jónatans, með því að raðgreina íslenska afkomendur hans, er því slegið föstu að þeir séu upprunnir í Benin, Nígeríu eða Kamerún. 

Reyndar kemur sá fjölþætti uppruni örlítið á óvart, því nokkuð vel var vitað, hvaðan Danir sóttu þræla sína, sem þeir fluttu til Vesturindíu. Það vill svo til að allar þrælasölustöðvar Dana eru þekktar og þaulrannsakaðar. Allar voru verslunarstöðvar og þrælamiðstöðvar Dana í núverandi Ghana. Bærinn Kumais í Norðurhluta Ghana var hins vegar miðstöð þrælaverslunarinnar. Ashanti-fólkið sem þar réði ríkum hneppti nágranna sína í ánauð, stundum í samfloti við arabíska þrælasala. Frá Kumais voru þrælar seldir til verslunarstöðva við ströndina. En ekki voru þrælar á mörkuðum í Ghana sóttir til Benin, Nígeríu eða Kamerún.

Afkomendur Hans Jónatans. Myndin fengin að láni á Ættarvef Hans Jónatans.

Að uppruni áa Hans Jónatans sé nú heimfærður upp á önnur landssvæði fjarri Ghana, sem sum eru í þúsunda kílómetra fjarlægð frá Ghana, sýnir nokkuð vel að DNA-rannsóknir eru enn á unglingabólustiginu, þar sem getgátur ráða ferðinni. Það brennur einnig við að þeir sem stunda þessa etnogenetísku rannsóknir með DNA nútímamanna, skauti hratt yfir sagnfræðilegar staðreyndir og almenna vitneskju. 

Þar að auki upplýsir greinin í Nature, að engir Afríkumenn eða afkomendur þeirra hafi skilað sér inn í erfðamengi Íslendinga fyrir komu Hans Jónatans og telur hópurinn það sömuleiðis víst að afrískt genamengi þeirra 182 einstaklinga sem deCode hefur greint, og sem sem fæddir voru 1880-1930 og sem komnir eru af Hans Jónatan eigi ekkert skylt við þá 320 einstaklinga sem deCode hefur gert raðgreiningar á, sem fæddir eru eftir 1930 og eru einnig með "afrískar" genotýpur. Síðari hópurinn er væntanlega helst kominn út af fólki sem eru afkomendur fólks frá Norður-Afríku, bandarískra hermanna og hugsanlega einhverra sem ekki hafa hugmynd um "afrískan" uppruna sinn fyrr en þeir fá að vita að haplotýpa (setröð eða einlitna arfgerð) þeirra sé óvenjuleg fyrir Íslendinga. Þetta síðastnefnda er vissulega áhugavert, en kemur ekki á óvart.

Aðeins ein grafskeið

Nú er ekki annað að gera en að bíða þolinmóður eftir því að GP og Kirsten Pflomm grafi upp tvígrafin bein Hans Burch Grams í Brooklyn. Þangað til fæ ég mér rólegur marga kaffibolla, sem við getum líka þakkað henni Afríku líkt og ágætt genamengi Hans Jónatans. Ég þakka tryggum áhangendum Fornleifs fyrir lesturinn að sinni, ef einhver hefur náð alla leið hingað. Það er í sjálfu sér afrek. Kannski ætti maður að raðgreina slíkt afreksfólk.

Ritstjórn Fornleifs gefur ávallt bókum sem rýnt er í stafrænar grafskeiðar. Ég er hræddur um að aðeins ein slitin grafskeið sé við hæfi fyrir bókina Hans Jónatan, Maðurinn sem stal sjálfum sér. Grafskeið þá verður örugglega ekki hægt að nota til að grafa upp Hans Burch Gram.

* Viðbót 25.1.2019: Ritdóm prófessors Ulrik Langens á bók GP í Weekendavisen,7. apríl 2017, er hægt að sjá hér

Stundum nægir ekki einu sinni íslenskan ...

Så på dansk: Nogle gange rækker det ikke engang på islandsk. Det er akkurat tilfældet når man skal evaluere publikationen:

Christian X og Island: Christian X´s optegnelser vedrørende Island 1912-1932, af Knud J.V. Jespersen. Syddansk Universitetsforlag, 2018 (1,4 kg.)

Christian X´s barnebarn overrakte denne bog til Islands præsident i slutningen af 2018. Præsidenten, Guðni Th. Jóhannesson, er historiker, så jeg går ud fra at han har læst bogen med stor interesse.

Tidsrammen for værket er 1912-1932, og kilden er hans majestæts dagbøger vedr. Island. Det første jeg bed mærke i, før jeg købte bogen, var Forsidebilledet som er taget under kongens besøg i Island i 1936. Man beskriver ikke 1936-besøget i bogen. Man kan i den sammenhæng undre sig over, at man har valgt at stoppe beretningen i 1932. Hvorfor ikke rejsen i 1936? Sandsynligvis ville det have gjort beretningen mere interessant. Men måske er regentens dagbog fra 1936/Island ikke så velskrevet at den egner sig til udgivelse. Den kan også være gået tabt, men i så fald burde det meddeles læseren.

Hans Majestæt Christian X var åbenlyst ikke en mand af detaljen. Da han skrev islandske personnavne i sine dagbøger, anstrengte han sig ikke ved at skrive sine islandske undersåtter navne korrekt. Således ser vi gennem hele dagbogen forvanskninger af navne:

Højskoleforstander Wilhjelmsson, som var Halldór Vilhjálmsson forstander for Landbrugshøjskolen på Hvanneyri,
Signeszon Olafsson, er uden tvivl Sigurjón A. Ólafsson
Gurun Lausdottir, som hed rigtigt Guðrún Lárusdóttir
Peter Olthus, var antageligt Pétur Ottesen.
Esberngur Friðjónsson, som i virkeligheden hed Erlingur Friðjónsson
Haldur Gudmundsson  var Haraldur Guðmundsson.
Museumsinspektør Thorvaldsson var naturligvis rigsantikvar Matthías Þórðarsson, som var brændende royalist.

Måske skyldes dette at Kongen var dårlig til at læse signerede underskrifter. Men historikeren som publicerer uddrag af hans dagbøger om Island kunne i det mindste have umaget sig ved at finde ud af, hvilke personer kongen skriver om. En anden mulighed er dog, at historikeren ikke har kunnet læse kongens skrift, som dog ikke var nogen kragetæer.  

Ligeledes står det soleklart, at historikeren bag udgivelse ikke umager sig ved at undersøge den nyeste forskning inden for politikken i Island i perioden; Hverken den danske eller den islandske. Derfor fremstår kongens betragtninger ofte som meget naive kommentarer om noget som kongen tilsyneladende ikke havde den mindste indsigt i, og måske endnu mindre interesse for.  Forklaringer havde i flere tilfælde været på sin plads. Ja, sådan virker det nu, med al respekt for regenten og forlaget som besluttede at udgive bogen.

Et eksempel på hvorledes forskellige besøgende lagde kongen ord i mund, er kongens takling af den politiske utilfredshed i Island i 1931. Kongen nævner museumsinspektør Thorvaldsson (Matthías Þórðarsson) i sin dagbog efter et besøg af bankdirektør Sigurdsson (Magnús Sigurðsson, 1880-1947)i 1932 (side 362). Kongen, som tidligere havde ytret ønske om at Thorvaldsson/Þórðarson skulle tage kontakt til sig personligt, ændre nu mening og ytrede at museumsinspektøren havde blandet sig lige lovligt meget i politiske anliggender:

"Han [Sigurdsson] personligt havde ikke ønsket at blande sig den politiske Strid, men det var Museumsinspektør Thorvaldsson som havde taget Initiativet, om end han selv havde fraraadet det; men hvad forstå en Mand sig paa Politik, naar hans gerning ligger blandt Oldtidssager". 

Þórðarson, som tidligere havde været parlamentariker, kendte dog mere til forretningsgangen en kongen og henvendte sig med sine forslag på en helt korrekt måde. Sagen kom reelt set ikke kongen ved, og fordrede kun hans underskrift/godkendelse i sidste ende. Kongen kendte tilsyneladende ikke indholdet i den Forbundslov han underskrev i 1918. Hvis Christian X havde leget den samme leg i Danmark, havde der nok vanket en politisk krise. Dette var blot en del af kongens tydelige interesseløshed og dårlige kendskab til islandske anliggender.

Denne Kongens manglende interesse står i skærende kontrast med de rygter der verserede om kongens vrede og harme da Island endelig løsrev sig fra Danmark i 1944, midt under besættelsen af Danmark.

Bifaldt kongen udvisningen af et barn, eller en farlig kommunist?

Af og til finder man i bogen godbidder som er interessante. Men de sættes ikke i et relevant sammenhæng for læseren af historikeren. På side 237 kan man for eksempel læse, hvorledes Christian X beskrev et møde som han havde med minister Jón Magnússon:

Ministeren udtalte, at dette bolsjevistiske Tilløb til Opsætsighed, der havde udsat hans egen Afrejse, nu var bilagt takket være Hr. Tulinin [Tulinius] og Føreren for Kontrolskibet "Thor" [Þór], en som dansk Søløjtnat uddannet Islænder. Jeg indflettede, man burde fastansætte ham som Politiinspektør, saafremt han ikke havde været Skibsfører. - Ministeren udtalte, at man havde tænkt paa en saadan Ansættelse, særlig fordi "Thors" Inspektionstjeneste var bekostelig.

