Bláklædd kona en fáklædd

Ritdómur

Nýlega fékk ég í hendur sýningarritið Bláklædda konan - Ný rannsókn á fornu kumli (2015, 72 bls.). Bókin, sem er "tvítyngd", íslensk/ensk, tengist sýningu á Þjóminjasafni Íslands endurrannsóknum á leifum úr kumli konu sem fannst á Litlu-Ketilsstöðum í Hjaltastaðaþinghá árið 1938. Bókin kom út meira en tveimur mánuðum eftir að sýningin var opnuð. Ég hef ekki haft tök á að sjá sýninguna, en nú hef ég lesið Bláklæddu Konuna.

Í dag, 29.8.2015, er málþing um rannsóknina á Þjóðminjasafni Íslands. Þetta er innlegg mitt til þess. Farið og spyrjið fræðimennina úr spjörunum bláu, en lesið fyrst þetta þótt langt sé:

Embættismenn og fræðilegir ráðgjafar

Bókin hefst á heldur hástemmdum inngangsorðum embættismanns, Margrétar Hallgrímsdóttur sagnfræðings og þjóðminjavarðar. Því miður tel ég samlíkingar þjóðminjavarðar á þessu kumli og rannsóknum á því við leifar "mýrarmannanna" Grauballe- og Tollundmannanna í Danmörku algjörlega út í hött. Margrét Hallgrímsdóttir líkir einnig leifum konunnar frá Ketilsstöðum við rannsóknir á Ötzi, "Ísmanninum" sem fannst í ítölsku ölpunum árið 1991. Það er víst orðum of aukið, því miðað við allar þær rannsóknir sem menn hafa gert á Ötzi eða mýrarlíkum í Danmörku, þá eru rannsóknir á kjálka og andlitsholdi konunnar frá Litlu-Ketilsstöðum afar viðvaningslegar og óábyggilegar.

Miðað við yfirlýsingar Þjóðminjavarðar í blöðum fyrr í ár, þar sem bláa konan var dregin inn í umræðuna um 100 ára afmæli kosningarréttar kvenna á Íslandi (sjá hér), þá þykja mér niðurstöðurnar mjög rýrar og vel því að uppnefna blessaða konuna í kumlinu fáklæddu konuna, vegna þess hve lítt bitastæðar niðurstöðurnar eru.

Eftir hátíðleika embættiskonunnar kemur átorítetið í gervi Steinunn Kristjánsdóttir, sem Fornleifur skrifaði um í nýjustu grein sinni. Steinunn, sem er "fræðilegur ráðgjafi" við gerð bókarinnar (skv. upplýsingu á bókarkápu) er með stuttan inngang. Ekkert kemur fræðilega áhugavert fram í honum frekar en í kafla Söndru Sifjar Einarsdóttur sem tekur við keflinu og lýsir fundarsögu kumlsins. Þó dáist ég að kafla Söndru um kyngreiningu út frá gripum. Þar finn ég þessa setningu sem mér finnst betri á ensku en á íslensku:

"Western ideas about two sexes- male and female - have often determined the interpretation of gender and gender identity in graves, where only the grave goods were taken into account:" 

Íslenska gerðin er öðruvísi og hefur orðið vestrænar (Western) að einhverjum ástæðum verið fjarlægt:

"Hugmyndir um tvö kyn, karlkyn og kvenkyn, hafa oft ráðið túlkunum á kyni og kyngervi einstaklinga þar sem aðeins hefur verið stuðst við haugfé í gröfum þeirra".

Vissulega féll ég karlfauskurinn í þessa "Western idea" gryfju, sem aðeins sér tvö kyn og geng næstum út frá því með vissu að skálaspennurnar í kumlinu frá Ketilsstöðum hafi ekki tilheyrt karli. Ég hugsaði ekki einu sinni til þess að þarna hafði verið grafinn bláklædd LBGT-persóna (Lesbian, Bisexual, Gay, Transsexual). Eins er ég svo ómodern í hugsun, að þegar ég hef velt fyrir mér miklu fjölda perla í kumlum íslenskra karla er meiri en meðal annarra norrænna karla á víkingaöld, þá ályktaði ég ekki út frá "kveifarlegum" gripum eins og perlum, að karlarnir hafi verið bi, trans eða gay. Ég veit að perlur finnast einnig í miklum mæli í gröfum samískra karla og sé meiri ástæðu til að tengja það þeim perlugleði íslenskra karla.

Ég reyni að varast að líta ekki menningarheima fyrir 1000 árum síðan með menningargleraugum míns eigin samtíma. Er það greinilega komið úr tísku. Þess vegna tel ég það vera gott að hægt sé að kyngreina með öðru en perlum. En þriðja kynið+ í fornleifum verður víst seint fundið með líffræðilegum aðferðum frekar en fjölda perla - enda skiptir það víst afar litlu máli, nú þegar við vitum að einstaklingurinn í gröfinni á Litlu-Ketilsstöðum var kona. Öðru máli hefði það gegnt hefði hún fengið sverð með sér í kumlið. Þá hefðu runnið á mig tvær grímum. En það er samt fyndið, að um það bil 20 árum eftir að kynjafræði fór úr tísku úti í heimi, þá eru sumir íslenskir fornleifafræðingar á kafi í slíku.

Klæðnaður og skart

Michèle Hayeur Smith ritar mjög mikilvægan kafla um klæðnað, skartgripi og textíla. Þar er lopinn því miður teygður meira en ástæða er til. Hvað varðar kopargripi, tvær skálanælur og þríblaða nælu, sem fundust í kumlinu, er ljóst, að viðtekin, gerðarfræðileg aldursgreining þeirra kemur ekki heim og saman við geislakolsgreiningar (AMS-greininga) á efniviði úr kumlinu (sjá neðar). Brjóstnælurnar eru af gerð sem mismunandi sérfræðingar hafa með góðri vissu og miklum samanburðargreiningum aldursgreint til 10. aldar og frekast til miðbiks aldarinnar og síðari hluta hennar. 

