Falskir Íslendingar í Þýskalandi árið 1936

Árið 1936 steig á fjöl frekar fölleitur leikflokkur í München. Leikflokkurinn kom fram á mörkuðum, kabarettum og á leikvöngum á Oktoberfest, þar sem þeir klæddust eins konar fornaldarklæðum. Íslenskur læknir, Eyþór Gunnarsson (1908-69), (afi Péturs súperbloggara Gunnarssonar), sem um þessar mundir var staddur í Þýskalandi, nánar tiltekið við nám og störf á eyrnadeild Háskólans í München, brá sér á kabarett og sá sýningu þessara listamanna. Eyþór Gunnarssyni ofbauð sýningin svo, að hann fór daginn eftir í danska konsúlatið í München og setti fram kæru vegna þessa hóps loddara sem sögðu sig vera Íslendinga.

Dr. Eyþór greindi frá því að flokkurinn kallaði sig "Eismännschen" (sem má víst útleggjast sem ísdvergar). Hann lýsti listamönnumum sem stríhærðu fólki með rauðleit augu. "Die ganze Aufmachung und die Primitivität der Darbietungen ist geeignet, bei den Zuschauern das isländische Volkstum herabzuwürdigen" var haft eftir íslenska lækninum. Ræðismaðurinn danski lét þegar rannsaka málið og skrifaði skýrslu, sem send var danska sendiráðinu í Berlín og utanríkisráðuneytinu í Kaupmannahöfn.

Rannsóknin leiddi í ljós, að um var að ræða 6 manna hóp og fékk ræðismaðurinn mynd af hópnum. Í ljós kom einnig að hópurinn kallaði sig ekki Eismännschen heldur Eismenschen (Ísfólk). Á kynningarspjaldi var sagt að hópurinn kæmi frá "Islands hohem Norden". Kynnir sýningarinnar tilkynnti hins vegar, að hér væri á ferðinni "blómaviðundur" frá Reykjavík. Það kostaði 10 pfenniga að sjá sýninguna. Ræðismaðurinn lét sig hafa það. Hópurinn kom svo fram á einföldu sviði og lék "Sunnuleiki" (Sonnenspielen), þar sem töfruð voru fram blóm svo að lokum varð úr blómahafinu Reykvískur blómagarður.

Eftir showið spurði ræðismaðurinn fyrirliða hópsins, hvort hann eða aðrir meðlimir væru í raun Íslendingar. Sagði fyrirliðinn, að foreldrar hans og forfeður hefðu verið Íslendingar, en að hann væri sjálfur Austurríkismaður. Hann bætti því við að allir í hópnum væru albínóar. Er kynnir sýningarinnar var spurður um uppruna hópsins, fór hann í fyrstu undan í flæmingi, en sagði að lokum að maður mætti ekki búast við neinni þjóðfræðilegri sýningu - það sem boðið væri upp á væru "Listir frá Norðurhöfum".

Ræðismaðurinn, sem greinilega hefur brosað út í annað munnvikið þegar hann skrifaði skýrslu sína, bætti við: "Sýning þessara albínóa gæti vel hugsast að gefa áhorfendum með litla þjóðmenningarlega þjálfun ranghugmyndir, en hins vegar verður að líta þannig á málið, að það er mjög lítill trúverðugleiki í sýningunni og að hana ber frekast að flokka undir töfrasýningu." Ræðismaðurinn lauk bréfi sínu til sendiráðsins í Kaupmannahöfn með því að skrifa: "Skylduð Þér, þrátt fyrir það sem fram er komið, óska eftir því að ég hafi samband við tilheyrandi yfirvöld hér í bæ, þætti mér vænt um að fá skeyti þar að lútandi."  H.P. Hoffmeyer í danska sendiráðinu taldi ekki neina þörf að eyða meiri tíma ræðismannsins í erindi Eyþórs Gunnarssonar, sem móðgaðist yfir blómasýningu sex albínóa í München árið 1936.

Þetta á ekki að verða lærð grein, en þess má þó geta, að albínóar þóttu gjaldgeng viðundur fyrir sýningaratriði í fjölleikahúsum fyrr á tímum. Hér að neðan er mynd af "hollenskri" albínóafjölskyldu, Lucasie, sem sagðist vera komin af negrum frá Madagaskar. Hið rétta var að herra Lucasie var frá Frakklandi, kona hans frá Ítalíu og sonurinn var fæddur í Hamborg. Hinn heimsþekkti bandaríski sirkusmaður Phineas Barnum, flutti þau með sér til Bandaríkjanna árið 1857. 

Allar frekari upplýsingar um austurrískan albínóa, son íslenskra hjóna, eru hins vegar vel þegnar.

Þessi færsla birtist fyrst árið 2007 á www.postdoc.blog.is

Heimildir voru sóttar á Ríkisskjalasafni Dana.

 

Þið munið hann Jörund - eða hvað?