"De bolsjevistiske Tilløb til Opsætsighed", som kongen skriver om, var uroligheder som skyldtes utilfredshed med at en ung jødisk dreng, Nathan Friedman, ikke fik lov til at gå i land i Island, for at forenes med den islandske familie som havde adopteret ham. Myndighederne påstod at han havde en sjælden øjensygdom, som senere blev hurtigt behandlet på et hospital i København. Friedman boede senere i sit liv i Frankrig, hvor han døde af sygdom i 1938. Axel V. Tulinius var formand for Reykjavíks Skydeforening (Skotfélag Reykjavíkur), samt spejderhøvding. Han og fællerne i skydeforeningen kom de få politibetjente Reykjavík til undsætning da de forsøgte at udvise den syge, jødiske dreng. Det havde været ønskeligt, at Jespersen havde forsøgt at dykke lidt ned i hvad sagen handlede om. En dansk læser får ingen ting ud af denne beskrivelse på side 237.

Min morfar, Vilhelm Kristinsson (f. 1903), var en fattig Reykjavík-dreng som voksede op i den usle del af Reykjavík. Han var hele sit liv inkarneret socialdemokrat og socialdemokraterne var samtidig Islands mest rendyrkede royalister. Jeg tror min morfar fik mere ud af Christian X´s besøg tidligere i 1921 end kongen selv. Min morfar viste redskabsgymnastik for kongen og for det fik han en medalje overrakt af selve kongen (se fotoet herunder).

Kongen fik derimod selv ikke meget ud af besøget. Kongens dagbogsskriverier fra Island i 1921 er minimale. Det hans skriver om sin visit i Island i 1921 viser en endeløs mangel af interesse for sine undersåtter.

Spørgsmålet er: Hvorfor skal man fejre det 100 år senere i en mursten af bog som helt savner refleksioner?

Denne forfatters morfar deltog også i forsvaret af den jødiske Nathan Friedman, som en socialistisk leder i Reykjavík ønskede at adoptere. Men da "Tulinin" kom og truede med sin geværbande fra det bedre borgerskab i Reykjavík, flygtede morfar med mange andre deltagere i beskyttelsen af Friedman.

Skydeforeningen blev derimod rost af Christian X. De skide bolsjevikker blev slået ned med magt og den jødiske dreng fik ikke asyl i Island. Det behagede tilsyneladende kongen som meget senere skrev at han ville gå med jødestjerne i Københavns gader. Christian X har dog næppe vidst at drengen var jøde, og måske ikke engang hvad sagen helt nøjagtigt drejede sig om. Men de bolsjevistiske banditter var ikke kongens kop the. Kongen og embedsmands-værket omkring ham hjalp heller ikke de statsløse jøder i Danmark, som selv kontaktede ham for at få hjælp (Se Vilhjálmsson 2005, Medaljens Bagside, København: Forlaget Vandkunsten).

Var to mænd i gang med det samme arbejde?

For nogle år siden oplyste en islandsk journalist, Borgþór Kjærnested, at han havde fået tildelt aktadgang til kongens dagbøger og varslede en bog baseret på dem. I november 2015 holdt Kjærnested f.eks. et oplæg om sin bogplan i Nordens Hus i Reykjavík. Det var derfor med stor undren at jeg læste de første nyheder om Knud J.V. Jespersens bog, da dronning Margrethe II overrakte den til Islands præsident. Forklaringen kan være sygdom eller at man ikke magtede opgaven og derfor har Jespersen måske videreført arbejdet efter Kjærnested. Men det fremgår ikke af værket. Den islandske journalist havde derimod oplyst at han havde mødt Jespersen på en konference i Finland og at han efterfølgende havde fået adgang til kongens dagbøger med Jespersens mellemkomst.

En sådan let adgang til Kongehusets nyere privatarkiver havde man dog aldrig set før. Nærværende forfatter fik i sin tid afslag på adgang til Christian X´s dagbøger fra 2. Verdenskrig. Lidt senere fik en dansk historiker adgangen. For at kompensere for sin "fejl", gav Rigsarkivet mig adgang til andet vigtig materiale som dog ikke vedkommer Christian X, og som jeg ikke havde bedt om. Lad os ikke dvæle ved fadæser og råddenskab i det danske arkivvæsens andedam. Det er et emne til flere binds værk og kommer den sidste islandske regent overhovedet ikke ved.

Bogen om Christian X og Island er rent ud sagt 1,4 kg. af den ringeste betydning, såvel for historikere som menigmand. Kongen styrede naturligvis ikke slagets gang i Island - og han forstod den heller ikke helt. 

Bogdesigneren bør dog tildeles lidt ros. Rent fysisk er bogen ikke værst; En fysisk nydelig bog om en konge som ikke rigtig gad Island - tilrettelagt af en historiker som denne gang ikke rigtig magtede sit håndværk.

Sagnfræðileg perla komin úr skel fyrir Vestan

Ritdómur:

Vestur á Súðavík býr tiltölulega ungur maður sem lengi hefur helgað sig sögu útlendinga og þeirra sem ekki voru velkomnir á Íslandi. Þetta er Snorri G. Bergsson sagnfræðingur. Bók hans Erlendur Landshornalýður? er nýkomin í bókaverslanir og kjörbúðir. Með þessu góða og breiða verki hefur Snorri gefið íslensku þjóðinni perlu og nýtt grundvallarverk, sem ætti að vera skyldulesning í menntaskólum.

Íslendingar eru að mínu viti enn upp til hópa útlendingahatarar eða haldnir óþoli eða öfund gagnvart útlendu fólki, jafnvel þeir sem bjóða til landsins ferðamönnum í þúsunda tali. Útlistingar og yfirlit yfir skoðanir Íslendinga á útlendingum á 18. og 19. öld er því kærkominn fengur til að skilja þessa bölvuðu áráttu margra á Íslandi, að kenna útlendingum um allt illt og líta á tilflutt fólk sem 2. flokks fólk.

Ég er enn að lesa bók Snorra, og mjög margt nýtt sem kemur á óvart og annað vissi ég, enda vitnar Snorri óspart í mig og mín fræði. Nú er gott að fá þessa sögu í bók. Við erum mörg sem lengi höfum beðið eftir þessum opus Snorra um gyðinga og útlendinga. Við vitum að hann hefur unnið að þessu lengi og það ber bókin vott um. Hún er vel skrifuð, yfirveguð og læsileg.

Fyrir utan það sem ljóst var, að Hermann Jónasson væri andstyggilegur gyðingahatari og að slíkar kenndir hafi fylgt flokknum hans lengi, tel ég nú víst að Snorri hafi séð ljósið og viti nú að slíkar kenndir voru einnig að finna meðal annarra flokka, t.d. meðal sjálfstæðismanna og krata. Snorri gefur dæmi um útlendingahatur Vilmundar Jónssonar landlæknis. Það kemur mér ekki á óvart. Ég á afrit af skjali sem ég rakst á hér í Kaupmannahöfn, frá Vilmundi, þar sem hann skrifar til danskra yfirvalda um hætturnar sem stafa af því ef kaþólskir menn, erlendir, fái að reisa spítala á Íslandi.

Þar sem bók Snorra nær því miður aðeins til 1940, fá lesendur ekki upplýsingar um gyðingahatur sem gerjaði á Íslandi eftir síðara stríð og sem framleitt var og dreift af flokksbundnum krata og þingmanni um tíma, Jónasi Guðmundssyni (sjá t.d. hér).

Annað markvert í bókinni, og þar er margt, er að Snorri gefur sterklega í skyn að höfuðskáld þjóðarinnar og nóbelsverðlaunahafi, Halldór Laxness hafa verið gyðingahatari og hefur fundið texta þar sem hann talar af óvirðingu um fórnarlömb nasista og jafnaði gyðingaofsóknum við hundahatur.  Af hverju voru Hannes (sem ég finn því miður ekki í nafnaskrá bókar Snorra) og Halldór ekki með það í bókum sínum? Halldór skrifaði í Parísarbréfi sínu í Þjóðviljanum árið, þ. 31. október 1948:

Morðíngi Evrópu dró þessa umkomulausu flóttamenn sína hér uppi vorið 1940 [við hernám Frakklands]. Ég atti nokkra kunningja í hópi þeirra. Þeir voru pólskir. Mér er sagt að þeir hafi verið drepnir. Þeir hafa sjálfsagt verið fluttir austur til fángabúðanna í Ásvits (Oswiekim, Auschwitz) þar sem Hitler lét myrða fimm milljónir kommúnista og grunaðra kommúnista á árunum 1940-1945, jú og auðvitað „gyðínga“.

Ég tel að greining Snorra á þessum ósóma í Laxness sé fullkomlega hárrétt. Ég er þakklátur Snorra fyrir að hafa þorað að minnast á þetta, en ég tel að afgreiðsla Laxness á veru sinni í Berlín 1936 hafi einnig sýnt hugarfar hans í garð gyðinga, fólks sem hann kynntist ekki neitt. Ég skrifaði um þær, m.a. hér og fékk Hannes Hólmsteinn það m.a. að láni í aðra bók sína um Laxness. 

Þessa myndin af Laxness (án mottu og kollu) er að finna í bók Snorra. Eftir að hafa lesið kaflann um skoðanir hans á gyðingum gat ég ekki staðist mátið og brugðið á leik. Svipur er óneitanlega með þeim arísku frændum, Hjalta litla og Dóra. Enda var Laxi velkominn til Berlínar árið 1936.

Nú er spurningin til allra þeirra sem þekkja og unna Laxness, og sumir meira en aðrir. Hverjir voru þessi pólsku vinir hans? Hann átti líka að eigin sögn gyðingavini sem sköffuðu honum miða á nasísku ólympíuleikana í Berlín? Er ekki kominn tími til þess að gera sér grein fyrir því, að þó Laxness hafi verið mikið skáld og hafi fengið merk verðlaun, að hann líka á stundum það sem siðmenntaðar angló-saxískar þjóðir kalla "full of shit" - en fyrst og fremst var hann afsprengi þjóðfélags þar sem hræðslan við útlendinga var gífurleg. Slíkt gerist oft í fámennum þjóðfélögum og á einangruðum eyjum.

