Viðburður eða fyrirskipun?

Viðburður: Menningarlandslag hinnar ímyndunarveiku íslensku þjóðhverfu verður undirritað í dag - án vitsmunalegrar umræðu. Svo virðist sem farið sé að virða lýðræði og eðlilega akademíska umræðu að vettugi í skugga COVID-19 á Íslandi.

Í dag, 14. október 2020, verður undirrituð hvorki meira né minna en Friðlýsing Menningarlandslagsins Þjórsárdals. Í gær fékk ég "boð á viðburð" eins og það er kallað. Mér var fyrst tilkynntur þessi "viðburður" í gær, þó ég hafi manna mest rannsakað menningu Þjórsárdals fyrr á öldum.

Menningarlandslag fornra tíma er vandséð í Þjórsárdal. Byggð var þar mikil á mismunandi tímum en staðfræði rústa þar er að mestu komin til vegna tilgátusmíða eins ágæts fornaldarhyggjumanns á 19. öld sem var maður síns tíma. Greinilega á hann skoðanabræður á okkar tímum. En eins og menn vita margir vel, þá eiga tilgátur mjög auðvelt með að verða að heilögum sannleika á Íslandi. Þess vegna eru menn t.d. í sjóræningjaleik að leita að gersemum í skipi frá 17. öld sem er löngu farið í spað í Svörtum söndum landsins.

Hin hátíðlega undirritun í dag (viðburðurinn) kemur mér fyrir sjónir sem eitt af mörgum póstmódernístísku draumaverkefnum sem nú eru í tísku meðal margra fræðimanna á Íslandi. Það eru fleiri í sjóræningjaleik en fullorðnir ævintýramenn  með lausa skrúfu.

Undirritunarathöfnin í dag er víst ekkert annað en aðför að veruleika og sannleika. Það fer þó vissulega allt eftir því hvaða menningarlandslag á að samþykkja fyrir Þjórsárdal. Dalurinn, endilangur, hefur árlega og í mörg ár verið teppabombaður af sáningar- og áburðarflugvélum Landgræðslu Ríkisins.  Því er mikið af þeim gróðri sem í dalnum hefur dafnað á síðustu 30-50 árum nútímamenningarlandslag og óskhyggja um útlit á landi, sem í aldaraðir var örfoka vegna ofbeitar og uppblásturs, en einkum þó vegna virkni Heklu gömlu, eins virkasta eldfjalls í Evrópu.

Kristján Eldjárn þakkar gömlum manni sem kunni hið forna menningarverk að þekja söguna sneypudúk úr plasti. Myndin er tekin við byggingu Þjóðveldisbæjarins svokallaða í Þjórsárdal. Sagt er að Þjóðveldisbærinn falli vel að menningarlandslagi í Þjórsárdal, sem er mestmegnis steypa, gler og plast.

Undirritunin sem festir hátíðlega "menningarlandslag Þjórsárdals" var tilkynnt af Kristínu Sigurðardóttur undir mynd af svæðinu við Stöng í Þjórsárdal, þar sem uppgræðsluátak síðustu áratuga sést á rústasvæði Stangar. Síðan rannsóknir fóru fram þar fyrst fram árið 1939, en sér í lagi á síðustu 30 árum, hafa heimamenn með dyggum stuðningi frá  Landsvirkjun staðið í stórvirkri trjárækt við Stöng og annars staðar í Þjórsárdal. Sú rækt hefur ekkert tillit tekið til menningarminja eða menningarlandlags, nema þess sem menn sjá fyrir sér í einhverri þjóðhverfri draumsýn þjóðernishyggju eyjarþjóðar með minnimáttarkennd.

Plöntun trjáa við og í rústir á Stöng er brot á lögum og embætti Kristínar Sigurðardóttur hefur ekkert aðhafst til að koma þeim í burtu. Ég leyfi mér að halda því fram að forstöðukonan viti einfaldlega ekki hvað menningarlandslag er.

Tökum sem dæmi. Lítill Túngarður/gerði neðan við Stöng, sem enn sást, en að litlu leyti, á 9. áratug 20. aldar, þegar ég hóf rannsóknir á Stöng, er nú á kafi í gróðursettum trjám. Í gegnum tíðina hafa ferðamenn ekið yfir túngarðinn beint upp í hlað við yfirbyggðu rústina.

Það menningarlandslag sem einhvern tíma í fyrndinni hefur myndast við 2-300 ára byggð í dalnum, er lítt sjáanleg í dag.  Þess vegna er hálfhjákátlegt að sjá "undirritun á friðlýsingu á Menningarlandslagi" sem ekki er lengur til og sem menn hafa lagt sig í líma við að eyðileggja.

Nú er yfirlýsingagleði Kristínar Sigurdóttur varðandi Þjórsárdal ekki ný á nálinni. Eins og má lesa hér ætlaði hún sér að gera við rústir fyrir 700.000.000 króna. Sjá hér og hér. Fyrirhrunagóðærið ærði þennan embættismann eins og sjá má á þeirri lítillátu tölu sem varð til í heila hennar - sem lýsir Framsóknarmennsku hennar best. Síðar vildi hún láta reisa heila villu ofan á rústum (sjá hér), sem ekki hafa verið fyllilega rannsakaðar.

Meðan Sigmundur Davíð var eins konar fornminjaráðherra í hjáverkum, og enn kammerat í gamla þjóðernissinnaflokkunum Framsókn, var honum mikið hugað um menningarlandslag, og gerði sér að því er ég held fulla grein fyrir því hvað það er -  fyrir utan draumsýn um endurbyggð fornrar frægðar í endurgerðum húsa í þjóðerniskenndarhverfi í stóru þorpi á Suðurlandi, þar sem hann vildi reisa forna frægð í blöndu af Dresden og Disneylandi. En ef núverandi ráðherra Framsóknar leggur sama skilning í orðið og fyrrverandi flokksfélagi hennar gerði áður hann féll á svellinu á Tortólu, þá verður að rífa mest allan trjágróðu við Stöng í Þjórsárdal upp með rótum, því hann hefur komið til af manna völdu síðan 1939. 

En ef það er hins vegar menningarlandslag eftir 1939 það sem friðlýsa á, þá er auðvitað líka hægt að friðlýsa spor eftir bifreiðar utan vegslóða og önnur glæsileg stórverk mannanna á 20 og 21 öld í Þjórsárdal.

Efri myndin var tekin á Stöng sumarið 1939 er fornleifarannsóknir voru nýhafnar. Ekki ber mikið á birkinu árið 1939, en loðvíðir óx á Stöng eins og í dag. Neðri myndin var framleidd þegar forstöðumaður Minjastofnunar vildi reisa þar villu þegar hún var búin að gera sér ljóst að 700.000.000 áætlunin sem gerjaði í höfði hennar væri út í hött. Þá skein sól úr norðri. Nú er því allt kafloðið af manna völdum. Það er auðvitað menningarlandslag ef eitthvað er það - menningarlandslag þjóðhverfu og eyjaþjóða-minnimáttarkenndar. Hvítþvo átti ofbeitarsyndir aldanna og eyðileggingu máttarvaldanna - og nú á að selja ferðamönnum hið "nýja Ísland" í rómantísku ljósi.

 

Með árlegum teppasprengingum með áburði úr flugvélum hefur  tekist að skapa aðra mynd af Þjórsárdal, sem sögulaust fólk ímyndar sér að sé menningarlandslag. Allt grær vel, eins og sést á þessari mynd sem tekin var nýlega úr dóna-rellu yfir Þjóðveldisbænum við Búrfell, sem er draumsýn óeðlilegrar þjóðhverfu (etnócentrisma), reist inn í  menningarlandslag 20. aldar með steinsteypu og plastmottum (sjá í greininni Plastöldin í Þjórsárdal). Síðar var reist var kirkja við Þjóðhverfubæinn, og er þar dyggilega logið að ferðamönnum að sú bygging byggi á niðurstöðum fornleifarannsókna. Þær voru reyndar virtar að vettugi og hringlaga kirkjugarður settur þarna líka, þó svo að enginn slíkur hafi fundist við fornleifarannsóknir á Stöng, sem endurgerðin er sögð byggja á. Meira um kirkjuna við Þjóðveldisbæinn hér.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir undirritar í dag og innsiglar algjörlegt tilgangsleysi embættis Kristínar Sigurðardóttur sem líklega/vonandi er komið á lokapunkt vegna aldurs hennar. Hún er orðin álíka gömul og elsta menningarlandslag í Þjórsárdal.

Er ekki hægt að finna sér eitthvað hentugra og viturlegra fyrir ráðherra til að fegra sig með fyrir komandi kosningar, en friðun á ómenningarlandslagi, sem er rutt í gegn með pennastriki á hænupriki án vitrænnar umræðu og sérfræðiþekkingar?  Cóvið, veirusýkingin sem nú herjar á öll byggð ból, er greinilega notað á Íslandi, líkt og í sumum öðrum "lýðræðisríkjum", til ryðja málum í framkvæmd án umsagnar og hugsunar í skugga sjúkdómshamfara. Ljótt er það, en satt.

Viðburðurinn í dag fær aðeins brot úr grímu Forngríms; þann hluta sem sýnir fyrirlitningalegt glott Gríms ins forna. Brosið er heldur stíft Framsóknarbros en hefur verið litað til vara í tilefni dagsins, þegar hópur kvenna stundar ólýðræðislega hyllingu á sjálfum sér í starfslok og fyrir kosningar.

 

Stopp !! Fyrir alla muni

"Hver er eiginlega tilgangurinn með sjónvarpsþáttunum Fyrir alla muni", spurði einn vina Fornleifs í gær? Honum var greinilega niðri fyrir vegna þess hve lélegir honum þóttu þættirnir, enda er hann smekkmaður á fortíð, sögu og menningu.

Ég leit því á efnið í þessum þáttum. Nú síðast var búinn til einskis nýtur þáttur með þessu annars ágæta nafni fyrir skattpeninga landsmanna - af fólki sem greinilega veit lítið, eða alls ekkert, um hvað það er að ræða eða fræða um.

Jafnvel þótt þáttarstjórnendur leiti til rótgróinna menningarstofnanna eftir upplýsingum, verða þáttastjórnendur því miður einskis vísari. Allur vísdómur virðist hafa flutt úr landi og jafnvel löngu fyrir hrun.

Í síðasta þætti Fyrir alla Muni (sjá hér) var fjallað um meðalgæða empire-mublu (sem mér sýnist að sé spónlögð). Hún er, að því að mér sýndist, frá miðbiki 19. aldar. Í þættinum er sögð saga af fólki í Breiðholti sem telur að þetta skúffedaríum hafi verið í eigu Skúla fógeta Magnússonar og að forfeður þeirra hafi náð í það í Viðeyjarstofu er hún vað að hruni komin snemma á 7. áratugnum.

Þátturinn byrjaði reyndar á því að ekið vestur í bæ. En viti menn, allt í einu var bíllinn kominn upp í Breiðholt. Jafn öfugsnúið var allt annað í þessum þætti.

Sams konar (eða álíka) mublu, chatol eða skatthol eins og það heitir nú á íslensku, er hægt er að fá fyrir slikk í Danmörku, þaðan sem mér sýnist að skattholið sé ættað. Skattholið var reyndar ekki sýnt sérstaklega vel í þættinum Fyrir alla muni. Mér sýnist skúffedaríið vera lagt með spón af eik eða afrísku mahóní.