ATHUGASEMD 

5. desember birtist þessi frétt á Pressan.is. Þar er viðtal við Þjóðminjavörð um gripi á Þjóð-minjasafni Íslands, sem ég hafði haldið fram að hefði týnst,  og hefur mér að hluta til orðið á í messunni. Ég biðst velvirðingar á því að ég hélt að smámyndin af Jörundi Hunda-dagakonungi væri týnd, svo og stytta úr safni Jóns Sigurðssonar. Á 8. áratug  síðustu aldar var mér tjáð af nokkrum af hinum yndislegu gæslukonum safnsins, að postulínsstytta í safni Jóns hefði týnst, eins og ég lýsi hér á blogginu. Því miður kannaðist ég ekki við grein Ingu Láru Baldvinsdóttur í Árbók Hins íslenzka Fornleifafélags og vissi því ekki að smámyndin af "Jörundi" hafi verið í geymslu frá því snemma á 8. áratug síðustu aldar. En áður hékk hún í hliðarsal til norðvesturs af svo kölluðum fornaldarsal.

Hins vegar á ég bréfaskrif við fyrrverandi þjóðminjavörð og annan starfsmann fornleifa-vörslunnar sem leituðu til mín vegna týndra innsiglishringa frá Skálholti í Þjóðminjasafni Íslands, þó ég hafi aldrei skilið af hverju, þar sem ég var ekki starfsmaður safnsins þegar gripirnir týndust/hurfu. Vona ég að þeir hafi komið í leitirnar, en mér hefur aldrei verið greint frá því með óyggjandi hætti. Það gleður mig hins vegar, að loks sé komin opinber staðfesting á því að hin forna kinga úr kumlinu í Granagiljum, sem ég ritaði nýlega um, sé týnd og tröllum gefin, þótt ekki hafi verið greint frá því í 2. útgáfu af doktorsritgerð Kristjáns Eldjárns fyrir rúmlega 10 árum síðan, og heldur ekki annars staðar síðan kingan hvarf árið 1967.

Það er virðingarvert af Margréti Hallgrímsdóttur þjóðminjaverði að greina Pressunni frá öðru því sem miður hefur farið, en sem hún á engan hátt ber ábyrgð á.

Lengi var því haldið fram, að málverk eftir hinn heimsþekkta danska listmálara C.W. Eckersberg (1783-1853) sýndi Jørgen Jørgensen, sem við Íslendingar köllum jafnan Jörund Hundadagakonung.

Jörundur á Frederiksborgarsafni

Fyrir tveimur árum flutti danskur grúskari, Jørn Dyrholm að nafni, erindi um málverkið, sem talið er vera eftir Eckersberg, á þingi sagfræðingafélagsins á Íslandi um Hundadagakonunginn. Dyrholm telur hins vegar að myndin sé ekki eftir C.W. Eckersberg, heldur Hans Hansen (1769-1828). Myndin er heldur ekki af Jörundi, ef trúa má Dyrberg. Færði Dyrholm fyrir því sterk rök að maðurinn á portrettinu með tæru, bláu augun og rósrauðu kinnarnar, sem hingað til hefur verið bendlaður við Jörund, passaði ekki alveg inn í þá lýsingu sem Englendingar gáfu af sakamanninum Jörundi, sem var dökkhærður og með hnotubrún (hazel brown) augu. Því miður hef ég enn ekki séð neina grein eftir Jørn Dyrholm  um efnið, og gat ekki fundið hann í neinum skrám í Danmörku, er ég var að leita að honum til að reyna að spyrjast fyrir um útgáfu niðurstaðna hans. Hér má hins vegar lesa um erindi Dyrholms í Reykjavík.

 

Jörundur sem einu sinni hékk sem er í geymslu á Þjóðminjasafninu

Annað málverk er til af Jörundi, það er fróðir menn telja. Reyndar ætti ég frekar að skrifa, að það „var til". Málverkið, smámynd, hékk eftir 1948 í Þjóðminjasafni Íslands og bar safnnúmerið 18974. En Þjms. 18974 (Rétt númer er MMS 18974) hefur nú ekki hangið í langan tíma uppi á safninu. Málverkinu var víst hnuplað, að því mér var sagt, og held ég því miður að ekki sé einu sinni til af því almennileg litmynd (Þetta er ekki rétt sjá athugasemd hér að ofan). Ég man vel eftir myndinni á Þjóðminjasafninu í æsku minni og bakgrunnurinn á myndinni var grænn (svipað því sem ég hef reynt að endurgera hér á myndinni fyrir ofan).

 

Jörundur á Ross brú í Tasmaníu

Svo telja sumir að konungurinn af Íslandi hafi verið höggvinn í ástralskan sandstein á brú einni mjög veglegri í Tasmaníu, sem kölluð er Ross Bridge, eftir bænum sem hún stendur við.

Lista- og sakamaðurinn Daniel Herbert hjó lágmyndir á brúna, sem lokið var við árið 1836, og mun Herbert hafa notað þekkt fólk og kunningja sem fyrirmyndir. Telja margir að maðurinn með kórónuna sé enginn annar en Jørgen Jørgensen, og ýkt kvenmynd við hlið konungsins er talin sýna Noruh Corbett, fyllibyttuna írsku sem Jørgensen kvæntist þarna andfætis landinu sem hann stýrði árið 1809. Ekki er það svo galin tilgáta. En ekki ætla ég mér að skera úr um hvort það er rétt, að lágmynd sé til af konungi Íslands í Tasmaníu. 