Mig langar að setja spurningarmerki við eina greiningu Snorra á Vilhjálmi Finsen ritstjóra Morgunblaðsins. Í frásögn sinni af Þjóðverjanum Obenhaupt sem Finsen taldi vera gyðing en var það ekki (sjá hér), ályktar Snorri að Vilhjálmur hafi lítið þótt til gyðinga koma. Það held ég að sé röng greining, því er Þjóðverjar höfðu hrakið Finsen, sem starfaði í danska sendiráðinu í Osló, til Stokkhólms árið 1940, var hann beðinn um að hjálpa gyðingum í Noregi vegna góðra tengsla við stjórnmálamenn og áhrifafólk í Noregi. Eftir stríð hlaut hann bæði heiðurspening sænska Rauða Krossins og Sct. Ólafsorðuna  fyrir framgang sinn við að hjálpa flóttamönnum frá Noregi í Svíþjóð. Margir þeirra voru einmitt gyðingar.

Fjöldi gyðinga sótti um landvist á Íslandi en var hafnað skriflega

Snorri Bergsson birtir í bók sinni margar góðar upplýsingar úr íslenskum skjalasöfnum um gyðinga sem reynda að komast til Ísland með því að hafa samband bréfleiðis við íslensk yfirvöld. Fæst þessa fólk komst til Íslands. En einstaklingarnir voru miklu fleiri eins og kemur fram á bls. 187 og 252, því enn meiri fjöldi skrifaði til Sendiráðs Dana í Berlín og ræðismanna. Dönsk yfirvöld höfðu samband við sendiráðið í Kaupmannahöfn sem varð að vísa öllum beiðnum frá gyðingum frá vegna stefnu Hermanns Jónassonar og félaga á Íslandi. Menn reyndu alla möguleika. Flestir þeir sem skrifuðu og leituðu ásjár íslenska yfirvalda enduðu líf sitt í útrýmingarbúðum nasista.

Í þessu samhengi ber að hafa í huga, að það virðist ekki hafa hjálpað mönnum á Íslandi að afneita trú sínum eða uppruna. Þegar Edelstein hjónin komu til Íslands voru þau búin að taka kaþólska trú. Charlotte Edelstein bar t.d. kross á passamynd sinni. Þau lentu í mikilli baráttu við öfl Hermanns Jónassonar. Fjölskylda Róberts Abrahams (Ottóssonar) hafði tekið kristna trú þegar á 19. öld og lagði hann mikið kapp á að koma dönskum yfirvöldum í skilning um það áður en hann fékk vinnu á Íslandi. Allt kom fyrir ekkert, hann fékk ekki að dvelja í Danmörku til frambúðar, því yfirvöld í Danmörku og á Íslandi fylgdu og virtu Nürnberg-lög nasista. Hann var ávallt stimplaður sem gyðingur á Íslandi. Trúskipti gyðinga í gettóum sem nasistar lokuðu þá í hjálpuðu einnig afar fáum. Gyðingahatrið hafði fengið "líffræðilegan" vinkil þar sem trúin skipti engu heldur "blóðið".

Bókin Erlendur Landshornalýður? ætti eins og áður segir að vera skyldulesning í lærðum skólum. Hún gæti jafnvel orðið gagnlegt lyf gegn útlendingahatri sem enn geisar á Íslandi. Bókin væri einnig holl lesning þeim sem telja sig forsvarsmenn flóttamanna á Íslandi í dag, sem einn daginn vaða í tárum yfir meðferð þeirra, en eru í óhemju fávisku sinni með sótsvart gyðingahatur daginn eftir. Gyðingar eru sem betur fer ekki aðalefni bókar Snorra og því engin ástæða til að skýra Súðavík núverandi bústað Snorra á Júðavík. Argh, þessi var lélegur.

Eitt að lokum sem betur hefði mátt fara, en sem ekki getur skrifast á höfundinn. Pappírinn sem bókin er prentaður á er algjör sparnaðarpappír og er það leitt. Svo eru 14 síður aftast í bókinni sem eru alveg tómar og óskrifaðar. Grunar mig að þar hafi Snorri laumað inn stefnuskrá  Samfylkingarinnar eða "samfóista" sem er helsta "aversjón" Snorra svona dags daglega þarna fyrir vestan þar sem hann býr undir öllum snjónum. 

En farið nú að kaupa jólagjafirnar og munið að taka Erlendan Landshornalýð með. Bókin er t.d. tilvalin handa fúlum frændum eða frænkum sem hafa útlendinga á hornum sér. Ekkert spurningamerki.

Erlendur Landshornalýður? Flóttamenn og framandi útlendingar á Íslandi, 1853-1940. Almenna Bókafélagið 2017, ISBN 978-9935-486-28-8

Bókin fær 6 grafskeiðar og hér er ekki hægt að fá fleiri:

Bláklædd kona en fáklædd

Ritdómur

Nýlega fékk ég í hendur sýningarritið Bláklædda konan - Ný rannsókn á fornu kumli (2015, 72 bls.). Bókin, sem er "tvítyngd", íslensk/ensk, tengist sýningu á Þjóminjasafni Íslands endurrannsóknum á leifum úr kumli konu sem fannst á Litlu-Ketilsstöðum í Hjaltastaðaþinghá árið 1938. Bókin kom út meira en tveimur mánuðum eftir að sýningin var opnuð. Ég hef ekki haft tök á að sjá sýninguna, en nú hef ég lesið Bláklæddu Konuna.

Í dag, 29.8.2015, er málþing um rannsóknina á Þjóðminjasafni Íslands. Þetta er innlegg mitt til þess. Farið og spyrjið fræðimennina úr spjörunum bláu, en lesið fyrst þetta þótt langt sé:

Embættismenn og fræðilegir ráðgjafar

Bókin hefst á heldur hástemmdum inngangsorðum embættismanns, Margrétar Hallgrímsdóttur sagnfræðings og þjóðminjavarðar. Því miður tel ég samlíkingar þjóðminjavarðar á þessu kumli og rannsóknum á því við leifar "mýrarmannanna" Grauballe- og Tollundmannanna í Danmörku algjörlega út í hött. Margrét Hallgrímsdóttir líkir einnig leifum konunnar frá Ketilsstöðum við rannsóknir á Ötzi, "Ísmanninum" sem fannst í ítölsku ölpunum árið 1991. Það er víst orðum of aukið, því miðað við allar þær rannsóknir sem menn hafa gert á Ötzi eða mýrarlíkum í Danmörku, þá eru rannsóknir á kjálka og andlitsholdi konunnar frá Litlu-Ketilsstöðum afar viðvaningslegar og óábyggilegar.

Miðað við yfirlýsingar Þjóðminjavarðar í blöðum fyrr í ár, þar sem bláa konan var dregin inn í umræðuna um 100 ára afmæli kosningarréttar kvenna á Íslandi (sjá hér), þá þykja mér niðurstöðurnar mjög rýrar og vel því að uppnefna blessaða konuna í kumlinu fáklæddu konuna, vegna þess hve lítt bitastæðar niðurstöðurnar eru.

Eftir hátíðleika embættiskonunnar kemur átorítetið í gervi Steinunn Kristjánsdóttir, sem Fornleifur skrifaði um í nýjustu grein sinni. Steinunn, sem er "fræðilegur ráðgjafi" við gerð bókarinnar (skv. upplýsingu á bókarkápu) er með stuttan inngang. Ekkert kemur fræðilega áhugavert fram í honum frekar en í kafla Söndru Sifjar Einarsdóttur sem tekur við keflinu og lýsir fundarsögu kumlsins. Þó dáist ég að kafla Söndru um kyngreiningu út frá gripum. Þar finn ég þessa setningu sem mér finnst betri á ensku en á íslensku:

"Western ideas about two sexes- male and female - have often determined the interpretation of gender and gender identity in graves, where only the grave goods were taken into account:" 

Íslenska gerðin er öðruvísi og hefur orðið vestrænar (Western) að einhverjum ástæðum verið fjarlægt:

"Hugmyndir um tvö kyn, karlkyn og kvenkyn, hafa oft ráðið túlkunum á kyni og kyngervi einstaklinga þar sem aðeins hefur verið stuðst við haugfé í gröfum þeirra".

Vissulega féll ég karlfauskurinn í þessa "Western idea" gryfju, sem aðeins sér tvö kyn og geng næstum út frá því með vissu að skálaspennurnar í kumlinu frá Ketilsstöðum hafi ekki tilheyrt karli. Ég hugsaði ekki einu sinni til þess að þarna hafði verið grafinn bláklædd LBGT-persóna (Lesbian, Bisexual, Gay, Transsexual). Eins er ég svo ómodern í hugsun, að þegar ég hef velt fyrir mér miklu fjölda perla í kumlum íslenskra karla er meiri en meðal annarra norrænna karla á víkingaöld, þá ályktaði ég ekki út frá "kveifarlegum" gripum eins og perlum, að karlarnir hafi verið bi, trans eða gay. Ég veit að perlur finnast einnig í miklum mæli í gröfum samískra karla og sé meiri ástæðu til að tengja það þeim perlugleði íslenskra karla.