Eigendurnir sem eiga kjallarann í Breiðholti sjá líklega ofsjónum fúlgur faldar í skúffedaríinu, fyrst þeir halda eða telja sér trú um að Skúli fógeti hafi setið við það. Í fjölskyldunni var ævinlega talað um skáp/púlt Skúla.

Greint var frá því í þættinum, að afkomendur eiganda skattholsins hafi leitað til eins af stjórnendum þáttarins til að finna kaupanda í útlandinu.  Reyndar er mublan í Breiðholtinu, sem er sýnd mjög lítið og illa í þættinum, aðeins neðri hlutinn af skattholinu. Toppskápinn vantar. Það kom vitaskuld heldur ekki fram í þessu fræðsluefni á vegum RÚV, frekar en svo margt annað sem skipti máli við að leysa ráðgátuna sem sett var fram.

Stíllinn á skattholinu, einn og sér, sýnir það ljóslega að mublan er í empire (borið fram ampír) stíl og er hún frá miðbiki 19. aldar. Þess er ekki getið í þættinum. Danir framleiddu empire-mublur lengur en t.d. Frakkar, þannig að skattholið gæti hugsanlega verið frá síðari hlut 19. aldar (síð-empire).

Leitað til Þórs Magnússonar

Þó enginn starfsmanna fáliðaðs Þjóðminjasafns hafi haft burði til að fræða skransala og eina af þessum æsiblaðakonum sem vinna fyrir auglýsingatekjur RÚV, hefði ekki þurft að angra öldunginn og eftirlaunaþegann Þór Magnússon, þó hann sé sagður "vita allt", til að láta hann segja þjóðinni að þetta geti ekki verið mubla Skúla vegna þess að hann sá hana ekki í Viðey á 7. áratug síðustu aldar.

Rök Þórs voru æði furðuleg og alls ekki byggð á stílfræði húsgagnsins eða fræðilegu mati.

Þar sem Þór var viss um að hann hafði ekki séð skattholið í Viðey á 7. áratug síðustu aldar, þegar afkomendur stórbóndans Eggerts Briem Eiríkssonar fóru og sóttu skattholið, taldi Þór að þetta gæti ekki verið mubla Skúla. Furðulög rök það, en enn meiri furðu sætir að Þór beitir ekki fyrir sér mikilli þekkingu sinni og annálaðri og bendi einfaldlega á að mublan sé í empirestíl og geti því ekki verið frá tímum Skúla fógeta. Eitthvað viturlegra hefði vissulega getað hafa verið klippt út úr þættinum, því þáttagerðarmenn eru óprúttnir í viðleitni sinni við að "búa til góða sögu". Sannleikurinn er ekki alltaf besta sagan hjá fólki í þeim bransa.

Afkomendur Eggerts Briem Eiríksson, sem námu á brott mubluna í Viðeyjarstofu, gætu hæglega verið að segja sannleikann um hvernig þau náðu í húsgagn forfeðra sinna, því mublan er frá 19. öld og gæti því hafa verið ritpúlt Eggerts Briem eða jafnvel föður hans Eiríks biskupsritara.

Eeeen ekki áttu allir Íslendingar svona fínar mublur á 19. öld. Þeir sem ekki voru höfðingjar, illmenni og arðræningjar urðu að láta sér nægja að geyma sitt dót í smákistlum og rita sín bænabréf við ljósið frá grútarlampa á heimasmíðaðri fjöl. 

Summa summarum er að skattholið í þættinum Fyrir alla muni hefur Skúli Magnússon hvorki setið við með bókhaldið sitt, né séð. Það geta allir fræðst um við einfalda leita að orðinu chatol (t.d. á dönsku) á netinu (leitið líka að myndum af chatol). Í leiðinni geta menn, sem ólmir vilja eignast "Skúlaskápa", litið á verð á álíka skattholum og séð að það er vafalítið lægra en innflutningskostnaður. Lítið fæst fyrir 19. aldar mublur þessa dagana. Kannski á það eftir að breytast.

Það verður að teljast stórfurðulegt, að verið sé að búa til heilan sjónvarpsþátt með kjánalegum spuna um eitthvað, sem auðveldasta mál hefði verið að ganga úr skugga um með leit á veraldarvefnum. Þá hefðu menn líklega einnig uppgötvað, að á mublunni í kjallaranum hjá Brímunum í Breiðholtinu vantar toppstykki, eins og það sem sjá má hér að ofan. Toppstykkið vantar greinilega líka í þættina sem Fornleifur leyfir sér að gagnrýna hér af sinni alþekktu grimmd.

Þjóð sem hendir

Íslenska þjóðin hefur flýtt sér svo mikið úr "helv..." fortíðinni, að fæstir þekkja vart stíl og smekk fólks fyrir 70-100 árum síðan eða fyrr. Nú er allt eins konar Ikea, nema menn teljist til Epal-elítufólks sem er svo vel í álnum og vitstola, að það kaupir það sem flott þykir á 100-200% hærra verði en það selst á í nágrannalöndunum. Íslendingar henda einnig manna mest í Evrópu á haugana.

Vanþekking íslenskra skransala í gegnum tíðina, á því sem þeir eru að selja, sýnir þetta líka mjög glögglega. Skransalar þurfa náttúrulega ekki að vita nokkurn skapaðan hlut, en það væri nú líklega til bóta ef lágmarksþekking væri fyrir hendir. En þegar sölumenn, sem eru að fara með "meint húsgögn" föður Reykjavíkur í sölu til útlanda, vita ekki neitt um það sem þeir taka að sér að selja, þá verða þeir fyrir alla muni að lesa sér betur til - og það hefur reyndar aldrei verið auðveldara. Lestrarkunnátta Íslendinga hefur aftur á móti aldrei verið verri.

Saga af skransala

Hér segir frá sölumennsku skransala eins í Reykjavík, sem hafði til sölu nokkuð kindugan róðukross, sem hann kynnti til sögunnar sem "rómverskan"; og geri aðrir betur. Það er kannski ekki í frásögur færandi, að skransala mannsins fór á hausinn og að hann er hinn sami Sigurður Helgi Pálmason (Gunnarssonar hljómlistamanns) sem sér um stjórn þáttanna Fyrir alla muni.

Áhugi þjóðar, sem af öllu hjarta fyrirlítur fortíðina, var ekki mikill á dýrkeyptu silfri skransalans, sem vildi selja flest sem gulls ígildi. Í dag er Sigurður Pálmason starfsmaður Myntsafns Seðlabankans, þegar hann er ekki að skýra út skran á RÚV með lítilli aðstoð frá stofnunum sem ætti að hafa vit á fortíðinni.

Róðukross samsettum úr hlutum frá mismunandi tíma, reyndi Safnaramiðstöðin að selja á 4,6 milljónir króna hér um árið. Hér má lesa fræðilegt álit á hinum heilaga krossi samsettum á síðari tímum óheiðarlegum. Kannski kemur þáttur um kross þennan í röðinni Fyrir alla muni og góð skýring á vel stæltum handleggjum Krists?

Fornleifur telur að sú ágæta kona, sem hlýtur brátt að verða útvarpsstjóri á RÚV, ætti að sýna sparnað í verki og velta starfsmönnum stofnunarinnar af makindalegri vindsæng Bjarna Ben og taka af þeim sólgleraugun. Síðan mætti skipa þeim að láta endursýna þættina Muni og Minjar, þótt það sé gamalt og sigið sjónvarpsefni (ja, vonandi er ekki búið að henda þeim þáttum á haugana). Fyrir mannsaldri síðan, reyndu Eldjárn og órykfallinn Þór Magnússon að minnsta kosti að miðla vitsmunum í þjóðina, Þeir fornólfarnir, Kristján og Þór, þurftu ekki að aka Miklubrautina vestur í bæ til að fara upp í Breiðholt til að fá gott "plott" í þættina sína.

Svo gerið það nú fyrir hann Fornleif að sökkva vindsængum RÚV í skítalæk í Fossvogi og látið svo hendur standa fram úr ermum. RÚV verður að geta gert betur fyrir allar auglýsingatekjurnar sem velta inn og sem ýmislegt græðgispakk á sólbekkjum lífsins vill fá fingurna í. En þættir, sem gerðir er líkt og menn gangi með tvöföld sólgleraugu í rökkri, eru kannski það sem menn vilja sjá til að láta ljúga sig stútfulla. 

Kirkjugarðspistill

Svo allur dagurinn í dag fari ekki í fótboltamikilmennskukjaftæði og kosningageðklofa langar mig að benda mönnum á að lesa góða fréttaskýringu eftir Guðmund Magnússon fyrrv. settan þjóðminjavörð í Morgunblaðinu (bls. 15). Þar greinir Guðmundur frá þeim athugasemdum sem bárust við deiliskipulag vegna fyrirhugaðrar hótelbyggingar í Víkurgarði hinum forna.

Besta röksemdin fyrir því, að ekki sé mögulegt að byggja hótel á því svæði sem hinn forni kirkjugarður var á, er bann ríkistjórnar Íslands árið 1966 við að stækka hús og raska garðinum. Það bann var sett árið 1966. Það fylgir þó ekki sögunni, hvort ríkisstjórnin hafi þá vitað hve stór reiturinn var. En það skiptir sennilega engu máli. Það bann er enn í gildi nema að finnist skjal sem sýni að ákvörðunin hafi verið dregin til baka.

Allir heilvita menn þurfa ekki að heyra frekari rök. Ekkert hótel getur risið á þessum stað, ef farið er að landsins lögum. En það er nú farið að verða æ sjaldgæfara - líkt og þegar siðareglur á Íslandi virðast ekki gilda fyrir þá sem þær búa til.

Í fréttadálk við hliðina á skýringu Guðmundar Magnússonar er haft eftir síra Þóri Stephensen, að "kirkjugarðar séu bænastaðir" og að "helgi grafreita sé alþekkt í flestum trúarbrögðum og á öllum tímum." Vafalust er það rétt, nema það sem menn bera lík út á stikur og bíða þess að illfygli kroppi í sig leifarnar sem ekki fara til guðs/-a. Hrægammarnir sjá víst líka um að fljúga með sálina til guðanna. Það er því ekki bara á Íslandi að hrægammar eru taldir gera gagn.

Ónákvæm rista af fyrstu dómkirkjunni í Reykjavík. Kirkjan var vígð var árið 1796. Teikningin birtist hugsanlega fyrst í dagblaðinu Daily Mirror í Lundúnum, en þessi rista er gerð eftir henni og birtist í hollenskri bók sem kom út árið 1848 og sem  langalangafi minn átti. Kirkja þessi, sem var mjög illa byggð, var rifin þegar núverandi dómkirkja var byggð árið 1848. Áður en þessi kirkja var reist var lítil kirkja í miðjum Víkurkirkjugarði. Hún var rifin árið 1789. Þessi mynd  er líklega gerð með hliðsjón af eldri ristu, líklega þeirri sem fremst er í þessari grein. Hún birtist í bók Georges Steuarts Mckenzies, Travels in the Island of Iceland, in the Year of 1810, sem út kom árið 1814.

Lítið fer nú fyrir þeirri helgi nú orðið t.d. í lútherskum löndum, t.d. Norðurlöndunum, þar sem heilu kirkjugarðarnir eru ruddir í burtu og leiði afhelguð og nýtt fyrir nýja "kúnna" þegar þeir deyja Drottni sínum.