Lítið hefur þó verið vísað til myndarinnar á brúnni  í Tasmaníu á Íslandi. En fyrir nokkrum árum hló ég mig máttlausan þeg ég las viðtal við tvo íslenska kvikmyndagerðarmenn sem höfðu lagt leið sína til Ástralíu til að mynda fugla. Haft var eftir þeim að höfundur lágmyndanna á brúnni hafi væri Jörundur sjálfur, að brúin væri í Ros (sic) og að Jörundur hefði notað steinlím sem varð afgangs til að móta myndirnar. Limestone, (sandsteinn), varð þarna að steinlími hjá fuglaljósmyndurunum. Hér með leiðréttist það og bí bí og blaka.

Að lokum má nefna skopteikningu Jörundar sjálfs frá dansiballi í Reykjavík árið 1809, þar sem ein maddaman krækir hárkollu sinni í ljósakrónu, en menn telja sig sjá Jörund í salnum. En það eru víst líka eintómar getgátur. 

Týnda kingan

 

Eitt af þeim orðum sem hljómuðu svo fornlega og seiðandi í doktorsritgerð Kristjáns heitins Eldjárns, Kumli og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi, var orðið kinga. Ef maður leitar að orðinu kinga og ljósmyndum af kingum á Google, er svo sannarlega um auðugan garð að gresja, þar sem þetta er líka nafn á kvendýrlingi í Pólandi. Kingur nútímans í Pólland líkjast þó margar föllnum snótum, eða kannski er ég ekki með nógu pólskan smekk til að sjá þessa pólsku fegurð. Sjón er sögu ríkari.

Aftur að kingum Eldjárns. Hann lýsti í bók sinni Kuml og Haugfé fjórum forláta kingum sem fundist höfðu í fornu kumli á Granagiljum fyrir ofan Búland í Skaftártungum (Granagil eru kölluð svo eftir Grana Gunnarssyni sem Kári Sölmundarson drap). Á myndunum hér að ofan og neðan sjáið þið að kingur þessar eru kringlótt, steypt men með opnu verki, sem menn og konur hengdu við sörvi (steinahálsfesti) eða einhvers staðar á klæðnað sinn. Kingurnar frá Granagiljum eru um 2,5 sm í þvermál.

Þið furðið ykkur kannski á því, að hér er aðeins að finna myndir af þremur kingum, en en ekki fjórum. Það er ekki vegna plássleysis. Í nýrri útgáfu Kumls og Haugfjár, þaðan sem myndirnar eru fengnar að láni, eru nefnilega aðeins hægt að finna ljósmyndir af þremur kingum, þótt textinn nefni fjórar. Og viti menn, þegar maður athugar í frumútgáfu Kumls og Haugfjár, þá eru þar vissulega sýndar fjórar kingur frá Granagiljum á blaðsíðu 323 (mynd 142, kingan í miðjunni).

Og hér kemur skýringin. Fyrir allmörgum árum, síðast á 9. áratug og fyrst á síðasta áratug síðustu aldar, áður en ég hóf störf á Þjóðminjasafni Íslands, skráði ég og ljósmyndaði valda hluta kumlfjár á Íslandi í tengslum við doktorsverkefni mitt. Einn daginn var ég kominn að kingunum. Sama hvað ég leitaði, þá fann ég ekki allar kingurnar frá Granagiljum. Mér var sagt að leita í skúffunum undir gömlu sýningarskápunum í Fornaldarsalnum svokallaða, en allt kom fyrir ekkert. Í aðfangabók voru kingurnar vissulega sagðar fjórar. Loks náði ég tali af Þór Magnússyni þjóðminjaverði, sem gat sagt mé, að ein kingan hefði verið send til Kanada á heimssýninguna ásamt öðrum gripum úr Þjóðminjasafni, en hún kom aldrei aftur til Íslands.

Kingan var send á heimssýninguna EXPO67 i Kanada og kom aldrei aftur til baka. Hún hvarf, eða kannski var henni stolið? Þór gat lítið skýrt fyrir mér, af hverju ekkert var fært af upplýsingum inn um þetta tap, t.d. í aðfangabók safnsins. Þór sagði það ekki venju að bæta við skráningu á gripum í handritaðri aðfangabók safnsins.

Kannski hefur Þór Magnússon heldur ekki haft fyrir því að segja yfirritstjóra annarar útgáfu Kuml og Haugfjár, Adolfi Friðrikssyni, frá þessu tapi, því ekki er Adolf að furða sig á því að upphaflegi textinn, sem og textinn í 2. útgáfu, greini frá fjórum kingum frá Granagiljum, meðan að hann er aðeins með mynd af þremur kingum í nýrri útgáfu á doktorsritgerð Kristjáns forseta. Hann er líka með heldur lélegar pennateikningar af kingunum, þremur og ekki fjórum. Gripateikningarnar í 2. útgáfu Kuml og Haugfjár er reyndar mikill ljóður á útgáfunni, en það er önnur saga sem verður farið inn á síðar. 

Fleiri týndir gripir 

Ætli Þjóðminjasafnið sakni fleiri gripa en kingunnar frá Granagiljum? Ég tel mig vita að svo sé, en veit ekki hvort tekið er á því máli eins og eðlilegt mætti þykja. Vissuð þið að stytta úr safni Jóns Sigurðssonar hvarf eitt sinn eftir að hópur fólks af Keflavíkurflugvelli hafið fengið að heimsækja safnið á mánudegi, þegar safnið var annars lokað. Gömul kona, sem gætti herbergis Jóns Sigurðssonar, sór og sárt við lagði, að postulínsstyttan hefði horfið úr safninu þann dag (og hún var enginn Kanahatari). Hún og aðrar konur sem gættu gripa á safninu í mörg ár greindu mér frá þessu þegar ég var barn, líklegast hefur það verið um 1970, en styttan hvarf fyrr.