Ég reyni að varast að líta ekki menningarheima fyrir 1000 árum síðan með menningargleraugum míns eigin samtíma. Er það greinilega komið úr tísku. Þess vegna tel ég það vera gott að hægt sé að kyngreina með öðru en perlum. En þriðja kynið+ í fornleifum verður víst seint fundið með líffræðilegum aðferðum frekar en fjölda perla - enda skiptir það víst afar litlu máli, nú þegar við vitum að einstaklingurinn í gröfinni á Litlu-Ketilsstöðum var kona. Öðru máli hefði það gegnt hefði hún fengið sverð með sér í kumlið. Þá hefðu runnið á mig tvær grímum. En það er samt fyndið, að um það bil 20 árum eftir að kynjafræði fór úr tísku úti í heimi, þá eru sumir íslenskir fornleifafræðingar á kafi í slíku.

Klæðnaður og skart

Michèle Hayeur Smith ritar mjög mikilvægan kafla um klæðnað, skartgripi og textíla. Þar er lopinn því miður teygður meira en ástæða er til. Hvað varðar kopargripi, tvær skálanælur og þríblaða nælu, sem fundust í kumlinu, er ljóst, að viðtekin, gerðarfræðileg aldursgreining þeirra kemur ekki heim og saman við geislakolsgreiningar (AMS-greininga) á efniviði úr kumlinu (sjá neðar). Brjóstnælurnar eru af gerð sem mismunandi sérfræðingar hafa með góðri vissu og miklum samanburðargreiningum aldursgreint til 10. aldar og frekast til miðbiks aldarinnar og síðari hluta hennar. 

Þótt kaflinn eigi að sögn líka að fjalla um perlur er eftirfarandi setning allt og sumt sem um þær er ritað, en aftar í bókinni er  yfirlit yfir haugfé, þar sem þær eru einnig nefndar á þennan hátt: 

"Þá gæti konan frá Ketilsstöðum hafa átt ættir að rekja til meginlands Evrópu. Hún bar reyndar perlufesti [Aths. Fornleifs: sem hér fyrrum var kallað sörvi af Kristjáni Eldjárn] sem hefur hangið á milli brjóstnælanna tveggja, og sumar benda til tengsla við sunnanvert Miðjarðarhafssvæðið."

Mér til mikillar furðu er þessi setning öðruvísi á enskunni:

"The woman from Ketilsstaðir may have had a family connection with continental Europe. She was actually adorned with beads that would have hung between her two brooches and some of these beads also suggest possible exchange with the southern Mediterranean".

Þessar upplýsingar mismunandi. Af hverju? Svör óskast.

Á blaðsíðu 65 er svo endurtekin upplýsingin um að perlurnar séu frá Suður-Evrópu og því er meira að segja haldið fram að aðrar séu jafnvel enn lengra að komnar og sagt er að " aldursgreining perlnanna bendir til að þær séu frá 10. öld. Vitnað er í mastersritgerð við HÍ frá 2005 eftir Elínu Ósk Hreiðarsdóttur, sem ber heitið Íslenskar perlur frá Víkingaöld. Þar kárnar gamanið fyrir mig, því sú ritgerð er ekki aðgengileg á netinu eins og margar MA ritgerðir í fornleifafræði á Íslandi. Rökin sem vitnað er í er ekki hægt að sjá. Það eru ekki góð vísindi.

Mynd úr bókinni. Stóra perlan svarta, er úr tálgukoli (gagati, sem á ensku kallast jet). Hún er mjög líklega komin frá Bretlandseyjum. Á myndinni sést ekki stór perla úr rafi sem fannst í kumlinu. Hinar perlurnar eru úr gleri. Sumar perlurnar voru gerðar á Norðurlöndum/Norður-Evrópu, en t.d. litla græna perlan og málmlituðu perlurnar (svk. "segmented metal foiled glass beads") eru ættaðar frá botni Miðjarðarhafs.

Þetta er auðvitað meinloka. Ég hef borið perlurnar undir fremsta sérfræðing Dana í perlum á víkingaöld, Claus Feveile, og hann telur ekki að perlurnar gefi ástæðu til að tengja þær uppruna þeirra sem báru þær, þó við vitum vel að málþynnuperlurnar og grænu perlurnar í sörvinu séu komnar - já, í milljarðatali-  frá Miðausturlöndum, og hafa þaðan borist allt austur til Indónesíu, suður til Madagaskar og norður til Íslands, og ef ég sá rétt um daginn, alla leið til Ameríku. Þær geta verið miklu eldri en frá 10. öld en hafa verið í umferð lengi, áður en þær bárust til Íslands. Það hefur ekkert með uppruna fólks á Íslandi að gera hvort perlurnar eru frá "Suður-Evrópu" eða "lengra að komnar", en það skilur Michèle Hayeur Smith greinilega ekki. Perlur voru ein algengasta verslunarvaran á Járnöld og Víkingaöld! Í stað þess að vitna í MA ritgerð á íslensku, hefði hún átt að þekkja grundvallarverk Johans Callmers frá 1977 um glerperlur og greinar Claus Feveiles og annarra um perlur í Danmörku. Höfundur kaflans um klæðnað og skreyti hefur greinilega ekki grundvallarþekkingu á því sem hún ritar um.

Ég hafði einnig samband við Elínu Ósk Hreiðarsdóttur til þess að sjá, hvort þetta rugl var frá henni komið. Svo er ekki. Haft hafði verið samband við hana út af sýningunni og beðið um leyfi til að vitna í mastersritgerð hennar og hún hins vegar beðin um álit á einhverju atriðum þessu viðkomandi. Það voru mismunandi aðilar frá Þjóðminjasafni sem höfðu samband við hana oftar en einu sinni. Bauðst hún til þess að kíkja aftur á þær upplýsingar sem hún hafði undir höndum um perlurnar eða kíkja lauslega á perlurnar aftur og taka saman eitthvað um efnið fyrir sýningu/bók, en það var ekki áhugi á slíku. Henni var heldur ekki boðið að lesa það sem endaði í sýningu eða bók um perlurnar og henni ekki send bókin. Það eru eru einfaldlega óásættanleg vinnubrögð og Þjóðminjaverði og safni henni til lítillar frægðar!

Þrátt fyrir allt þetta spin í þessum kafla bókarinnar um klæðnað konunnar. Það leikur enginn vafi á því, að konan hafi verið bláklædd og upplýst er að það hafi einnig verið liturinn á vefnaði sem hefur fundist í 65% kumla kvenna á Íslandi. Því miður er ekki upplýst, hvort það sé í kumlum þar sem fundist hafa vefnaðarleifar, eða 65% allra kumla. Litarefnið er úr plöntu sem kallast Litunarklukka (Isatis tinctoria). 

Aldurinn

Aldursgreininguna á kumlinu kynnir eiginmaður Michèle Heyeur Smith, Kevin Smith. Kevin er drengur góður sem er íslenskum fornleifafræðingum vel kunnur. Ungur að árum lagði prófessor einn í New York, Thomas H. McGovern hann í einelti, þar sem McGovern taldi ekki Ísland vera big enough for both of them. Það er önnur saga og ljótari, sem bráðlega verður sögð.

Strax þegar ég sé að greiningarnar hafa verið gerðar hjá Beta-laboratories, fer maður að efast. Þetta er fyrirtæki sem selur greiningar og fóru löngum ekki allt of góðar sögur af því. En þar sem bæði eru gerðar δ13C mælingar og aðrar nauðsynlegar leiðréttingar fyrir viðskiptavinina Beta í dag og að þetta er AMS greining, þá hljóta að vera aðrir og betri tímar. Það er þó ljóst, að Kevin Smith fremur það sem ég kalla elastic statistics (teygjutölfræði). Það er ekkert við greiningarnar þrjár sem  ég hef einnig rennt í gegnum OX-forritið sem er hægt að gerast notandi að á netinu, sem gefur ástæðu til að álykta annað en að ullin sem greind hefur verið hafi vaxið á rollum sem uppi voru á 9. öld. Enn síður að tönnin (kollagenið í tönninni úr bláklæddu konunni sem greind var hafi verið á lífi og nýst henni fram á 10. öld, líkt og Kevin Smith vill halda fram. Það er 90% rökleysa.

Samkvæmt leiðréttum og kalíbreruðum AMS greiningunum er aðeins 3,5% líkur á því að konan hafi verið uppi í byrjun 10. aldar líkt og Kevin Smith heldur þó fram að sé líklegast að hafi verið sá tími sem hún lést á. 89% líkur eru hins vegar á því að hún hafi verið uppi á 9. öld, skv. AMS-greiningunum.

Með aldursgreininguna á nælunum í kumlinu í huga, tel ég þó líklegast að vandamálið sé enn sem áður óáreiðanleiki C-14 greininga á íslensku efni, sem er mikið vandamál fyrir íslenska fornleifafræði. Nælur í kumlinu á Litlu-Ketilsstöðum , sem m.a. er hægt að  aldursgreina með samhengisgreiningum með dagssettri arabískri mynt, annarri mynt og gripum með þekktan aldur er að mínu mati áreiðanlegri aldursgreining en þessar þrjár greiningar. Konan sem heygð var á Ketilsstöðum dó að mínu mati á 10. öld, þó svo að tölfræðilega séu við mælingu geislakols greinilega meiri líkur á því að hún hafi látist á seinni hluta 9. öld. Kevin Smith hefur því miður ekki tekið á þessum greinilega ósamræmi. Konan og fötin hennar urðu til á 9. öld, ef trúa má AMS-greiningunum frá Beta-Lab, meðan að skartgripir hennar voru í tísku á 10. öld. Það er skrítið, ekki satt?