"Character indelebilis" sem á Íslensku þýðir "óafmáanlegt kennileiti" er nú fyrst og frem kaþólska, sem meira segja kaþólikkar fylgja ekki að fullu. Því meðal kaþólikka ríkir tvískinnungurinn um grafarhelgi einnig. Meðal eingyðismanna framfylgja gyðingar einir helgi grafreita 100% með örfáum undantekningum. Þeir líta á grafreiti sína sem Beit Chaim, hús lífsins, að eilífu. Fólk sem tilheyrir öðrum trúarbrögðum í Evrópu hefur hins vegar verið iðið við að eyðileggja grafreiti gyðinga. Í Litáen vilja yfirvöld byggja mikla Evrópu-ráðstefnuhöll ofan á helsta grafreit gyðinga í Vilníus og brjóta þannig helgan grafarrétt gyðinga. En þeir keyptu sér afnot af á grafreitnum til eilífðarnóns. Litáar, sem margir eru kaþólikkar, vita greinilega ekki hvað character indelebilis er.

Reykjavík sýnd á korti Ohlsens og Aanums. Dómkirkjan fyrri er lituð rauð efst á myndinni og merkt með sem númer 1. Víkurgarð sjá menn í sinni stærð árið 1801 á ljósgræna reitnum sem ber númerið 26. Þó hann virðist ekki stór þarna miðað við stærð frekar lítillar 1. dómkirkju er ekki útilokað að hann hafi verið stærri á fyrra stigi.

Character indelebilis var á Miðöldum fyrst og fremst kaþólska í reynd, og getur því vissulega átt við marga þá einstaklinga sem grafnir eru í Víkurgarði sem greftraðir voru fyrir siðbót. Samt finnst mér að íslenska þjóðkirkjan eða prestar hennar ættu nú síst að vera að gera sig að siðapostulum hvað varðar kirkjugarða og grafarhelgi, meðan þeir hafa til fjölda ára staðið í því að slétta kirkjugarða, þannig að íslenskir garða minna einna mest á kirkjgarða við bænahús ofsatrúarmanna á sléttum Bandaríkjanna. Með þeirri sléttunarherferð sem farið hefur fram með blessun fjölda biskupa og annarra innvígðra klíkukalla og kvenna á Ísland er í raun verið að trufla hinn heilaga grafarfrið. Character indelebilis er því ekki við lýði á Íslandi eins og sr. Þórir Stephensen álítur.

Þótt fornleifafræðingar hafi grafið í kirkjugarðinn og fjarlægt þaðan  bein, er ekkert því til fyrirstöðu  að þau verði grafin þar aftur að lokinni ítarlegri rannsókn á beinunum , sem yfirvöld verða að framfylgja hið fyrsta með tilheyrandi kostnaði. Þess var t.d. krafist í York á Englandi þar sem fannst grafreitur gyðinga frá miðöldum. Gyðingar mótmæltu strax rannsókninnir og truflun grafarfriðarins. Því var ekki sinnt og olli það miklu fjaðrafoki. Að lokum var beinunum komið aftur fyrir í gröfunum, en þau voru rannsökuð mjög ítarlega en ekki tókst að fá leyfi fyrir DNA-rannsóknum. Að kvöldi þess dags sem beinin voru aftur lög til hinstu legu, undir bílastæðahúsi sem þar átti að rísa, varð eldsvoði í Dómkirkjunni í Jórvík sem olli þó nokkrum skemmdum. Hafði breski fornleifafræðingur Philip Ratz það á orði að "þar hefðu sumir talið að hefnd gyðinganna í garðinu vegnar röskunar á friði þeirra hafi brotist út í ljósum logum ".

Sömuleiðis er frekar fyndið að sjá að á meðal andmælanda hótelbyggingarinnar er einn af helstu framleiðendum gervihúsa í "gömlum stíl", Hjörleifur Stefánsson. Í túristaklondæk miðborgar Reykjavíkur, þar sem annað hvert hús er hótel, eru til mörg slys eftir hann. Það eru húsaskrípi sem minna á endurgerðir húsa í DDR eftri Síðara stríð. Þjóðverjar endurreistu gjarna mjög groddalega það sem þeir áttu fyrir stríð. Íslendingar hafa nú byggt svo mörg gervifortíðarhús að halda mætti að hér hefði nýlega geisað borgarstyrjöld.

Sama hvað örlögum Reykjavíkur líður og nauðgun miðbæjarins. Þá er ekki hægt að fara fram hjá ákvörðun Ríkisstjórnarinnar frá 1966 sem bannar frekari byggingar í Víkurgarðsreit.

Þar fyrir utan verður að teljast eðlilegt að íslenskir arkitektar fari að nú að læra listræna sýn, æstetik, og fá auga fyrir sjónsköðum sem margar byggingar þeirra valda. Þessi hótelfjandi  sem sumir vilja troða niður við Austurvöll eins og of stórum Legó-kubbi sem ekki kemst fyrir, svo og aðrir hótelkassar sem er verið að reisa út um allan bæ, eru úr ALGJÖRU samhengi við það sem fyrir er.  Gervihús endurreisnar-Hjörleifs falla að minnsta kosti oft að heildarmynd bæjarins, en  glerhallirnar eru aðskotahlutir, sem er mjög sárt að sjá eyðileggja sál hins litla miðbæjar Reykjavíkur og jafnvel skyggja á útsýnið til Esju.

Svo er það Grágás

Að lokum langar ritstjórn Fornleifs að benda mönnum sem takast á um Víkurgarð, á þá staðreynd að Grágásarákvæði um flutning beina eiga víst einnig enn við að vissu marki þó smalar séu nú í ráðhúsi Reykjavíkur en ekki að grafa upp mannabein til flutnings, enda voru ekki til hótel eða japanskir ferðamenn þegar Kristinna Laga þáttur Grágásar var tekinn saman:

Þar er maður vill bein færa, og skal landeigandi kveðja til búa níu og húskarla þeirra, svo sem til skipsdráttar, að færa bein. Þeir skulu hafa með sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húðir til að bera bein í, og eyki til að færa. Þá búa skal kveðja er næstir eru þeim stað er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til þarf að koma, eða meira mæli. Þeir skulu koma til í miðjan morgun. Búandi á að fara og húskarlar hans þeir er heilindi hafa til, allir nema smalamaður. Þeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarði utanverðum, og leita svo beina sem þeir mundu fjár ef von væri í garðinum. Prestur er skyldur að fara til að vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bændur er til. Til þeirrar kirkju skal bein færa sem biskup lofar gröft að. Það er rétt hvort vill að gera eina gröf að beinum eða fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852). (sjá meira hér).

Deginum ljósara er, að gleymst hefur að stenkja vígðu vatni á beinin sem flutt voru úr Víkurgarði af fornleifafræðingum. - Hver skrambinn? Vonandi verður sá tæknilegi galli ekki til þess að hótelspekúlantar misnoti Grágás í röksemdafærslum sínum við borgaryfirvöld.

Nei, ætli það?? Peningarnir hafa þegar talað og Dagur Draumur er löngu orðinn að nátttrölli peningaaflanna eins og aðrir íslenskir vinstrismenn? Ég hugsa oft til græðginnar í þeim arkitektum sem teikna hús í gömlum stíl á þremur hæðum með tvöföldu gleri. Í höfði þeirra er listin að græða hærri öllum kúnstum. Ást þeirra á þeim dauðu er þó athyglisverð þegar haft er í huga að flestir eru þessir pótentátar algjörlega gvöðlausir svona dags daglega.

Ísland í töfralampanum: 2. hluti

Sælt veri fólkið. Fornleifur bíóstjóri tekur ofan hattinn fyrir þeim sem nenna að lesa og fræðast. (Sjá 1. hluta þessarar vefgreinar hér).

Fáir vita líklega, að löngu að fyrir aldamótin 1900 fóru fram Íslandskynningar með hjálp Laterna Magica skuggmyndasýningavéla eða töfralampa. Það var þó ekki einungis erlendis að menn gátu séð Ísland úr lömpum. Reykvíkingar stóðu, að því er virðist, í biðröðum til að sjá skuggamyndir.

Myndasýningar með Íslandsmyndum hafa líklega hvatt einhverja útlendinga til Íslandsferða. En slíkar sýningar myndu væntanlega ná skammt gegn þeim apparötum og töfratækjum sem hafa valdið því að vart er á Íslandi nútímans hægt að þverfóta fyrir erlendum ferðamönnum, að ógleymdum amerískum óraunveruleikastjörnum sem látið hafa stækka á sér barminn og rasskinnar. Nú þykir víst mest virði að vita hvað "fylgjendur" rassstórra Ameríkana finnst um okkar volaða, en tvímælalaust frábæra, land.

Laterna Magica, í sem fæstum orðum

En hvað er Laterna Magica, eða töfralampi? Töfralampinn er talinn er hafa orðið til á 17. öld og var notaður vel fram á 20. öld. Hann er til í margs konar gerðum og stærðum. Venjulega samanstendur lampinn af eldföstum kassa eða öskju, þar sem í er settur ljósgjafi, kerti, olíulampi, gasljós og síðar rafmangspera. Einnig voru í kassanum speglar. Fyrir framan ljósgjafann inni í kassanum er brugðið eða rennt glerskyggnu, handmálaðri mynd, síðar ljósmyndum og jafnvel handlituðum  ljósmyndum. Linsa eða linsur sjá um að safna myndinni og henni er varpað upp á vegg eða tjald. Til að nota ekki of mikinn tíma í hinar tæknilegur hliðar og gerðir laterna magica skyggna og sýningavéla, sem eru mikil fræði og fróðleg, þykir mér viturlegast að benda mönnum á að lesa sér allt til um það á hollenskri vefsíðu, sem er sú besta í heimi um þetta fyrirbæri, fyrirrennara skyggnusýningavéla og kvikindasýningavélanna. Vefsíðan ber heitið de Luikerwaal og er síðan einnig á ágætri ensku. Henni er stjórnað af Henc R.A. de Roo, áhugamanni og safnara töfralampa og skyggna. 

Töluverð skoðanaskipti hafa verið um hinn eiginlega upphafsmann þessarar uppfinningar. Þjóðverjanum og Jesúítanum Athanasius Kircher hefur lengi verið eignaður sá heiður, en nú má þykja alveg víst að hann hafi aldrei notað slíkt tæki. Hann lýsir Laterna Magica í bókinni Ars Magna Lucis et Umbrae sem út kom í Amsterdam með myndum árið 1671 (sjá mynd). Skýringar í bókinni sýndu að Kircher var rúinn skilningi á því hvernig töfralampinn virkaði. Hann fullvissaði menn þó á afar sannfærandi hátt, líkt og góðum jesúíta sæmir, um að apparatið væri ekki uppfinning djöfulsins og illra afla.

Aðrir höfðu lýst þessu tæki og notað það miklu fyrr en Kircher. Til dæmis danski fræðimaðurinn Thomas Walgenstein, sem sýndi myndir með Laterna Magica í Rómarborg árið 1665. Enn fyrri til var hollendingurinn Christiaan Huygens sem þegar árið 1659 hafði teiknað dæmigerða Laterna Magica sýningavél sem ekki var mjög frábrugðin þeim sem þekktust á 19. öld. (Sjá frekar hér).