Gripir hafa einnig horfið skömmu eftir að þeir voru grafnir úr jörðu, því þeir hafa ekki fengið forvörslu. Þar hafa farið forgörðum upplýsingar sem hefðu verið miklu verðmætari fyrir áhugasama ferðamenn en tilgátuóskapnaðurinn sem menn dreymir um, og þeir byggja nú jafnvel í Skálholti

Ítarefni:

Kristján Eldjárn 1956. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Bókaútgáfan Norðri, Akureyri.

Kristján Eldjárn 2000. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. 2. útgáfa. Ritstjóri Adolf Friðriksson. Fornleifastofnun Íslands, Mál og Menning, Þjóðminjasafn Íslands.

Ráðherrann veður í villu

Katrín Jakobsdóttir veður í villu. Rústir Þorláksbúðar og margar aðrar minjar í Skálholti voru friðaðar árið 1927. Sú friðlýsing stendur, og eru fyllileg nægileg til að stöðva framkvæmdir við skúrinn sem verið er að reisa í Skálholti. 

Rutt var yfir friðlýsinguna frá 1927 af Kristínu Sigurðardóttur forstöðumanni Fornleifaverndar Ríkisins, sem gaf leyfi til að reisa hagsmunakofa ofan á friðuðum fornleifum. Það sem forstöðumaðurinn hefur gert er svo mikil vömm í starfi, að leysa ætti hana frá störfum. En það mun örugglega ekki gerast því  konur á Íslandi standa saman, sérstaklega þegar þær vaða í villu, sama hvaða flokkur hefur potað þeim í embættin. Í stað þessa að hlusta á rök fer Katrín með málið í hring, meðan lagabrjótarnir í Skálholti halda áfram að reisa kofann, með tilvitnun í Davíðssálma og vitranir frá Guði á himnum, svo næstum því má heyra Hallelújahrópin, þegar búðarsmiðirnir holnegla Þjóðminjalögin við undirleik Árna brekkusöngvara.

Árið 2009 var einmitt gerð rannsókn á Þorláksbúð og kom þá í ljós að rúst var undir yngstu Þorláksbúð og fornar grafir lengra undir.

Húsafriðunarnefnd hefur svo öðrum hnöppum að hneppa og treystir maður því að hún vinni vinnuna sína án fleiri gerræðislegra afskipta menntamálaráherrans gagnvart nefndinni. Stöðvun nefndarinnar á framkvæmdum við "Þorláksbúð" var algjörlega lögmæt.

Þetta mál er farið að minna mig á sumarbústaðinn sem gerræðisráðherrann Össur Skarphéðinsson fékk í gegn með hótunum, þannig að einhver fuglaskoðandi lyfsali gat reist bústað sinn fyrir vestan ofan í fornminjum og einnig í trássi við Náttúruverndarlög. En það var áður en Fornleifavernd var stofnuð og menn héldu að sú stofnun myndi vernda fornminjar. Össur gæti kannski sagt okkur frá málinu.

Sjálftökutímanum hélt maður að væri lokið, en svo virðist ekki vera.

Stína lögbrjótur og Kata lagakrækja

Þorláksbúð ekki óafturkræf framkvæmd

Lausn á 3. getraun Fornleifs

Sigurvegari 3. getraunar Fornleifs heitir Tumi Þór Jóhannsson og býr á Ísafirði. Hann þekkti greinilega heimaslóðirnar, því myndin sýnir Hæstakaupstað árið 1877. Þá var Tumi ekki fæddur og því var mér spurn, hvernig hann sá að þetta var á Ísafirði? Tumi svaraði, að það væru fjöllin, enda eru þau vel teiknuð. Jón Steinar hefði nú átt að þekkja þetta líka.

Myndin í þriðju gátu Fornleifs sýndi þá félaga Gerrit Verschuur (1840-1906) og J.C. Greive (1837-1891) frá Hollandi, sem komu til Íslands í maí 1877, eins og greint var frá í blöðum þess tíma. Þeir ferðuðust um landið í mánaðartíma. Myndin sem spurt var um sýnir þá á Ísafirði, kappklædda, líklega nokkrum klukkustundum áður en þeir stigu á skipsfjöl og sneru aftur til síns heima.

Gerrit Verschuur

Gerrit Verschuur  var þekktur ferðalangur, sem skrifaði m.a. frægar bækur um ferðir sínar til Asíu og Ástralíu.  J.C. Greive var þekktur listamaður sem sérhæfði sig í að teikna myndir við ferðalýsingar í myndríkum vikublöðum sem urðu algeng afþreying fyrir borgarstéttina í Evrópu um miðja 19. öldina. Ljósmyndin var dauði listamanna eins og Greive. 

J.C. Greive

Á myndinni, sem spurt var um, sjáum við þá félaga í Hæstakaupstað (Ísafirði) í júní 1877, en frá Ísafirði sigldu þeir til Bretlandseyja á leið heim til sín. Það er Gerrit Verschuur sem stendur með kúluhatt (stækkið myndina með því að klikka á hana) og talar við karl og konu í söðli, og J.C. Greive stendur og teiknar og vekur það verðskuldaða athygli einhverra karla.