Líkamsmannfræðin

Svo kemur merkilegasta grein ritlingsins, en hún er eftir Joe W. Walser hinn þriðja, sem er með MSc gráðu frá Durham University á Englandi norðanverðu, þar sem ég vann veturlangt árið 1988-89 að doktorsverkefni mínu. Joe er einn þessara manna sem leitar svara í beinunum. Út frá lengd lærleggs þeirrar bláu kemst hann að þeirri niðurstöðu, að hún hafi verið 44-50 kg. að þyngd og 147-159 að hæð. Enginn mannfræðingur að viti, nema þeir sem rannsaka morð, myndu áætla lengd og þyngd á þennan hátt. Maður verður að hafa önnur bein til að fá rétta mynd. Hans Christian Petersen mannfræði- og tölfræðiprófessor við Syddansk Universitet i Oðinsvéum sem árið 1993 mældi bein úr kumlum og kirkjugörðum á Þjóðminjasafni Ísland (sjá hér), valdi t.d. ekki að álykta nokkuð um hæð konunnar í kumlinu á Litlu-Ketilsstöðum út frá einum lærlegg. Hann hefur upplýst mig, að það sé ekki hægt nema með mjög mikilli óvissu. BMI (body mass index) konunnar er einfaldlega ekki hægt að reikna út frá einum lærlegg.

Strontíum var það heillin

Strontíum-greining er aðal tískufyrirbærið í dag. Sitt sýnist hverjum og hefur t.d. Prófessor Kaare Lund Rasmussen ved Institut for.. fyrrverandi super-professor og forstöðumaður C-14 rannsóknarstofu Danska Þjóðminjsafnsins tjáði mér nýlega, að hann telji oft ekki vera tölfræðileg rök til stuðnings þess að álykta um fæðingarstað, þann stað sem fólk ólst upp fyrstu 4-5 árin, og þaðan að síður uppruna fólks út frá strontíum-gyldum i greiningum á tönnum eða öðru lífrænu efni.

Víkingavirkið Trelleborg á vestanverðu Sjálandi var rannsakað á 5. áratug síðustu aldar. Þar fannst m.a. kirkjugarður frá 11. öld, þar sem grafnir voru hermenn Haraldar blátannar, að því að talið er. Fyrir nokkrum árum réðust menn í að rannsaka strontíum gildi í tönnum þeirra sem lagðir hafa verið til hinstu hvílu á Trelleborg. Niðurstaðan var túlkuð á þann veg, að meirihluti þeirra sem þar lægju hefðu verið erlendir málaliðar, því þeir voru ekki með sömu strontíum gildin og mæld hafa verið á Trelleborg. Ályktað var, að þeir hefðu t.d. komið frá Póllandi eða Noregi. Prófessor Kaare Lund Rasmussen eðlisfræðingur telur ekki að það sé tölfræðilegur grundvöllur fyrir því að álykta á þann hátt (persónulegar uppl.  17.8.2015). Nýlegar mælingar á strontíum-gildum í Danmörku sýna svæði með miklu hærra strontíum í jörðu, vatni, gróðri sem og í þeim dýrum sem þar lifa en við Trelleborg. Reyndar er svæði, rétt hjá Trelleborg, sem er með nærri því eins há gildi og sumir einstaklingarnir á Trelleborg (rauðu svæðin á kortinu). En niðurstaðan um erlenda málaliða Haralds Blátannar er komin út í "heimsbókmenntirnar", þó þær séu vægast sagt hæpnar, og þeir sem birt hafa þessar niðurstöður virðast eiga mjög erfitt með að taka gagnrýni.

Áfram með Stínu Bláu

Fyrr í sumar var því haldið fram í fjölmiðlum, að bláklædda konan væri frá Vestur-Skotlandi eða hefði alið manninn þar á unga aldri. Eitthvað hefur þeirri niðurstöðu verið breytt fyrir bókina, því nú ályktar Joe Walser III, að ísótópagildi greiningarinnar séu dæmigerð fyrir  vestur- og suður England, Írland, Wales og Skosku eyjarnar.

Það, að Joe heldur að strontíum-gildin í konunni sýni að hún hafi fyrstu ár sín búið á Skotlandi, Wales osfr., þá segir það ekkert um ætterni hennar. Hún getur allt eins verið ættuð úr Noregi, þó hún hafi fæðst á Skotlandi. Reyndar er það nú svo, að Joe Walser III hefur ekki einu sinni haft fyrir því að upplýsa lesendur, hvaða strontíum-gildi konan hefur. En ef hann telur sig finna svipuð gildi á Bretlandseyjum og fundust í tönn Ketilsstaðakonunnar, þá gæti hún alveg eins hafa fæðst og alist fyrstu ár sín upp í Noregi, því í Noregi eru strontíum gildi víðast hvar ekki ósvipuð þeim sem mælast á Bretlandseyjum. Ef Joe skoðar þessa grein, sér hann að mælingar á  Bretlandseyjum og í Noregi gefa svipaðar niðurstöður. Sú bláa gæti þess vegna vel hafa fæðst og alist upp i Noregi, og því ekki það?

Glæsilegasta, en sömuleiðis vitlausasta yfirlýsing bókarinnar kemur svo á bls. 53., þar sem Walser skrifar:

"Sýni var tekið úr hægra gagnaugabeini konunnar og sent til fornDNA greiningar hjá Íslenskri erfðargreiningu. Niðurstöður þessara rannsókna liggja ekki fyrir en þær gætu veitt nánari upplýsingar um útlit konunnar, uppruna og búsetu."

Nema að menn finni smávægilegan litningagalla sem t.d. veldur því að fólk er rauðhært og hefur að því er okkur hinum finnst ramma svitalykt, er algjörlega út í hött að álíta að hægt sé að ákveða eitt eða neitt um " útlit" konunnar, nema að hún hafi verið haldin einhverjum erfðagalla (syndrómi) sem t.d. hefur bæklað hana. Að sjá mannfræðing sem álítur að fenótýpa (útlit fólks) geti ákvarðast 100% af genótypunni (erfðamenginu) er fjarstæðukennt. Vitaskuld geta DNA-rannsóknir hugsanlega sagt eitthvað til um, hvort konan í kumlinu hafi verið t.d. negri eða frá Miðausturlöndum, en eins og perlurnar, þá sýnir DNA hennar ekki útlit hennar og þaðan af síður nokkuð um þjóðerni (etnicitet).

Lokagrein ritsins er eftir Juliu Tubman, ungan forvörð, og fjallar um forvörslu á holdsleifum af andliti konunnar. Þar sem mig skortir þekkingu á forvörslu, þá verð ég að sleppa mati mínu á því, enda sýnist mér vinnuaðferð Tubmans vera mjög yfirveguð og nákvæm út frá lýsingum hennar.

Þessi annars rýra útkoma, sem hefur verið sett upp sem sýning á Þjóðminjasafni Íslands, og líkt við rannsóknir á Ötzi gamla í Ölpunum. Kumlkonan hefur meira að segja verið dregin inn í kvenréttindasögu Íslands, finnst mér ærin ástæða til að skýra bókina upp á nýtt: Fáklædda konan er nafn með rentu eftir meðferð fræðimannaliðsins á henni. Efnið er rýrt og rúið.Þessi einkennilega myndaröð fylgir grein Joe W. Walsers hins þriðja um beinin (bls. 48-9). Hvernig getur líkamsmannfræðingur með virðingu fyrir sjálfum sér sætt sig við að hold  og húð sé teiknuð yfir útlínur hauskúpuleifanna og án þess að listamaðurinn geri sér grein fyrir því að þykkt mjúkra vefja á ýmsum stöðum á höfði hefur verið rannsakað skipulega af vísindamönnum um áratugaskeið og nota menn þær mælingar þegar útlit fólks er ákveðið út frá höfuðkúpu, t.d. í morðmálum? Maðurinn sem teiknar þetta er vissulega ekki mannfræðingur heldur Snorri Freyr Hilmarsson, hönnuður sýningarinnar um bláu konuna, sem kannski er betur þekktur fyrir að vera einn að hugmyndasmiðunum, ásamt Dr.in spe Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni forsætisráðherra Íslands, á bak við verkefni sem stefnir að því að byggja fornleifar, t.d. heilan leikmyndabæ í gömlum stíl á Selfossi. Það hefur farið fyrir konunni á teikningum hans líkt og hinni hálfgömlu Selfoss hugaróranna, að konan sem hann skóp með blýantinum er ákaflega óekta. Mér sýnist að þarna sé komin landnámskerlingin á mjólkurfernum hér á árum áður.

Ein dönsk grafskeið hlýtur að vera meira en nóg fyrir þetta miður glæsilega framtak í íslenskri fornleifafræði. Mér er meinilla við að búta niður grafskeiðar til að gefa minna. Skeiðina fær hönnuður bókarinnar, Sigrún Sigvaldadóttir hjá Hunangi. Fornleifur gefur mest 6 skeiðar.

 

Að lokum syngur Leonard Cohen um the Famous blue Raincoat. Njótið nú snillinnar!

 

Gullfoss

Út er komin í Danmörku bókin Gullfoss. Þótt titillinn gæti bent til þess, er þetta hvorki bók um sögu okkar stærstu náttúruperlu né ádeilurit á innheimtu gjalds fyrir aðgengi að sameign þjóðarinnar eða aðra ónáttúrulega náttúrusölumennsku.

Gullfoss er eitt af merkari sagnfræðiritum síðari ára um 20. öldina á Íslandi. Bókin er greinasafn um tengsl danskrar og íslenskrar menningar. Í henni má finna gott yfirlit yfir sögu Dana á Íslandi á 20. öld. Birtar eru rannsóknir á baráttu Dana með íslenskuna og íslenska menningu, sem og frásagnir af Dönum sem settust að á Íslandi, sér í lagi dönskum konum sem minnihlutahópi á Íslandi á síðari hluta 20. aldar. Afstöðu Íslendinga, jákvæðri sem neikvæðri, er einnig lýst og sömuleiðis mikilvægum áhrifum danskrar menningar á íslenskan "kúltúr"; sömuleiðið þeirri menningarblöndun sem átti sér stað og hvernig hún smitaðist út í ranghala þjóðfélagsins.