Áður en eiginlegar ljósmyndir voru fundnar upp, voru allar laterna magica-skyggnur handmálaðar teikningar. Efni myndanna var fjölþætt og stundum var leikið á áhorfandann með einföldum sjóhverfingum þannig að fólki sýndist persónur eða hlutir á myndunum hreyfa sig.

Laterna Magica varð vitaskuld mjög fljótt vinsælt leikfang í Vatíkaninu.

Þess vegna voru sýningar á Laterna myndum mjög vinsælar, eða allt þar til þær dóu drottni sínum, en bæði í Bandaríkjunum og Sovétríkjunum voru þær lengi notaðar við kennslu og alls kyns áróðursstarfsemi, eða allt fram yfir 1970.

Áður en að ljósmyndir voru færðar yfir á glerskyggnur, þekktust líka skyggnur með handmáluðum myndum af "íslenskum stöðum". Þessi mynd frá síðari hluta 19. aldar á að sýna Heklu. Myndin er greinilega undir sterkum áhrifum af mynd úr útgáfu af riti þjóðverjans Dithmars Blefkeníus Scheeps-togt na Ysland en Groenland, sem út kom árið 1608 í Leiden í Hollandi. 

Hrúturinn "Erlendur", sem er nú forystusauður í hjörð Fornleifs bónda (sjá hér), varð einnig að stjörnu á töfralampatímabilinu. Myndin er frá fyrri hluta 19. aldar og er handmáluð á gler. Hann er nú kominn í hrútakofa Fornleifs og líður vel.

Laterna Magica sýningar í Reykjavík á 19. öld

Orðið skuggamynd, þ.e. í þýðingunni skyggna eða ljóskersmynd, kemur fyrst fyrir í íslensku máli árið 1861. Áður höfðu tvö nýyrði litið dagsins ljós: Ljósmynd árið 1852 og sólmynd árið 1854. Nútíminn sigldi nú hratt að Íslands ströndum.

Árið 1861 birtist þessi frétt í Íslendingi um turnreiðarhátíð í Berlín þar sem ­þýskir vopnabræður minntust Þriggja ára stríðsins eða 1. Slésvíkurstríðsins gegn Dönum á mjög hatursfullan hátt. Danir unnu það stríð:

Í Berlinni stóð slík hátíð fyrir skemmstu með hinum mesta veg og viðhöfn. Við leikinn í »Viktoríuleikhúsinu« var sunginn og sleginn hergöngusöngur »Sljesvíkur-Holtseta«; sló þá í óþrjótandi lófaskelli með heyrendum. Söngurinn var endurtekinn, en því næst sýndur í skuggamyndum bardagi Kílarstúdenta við Flensborg (1848), þar er margir af þeim fjellu eptir drengilega vörn. Þá stóð upp maður frá »Sljesvík-Holtsetu«, er barizt hafði móti Dönum, og mælti nokkur »hjartnæm« orð til þeirra, er við voru staddir. Af því, er þýzk blöð segja hjer um, má marka, eins og af öðru, hve rík hefndarfýsin og hatrið við Dani er meðal manna á Þýzkalandi.

Árið 1874 birtist auglýsing í blaðinu Víkverja. Hún hljóðaði svo:

„Til hagnaðar fyrir Sunnudagaskólann verða í Glasgow 1. mars sýndar skuggamyndir og nokkrar sjónhverfingar."

Hvort þarna hafa verið sýndar ljósmyndir eða handmálaðar myndir sem sögðu t.d. biblíusögur, er ekki víst. Stórhýsið Glasgow sem reist var árið 1863 af skoskum mönnum í Grjótaþorpinu við Vesturgötuna (en brann því miður árið 1903) hafði sal sem gat tekið allt að 200 manns í sæti. Margir Reykvíkingar gætu því hafa séð skuggamyndir á þessum árum. Líklegast tel ég að Sigfús Eymundsson hafi séð um þessar sýningar, en hann sýndi fyrstur Íslendinga myndir árið 1870.

Stórhýsið Glasgow í Reykjavík. Ef til vill fyrsti staðurinn á Íslandi þar sem myndir voru sýndar með töfralampanum.

Þorlákur Ó. Johnson

Árið 1883 hélt Þorlákur Ó. Johnson kaupmaður (f. 1838), sem var lærður í verslunarfræðum á Skotlandi og í London, „panóramasýningar" á Hótel íslandi. Þorlákur hafði dvalið 17 ár erlendis og lengst af á Bretlandseyjum. Hann kynntist töfralampasýningum erlendis, og er hann sneri heim árið 1875, hóf hann slíkar sýningar með Sigfúsi Eymundssyni. Þess má geta, að Þorlákur var náfrændi Jóns Sigurðssonar. Síðar á skyggnusýningaferli sínum lauk hann jafnan sýningum og fyrirlestrum með mynd af þeim hjónum Jóni forseta og Ingibjörgu.

Á árunum 1883-1892 stóð Þorlákur fyrir skuggamyndasýningum sem hann nefndi einatt "skemmtanir fyrir fólkið". Hann bauð eitt sinn 400 börnum til slíkrar kvöldskemmtunar og gaf þeim mjólk, kökur og fleira. Þá héldu hinir velmegandi í Reykjavík, að hann væri af göflunum genginn. Þeir ríku á Íslandi tóku sér líkt og í dag væna sneið af kökunni áður en þeir fóru yfirleitt að hugsa um fátæklinga og börn. En í börnum voru góðir viðskiptavinir á töfralampasýningar Þorláks. Þorlákur var nú ekki eins vitlaus og burgeisarnir héldu.

Skemmtanalíf Reykvíkinga var að sögn fremur lítilfjörlegt á síðari hluta 19. aldar. Margar sögur fara af drykkjuskap meðal verkafólks og sjómanna - já og skálda og menntamanna. Þorlákur vildi vinna gegn þeirri eymd (um leið og hann flutti inn vín og whisky) og stofnaði ásamt Matthíasi Jochumssyni og öðrum góðum mönnum Sjómannaklúbbinn í október 1875, "hollan griðastað til menntunar og endurnæringar, þegar þeir væru í landi og annars hefðu lítinn þarflegan starfa með höndum". Þorlákur var sömuleiðis fyrstur Íslendinga til að auglýsa varning sinn í blöðunum. Myndasýningar sínar auglýsti hann einnig. Hann flutti t.d. inn "Eldspýturnar þægilegu og Þjóðfrelsis whisky fyrir fólkið". Þegar hann var ekki að kenna Vesturförum Lundúnaensku.

Ef Fornleifur hefði verið samtímamaður Þorláks hefði hann líklega verið nýjungagjarnari en hann er nú, og þegið glas af Þjóðfrelsiswhisky og tvær syrpur úr töfralampanum hjá Þorláki Ó. Johnson. Sjómannaklúbburinn varð hins vegar ekki langlífur, enda þóttu vín og whisky Þorláks betri skemmtun en "fjörið" í klúbbnum.

Skuggamyndakonungur Íslands, Þorlákur Ó. Johnson, á yngri árum.

Þorlákur hóf skuggamyndasýningar í samstarfi við Sigfús Eymundsson ljósmyndara, en Sigfús sýndi fyrstur manna svo vitað sé skuggamyndir á Íslandi. Það var árið 1870. Samvinna þeirra stóð ekki lengi, eða innan við ár, en Þorlákur hélt síðan áfram sýningum nokkur ár. Myndir Sigfúsar og annarra frá Íslandi voru hins vegar notaðar til gerðar myndasyrpa með ljósmyndum frá Íslandi, eins og fram kemur í síðari köflum þessa raðbloggs um Töfralampasýningar á Íslandi.

Hótel Ísland (það fyrsta) var staðurinn þar sem "fólkið í Reykjavík", fór á Panórama-sýningar í salnum með lokunum fyrir gluggana. Loka þurfti fyrir stóra gluggana á Stóra Salnum til að hafa gott myrkur við sýningarnar. Myndin er rangt feðruð og aldursgreind af Þjóðminjasafninu en sauðakaupmaðurinn John Coghill sést á myndinni ásamt fríðu föruneyti.

1883 Skuggamyndasýningar Þorláks voru fyrst auglýstar í Ísafold þ. 19. desember 1883:

"Fyrir sveitamenn og aðra, er koma til Reykjavíkur um jólin og nýárið - ­ þá verða sýndar á Hótel Ísland fallegar skugga myndir eða Panorama ­ í allt 150 myndir  -­ bæði frá London -­ Ameríku -­ Edinborg - ­ Sviss -­ París -­ Ítalíu ­ Afríku og fleiri löndum."

Veturinn 1884 hélt Þorlákur nokkrar sýningar í félagi við Sigfús. Lúðvík Kristjánsson segir svo frá í bók sinni um Þorlák:

Veturinn 1884 hélt Þorlákur allmargar sýningar í félagi við Sigfús Eymundsson. Innlendu myndirnar, sem þeir sýndu voru frá ellefu stöðum á Suðvesturlandi, en auk þess allmargar úr Reykavík. Þá er Þorlákur frétti á sínum tím til Englands um stofnun Þjóðminjasafnsins, hafði hann látið þá ósk í ljós við Jón Sigurðsson, hve nauðsynlegt væri fyrir Íslendinga að eignast "fallegt Museum". Hann vildi vekja áhuga Reykvíkinga og annarra landsmanna á Þjóðminjasafninu, og í því skyni lét hann tala myndir af ýmsum munum þess til að kynna samkomugestum sínum safnið".

1884 Í Þjóðólfi þ. 15. nóvember 1884, sagði svo um sýningar Þorláks:

"Það eru skriðbyttumyndir með litum (landterna-magica-myndir) af fögrum mannaverkum, borgum, stórhýsum, einnig af viðburðum, sömuleiðis fagrar landslagsmyndir. Nokkrar myndir eru einlitar aðeins, og eru þær af innlendum byggingum eða landslagi ... Í vorum skemmtanalausa bæ er þetta fyrirtæki mjög þakkarvert og mun vafalaust fá aðsókn almennings eins og það á skilið."

1885 Í blaðinu Fréttir frá Íslandi  birtist í 11. árgangi þess árið 1885 grein sem bar titilinn Frá ýmsu, framförum og öðru. Þar mátti m.a. í lok greinarinnar lesa eftirfarandi klausu um skemmtanalífið í Reykjavík:

"Aðrar skemtanir voru litlar, aðrar enn það, að panórama-myndir voru sýndar þar, og helzt af útlendum mannvirkjum og stöðum og innlendum landstöðvum (sjá hér).

1890 Þorlákur sem ferðaðist að jafnaði einu sinni á ári til Englands. Þar náði hann sér í myndasyrpur. Árið 1890 keypti hann litaða myndasyrpu um "Ferðir Stanley í gegnum hið myrka meginland Afríku". Á frummálinu hét syrpan, sem taldi 29 myndir, Stanley in Africa og var gefin út af York & Son í Lundúnum (syrpan er að hluta til varðveitt í dag sjá hér). Þorlákur flutti einnig skýringafyrirlestur um Henry Stanley og sömuleiðis lét hann yrkja og sérpenta kvæði um hetjudáð kappans, sem jafnan var sungið þegar myndirnar voru sýndar. Drápan var einnig skrautritað og sendi Guðbrandur hana til Stanleys sem þakkaði honum með því að senda af sér áritaða ljósmynd: Drápan hljóðar svo:

Stanley var aðalhetjan skuggafólksins í Reykjavík árið 1890. Svona sigli hann gegnum tjaldið inn í huga fólks á Hótel Íslandi í umboði Þorláks Ó. Johnson. Kannski hefur Þorlákur einnig boðið upp á Livingstone, get ég gert mér í hugarlund. Hér er mynd af seríu með honum. Svona gætu myndir Þorláks hafa litið út, þegar þær bárust frá Englandi.