J.C. Greive teiknar sjálfan sig?

Myndin bitist í 2. tölublaði hollenska vikuritsins EigenHaard árið 1870. Rit þetta kom út í borginni Haarlem á síðari hluta 19. aldar og var lesið víða í Hollandi og Belgíu. Gerrit Verschuur birti ferðalýsingu sína frá Íslandi með titlinum Ultima Thule, of Eene maand op Ijsland. 

Teikningar J.C. Greive höfðu verið sendar þeim félögum Joseph Burn-Smeeton og Auguste Tilly,   Breta og Frakka, sem ráku saman fyrirtæki sem vann málmstungur úr teikningum listamanna til nota í myndablöðum margra landa Evrópu.

Ýmsar skemmtilegar teikningar aðrar eru við Íslandslýsingu Verschuurs í nokkrum fyrstu heftunum af vikublaðinu EigenHaard árið 1878, t.d af torfbæ á Seyðisfirði með einkennilegt strýtulaga hornherbergi. Falleg mynd er frá Flateyri af lýsisbræðslu, mynd af konum í skautbúningi fyrir utan Dómkirkjuna í Reykjavík (sjá neðar) og af þeim félögum Verschuur og Greive úti í Engey svo eitthvað sé upp talið. Mynd af þeim félögum, þar sem þeir gistu í kirkjunni á Mosfelli í Mosfellsdal birtist fyrir allmörgum árum í Lesbók Morgunblaðsins. Karl faðir minn, sem átti þessar myndir, gaf eina þeirra, og líklega þá skemmtilegustu, Sigurjóni Sigurðssyni sem lengi var kaupmaður á Snorrabraut, og skrifaði Sigurjón heitinn smá grein um Mosfell og myndina sem má lesa hér.  Ég birti kannski síðar einhverjar af öðrum myndum Greive frá Íslandi.

Við tröppur Dómkirkjunnar í Reykjavík áður en kirkjan var tekin í gegn og lagfærð árið 1878.

3. getraun Fornleifs

 

Fornleif langar nú að sjá hve fljótir fornaldardýrkendur þeir sem venja komur sínar hingað í forneskjuna geta verið að sjá:

1) hvaða stað myndin sýnir?

2) hvenær ristan var gerð og hvar hún birtist?

Ósköp einfalt. Hér að neðan er smá brot úr myndinni. Kannski gefur það einhverjum lausn á ráðgátunni.

 

Monstrum Medievalis

Ekki var fyrr stöðvað ruglið með ólöglega torflistaverkið norðaustan við kór Skálholtsdómkirkju, en að annar miðaldahroði hefur sig á loft með miklum drunum, svo halda mætti að 1. apríl væri runninn í garð.

Icelandair og eitthvað dularfullt crew í samfloti við þá eru komnir á miðaldaruglubull. Þeir hafa líklega lesið of mikið eftir Dan Brown þegar þeir biðu of lengi í Leifsstöð. Það er vitaskuld rétt athugað hjá Icelandair, að ferðamenn erlendis sæki mjög í dómkirkjur miðalda. En þær eru frá miðöldum.

Það ferlíki sem menn vilja nú fara að reisa í Skálholti á hins vegar ekkert skylt við miðaldir. Þessi misskilningur byggir á teikningum sem skapaðar voru af teiknikennaranum og þjóðernisrómantíkernum Herði Ágústssyni, sem  ekki  var menntaður í miðaldafræðum. Hann skapaði t.d. „Þjóðveldisbæinn", sem á ekkert skylt við rústirnar á Stöng, sem hann byggði hugsýn sína á. Í Þjóðveldisbænum eru steinsteyptir veggir og plastdúkur í þekju.

Oftúlkun á hleðslum sem skráðar voru við fornleifarannsóknir í Skálholti leiddi suma til að álykta að dómkirkjan hefði þar verið stærst um 50 metrar að lengd. Sú túlkun er óskhyggja ein. Þar að auki hefur teiknari Icelandair, sem ég tel mig vita hver sé,  gert vont verra. Engin miðaldakirkja lítur út eins og þetta ljóta flugvélaskýli með kjallara og með samfelldum steindum gluggum efst undir þaki háskipsins. Eru prestar á Íslandi svo sögulausir og vitlausir að þeir kaupi þetta rugl? Hafa þeir ekki skoðað miðaldakirkjur á ferðum sínum erlendis?

Þessi horror slær tollbúð Árna Johnsen alveg út! Svona verkefni eru auðvitað hugarórar frá því fyrir hrun. Þá urðu Icelandair og arkitektinn þeirra hái nefnilega of seinir að komast í loftpeninga í vösum gjafmildra útrásarvíkinga, en núna er víst komnir peningar í kassann hjá Icelandair, og vilja menn greinilega að kirkjan greiði restina sem aflátspeninga.

En mest af öllu eru svona brjálaðar hugmyndir birtingarmynd þess að sumt fólk á Íslandi vill ekki sætta sig við látlausa sögu lands síns, þar sem mannanna verk lifðu ekki í þúsund ár, þótt andans verk væru sterk. Íslendingar, sem skammast sín fyrir sögu sína, stunda sögufölsun eins og þá sem Icelandair og ónafngreindir aðilar vilja nú hella sér út í.