Bókinni er ritstýrt af Auði Hauksdóttur hjá stofnun Vigdísar Finnboga, Guðmundi Jónssyni sagnfræðiprófessor og stórvini Íslands, Erik Skyum-Nielsen, og eru þau jafnframt höfundar að efni ásamt yngra fólki eins og Íris Ellenberger, Christinu Folke Ax og Þóru Björk Hjartardóttur. Nestor höfundanna er hins vegar Sigurður Pétursson fyrrverandi lektor í latínu og grísku við HÍ. Grein hans ber af. Vigdís Finnbogadóttir ritaði formála að bókinni.

Í gær var mér og konu minni, sem er ein af þessum fallegu dönsku konum sem íslenskir menn reyndu að draga með sér til Íslands á 20. öld, boðið í hóf í sendiráði Íslands í Kaupmannahöfn. Ástæðan fyrir því að eins ómenningarlegum manni og mér var boðið var sú, að ég kom í mýflugumynd að útgáfu bókarinnar. Ég útbjó og skrifaði svokallað peer-review, leitaði uppi leiðar villur og misskilning sem ég stakk í. Ekki þó svo að skilja að mikið hafi verið að slíku í verkinu.

 

T.v.Sendiherra Íslands í Danmörku, Benedikt Jónsson, býður gesti velkomna. T.h. Auður Hauksdóttir og Erik Skyum-Nielsen við kynningu bókarinnar í íslenska sendiráðinu í gær.

Eins og ég sagði, bar ein greinanna af. Það er ritgerð Sigurðar Péturssonar eins mesta latínumanns okkar Íslendinga, en Sigurður kenndi mér sögu Rómverska lýðveldisins fyrsta vetur minn í Háskóla. Sigurður fjallar um fjölskyldu sína. Greinin er skrifuð á eins konar gullaldardönsku og eins hefur maður á tilfinningunni að Sigurður hafi lengi hugsað alla þætti greinar sinnar í þaula. Þetta er greinilega saga, sem hann hefur lengi langað að segja og tími var til kominn. Hún er rosinen i pølseenden í annars góðri veislu.

Sigurður segir sögu íslensk-danskrar fjölskyldu sem tengdi það besta á Íslandi og í Danmörku. Afi höfundar og nafni var fyrsti skipstjóri á Gullfossi Eimskipafélagsins og þar tengist greinin beint í nafn bókarinnar - eða öfugt. Danskur afi hans Olaf Paludan-Müller var háttsettur í Det Østasiatiske Kompagni (ØK). Hann kvæntist heldri konu í Síam (eins og Tæland hét fyrrum) Nang Lek Lot Channung að nafni og giftist dóttir þeirra Ebba (1912-2004) Pétri Sigurðssyni forstjóra Landhelgisgæslunnar. Sigurður Pétursson gefur okkur innsýn í samspil þriggja menningarheima, sem voru ef til vill ólíkir flestum þeim fjölskylduböndum sem Íslendingar og Danir tengdust, en greinin hlýtur í framtíðinni að verða skyldulesning í kennslu á Íslandi í minnihlutum, nýbúum og minni háttar culture-clash kenningum, eða hvað sem það nú heitir.

Móðir Sigurðar Péturssonar í Síam (fyrir miðju með slaufu í hárinu) með systkinum sínum og þjónustufólkinu Leib og Töng. Árið er 1917.

Ásamt bók Guðmundar Magnússonar um Thorsarana er bókin Gullfoss stærsti fengurinn fyrir dansk-íslenskra menningasögu á síðari árum. Við sem ólumst upp með íslenska afa og ömmur sem keyptu "ný dönsk blöð" í stórum stíl og töluðu um stikkontantinn (stikkontakten), ergelsi og fornermelsi (ærgelse og fornærmelse), sópuðu fortóið (fortovet) og keyptu billettin (billetterne) þekkjum söguna að vissu marki. Greinasafnið Gullfoss sem hlýtur að verða gefin út á íslensku, veitir öðrum, sem ekki komu frá svo "menningarsnauðum" heimilum, nauðsynlega innsýn. En jafnvel var orðið of seint fyrir útgáfu Gullfoss, að veita góða heildarmynd, því margt af því góða fólki sem gæti hafa sagt bestu sögurnar var dáið.

Gullfoss: Mødet mellem dansk og islandsk kultur i 1900-tallet. Redigeret af Auður Hauksdóttir, Guðmundur Jónsson og Erik Skyum-Nielsen. Forlaget Vandkunsten 2015.

Fornleifur gefur bókinni sex grafskeiðar, danskar. Meira er ekki hægt að biðja um, og meira fá menn ekki hér.

Ondskab - ren ondskab

Et dansk forlag, Ordenes by, som på forlagets hjemmeside præsenterer sig selv uden en eneste person eller ansvarshavende redaktør, har udgivet bogen Ondskab af Eiríkur Örn Norðdahl. Ondskab var desværre det bedste Island havde at byde på til nomineringen af Nordisk Råds Litteraturpris i 2014. Forlaget oplyser dog, at "det indtil videre har fokuseret på at udgive mesterlig, international litteratur."

Når Sofie Oksanen ikke engang kan have en sømmelig omgang med de lig som mange af hendes estiske slægtninge føjede til holocaustpuljen i Baltikum, uden at fordreje og forfalske historien, hvorfor skulle så en islandsk forfatter, som er barnebarn af mand som meldte sig ind i Waffen-SS som knapt 17 år, kunne levere et bedre produkt om grusomhederne i Litauen?

Hattedamer og hattemænd: Oksanen ifører sig ofte lidt "goth" gevandter, men Norðdahls hovedbeklædning og varemærke, Bowlerhatten http://norddahl.org/dansk,  batter slet ikke. Hallgrímur Helgason, som brændte en kvinde af i Tyskland ved 1000 grader poserer også med den slags og hans lille hoved egner sig meget bedre til den hattemode end Norðdahls kæmpeknold. Jeg tvivler på, at nogen hat kan sidde godt på Norðdahls begavede pande.

 

Persongalleriet i Eiríkur Örn Noddahls bog er lige så utroligt som den islandske "virkelighed" som nogle yngre islandske forfattere, der ikke er kriminalromanforfattere, fremstiller i deres bøger. At finde alle de grumme forbrydelser i Arnaldur Indriðasons mesterlige bøger, er dog mere sandsynligt end at genkende personerne i Norðdahls Ondskab. Litauerne, Islands nye under-under arbejderklasse som desværre begår sig godt i kriminalitetsstatistikken, har ikke produceret akademikere og forskere i holocausts som hovedpersonen i Ondskab. Lige så usandsynligt er det, at en person med jødisk baggrund ville forelske sig i en nynazist. Men det er jo fiktion, sådan som TV-serien om 1864.

Island har heldigvis ikke noget Nynazistisk parti, selvom der nok findes en flora af tatoverede galninge som onanerer i kor i et eller andet baglokale i Reykjavík eller Ísafjörður, hvor bogens "intellektuelle nynazist" kommer fra. Sådanne typer fandtes der en gang i 1960erne Reykjavík. Nogle blev til fine mænd. Endnu finere blev medlemmer af Islands naziparti i 1930erne. Én blev politimester, en anden direktør for flyvedirektoratet og en tredje bankdirektør i Nationalbanken, uden at have en afgangseksamen i økonomi fra et af de tysk universiteter som han marcherede på i anden halvdel af 1930erne.

Stakkels Omar, ifølge Smagsdommeruniverset.

Så har vi stakkels Ómar Arnarson, en af aktørerne i Ondskabens lidt uappetitlige trekant, som er islændingens nationalsport. Ómar er pure-islandsk, selvom researcherne på DR-smagsdommerne, fremstillede ham billedligt som indvandreren Omar. For kulturløse smagsdommere, som nok ikke har læst denne bog, kan oplyses at det hebraiske mandsnavn Ómar/Omer forekommer i Biblen og blev brugt som mandsnavn i Norge og på Island allerede i middelalderen. Man bor nødvendigvis ikke i en forstadsghetto i Island, hvis man hedder Ómar og det er mere sandsynligt at en islandsk nynazist hedder Omar end at et pizzabud i Reykjavík med rødder i Palæstina gør det.

Så bliver Pia lille Pia , som ikke er med i Ondskabens trekantseventyr, gjort til en moderne Oberste SA- Führerin i Eiríkur Örn Nordahls univers. Her kunne man have tænkt sig at det danske forlag friserede teksten en lille smule, sådan som forlaget Klett-Cotta i Tyskland fjernede alle Nazi-ubehageligheder fra Hallgrímur Helgasons roman Kvinde ved 1000 grader. Nej, man bør ikke censurere noget i det 21. århundrede. Man bør også erindre sig, at årtier med Europas strengeste indvandrerpolitik, som gør "SA-Führerin Kjærsgård" til skamme, har medført at pizzabuddene i Reykjavík ikke hedder Omar eller Mohammed. Den islandske flygtningepolitik udøvet af alle partier i Altinget må da være SA-Pias våde drøm og store forbillede.

Hvorfor skrive romaner om nazister Island, når virkeligheden er mere løjerlig? Antisemitismen i Island bliver i disse år først og fremmest udøvet af venstreorienterede mennesker. Island har også set en omskærelsesdebat (omskærelse af drenge). I den deltager de ventreorienteret meget ivrigt. De hilser moskeer og muslimer velkomne,sådan som forfatteren til denne artikel også gør det (han var den første til at foreslå en moske i Island), men jøder og muslimer MÅ ikke omskære ifølge de nyhellige Islændinge. Hvem er Islands gimpenazister?