Skemmtanir fyrir fólkið

1891 Víða var farið í þessum sýningum Þorláks. Í auglýsingu í Ísafold fyrir sýningar Þorláks árið 1891 má lesa:  

„Skemmtanir fyrir fólkið":..Vjer höfum farið í kring um hnöttinn . . . Vjer höfum komið og sjeð orustur og vígvelli í egipzka stríðinu . . . ferðast víðsvegar um vort söguríka og kæra föðurland . . . Og nú, kæru landar, opna jeg fyrir yður enn nýja veröld, með nýjum myndum..." Skugginn í speglinum Kenn mér.

Tilgangur Þorláks með myndasýningunum sínum var að skemmta og fræða, enda var það hugsunin á bak við framleiðslu þeirra á Bretlandseyjum. Þorlákur lýsti þessu einni í annarri auglýsingu þann 2. desember 1891:

"Víða um hinn menntaða heim er nú farið að sýna (eins og ég geri) myndir af borgum, löndum, listaverkum, merkum mönnum, dýrum o.fl. Er slíkt nú að fara mjöð í vöxt, einkum á Englandi, Frakklandi og í Ameríku. Í flestum landfræðifélögum og öðrum menntafélögum til fróðleiks og skemmtunar, þar sem iðulega eru haldnir fyrirlestrar um alls konar fróðleik. Eru slíkar fyrirlestrar um alls kyns fróðleik. Eru slíki fyrirlestrar skýrðir með skuggamyndum, er hlýtur að gera efnið bæði fróðlegra, skemmtilegra og minnisstæðara í hugum manna. Fæstir af oss hafa ráð á að ferðast um heiminn og sjá alla þess undrahluti, en flestir hafa ráð á að afla sér slíks fróðleiks fyrir fáeina aura með því að sækja slíkar myndasýningar. Ég hef nú um nokkur undanfarin ár flutt landa mína, er sótt hafa slíkar sýningar, víðs vegar ... ... Hver getur neitað því, að í þessu sé talsverður fróðleikur og það svo ódýr, að flestir geti veitt sér hann; að verja fáeinum stundum á hinum löngu vetrarkvöldum til slíks ferðalags borgar sig vel fyrir hvern þann, sem kann að meta þetta rétt. Og nú, kæru landar, opna ég fyrir yður enn nýja veröld með nýjum myndum, sem koma með Lauru og sem ég sýni í stóra salnum á Hótel Ísland. Föstud. og laugard. 4. og 5. des. kl 81/2.

Fyrst

Keisaradæmið Kína og Kínverjar, [21 mynd víðs vegar úr Kína og úr Þjóðlífi Kínverja.] Hinn frægi hershöfðingi, Gordon, ævi hans og lífsstarf. [12 myndir og þær víða að, þar sem Gordon hefur verið.] Enn fremur í undirbúningi nýjar myndir frá London og hin skemmtilega ferð frá London til Rómarborgar og ferðir til Egyptalands í gegnum Súesskurðinn til Kaíró. Hver sýning endar með tveimur myndum af Ölfusárbrúnni.

Gordon allur. Þetta þótti Reykvíkingum örugglega merkilegt að sjá. Nokkrar myndir eru enn varðveittar úr álíka syrpu frá York & Son(sjá hér)

Nokkru áður eða 18. nóvember 1890 má lesa auglýsingu frá Þorláki:

Stór myndasýning af Íslandi. Hið stærsta myndasafn, sem nokkurn tíma hefur verið sýnt af landinu ... er ég með miklum kostnaði hef látið búa til - alls um 80 myndir."

Jólamyndir smáfólksins

Fyrir Jólin 1889 sýndi Þorlákur margar nýjar syrpur ætlaðar börnum eða smáfólkinu, eins og Þorlákur kallaði börn. Syrpurnar báru titla eins og Þrándur fer að veiða Björninn og þeirra hlægilegu aðfarir, Sólmundur gamli og Sesselja kelling hans að næturþeli að reyna að ná músinni sem hélt fyrir þeim vöku, Rakarinn og hundurinn hans Snati; Gvendur Ferðalangur, Hreiðrið hans Krumma og Tannpína. Þetta voru allt þýskar syrpur framleiddar af Wilhelm Busch.

Nú getur Fornleifur og þær barnalegu sálir sem lesa fræði hans séð það sem krakkar í Reykjavík horfðu á í Hótel Íslandi árið 1889. Upphaflega báru þessar syrpur þýska titla ein og Die wunderbare Bärenjagd, Die Maus, Der gewandte, kunstreiche Barbier und sein kluger Hund, Rabennest, (eða Raben-Nest) Der hohle Zahn

Það hefur nú verið eftir krökkunum í Reykjavík að hafa gaman að því að sjá rakara skera nefið af viðskiptavini sínu, og það rétt fyrir jólin.

Um Jólin 1898 sýndi Þorlákur einnig börnunum það sem hann kallaði "hreyfanlega mynd" Ekki voru það kvikmyndir eins og við þekkjum þær síðar, heldur skuggamyndir með ýmsum búnaði á myndinni eða við útskiptingu á líkum myndu, þannig að út leit fyrir að hreyfing væri á myndinni. Hann sýndi hreyfanlega mynd sem hann kallaði Grímuball barnanna í Mansion House í London og Björgunarbátinn.

Þorlákur hætti sýningum sínum 1892. Heilsu hans fór hrakandi um það leyti og var þessi glaði maður að mestu óvinnufær vegna einhvers konar þunglyndis til dauðadags árið 1917.

Þær myndaskyggnur sem Fornleifur festi nýlega kaup á á Cornwall, sem eru úr tveimur syrpum eru að öllum líkindum sams konar (ef ekki sömu) myndir frá Íslandi og Þorlákur Ó. Johnson var að sýna Reykvíkingum á 9. áratug 19. aldar. Myndasyrpur með ljósmyndum frá Íslandi voru seldar af minnsta kosti tveimur fyrirtækjum á Bretlandseyjum á 9. og 10. áratug 19. aldar. Í næstu færslum verður saga skyggnanna sögð, mynd fyrir mynd. Því miður hafa ekki allar þeirra fundist enn. En hugsast getur að allar myndirnar frá Íslandssyrpunum komi einhvern daginn í leitirnar. Hægt er að biðja, vona og jafnvel leita.

Er nema von að Beinólfur á Þjófminjasafninu gleðjist? Við segjum ekki meira - að sinni. 3. hluti kemur þegar hann er lagstur í gröfina.

Höfundur og sýningarstjóri: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (og Fornleifur)

Ísland í töfralampanum 1. hluti

Ítarefni:

Lúðvík Kristjánsson: Úr heimsborg í Grjótaþorp: Ævisaga Þorláks Ó. Johnson. Fyrra bindi. Skuggsjá.

http://www.luikerwaal.com/

http://www.magiclantern.org.uk/

http://www.slides.uni-trier.de/index.php

http://www.dickbalzer.com/

Sigmundur lögleysa

Nú er komið í ljós, að svo óeðlilega hafi verið staðið að gerð fýsileikaskýrslu Capacent og lagafrumvarps í tengslum við það varðandi fyrirhugaðan samruna Þjóðminjasafns og Minjastofnunar (sjá hér í færslu Fornleifs í gær), að brotin hafa verið lög landsins. Sigmundur Davíð forsætisráðherra, sem einnig vill vera minjaráðherra, og samstarfskona hans á Þjóðminjasafni virðast alls ekkert siðgæði hafa.

Framkvæmdastjóri Minjastofnunar, dr. Kristín Sigurðardóttir, sem sat í stýrihóp þeim, hvers vinnu Capacent byggði skýrslu sína á, fékk ekki skýrsluna fyrr en sl. mánudagskvöld (22. febrúar) eftir að skýrslan var kynnt fyrir starfsmönnum Þjóðminjasafns í fyrirlestrarsal safnsins. Minjastofnun sendi þá þessa stuttu en ódagsettu yfirlýsingu þann. 22. febrúar.

Nú er lagafrumvarpið, sem talað var um í skýrslunni, einnig komið í loftið, og greinilegt er að stýrihópurinn hefur ekki komið að því verki. Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður hefur greinilega fengið að skrifa einræðisyfirlýsingu sína ein og óstudd.

Hér er SDG hugsanlega búinn að fá sér Virtual Antiquarian og gefur fimm daga (og tveggja vinnudaga) frest til að gera athugasemdir við lagafrumvarpið. Ég tók mér rúmar 20 mínútur í að sjá að frumvarpið er veruleikaskert spil Margrétar Hallgrímsdóttur og Sigmundar Davíðs, þar sem niðurstöður hafa verið ákveðnar fyrirfram.

Hvað er frestur?

Svo er gefinn frestur!, til að skila athugasemdum við frumvarpið sem sumir hagsmunaaðilar fengu ekki fyrr en í gær, 24. febrúar. Fresturinn er til 29. febrúar.

Hvers konar stjórnskipulag er eiginlega á Íslandi? Er frumstætt fólk, illa gefið og ósiðmenntað við völd? Ég fæ ekki séð annað. Það er logandi klárt.

Þetta ferli er eins og í landi þar sem glæpalið stjórnar. Isis gefur jafnvel lengri fresti áður þeir skera á háls. Putin er "large" í samanburði við þessa íslensku nánaglaóstjórn.

Þessi lagafrumvarpstillaga er ríkistjórn landsins til háborinnar skammar og starfshættir þjóðminjavarðar ættu að kalla á brottvikningu hennar úr starfi, nú þegar. Konan er að mínu mati óhæf til starfans - til annars en að valda usla og leiðindum, og það jafnvel fyrir utan Þjóðminjasafnið.

Þetta er orðinn svo mikill farsi og forsætisráðherra til vansa að nú verður stjórnarandstaðan öll að taka í taumana og kynna sér þetta mál og stöðva lögleysuna. Sjálfstæðisflokkurinn, sem mestan þátt átti í að Fornleifavernd Ríkisins og síðar Minjastofnun Íslands varð til og málaflokkur sem Þjóðminjasafn gat aldrei valið var settur á hendur hæfara fólks sem gerði betur, verður einnig að stöðva sorgarleikinn.

Þetta rugl í forsætisráðherra og nánasta samstarfsmanni hans, Margréti Hallgrímsdóttur, verður að koma í veg fyrir. Afturhvarf til óstjórnarinnar á Þjóðminjasafni fyrir aldamót (að undanskildum stjórnarárum Guðmundar Magnússonar á Þjóðminjasafninu) væri óbærilegt. En það gerist með þessum furðulega samruna sem öllum vélum Margrétar og Sigmundar er stímt á. Brátt falla þó vígin.

Norðmenn eru sögulaus þjóð

og það háir þeim greinilega svo mjög að þeir eru nú farnir að fjöldaframleiða Flateyjarbók með teikningum eftir teiknisögulistamann, sem myndskreytir í sunnudagaskólastíl, sem hann mun hafa alist upp í ef trúa má Herópinu norska hér á árum áður (sjá hér). Hallelúja og amen!