Ég hvet Icelandair til þess að styrkja heldur fornleifarannsóknir í stað þess að borga fyrir Disneykirkju í Skálholti.

17 gyðingar í brunni

 

Fundist hafa leifar 17 manns í brunni einum í bænum Norwich í Austur-Anglíu á Englandi. Talið er nær fullvisst að um beinagrindur gyðinga sé að ræða og að þeir hafi verið myrtir í ofsóknum og kastað í brunninn. Fullorðnum hefur verið kastað fyrst og síðan 11 börnum á aldrinum tveggja til fimmtán ára ofan á. Ég þekki dálítið til í Norwich. Árið 1986 kom ég þar fyrst á skólaferðalagi með deild minni við háskólann í Árósum, þegar ég hafði nýlokið kandídatsprófi. Við gáfum síðar út í lítilli gulri bók fræðilega fyrirlestra okkar sem við héldum við ýmsar miðaldaminjar. Ég meðhöndlaði m.a. sögu gyðinga og leifar eftir fyrsta skeið búsetu þeirra á Bretlandseyjum.

Gyðingar komu snemma til Bretlandseyja, með Vilhjálmi bastarði og Normönnum, og settust að í stærri bæjum landsins, allt norður til Jórvíkur. Um miðja 12. öld var Norwich næststærsta borg Englands og margir gyðingar áttu þar heima. Gyðingar á Bretlandseyjum, eins og víða annars staðar, máttu ekki stunda hvaða vinnu sem var, og voru þess vegna margir í peningaviðskiptum og lánastarfsemi, sem var bæði syndugt og illa séð iðja af kirkjunni, sem sló þó gjarna lán hjá gyðingum. Gyðingar á Bretlandseyjum lánuðu fé til ýmissa mikilvægra framkvæmda á fyrri hluta miðalda, eða þangað þeir allir, um það bil 16.000 að tölu, voru gerðir brottrækir frá Bretlandseyjum þann 18. júlí árið 1290. Eins og annars staðar voru ofsóknir gegn gyðingum algengar á Bretlandseyjum og var tiltölulega auðvelt fyrir skuldunauta gyðinga að snúa lýðnum gegn þeim og hrinda að stað ofsóknum gegn þeim, sem enduðu t.d. með því að 150 þeirra voru brenndir inni í Clifford-Turni í Jórvík árið 1190, eða þeim var kastað í brunna eða þeir brenndir á báli.

Margar heimildir eru til um veru gyðinga í Norwich, bæði  ritaðar og fornleifar. Gyðingar bjuggu við og umhverfis Haymarket-torg, sem er enn í dag aðalmarkaðstorg Norwichborgar. Fornleifarannsóknir hafa staðfest búsetu þeirra þar. Einu götuna á Bretlandseyjum, sem ber heitið Synagogue Street, er að finna í Norwich. Frægur ketill úr bronsi frá Frakklandi með áletrun á hebresku hefur fundist í jörðu í Norwich.

Einn fremsti fjármálamaður Bretlands á 12. öld var Eliab, einnig þekktur sem Jurnett, sem lánaði fé til bygginga fjölda kirkna og klaustra. Líklega til að komast hjá því að borga honum, var hann flæmdur úr landi með því að krefjast af honum 6000 mörk og fékk hann ekki að snúa aftur fyrr en hann hafði greitt 2000 þeirra. Svo ekki hefur öll lánastarfsemi gyðinga verið arðbær, og í sumum tilfellum hefur hún kostað þá lífið og kannski valdið því að þeir fengu vota gröf í brunni í Norwich. 

 

Klikkið tvisvar sinnum á myndina til að sjá hana stærri

Til er skopmynd af Isaak fill Jurnett, syni Eliabs í skattalista Norwich frá 1233, þar sem gyðingar bæjarins eru hæddir og Isaak sýndur sem þríhöfða konungur. Í Norwich er enn til hús sem kallað er Music Hall, heiti sem er talið vera afbökun á Moishe Hall, og telja sumir að húsið sé að grunni til það hús sem Isaak Jurnett bjó í á 13. öld.

Gyðingum í Norwich var kennt um barnaníð og morð árið 1144, þegar 12 ár drengur, Vilhjálmur, hvarf. Þótt aldrei hafi sannast að Villi litli hefði verið myrtur, og líklegra sé, að hann hafi verið grafinn lifandi af ættingjum sínum sem héldu að hann væri látinn, þá komu upp svipaðar ásakanir á hendur gyðingum á næstu árum víðs vegar um Bretland. Vilhjálmur var tekinn í dýrlinga tölu. Gæti verið að líkin í brunninum séu afleiðing múgæsingar og hýsteríu sem greip um sig á Bretlandseyjum á 12. öld? Ekki ólíkt og í dag á Íslandi, þar sem rökin eru að barnaníð hljóti að hafi verið framin undir væng kaþólsku kirkjunnar vegna þess að það hefur verið framið í öðrum löndum, var gyðingum kennt um barnahvarf á miðöldum og alveg fram á síðustu öld. Á miðöldum þurfti ekki sannanna við frekar en í dag. Múgæsingin er enn í ham. Nóg var bara að hafa heyrt eitthvað, sannanir skiptu og skiptir sumt fólk ekki máli. Málefnið helgar meðalið.