Jeg forstår faktisk godt, at menneskene som udgiver Ondskab i Danmark vælger at være helt anonyme.

---

* For fremtidige generationer af islandske forfattere med tysk baggrund, som vil spege deres trekantsdramaer med lidt holocaust i Baltikum, anbefaler jeg dem at undgå de statslige historieforfalskninger, men i stedet for orientere sig om den rigtige historie i disse lande på www.defendinghistory.com. Her er en artikel om hvad der kan ske med folk som mig og Norðdahl, hvis man er så dum at bære hat i nutidens Litauen.

Hvis nogen vil vide, hvorledes det virkelig var i Jurbarkas, byen i Lithauen som er gjort til scene i Ondskab, så kan de få mere viden om dem som overlevede her: http://kehilalinks.jewishgen.org/yurburg/bathesis.html Antallet af myrdede der lå mellem 1222 jøder (som blev myrdet 3. juli 1941 og 2000 jøder, De sidste tal præcenteres i Joel Alpers bog som Norðdahl anvender som kilde.

Læs her om Saulius Berzhinis fantastiske film om Shoah i Jurbarkas, hvor vi møder Rita Mazeikaite —, en vaskeægte litauer som mindes jøderne som blev myrdet i hendes land med dyb respekt. Berzhinis blev i 2014 forfulgt af myndihgederne i sit hjemland for sine afsløringer af litauisk initiativ i slagtningen af jøder i Jurbarkas i 1941.

Øverst ser man den smukke synagoge i Jurbarkas bygget i ca 1790. Den blev ødelagt da byens jøder blev ført til en massegrav som andre af byens beboere havde gravet på den jødiske begravelsesplads. Her blev jøderne henrettet.

Dýrðlegur er Eldjárn - Ritdómur

Út er komin hjá Forlaginu Vínlandsdagbók Kristjáns Eldjárns, sem er dagbók frá þátttöku hans í fornleifarannsókninni á L'Anse aux Meadows á Nýfundnalandi árið 1962.

Ég kynntist Kristjáni lítillega áður en hann dó, en hann bauð mér fornleifafræðistúdentnum þrisvar sinnum heim til sín í sunnudagsmorgunkaffi, þótt ég væri hálfblautur á bak við eyrun og vart farinn að drekka kaffi. Það var mikið upplifun og ég skalf í buxunum alla leiðina niður á Sóleyjargötu. Kristján vildi vita allt af mínum högum og meira að segja það sem var að gerast í fornleifafræðinni í Danmörku. Hann fylgdist mjög vel með og gat sagt mér ýmislegt, en sýndi fyrst og fremst, að hann hafði verið fornleifafræðingur allan tímann meðan hann var forseti íslenska lýðveldisins. Þá þurftu forsetar heldur ekki leika önnur hlutverk en forsetahlutverkið, eða standa í því að mæra merði himnahaugfjár eða tala endalaust um íslenska tungu.

Ein af þeim rannsóknum sem Eldjárn spurði mig um álit á, var rannsóknin sem hann tók þátt í á Nýfundnalandi, og um bókina sem Anne Stine Ingstad hafði gefið út um rannsóknir sínar árið 1977: The Discovery of a Norse Settlement in America. Excavatons at L'Anse aux Meadows, Newfoundland 1961-1968. Hann greindi mér frá vafa sínum um ýmsar niðurstöður þar og stirðum samskiptum við Ingstadshjónin, Helge og Anne Stine. Hann hafði einmitt orð á því að hann ætti erfitt með að skrifa um það. Ég greindi honum frá þeirri skoðun minni, að ég gæti alls ekki fallist á þá niðurstöðu Anne Stine, að rústirnar á L'Anse aux Meadows væru skyldar húsagerð þeirri sem á Íslandi kallast Stangargerðin eða jafnvel Þjóðveldisbærinn, enda var ég þá þegar viss um að aldursgreiningin 1104 e. Kr. fyrir eyðingu byggðar í Þjórsárdal stæðist ekki, eins og síðar átti eftir að koma í ljós við rannsóknir mínar.

Skemmtileg bók 

En nú er dagbókin frá Vínlandi loks komin út og engum er Eldjárn líkur. Þetta er skemmtileg frásögn og en engu er líkara að maður tali við Eldjárn sjálfan aftur þegar maður les textann. Sérstaklega er gaman af lýsingum Kristjáns á heimafólki vestur á Nýfundnalandi. Um landeigandann George Decker skrifaði hann: Hann er gamall maður, svartur í augum, og gæti ég hugsað mér að Gunnar Jónsson (lingur) á Dalvík gæti verið líkur honum sem gamall maður. Eins og ekta Íslendingum sæmir báru Kristján Eldjárn og félagar hans allt saman við eitthvað heima á Íslandi, helst fyrir Norðan. En ekki voru karlarnir þrír frá Íslandi algjörir heimalningar, því Kristján greinir frá því að hann hafi þann 9. ágúst í Raleigh frétt að kyntáknið  "Marilyn Monroe hefði drepið sig á svefnlyfjum" og hörmuðu þeir félagar örlög hennar.

Bókin er fljótlesin og örugglega tilvalin jólagjöf fyrir eldra fólkið og þá sem þykir gaman af fornum fræðum og þjóðlegum eins og það er kallað. Í bókinni er fjöldi mynda, litaskyggna, sem flestar hafa verið teknar af samstarfsmanni Kristjáns um árabil, Gísla Gestsyni, sem á einhverju stigi ílentist á Þjóðminjasafninu sem safnvörður, þótt hann væri ekki menntaður fræðimaður eða fornleifafræðingur. En Gísli kunni svo sannarlega að taka ljósmyndir.

Hver er þetta með augað í pung, sem dregur djöfulinn á eftir sér, eða sixpensara? Fornleifafræðingur eða bóndi norðan úr Svarfaðardal? Mynd úr bókinni.

Lengi er síðan ég komst í eins skemmtilega dagbók og verk um fornleifafræði í felti (uppgreftri) á íslensku. Ja, líklegast eru engar aðrar til nema úr Þjórsárdalnum, þótt danskur fornleifafræðingur sem tók upp á þvi að gera þeim skil hafi ekki fundið þær allar.

Því verður ekki neitað, að það er á vissan hátt gaman að lesa um nuddið og spennuna á milli Íslendinganna, Gísla, Kristjáns og Þórhalls annars vegar og Helge Ingstads hins vegar, sem fór fyrir rannsókninni sumarið 1962, er kona hans fornleifafræðingurinn Inge Lise varð að snúa heim vegna veikinda.

Uppgreftrir geta oft verið mikil þolraun og opinberað verstu sálarhliðar annars dagfarsprúðs fólks, ef því kemur ekki vel saman og „kemían" er ekki góð frá byrjun. Ég hef unnið hjá fornleifafræðingi sem öðru hvoru tók upp á því í vanmætti sínu að reka mann og annan út af smáatriðum, því hún var ekki með próf í greininni, og hélt því að allir sem voru það héldu sig betri en hana. Kannski var það minnimáttarkennd? En þessi frásögn frá Vínlandi hljómar nú æði mikið eins og frásagnir sem maður heyrir úr sumum rannsóknum, þar sem allt fer í bál og brand vegna þess að fólki kemur einfaldlega ekki vel saman. Kollegar mínir þekkja þetta örugglega flestir.

Hver á dagbókina?

Maður heggur eftir mörgum ©-merkjunum á baki titilsíðu. Ég var jafnvel í vafa um hvort ég gæti leyfti mér að skrifa ritdóm. Þar er upplýst að erfingjar dr. Kristjáns Eldjárns eigi "copyrætið". Ekki er það mikið mál sem ég ætla að draga í efa, en var dr. Kristjáni Eldjárn ekki boðið til „Vínlands" sem þjóðminjaverði Íslands? Þetta er dagbók fræðimanns í embættisgjörðum og er því eign Þjóðminjasafns Íslands, ef allt væri eðlilegt. En þetta var þó heldur ekki nein venjuleg dagbók úr felti, heldur dulítil perla sem ekki var ætlað að koma út fyrr en hugsanlega árið 2012, því það er góð regla fyrir venjulegar fornleifauppgraftardagbækur, að menn séu ekki að skrifa eitthvað persónulegt og ljótt um samverkamenn sína, þótt að þeir séu hin verstu fól, besservisserar eða bara bölvaðir nöldrarar. En nú er bókin svo komin út og allir geta lesið hvað Eldjárn hugsaði á Nýfundnalandi.

Um nöldursama efasemdamenn

Í ágætum eftirmála Adolfs Friðrikssonar sem er skrifaður á eins konar menntaskólamáli er svo greint frá leiðindum milli fræðinganna á L'Anse aux Meadows (bls. 153-54):

„Kristján var ekki sá eini sem hélt dagbók í uppgreftrinum sumarið 1962. Helge Ingstad gerði það nefnilega líka og hafa brot úr henni verið gerð aðgengileg.88  Frásögn Ingstads staðfestir svo ekki verðu um villst að samskipti þeirra Kristjáns voru flókin. Anne Stine fannst Kristján vera með stæla. Helge fannst hann kurteis en skorta gleðina og eldmóðinn. Kristjáni fannst Helge ekki beint glaðsinna. Íslendingarnir eyðilögðu stemninguna fyrir Helge. Honum fannst þeir fúlir og leiðinlegir en gaf sér þann mögulega að svona væri bara þess þjóð, ytra byrðið. En í hvert sinn sem hann benti á eitthvað spennandi eða ögrandi brugðust Íslendingarnir við með leiðinlegum sparðatíningi. Þeir unnu þegjandi, höfðu efasemdir um allt og tóku helst aldrei afstöðu til neins. Kristjáni fannst Helgi yfirgengilega yfirlýsingaglaður. Helge fannst vera dönsk slagsíða á orðum og gerðum Íslendinganna. Það væri nú annað með hann Whitaker, þeir tveir voru nefnilega á sömu bylgjulengd. Íslendingarnir vildu helst engu trúa fyrr en þeir fyndu skegg Leifs Eiríkssonar og helst nafnspjaldið líka. Loks kveður Eldjárn upp úr um að fundin væri smiðja en það vissum „við" reyndar allan tímann".