Í fréttum Stöðvar 2 í gær mátti sjá nokkur verk Anders Rue Kvåle (myndin efst er af honum). Meðal annars má sjá norska kletta á Lögbergi. Þetta eru kjánalegar klisjur sem minna á sunnudagaskólamyndir amerískra sértrúarsafnaða.

Kerlingarnar með skuplurnar frá 8. áratugnum eru greinileg enn sexí í þessum "víkingalistiðnaði". Indíánarnir á Vínlandi eru hrein fjarstæða. Víkingalistamaðurinn Andrés hrjúfi frá Hváli hefði gert sjálfum sér og öðrum greiða ef hann hefði haft Íslandskort sér við hlið. Þá hefði ekki gosið í Vestmannaeyjum árið 1000 eins og á þessari mynd:

Í myndefninu fer "den konstruktive sagakritikken" hans Þorgríms frá Tittlingastöðum (Torgrim Titlestad) út um þúfur og víðan völl. Fornleifafræði, listfræði og lágmarks heimildagagnrýni virðist lítt geðjast prófessornum úr Stafangri. Eins og öllum má vera ljóst er Flateyjarbók uppspuni einn, ritaður af landeyðum til að komast í mjúkinn hjá norskum herrum. Alltaf sama sagan. Það sem nú hefur verið prentað í Noregi, og ber sama nafn og öndvegisrit okkar, er nútíma glansmyndasafn sem líklegast hefði glatt meðlimi "Hirðarinnar" í Norsk Nasjonal Samling meira en nokkra aðra. Þessi útgáfa er tær tímaskekkja!

Norðmenn fá að kjassa Flateyjarbók

Mér til mikils hryllings eru greinilega enn til Íslendingar sem setja öll lög og reglur úr sambandi til að þjónkast við duttlunga erlendra manna sem hafa áhuga á Íslandi. Meðan íslenska þjóðin hefur vart fengið að sjá Flateyjarbók nema ljótum kassa við Suðurgötu, og um tíma í öðrum kassa við Hverfisgötu, sem ekki var gætt nógu vel fyrir Forstöðukonu Árnastofnunar, svo hún lét fjarlægja handritin sem voru í vörslu annarrar forstöðukonu - þá getur norskur klisjumyndaframleiðandi og sagnfræðingur, sem hefur fengið einhverja flugu, fengið að hampa okkar rómaða menningararfi án þess að hafa hanska, líkt og einhver vergjörn norsk smástelpa sem fær að flaðra upp um Justin Bieber.

Fyrr má nú fyrr vera. Íslendingar eru fífl, enda flestir komnir af Norðmönnum. Það er ættarsvipur á mörgu. Nú má búast við halarófu af fólki sem kemur til landsins til að láta mynda sig með Flateyjarbók. Það liggur við að maður segi: Handritin aftur til Kaupmannahafnar!!!

Þorgrímur úr Ballarkoti fékk líka að handfjatla menningararfinn í Þjóðmenningarhúsinu. Kannski var þetta tilefnið til þess að bókin var tekin þaðan í fússi af Guðrúnu Nordal? Eitthvað yrði nú sagt ef ég vippaði mér upp í Oseberg-skipið á skítugum skónum með tilvísun til þess að formóðir mín, Sigríður Svarta, hefði verið heygð í því. Ætli ég fengi ekki svítu við hliðina á berserknum Breivík fyrir slík helgispjöll?

Bróðir Thors

Thor Jensen, ættfaðir Thorsaranna, átti 11 systkini og þar af fjögur hálfsystur. Einn bróðir Thors var líka vel gefinn piltur eins og Thor og komst á spjöld sögunnar líkt og hinn framtakssami bróðir hans á Íslandi. Hann hét Alfred J. Raavad (síðar stafað Råvad; Sjá ljósmynd til vinstri). Alfred breytti eftirnafni sínu árið 1880, enda Jensen bara nafn fyrir venjulegt alþýðufólk. Alfred fæddist árið 1848 og var því töluvert eldri en Thor, sem fæddist árið 1863. Faðir þeirra var Jens Christian Jensen múrarameistari og móðir þeirra hét Andrea Louise Martens.

Alfred Jensen Raavad

Alfred starfaði í Danmörku og Bandaríkjunum (þar sem hann kallaði sig Roewade). Hann var sæmilega vel þekktur fyrir nokkrar byggingar beggja vegna Atlantsála, en sömuleiðis fyrir áhuga sinn og skrif um borgarskipulag, sem hann byrjaði að sýna áhuga í Bandaríkjunum. Hann varð t.d. fyrstur manna til að teikna skipulag Reykjavíkur, þar sem hann hugsaði sér einhvers konar Akropolis stjórnsýslunnar og "aðalsins" í Öskjuhlíðinni.

Íslenskur arkitekt, Hilmar Þór Björnsson, sem oft skrifar áhugaverðar greinar um byggingalist fyrir alþýðuna á bloggi sínu á Pressunni, hefur haldið því fram, að Alfred J. Raavad hafi aldrei notið sanngirni þegar seinni tíma menn útmældu heiður fyrir landvinninga í byggingarlist og bæjarskipulagi (sjá hér, hér og hér).

Hilmari Þór telst svo til, að Alfred J. Raavad hafi fyrstur stungið upp á fingraskipulagi stór-Kaupmannahafnar, sem löngum hefur verið kennt við Peter Bredsdorff og Steen Ejler Rasmussen og talið að þeir hafi átt heiður að því þegar þeir kynntu það árið 1947. Hilmar Þór álítur að Raavad hafi ekki notið heiðursins vegna þess að hann hafi verið gyðingahatari. Þarna held ég að Hilmari Þór förlist byggingalistin í sagnfræðiathugunum sínum, því þetta er einfaldlega ekki rétt og meinloka og óhugsuð samsæriskenning í besta lagi.

Þó svo að Alfred J. Raavad hafi verið svæsinn gyðingahatari, félagi í Foreningen til Fremmedelementers Begrænsning, sem síðar var gefið nýtt nafn (Dansker Ligaen), þá var gyðingahatur svo rótgróið í löndum Evrópu á fyrri hluta 20. aldar, þar með talið Danmörku, að lítið var eftir því tekið, nema hjá þeim sem fyrir því urðu. Íslendingar flestir geta ekki gert sér grein fyrir því hatri. Það var því ekki Raavad sem var fórnarlamb, heldur fólkið sem hann hataði.

En nú er það einu sinni svo, að gyðingar stjórna ekki ritun sögunnar í Danmörku eða almenningsáliti. Gyðingar höfðu ekki og hafa aldrei haft þau völd í Danmörku, að skipa mönnum sess í sögunni og gera minna úr verkum þeirra til að hefna haturs í garð gyðinga.

Hvaðan Hilmar Þór hefur þess þvælu, veit ég ekki. Hún sýnir frekar fordóma í garð gyðinga en vitsmunalega þanka. Vona ég svo að þessu upplýstu, að fólk sem hugsanlega enn telur Thorsaranna gyðingaættar, fari að taka sönsum, þegar þeir frétta af þessum skoðunum ættingjanna í Danmörku.

Tiltölulega nýlega birtist bók eftir Anne Sofie Bak um Gyðingahatur í Danmörku og þá fyrst var aftur farið að minnast á gyðingahatur Raavads og ýmissa annarra þekktra manna manna í Danmörku. Þess er greinilega getið í yfirlitsverkum og alfræðiritum í Danmörku að hann eigi heiðurinn eða réttara sagt hugmyndina að framtíðarskipulagi stór-Kaupmannahafnar áður en Ejler Rasmussen og Bredsdorff nýttu sér hugmyndir hans. Sá heiður hefur aldrei verið tekinn af Alfred Raavad, hvorki af gyðingum með "öll þeirra völd", né öðrum. 

Þessi bygging, sem Raavad teiknaði með öðrum í Chicago, líkist engum byggingum sem hann skildi eftir sig í Kaupmannahöfn. Hún hafði heldur engin áhrif á Guðjón Samúelsson.

Teiknaði hús fyrir Íslending af gyðingaættum

Máli mínu til stuðnings verð ég að nefna 20 blaðsíðna ritling þann er Alfred birt árið 1918 og sem út var gefinn hjá Høst og Søn í röðinni Dansk-Islandsk Samfunds Smaaskrifter / 1. Bæklingurinn var tvítyngdur og kallaðist á íslensku Íslensk Húsgerðarlist (Hilmar Þór fer rangt með nafnið og kallar bæklinginn "Íslensk Húsagerðarlist") og á dönsku Islandsk Architektur. Bæklingurinn var gefinn út fyrir tilstuðlan manns af íslenskum ættum og gyðinglegum. Það var enginn annar en Aage Meyer Benedictsen (1866-1927), sem ég hef greint frá hér, hér og hér.

Aage var í móðurlegg kominn af íslenskum og dönskum kaupmönnum, en faðir hans Philip Ferdinand Meyer (1828/9 -1887) var gyðingur sem snerist til kristni og kallaði sig síðan Johan Philip Ferdinand Meyer. Meyer, sem lifði framan af tiltölulega áhyggjulausu lífi þökk sé auðlegð föður hans, byggði sér sumarhús árið 1912, sem enn stendur. Hann kallaði húsið Videvang (Víðavang), og er húsið nærri bænum Videbæk á Jótlandi og í dag í eigu austuríska milljónamæringsins og Vínarbarnsins  Kurt Daell (f. 1940,hann hét upphaflega Kurt Hauptmann) síðasta eiganda Daells Varehus í Kaupmannahöfn. Uppeldisdóttir Aaage Meyer Benedictsens og konu hans Kari ól upp tvö börn frá Austurríki. Nokkrum árum eftir að húsið var byggt hafði Aaage áform um að byggja annað hús í íslenskum stíl. Hafði hann samband við Alfred J. Raavad, sem skömmu áður hafði verið á Íslandi og farið með bróður sínum til Bandaríkjanna (sjá um þá ferð hér í prýðis grein Péturs heitins Péturssonar) og voru þeir báðir Aage og Alfred félagar í Dansk Islandsk Samfund.

Meyer Benedictsen hafði í hyggju að byggja sér "Ráðmannsíbúð" með kirkju og "Klukkuhliði", sem Raavad birti teikningar af í ritlingi sínum. Meyer Benedictsen fékk einnig teikningar frá Raavad og eru þær í skjalasafni Meyer Benedictsens í Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn (sjá efst og hér fyrir neðan). Því miður varð ekkert úr þeirri byggingu, og ég veit ekki af hverju, en tel sennilegt að Aage hafi skort fjármagn til þeirra.

Þegar yfirlýstur gyðingahatari eins og Alfred J. Raavad, frændi Thorsaranna á Íslandi, gat unnið með Meyer Benedictsen og öfugt, er kannski of mikið gert úr gyðingahatrinu í karlskömminni honum Alfred.

Kirkja sem Meyer Benediktsen vildi reisa. Stal Guðjón þessu frá Alfred Raavad? Ekki man ég eftir því.

Var Guðjón Samúelsson hugmyndaþjófur?

Hilmar Þór Björnsson gerið því líka skóna, að Alfred J. Raavad hafi ekki hlotið þann heiður á Íslandi sem honum bar, og telur Guðjón Samúelsson hafa leitað of fjálglega smiðju Raavads án þess að Raavad fengi neinar þakkir fyrir. Þar á meðal telur Hilmar Björn að Guðjón hafi sótt um of í smiðju Raavads og megi það t.d. sjá á teikningum Raavads að Ráðsmannsíbúðinni.