Þar til nýlega var gyðingum kastað í brunna víðs vegar um Evrópu. Eftir að álfan gerðist siðmenntaðri er orðinn heimsfrægur smellur Borats um að kasta gyðingum í brunna í „heimalandi" hans Kasakstan, smellur sem fékk misjafna dóma í Bandaríkjunum. Ef ekki hefði komið svo góð vatnsveita á Íslandi, hefðu menn líklega verið að kasta fólki í brunna og ásaka það um að hafa stráð glerbrotum í smjörið eða að kaupa frá kapítalistum, sem var t.d. afar vinsæl ásökun í Sovétríkjunum og leppríkjum þeirra fram undir 1950. Horfið og hlustið á Borat og bandaríska áheyrendur hans, sem sumir hverjir eru langt frá því að vera fráhverfir boðskap kasakstanska blaðamannsins. Myndin efst er af fjölmiðlaglöðum vísindakonum sem skemmta sér greinilega með hauskúpu gyðingakonu frá Norwich:

Þessi færsla er örlítið breytt útgáfa af færslu sem upphaflega var birt 26.6.2011 á www.postdoc.blog.is

Pottþéttur biskup

   

Nú, á hinum síðustu og verstu tímum, þegar enginn verður óbarinn biskup, er gott að vita til þess að betra var kannski hægt að reiða sig á menn í þeirri stétt hér fyrr á öldum en nú er.

Hér verður sagt örlítið frá rannsóknum á Páli Skálholtsbiskupi Jónssyni, sem ekki hefur verið miðlað sem skyldi til almennings. 

Páll var laukur góðrar ættar, sonur Jóns Loftssonar í Odda, reyndar á laun, og var Sæmundur á selnum því langafi Páls. Ekki var blóðið síðra í móðurættinni, því móðir Páls  biskups var Ragnheiður systir Þorláks helga, en Páll biskup gekk vasklega í að helga móðurbróður sinn. Páll ólst upp í Odda með engum öðrum en Snorra (Sturlusyni). Það væri hægt að skrifa sunnlenskan knallróman um þá félaga, ef einhver hefur ekki þegar gert það.

Páll menntaðist í Lincoln á Bretlandseyjum. Í Lincoln fékk Páll, meðal margs annar, líklega hugmynd um steinþró þá sem hann var lagður til hinstu hvílu í, því þar um slóðir voru steinkistur algengar. Leifar Páls fundust í haglega höggvinni þró úr íslensku móbergi árið 1954 við fornleifarannsókn í Skálholti.

Þótt Páll væri vel að sér í góðum siðum, fylgdi hann samt venju flestra kollega sinna á Íslandi um fornificationem in oficiae og fékk sér konu, því Páfinn og Erkibiskup voru svo langt í burtu, að Páli datt líklegast ekki í huga að hold þeirra væri líka veikt. Kona Páls, Herdís, drukknaði í Þjórsá árið 1207ásamt dóttur þeirra hjóna. Meðal barna þeirra Páls og Herdísar var einnig Loftur Biskupsson, sem oft kemur við sögu í Sturlungu vegna deilna og fríðleika. Fríðleikann átti hann kannski ekki langt að sækja, því Jóni heitnum Steffensen, beinasérfræðingi, þótti kúpa föður hans harla kvenlegan, þótt eyrun sætu væntanlega lágt á honum. Jón skrifar:

Páls hauskúpa er með nokkru minni nefbreidd og meiri neflengd en meðaltal íslensku hauskúpanna, en óvenjulegur er þessi munur ekki. Andlitið er stórt miðað viðheilabúið. Það er meðallangleitt og með meðalháar augnatóftir, en nokkurt ósamræmi er á þeim því að sú vinstri er talsvert styttri en sú hægri. Nefið er langt miðað við breidd. Kjálkarnir eru sterklegir með nokkurn kjálkagarð eða torus, tennur talsvert slitnar, en fallegar, án skemmda. Engan endajaxlanna hefur Páll tekið, en það er algengt á íslenskum hauskúpunum til forna. Yfirleitt er andlitið vel mótað og fínlegt, svo að trúlegt er að Páll hafi verið fríður sýnum, ef til vill með dálítið kvenlegt útlit, en í öllu íslendingslegt andlitsfall. 

     Jökull Jakobsson, uppgraftarsveinn í Skálholti, bograr hér yfir kistu Páls biskups árið 1954.

Aldursgreining á Páli 

Fyrir nokkrum árum síðan var beinflís úr Páli send með flugvél til Árósa í Danmörku í tösku Árnýjar konu Össurar Skarphéðinssonar, svo við nefnum höfðingja og dýrlinga nútímans. Við háskólann í Árósum, sem er minn gamli skóli, og bestur háskóla á Norðurlöndum skv. úttektum, var Páll aldursgreindur á AMS-geislakolsaldursgreiningarstofunni sem þar er starfrækt.

Páll fæddist árið 1155 og andaðist i 1211. Kolefnisalaldursgreiningin á Páli gaf mæliniðurstöðuna 918 +/- 28 C14 ár fyrir 1950, sem umreiknuð eftir breytileika 14C gegnum tímann gefur  aldursgreininguna 1031-1176 e. Kr. Cal. við 2 staðalfrávik (2σ/95% líkindi). En þá niðurstöðu verður að leiðrétta vegna innihalds gamals kolefnis 13C sem safnast t.d. í beinum manna sem borða mikinn fisk, þannig að aldursgreining verður eldri en hún á að vera. Páll hefur borðað nokkuð mikinn fisk og hefur 17% matar hans samanstaðið af sjávarfangi.