Sjá einnig dagbókarbrot Helge Ingstads um komu Íslendinganna hér, þar sem má lesa það sem Adolf ritskoðaði heldur til mikið:

Eldjarn er høflig og slikt, men for en mangel på glød og begeistring! Han har gropen med slagg å arbeide i. Han virker nærmest litt trøtt og sa fordi han ennå ikke har full forklaring at det hele så "trøstesløst" ut. Har aldrig hørt på maken. Klager støtt over myggen end det ikke er stort. Professoren [Þórhallur Vilmundarson] gnir sin rygg hele tiden, vi andre synes alt er vel. Gisli er mer av en mand. Hadde virkelig ventet mer av folk fra sagaøya.

+++ 

Gaman væri nú að vita, hvað Eldjárn hefur fært í dagbækur sínar um mig er ég hitti hann í byrjun 9. áratugar síðustu aldar. Ekki fannst mér hann vera nöldurgjarn maður eða efasemdagjarn og ekki leyfði ég mér að deila við hann. Maður sem gat talað í 4 klukkustundir við ungstúdent á sunnudagsmorgni var ekki beint lokaður kreddukarl.

Kristján Eldjárn var mjög opinn fyrir skoðun minni á því að Þjórsárdalur hefði ekki farið í eyði árið 1104, sem þá var orðinn viðtekinn „sannleikur", sem hann hafði sett fingraför sín á. Hlustaði hann á rök mín og hvatti mig að tala við Sigurð Þórarinsson, sem bar ábyrgð á nýju aldursgreiningunni, og sömuleiðis að sækja um fé til rannsóknanna. Það gerði ég, eftir að Kristján var látinn, og komst aldrei á fund með Sigurði Þórarinssyni sem dó helgina áður en ég átti að eiga fund með honum á þriðjudegi, fund sem ritari hans, Guðrún frá Prestbakka, hafði staðfest.

Hins vegar kynntist ég nöldri og sparðatíningshugsunarhætti Gísla Gestssonar, sem tók mig eitt sinn á tal úti í horni við stigaganginn á miðhæðinni á Þjóðminjasafni, er hann hafði frétt að ég ætlaði mér í rannsóknir á Stöng og vildi með mjög alvarlegri rödd tilkynna mér að ég væri að vaða í algjöra villu. Hann sagði mér nærri því reiður, að á Stöng væri ekkert að finna nema bera klöppina undir rústunum sem rannsakaðar voru. Annað kom nú í ljós. Þar var eldri skáli, kirkja, smiðja undir kirkjunni, grafir og byggingarleifar allt niður á óhreyft Landnámslag, sem hefur fallið nokkrum áratugum áður en búseta hófst á Stöng. Reyndar er engin klöpp undir Stangarrústum, nema kannski dýpra en 7 metra undir yfirborði. Elsa Guðjónsson var líka fengin til þess að gera hið sama, þ.e. tala við mig einslega, og hún taldi að ég ætti ekkert erindi í Þjórsárdalinn og ætti heldur að helga mig rannsóknum á Hollendingum á Íslandi. Ég spurði hana, hvort hún hefði helgað sig rannsóknum á Dönum á Íslandi, sem var rökrétt spurning.

En nöldrið og vantrúin varð verri. Eysteinn Jónsson formaður Þjóðhátíðarsjóðs, sem árið 1983 veitti mér 300.000 króna styrk til að rannsaka fornleifar á Stöng, upplýsti afa minn sem var kunnugur Eysteini, að stjórn sjóðsins hefði látið mig hafa styrkinn, því að þjóðminjavörður og Gísli Gestsson höfðu leitað svo mikið til sín til að láta sig vita, að ekki væri nokkur vitglóra í því að gefa mér styrk. Eysteini þótti í meira lagi einkennilegt, að Þór Magnússon, sem reyndar hafði gefið mér meðmæli, hefði síðan verið að hallmæla fyrirhuguðum áætlunum mínum.

Góðir lesendur, ég held að ég skilji vel afstöðu Helga Ingstads til „fúlla" Íslendinga með „stæla". Sumt fólk á það til að jarma „heldurðuþaaað?", þegar þá skortir þekkingu, ímyndunarafl og innsæi, eða „það held ég ekki", þegar það er heltekið af einhverri kreddu.

Það er að mínu mati ekki rétt sem sonur Eldjárns sagði nýlega í útvarpsviðtali, að Ingstad hafi uppgötvað hið rétta á röngum forsendum. Ingstad leyfði sér að hafa það sem á erlendu máli kallast intuition, sem vantar mikið í íslenska þjóðarsál. Innsæi er kannski ekki nógu góð þýðing á orðinu intuition. Bjartsýnin og fantastismi er hins vegar rík í Íslendingnum og birtingarmynd þess voru útrásarvíkingarnir okkar, og til að mynda rugl eins Þorláksbúð í Skálholti, vitleysa og sögufölsun sem hægt er að hrinda í framkvæmt þótt allt mæli gegn því. Innsæi er sjaldgæfari eiginleiki og er oft ágæt í bland við fagmennsku.

Kolefnisaldursgreiningar

Kristján hvatti Helge Ingstad til þess að halda til haga eins miklu af kolum fyrir geislakolsaldursgreiningar. Athyglisvert er, að þær aldursgreiningar sem gerðar hafa verið, og sýna einnig að Ingstad hjónin höfðu á réttu að standa, eru ekki ræddar náið í eftirmála bókarinnar eftir Adolf Friðriksson fornleifafræðing, sem annars er ágætt yfirlit yfir rannsóknirnar og áhuga manna á norrænum fornleifum í Vesturheimi.

Aldurgreiningarnar voru gerðar af Reidar Nydal á geislakolsaldursgreiningarstofunni í Niðarósi (Trondhjem). Hann gaf út gagnrýna endurskoðun á aldursgreiningum stofu sinnar í tímaritinu Radiocarbon árið 1989 (sjá hér). Meðaltalsniðurstaða á aldursgreiningum á viðarkoli í mannvistarleifum sem teljast norrænar, er 1090 +/- 22 ár (fyrir nútíma, þ.e. 1950), sem hann hefur reiknað út,  lítur svona út á grafi miðað við þær leiðréttingar sem við þekkjum í dag. Niðurstaðan sýnir með ágætum, að viður sem vaxið hefur á 10. öld hefur verið brenndur í eldstæðum og smiðjum á L'Anse aux Meadows á Nýfundnalandi. 

Klappið á myndina með músinni til að sjá grafið stærra.

 

Fjöldi geislakolsaldursgreininga hafa verið gerðar á efniviði frá L'Anse aux Meadows síðan Reidar Nydal greindi fyrstur sýni þaðan. Niðurstöður þeirra sýna, svo ekki er um að villast, að byggð norrænna manna, og jafnframt helsta búsetan á staðnum, var á 11. öld., en ekki á 10. og 11. öld eins og Adolf skrifar. Viðurinn, sem greindur hefur verið, er kannski frá 10. öld, en hann hefur vitaskuld einhvern eiginaldur þegar hann er felldur og notaður til að elda með og til kolagerðar við járnsmíðar.  

Eins hafa þau A.M. Davis, J.H., McAndrews og Birgitta Wallace gefið út athyglisverða skýrslu í tímaritinu Geoarchaeologogy (1988), þar sem einnig er komið inn á geislakolsaldursgreiningar sem gerðar voru í Noregi og annars staðar á sýnum frá L'Anse aux Meadows (sjá hér) .

Ein athyglisverðasta greiningin sem ég hef séð gerða á efniviði frá rannsóknunum á L'Anse aux Meadows eru á jaspissteinum frá Grænlandi og Íslandi og sem Kevin P. Smith hefur greint. Kevin, sem hefur rannsakað fornleifar á Íslandi, þótt að bandarískir kollegar hans hafi hatrammlega reynt að komast í veg fyrir það á sínum tíma (meira um þá skálmöld síðar hér á Fornleifi), hefur sýnt okkur að norrænir búsetar á Nýfundnalandi um 1000 e. kr. hafi vissulega verið frá Íslandi og Grænlandi. Þeir tóku með sér jaspissteina frá heimahögunum (sjá hér) til að nota líkt og tinnu til að slá eld á eldjárn (eldstál). Mikið hefði nú verið gaman ef Kristján hefði lifað lengur og hefði heyrt það. Það hefi örugglega slegið "efasemdamanninn".

*

Að lokum verður maður einfaldlega að hrósa Önnu Leplar fyrir fallega hönnun á bókinni eins og ég gerði þegar ég skrifaði ritdóm um bókina Mannvist, en þar bar hún einnig ábyrgð á útlitinu á þeirri bók.

--- ---  

Titill: Kristján Eldjárn 2012. Vínlandsdagbók. [Bókin er gefin út í samvinnu við Þjóðminjasafn Íslands og Fornleifastofnun Íslands]. Forlagið. Reykjavík. 

 

Einkunn:  6 grafskeiðar, þrátt fyrir nuddið og kvartanir í íslenskum þátttakendum með heimþrá á L'Anse aux Meadows sumarið 1962. 6 grafskeiðar, danskar, verður hæsta einkunn sem héðan í frá verður gefin fyrir ný rit sem Fornleifur les eða fær send - eða nennir að skrifa um.