Ekki var það þá vegna þess að Raavad var gyðingahatari. Ég get vissulega samþykkt að Guðjón hefur greinilega lesið ritling Raavads um íslenska húsgerðarlist, en hvort það var meira en það, stórefa ég. Raavad byggði engin hús í "islandica stíl" með burstum og slíku í Danmörku og það þarf að rökstyðja það vel, ef einhver sér svip með húsum Guðjóns á Íslandi og húsum Raavads í Danmörku eða Bandaríkjunum. Burstahús Guðjóns svipar ekkert til tillögu Raavads að Íslandshúsi gyðingaafkomandans Meyer Benedictsens frá 1917.

Arkitektar leita svo sem oft í smiðju starfsbræðra sinna án þess að geta þess og það er mönnum oft efni í margar, langar og leiðinlegar ritgerðir (sjá hér og myndirnar hér fyrir ofan). Maðurinn er í eðli sínu hópdýr og eftirherma (kópíisti) og langt er á milli þeirra sem fá nýju og stóru hugmyndirnar, og eru þeir sjaldan spámenn í sínu heimalandi. Hvað varðar bæjarskipulag Raavads fyrir Reykjavík, er hægt að sjá að ýmsar hugmyndir Guðjóns eru komnar frá Raavad. En Guðjón setti þó sinn Akropólis á Sólavörðuholtið en ekki í Öskjuhlíðina.

Alfred var vissulega merkilegur "Thorsari" og saga hans afar áhugaverð, nema hvað hann trylltist víst (stundum) þegar hann sá og heyrði gyðinga. En það gerðu menn og gera svo margir enn. Hatrið stendur oft lengur en rammgerðustu byggingar stórra arkitekta.

Ef til vill hefur hinn mjög svo rómaði Guðjón Samúelsson einnig leitað í smiðju Alfred Jensens Raavad. En við skulum þó aldrei útiloka að menn geti fengið sömu hugdettuna.

Grein þessi byggir eins og margar greinar höfundar á rannsóknum hans í Ríkisskjalasafninu í Kaupamannahöfn. Teikningarnar Raadvads af Ráðsmannsíbúð og kirkju er að finna í einkaskjölum Aage Meyer Benedictsens. Ljósmyndin af Aage Benedictsen Meyer er frá 1909 og er í eigu háskólans í Vilnius í Litháen.

Hér má lesa meira á Fornleifi um athafnasemi Alfreds Raavads í grein sem Fornleifur kallar Auðunnir 100 Dollarar.

Afar sérstakur saksóknari

Ég ritaði hér um daginn um nýja málverkafölsunarmálið, þar sem tvö málverk eftir Svavar Guðnason voru tekin í hald lögreglunnar í Kaupmannahöfn sama dag og bjóða átti upp málverkin hjá uppboðsfyrirtækinu Bruun Rasmussen.

Það sem Bruun Rasmussen var ekki tjáð nákvæmlega hvaðan ákæran kæmi, samkvæmt upplýsingum Niels Raben yfirmanni uppboða nútímalistar, og eigandi eins málverksins K.O. hefur heldur ekki fengið upplýsingar um hver hafi sett fram ákæruna, hafði ég samband við Ríkislögregluna á Íslandi. Þar sagði mér lögfræðingur, að Embætti sérstaks saksóknar að Skúlagötu 17 í Reykjavík væri það embætti sem sæi um þetta mál og hefði sett fram kæruna sem leiddi til þess að lögreglan í Kaupmannahöfn lagði hald á tvö málverk.

Er ég hafði samband við Sérstakan saksóknara í dag var mér tjáð að Ólafur Þór sérstakur saksóknari sæi um þetta fölsunarmál ásamt embættismanni hjá embættinu sem heitir Sveinn. Þeir voru fara á fund og gátu því ekki svarað erindi mínu, sem ég býst við að þeir svari skriflega og hafa þeir fengið erindið.

Spurning mín til embættisins er einfaldlega sú: Hvernig ákæra frá forverði við Listasafn Íslands, sem séð hefur málverk á netinu og slær því fyrirvaralaust út að það sé falsað, verði mál sem sérstakur saksóknari og Lista Sveinn starfsmaður hans taka að sér að kæra í og krefja lögregluyfirvöld í Danmörku gegnum NORPOL að gera upptæk. Ég fæ alls ekki séð af lögum nr. 135/2008, að það sé í verkahring Sérstaks saksóknara að rannsaka meintar málverkafalsanir. Sjá hér.

Hvað kalla menn rannsókn ?

Samkvæmt nýjum lögum (2014) um ráðstafanir gegn málverkafölsunum hefur Alþingi ályktað að fela "mennta- og menningarmálaráðherra að setja á laggirnar starfshóp skipaðan fulltrúum Listasafns Íslands, Myndstefs, Bandalags íslenskra listamanna, Sambands íslenskra myndlistarmanna, embættis sérstaks saksóknara, sem fer með efnahagsbrot, og mennta- og menningarmálaráðuneytis sem geri tillögur að ráðstöfunum gegn málverkafölsunum og skilgreiningu á ábyrgð hins opinbera í lögum gagnvart varðveislu þessa hluta menningararfsins. Þá fái hið opinbera frumkvæðisskyldu til að rannsaka og eftir atvikum kæra málverkafalsanir."

Þess ber að geta að slíkur starfshópur hefur ekki komið saman. Hins vegar hljóp embætti Saksóknara til nú eins og að verk látins íslensks listamanns væru í verðflokknum Picasso plus, og sala á meintri fölsun á verki hans (sem dæmt var falsað eftir að Ólafur Ingi Jónsson forvörður sá það á netinu/það var ranbsókn) væri brot sem setti efnahag Íslands í vanda. Það er eins dæmalaust vitlaust og þegar Bretar settu Íslendinga á hryðjuverkalistann. Vita menn hvað áætlað verð var á málverkinu á uppboði Bruun Rasmussen sem K.O. á Jótlandi setti á uppboð? Það eru skitnar 5350 € (40.000 DKK/825.000 ISK) Er ekki mikilvægara fyrir sérstakan saksóknara að setja bankafalsarana og bankaellurnar undir lás og slá?

Hvað haldið þið lesendur góðir? Er rétt að nota embætti sérstaks saksóknara til að eltast við hugsanlega fölsun í Danmörku, þegar embættinu ber fyrst og fremst að lögsækja menn sem settu Ísland á hausinn? Verk í eigu manns á Jótlandi, sem erfði verkið eftir foreldra sína sem voru þekktir listaverkasafnarar, sem keyptu málverkið árið 1994, getur vart hafa sett Ísland á hausinn árið 2008. En hvað veit ég?

Hvenær endar hin sér íslenska vitleysa? Vonandi verður sérstakur saksóknari eins duglegur við að lögsækja bankabófana og hann hefur verið í þessu nýupptekna fölsunarmáli. Fyrir nokkrum árum síðan var málverkafölsunarmálið talið eitt mesta og dýrasta mál landsins. Nú eru slík mál bara peanuts bæði hvað varðar stærð og kostnað.

Tvær falsanir af 900 ?

Fyrr í ár var samþykkt þingsályktunartillaga um ráðstafanir gegn málverkafölsunum. Ég skrifaði skömmu áður lítillega um málið hér á Fornleifi.

Í fyrradag kom svo upp enn eitt fölsunarmálið. Forvörðurinn Ólafur Ingi Jónsson hafði frétt af tveimur málverkum eftir Svavar Guðnason á uppboði hjá uppboðsfyrirtækinu Bruun Rasmussen í Kaupmannahöfn. Hann taldi sig þegar sjá, að um falsanir væri að ræða. Hann sendi um það greinargerð eða eitthvað þvíumlíkt til embættis Ríkissaksóknara, sem svo glæsilega tókst að klúðra fyrri fölsunarmálum með lagatæknilegu rugli. En nú átti greinilega að sýna röggsemi svo embættið sendi lögreglunni í Kaupmannhöfn tafarlaust beiðni um að koma í veg fyrir sölu málverkanna, því þau voru talin fölsuð.

Að morgni þess dags sem uppboðið átti að vera hafði lögreglan í Kaupmannahöfn samband við uppboðsfyrirtækið sem tók myndirnar af skrá, allt fyrir orð sérfræðings sem aðeins hafði séð ljósmyndir af málverkunum en ekki skoðað þær hjá uppboðsfyrirtækinu eða rannsakað. Þess verður þó að geta, að danska lögreglan vildi ekki gefa Bruun Rasmussen upp, hverjir hefði kært í málinu og hver héldi því fram að málverkin væru fölsuð. 

Ólafur Ingi Jónsson forvörður Listasafns Íslands.

 

Íslenskir fjölmiðlar hafa nokkrir greint frá málinu og út frá þeim fréttaflutningi má ætla að málverkin séu m.a. talin fölsuð, þar sem þau eru máluð með alkyd litum (akryl) og er því haldið fram í fjölmiðlum að slík málning hafi ekki verið framleidd fyrr en eftir dauða listamannsins, Svavars Guðnasonar (1934-1988).  Í fyrri málum hefur einnig verið haldið fram að undirskriftin, signatúrinn, sé ekki Svavars sjálfs og að myndirnar séu viðvaningslegar. Þar að auki var því fleygt fram í fjölmiðlum nú að málverkin sem síðast voru á uppboði Bruun Rasmussens væru líklega máluð eftir fyrirmyndum.

Málverkin keypt árið 1994

Af uppboðsgögnum, sem því miður voru dregin til baka, má sjá úr hvaða safni ein myndanna var. Það voru hjón á Jótlandi sem voru þekkt fyrir listaverkasafn sitt. Dönsk listasöfn höfðu haldið sér sýningar á hlutum þess safns.  Sonur þeirra erfði öll listaverkin að þeim látnum. Eins og einn sýnandi verka foreldra hans sagði, þá var hann dreginn með á sýningar og listasöfn allan sinn barndóm, settur á baksætið í bílnum með bunka af Andrés Andarblöðum, meðan foreldrarnir keyptu inn listaverk og þræddi öll listsöfn hins siðmenntaða heims með hann á aftursætinu. Hann selur nú þessi verk sem hann hefur engan persónulegan áhuga á.  

Ég hafði samband við K.O. son hjónanna og hann var undrandi að heyra að mynd hans hefði verið tekin af uppboðinu og að hún væri nú í vörslu lögreglunnar í Kaupmannahöfn. Hann á kvittun fyrir kaupum málverkanna og voru þau keypt af foreldrum hans af galleríi í Grønnegade í Árósum 1994.

Vilhjálmur Bjarnason veit eitthvað sem Bruun Rasmussen veit ekki

Vilhjálmur Bjarnarson alþingismaður, einn þeirra sem setti fram þingsályktunartillöguna sem fyrr er nefnd, hélt því fram við RÚV í gær (24.9.2014) að honum væri "kunnugt um það að Bruun Rasmussen hafði vísbendingar um það áður að verkin væru fölsuð. Þannig að það var ósköp einfalt að leita þessara leiða. " Þetta bar ég í morgun undir Niels Raben hjá Bruun Rasmussen, sem sagði það af og frá. Hann hefði ekki vitað né haft neinar vísbendingar um að verkin væru hugsanlega fölsuð fyrr en hann fékk erindi frá Kaupmannahafnarlögreglunni, sem ekki vildi gefa upp hver á Íslandi kærði myndirnar sem falsanir.