Línurit þetta er úr grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur og annarra (2000)

Umreiknuð/leiðrétt aldursgreining beinflísarinnar úr Páli biskup með tilliti til 13C innihalds beinanna er 1165-1220 við tvö staðalfrávik. Það er ekki fjarri ævitíma Páls 1155-1211. Ekki gæti það verið öllu betra með nokkurri aldursgreiningu og leikur því vart nokkur vafi á því, að það er Páll biskup sem lá í kistu sinni.

Aldursgreiningar á beinagreindum úr kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem nokkrar hafa verið greindar áður fyrir ritstjóra Fornleifs (og birtar í grein sem ekki er nefnd í grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur et. al.) voru einnig gerðar í tengslum við rannsóknina sem Páll biskup komst með í. Aldursgreiningar þeirra beina sýna, eins og ég hafði haldið fram síðan 1983, við miklar mótbárur kollega og sér í lagi jarðfræðinga, að byggð í Þjórsárdal lagðist ekki af fyrr en á 13. öld. og á sumum bæjum ekki fyrr en um 1300.

Ítarefni:

Jón Steffensen 1988: í "Líkamsleifar Skálholt 1954-1953". Í Kristján Eldjárn, Christie Håkon, Steffensen, Jón (Ritstjóri Hörður Ágústsson), Skálholt Fornleifarannsókn 1954-1958 , bls. 159 ff. [Þjóðminjasafn/Lögberg].

Sveinbjörnsdóttir, Árný E, Heinemeier, Jan et al. 2008 "Dietary Reconstruction and Resorvoir Correction of 14C Dates on Bones from Pagan and Early Christian Graves in Iceland". RADIOCARBON, Vol 52, Nr 2-3, 2010.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990: "Kolefnisaldursgreiningar og íslensk fornleifafræði". Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags 1990, bls. 35-70, sjá hér.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2007. Fyrri bloggfærsla.

Kolbeinn Þorleifsson 1982: "Lincoln og Ísland á 12. öld". Lesbók Morgunblaðsins,  28.8.1982. 28. tölublað. Sjá hér.

Haus af bagli Páls biskups sem fannst í steinþró hans árið 1954.

Hvalur á Stöng

Hljómar þetta ekki eins og forréttur á veitingastað í höfuðborginni, sem ögrar blygðunarsemi veikgeðja útlendinga sem óska þess heitast að geta synt, blístrað og borðað sushi með hvölum í heimshöfunum áður en haldið skal út í nóttina til að horfa á norðurljós?

Á Stöng í Þjórsárdal hefur reyndar fundist hvalur, eða réttara sagt brunnar leifar hvals. Sagan en svona:

Árið 1993 fundum við sem rannsökuðum á Stöng í Þjórsárdal eldaholu með móösku og viðarkolasalla og í henni ýmsar leifar, t.d. brot kambs (greiðu) og brenndra beina. Eldaholan fannst undir skála, sem lá undir smiðju, sem aftur lá undir kirkjurúst, sem síðar varð að skemmu. Eldaholan hefur verið grafin í lok 9. aldar eða í byrjun þeirrar 10., ef dæma má út frá landnámslaginu, sem þarna markaði greinileg mörk. Engin búseta virðist hafa verið á Stöng áður en það gjóskulag féll, og eldaholan eru leifar eins af fyrstu verkum ábúenda á staðnum.

A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Snið sem sýnir hvernig eldaholan hefur verið grafin niður í gegnum Landnámslagið. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Beinin í eldaholunni ollu því að ég fór að velta því fyrir mér hvort þau gætu verið úr manni og að holan væri brunakuml. Ég fór í október árið 1996 með sýni af þeim til Svíþjóðar til norska beinasérfræðingsins Torstein Sjøvold sem var prófessor í Stokkhólmi, og er mest þekktur fyrir rannsóknir sínar á íslíkinu Ötzi, sem allir þekkja í sjón. Thorstein þurfti ekki að skoða beinin lengi áður en hann komst að þeirri niðurstöðu að beinin væru úr öðru spendýri en manni, þ.e.a.s. hval.

 

Hvort menn hafi verið að borða hval uppi í Þjórsárdal vitum við ekki. En það er ekki með öllu útilokað. Líklegra þykir mér þó, að einhver gripur úr hvalbeini, t.d. leifar hvalbeinsspjalds, líku þessu á myndinni hér að ofan sem er frá Norður Noregi, hafi lent í eldinum. Útiloka ég því ekki að holan á Stöng, sem ekki er fullrannsökuð,sé hugsanlega brunakuml.

Vonandi verður hægt að rannsaka það og margt annað á Stöng á næstu árum.

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2010:  Úrvinnsla úr niðurstöðum Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal, Áfangaskýrsla fyrir 2009.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: "Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret på Island". I J.F.Krøger og H.-R. Naley. Nordsjøen.Handel, religion og politikk. Karmøyseminaret 1994 og 1995. Dreyer bok. Stavanger, bls. 118-139.