Vilhjálmur Bjarnarson verður að skýra þessi orð sín, og nú er líklega komið að því að framkvæma aðrar "rannsóknir" en að dæma út frá ljósmyndum á vefsíðum. Það stenst einfaldlega ekki fræðilega og maður leyfir sér að lýsa furðu á vinnubrögðum Ríkissaksóknara, þó það sé greinilega komið í tísku af öðrum sökum.

Þáttur Ríkissaksóknara

Ég á mjög erfitt með að skilja, hvernig hægt er að fá Ríkissaksóknara að aðhafast nokkuð í máli nema að fyrir liggi einhvers konar rannsókn, t.d. ferð Ólafs Inga til Uppboðshúss Bruun Rasmussens í Bredgade í Kóngsins Kaupmannahöfn, þar sem hann hefð getað skoðað myndirnar gaumgæfilega. En það eru greinilega ekki venjulegar aðferðir Ólafs Inga eða stofnunar þeirrar sem hann vinnur fyrir. Eins má furðu sæta, að sú deild lögreglunnar í Kaupmannahöfn sem gerði verkin upptæk sl. þriðjudag hafi ekki viljað upplýsa hver hafi sett fram ákæru og á hvaða grundvelli. Þar með hefur danska lögreglan líklegast brotið dönsk lög segir mér lögfróður vinur minn.

Lesendur Fornleifs muna kannski eftir furðumyndunum 24 sem Ólafur Ingi sagði hollenskar og frá 17. öld. Þær voru nú ekki hollenskar og eru frá 18. öld og eru líklegast málaðar af Sæmundi Hólm, fyrsta Íslendingnum sem gekk á listaakademíu. Ólafur hélt meira að segja lærðan fyrirlestur á Listasafni Íslands um hollensku málverkin áður en ég sýndi fram á annað og meira, sjá hér og hér.

Enn er ég ekki búinn að sjá neinn rökstuðning frá Ólafi Inga Jónssyni fyrir yfirlýsingum hans um að 900 falsanir séu í umferð. Vissulega hafa verið falsanir í umferð á Íslandi, og dreg ég það ekki í vafa, en það gefur mönnum ekki "veiðileyfi" á listaverkasala og uppboðshús ef haldbærar sannanir liggja ekki fyrir. Enn hef ég ekki séð efnagreiningar eða lærðar greinar eftir Ólaf forvörð. Er ekki komin tími til fyrir Listasafn Íslands að gefa það út?  Er hægt að tjá sig um málverkafalsanir án þess? Er nóg að mæta með sjónvarpsmenn í gallerí, eins og Ólafur hefur gert í Reykjavík, og heimta að fá að rannsaka verk í beinni útsendingu. Hvað varð um hinn undirbyggða grun, svo ekki sé talað um grunninn?

Þegar Matthíasi var hent á haugana

Nú ætla ég að segja ykkur ljóta, íslenska sögu. Áður hef ég sagt hluta hennar þegar ég greindi frá landakorti sem henda átti út á Þjóðminjasafni í byrjun tíunda áratugar síðustu aldar. Kortið, einblöðung, sem prentað var á þunnan dagblaðapappír, átti upphaflega Matthías Þórðarson þjóðminjavörður. Þegar skjala- og einkasafn hans var skráð á Þjóðminjasafninu fyrir rúmum 20 árum var á algjörlega óskiljanlegan hátt ákveðið að farga ýmsu úr einkasafni Matthíasar sem ekki þótti ástæða til að geyma á Þjóðminjasafninu.

Matthías safnaði öllu, t.d. öllum aðgöngumiðunum sínum í Tívolí til fjölda ára. Þeir voru einnig meðal þess sem þjóðminjavörður ákvað að farga í byrjun 10. áratugar síðustu aldar (sjá mynd efst). Matthías fékk líka mikið af rituðu máli frá háttsettum nasistum í Þýskalandi, sem stundum var áritað af höfundum. Svo mikið var af þannig bleðlum í því sem Þjóðminjasafnið henti út á tveimur pöllum á haugana, að vart verður í framtíðinni hægt að sjá að Matthías hafi verið hallur undir hakakrossinn eins og svo margir kirkjuræknir menn gátu verið á Íslandi. Að mínu mati heillaðist Matthías mjög af þýskri menningu, en var einnig veikur fyrir nasismanum eins og margir Íslendingar, sem ekki sáu í gegnum hatrið og helstefnuna.  

Þegar persónulegri söfnunargleði Matthíasar Þórðarsonar var kastað á haugana var ég kominn með annan fótinn inn á Þjóðminjasafnið, og fékk leyfi þjóðminjavarðar í snarheitum að tína smáræði úr því "rusli" sem hent var úr geymslum Matthíasar Þórðarsonar, áður en því var hent inn í sendibíl. Meðal þess sem ég tók var kortið. En ég tók einnig sýnishorn af Tívolí, sirkusprógrömmum og nasistableðlum. 

Matthías átti mikið af sérritum úr Völkischer Beobachter (Das deutsche Weltblatt im Kampfe gegen Alljuda) og frá Ahnenerbe-stofnun SS, sem "vinir" hans í Þýskalandi sendu honum. Þetta var nú í raun eins konar sirkusblað.

 

Matthías var ekki nasisti, heldur þjóðernissinni af gamla skólanum, sem elskaði danska menningu og síðar þýska. Hér er hann (lengst til hægri) í fánanefndinni.

Matthías í leðurjakka og með hvítt kaskeiti sýnir fólki mannabein í kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal árið 1939, þar sem hann stóð fyrir rannsókninni. 

 

 

Eyðilegging Þjóðminjasafns á menningararfinum

Ímyndið ykkur hve mikið hefur verið eyðilagt af minjum um þá menningu sem ríkti á dansk-íslenskum heimilum í Reykjavík í byrjun 20. aldar. Hugsið ykkur hve mikilvægur þessi efniviður hefði verið þegar fólk fór loks að asnast til að rannsaka stöðu Dana og áhrifa danskra og annarra menningarstrauma á Íslendinga og Dani á Íslandi á 20. öld. Nýlega las ég um doktorsritgerð Írisar Ellenberger um þau málefni. Henni hefði ugglaust þótt bitastætt að komast í það efni sem sýndi áhuga Íslendinga á danskri skemmtanahefð snemma á 20. öld, en sem Þjóðminjavörður og safnstjóri Þjóðminjasafnsins létu henda á haugana.

Í þessu tilfelli var kastað á glæ einstakri heimild um fólkið sem menntaðist í Danmörku, sem fór til Hafnar til að ná sér í menningarauka. Þetta var fólkið sem ferðaðist á Gullfossum. Það var auðvitað ekki öllum gefið, en þessi menning var mikilvægur þáttur af menningarsögu Íslendinga. Matthías, sem um skeið var kvæntur danskri konu, Avilde Marie Jensen, hafði safnað saman sögu sinni í Kaupmannahöfn frá lokum 19. aldar og byrjun þeirrar 20, og fyrri konu sinnar. Því var kastað á glæ fyrir skammsýni Þórs Magnússonar Þjóðminjavarðar.

Matthías var í Tivolis Glassal þann 5. september 1903, á 60 ára afmæli Tivolis. Líklega hefur hann einnig hlustað á Harmoniorkesteret, sem mynd var af í skrá yfir Tivolis 60 Aars Jubilæums Fest, sem hann tók með sér til Íslands.

Kanahatrið efldi Danahatrið

Þjóðernishyggja vinstrimanna sem blossaði upp eftir síðara stríð, eða þegar bandarísk herlið kom aftur til að koma upp herstöð, olli á furðulega hátt ímugust á öllu dönsku. Keltamanían fékk byr undir báða vængi. Það komst í tísku að vera kelti en ekki einhver Skandínavi, sem bara höfðu verið Íslendingum til vansa síðan 1262.  Aftur var farið að kalla Dana Bauni og Baunverja. Þjóðviljinn kepptist við að skíta allt danskt út og hamra á gömlum mýtum um stjórnartíð Dana á Íslandi. Herinn átti að vera álíka slæmur ef ekki verri en stjórnartíð Dana, og að sögn nýþjóðernissinnanna, sem trúðu frekar á Kreml en kapítalista, var bandarískur her hið nýja ok sem Íslendingar kölluðu yfir sig rétt eftir að þeir höfðu losað sig undan Dönum. Samlíkingar milli varnaliðs og meints oks Dana á Íslendingum komst í tísku. Þetta hugarfar smitaði langt út fyrir hugarheim þeirra sem notuðust við barnalegar þjóðernisklisjur líkt og Þjóðviljinn notaði óspart.

Á fundi þjóðminjavarða í Borgarnesi árið 1994, þegar minjar um síðari heimsstyrjöld á Norðurlöndunum voru m.a. á dagsskrá, hélt Þór Magnússon eintal um hvel lítils virði honum og Íslendingum þættu herminjar á Íslandi. Ég var ritari fundarins, og man að ég var að springa úr skömm. Augnagotur annarra Þjóðminjavarða sýndu mér líka, að menn voru forviða yfir áhugaleysi Þórs Magnússonar á stríðsára- og hernámsminjum á Íslandi. Ég greindi eftir fundinn þjóðminjaverði Dana, Olaf Olsen, frá því hvernig Þór hefði leyft að varpa nasistableðlum og öðrum afrakstri söfnunargleði  Matthíasar Þórðarson á öskuhaugana. Ég vil ekki hafa það eftir sem Olaf Olsen, fyrrv. prófessor minn, sagði um fyrrv. þjóðminjavörð okkar.

En hér við þessa færslu sjáið þið úrval af þeim nasistaáróðri sem mér tókst að bjarga úr hrúgum þeim af ritum og bæklingum sem varpað var í tvö stór trog eða kassa, sem komið hafið verið fyrir á brettum. Mikið var af nasistaáróðri. Ég man eftir úrklippu, sem ég tók því miður ekki fyrir litarefni "Nationalbraun" sem men gátu keypt til að lita skyrtur sínar. Ef til vill hefur Matthías verið að velta fyrir sér að kaupa slíkan "taulit" til að vera í rétta tauinu þegar hann tók á móti "fræðimönnum" nasista sem ólmir vildu koma til Íslands.

Öllu þessu var lyft upp í sendibifreið og ekið á haugana. Ég sársé eftir að hafa ekki beðið sendibílstjórann um að aka þessu "drasli" heim til foreldra minna.

 

"Handritin heim", en dönsk-íslensk menningarsaga er sett haugana.

Á menningararfurinn á Íslandi aðeins að vera "hreinræktaður"? Það er þörf spurning handa Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni, manninum sem í dag stýrir öllum menningararfinum úr ráðuneyti sínu. Hann situr einnig í forystu flokks sem notar hatur lítils hluta þjóðfélagsins í garð trúar- og minnihlutahópa til að snapa sér atkvæði í sveitarstjórnarpólitíkinni. 

Það hefur líklega ekki farið framhjá ykkur, en aðrir en skyldleikaræktaðir heimalningar hafa búið á Íslandi og gefið íslenskri menningu mikið og stundum meira en þeir sem vart migu út yfir hreppamörkin.