Þótt kaflinn eigi að sögn líka að fjalla um perlur er eftirfarandi setning allt og sumt sem um þær er ritað, en aftar í bókinni er  yfirlit yfir haugfé, þar sem þær eru einnig nefndar á þennan hátt: 

"Þá gæti konan frá Ketilsstöðum hafa átt ættir að rekja til meginlands Evrópu. Hún bar reyndar perlufesti [Aths. Fornleifs: sem hér fyrrum var kallað sörvi af Kristjáni Eldjárn] sem hefur hangið á milli brjóstnælanna tveggja, og sumar benda til tengsla við sunnanvert Miðjarðarhafssvæðið."

Mér til mikillar furðu er þessi setning öðruvísi á enskunni:

"The woman from Ketilsstaðir may have had a family connection with continental Europe. She was actually adorned with beads that would have hung between her two brooches and some of these beads also suggest possible exchange with the southern Mediterranean".

Þessar upplýsingar mismunandi. Af hverju? Svör óskast.

Á blaðsíðu 65 er svo endurtekin upplýsingin um að perlurnar séu frá Suður-Evrópu og því er meira að segja haldið fram að aðrar séu jafnvel enn lengra að komnar og sagt er að " aldursgreining perlnanna bendir til að þær séu frá 10. öld. Vitnað er í mastersritgerð við HÍ frá 2005 eftir Elínu Ósk Hreiðarsdóttur, sem ber heitið Íslenskar perlur frá Víkingaöld. Þar kárnar gamanið fyrir mig, því sú ritgerð er ekki aðgengileg á netinu eins og margar MA ritgerðir í fornleifafræði á Íslandi. Rökin sem vitnað er í er ekki hægt að sjá. Það eru ekki góð vísindi.

Mynd úr bókinni. Stóra perlan svarta, er úr tálgukoli (gagati, sem á ensku kallast jet). Hún er mjög líklega komin frá Bretlandseyjum. Á myndinni sést ekki stór perla úr rafi sem fannst í kumlinu. Hinar perlurnar eru úr gleri. Sumar perlurnar voru gerðar á Norðurlöndum/Norður-Evrópu, en t.d. litla græna perlan og málmlituðu perlurnar (svk. "segmented metal foiled glass beads") eru ættaðar frá botni Miðjarðarhafs.

Þetta er auðvitað meinloka. Ég hef borið perlurnar undir fremsta sérfræðing Dana í perlum á víkingaöld, Claus Feveile, og hann telur ekki að perlurnar gefi ástæðu til að tengja þær uppruna þeirra sem báru þær, þó við vitum vel að málþynnuperlurnar og grænu perlurnar í sörvinu séu komnar - já, í milljarðatali-  frá Miðausturlöndum, og hafa þaðan borist allt austur til Indónesíu, suður til Madagaskar og norður til Íslands, og ef ég sá rétt um daginn, alla leið til Ameríku. Þær geta verið miklu eldri en frá 10. öld en hafa verið í umferð lengi, áður en þær bárust til Íslands. Það hefur ekkert með uppruna fólks á Íslandi að gera hvort perlurnar eru frá "Suður-Evrópu" eða "lengra að komnar", en það skilur Michèle Hayeur Smith greinilega ekki. Perlur voru ein algengasta verslunarvaran á Járnöld og Víkingaöld! Í stað þess að vitna í MA ritgerð á íslensku, hefði hún átt að þekkja grundvallarverk Johans Callmers frá 1977 um glerperlur og greinar Claus Feveiles og annarra um perlur í Danmörku. Höfundur kaflans um klæðnað og skreyti hefur greinilega ekki grundvallarþekkingu á því sem hún ritar um.

Ég hafði einnig samband við Elínu Ósk Hreiðarsdóttur til þess að sjá, hvort þetta rugl var frá henni komið. Svo er ekki. Haft hafði verið samband við hana út af sýningunni og beðið um leyfi til að vitna í mastersritgerð hennar og hún hins vegar beðin um álit á einhverju atriðum þessu viðkomandi. Það voru mismunandi aðilar frá Þjóðminjasafni sem höfðu samband við hana oftar en einu sinni. Bauðst hún til þess að kíkja aftur á þær upplýsingar sem hún hafði undir höndum um perlurnar eða kíkja lauslega á perlurnar aftur og taka saman eitthvað um efnið fyrir sýningu/bók, en það var ekki áhugi á slíku. Henni var heldur ekki boðið að lesa það sem endaði í sýningu eða bók um perlurnar og henni ekki send bókin. Það eru eru einfaldlega óásættanleg vinnubrögð og Þjóðminjaverði og safni henni til lítillar frægðar!

Þrátt fyrir allt þetta spin í þessum kafla bókarinnar um klæðnað konunnar. Það leikur enginn vafi á því, að konan hafi verið bláklædd og upplýst er að það hafi einnig verið liturinn á vefnaði sem hefur fundist í 65% kumla kvenna á Íslandi. Því miður er ekki upplýst, hvort það sé í kumlum þar sem fundist hafa vefnaðarleifar, eða 65% allra kumla. Litarefnið er úr plöntu sem kallast Litunarklukka (Isatis tinctoria). 

Aldurinn

Aldursgreininguna á kumlinu kynnir eiginmaður Michèle Heyeur Smith, Kevin Smith. Kevin er drengur góður sem er íslenskum fornleifafræðingum vel kunnur. Ungur að árum lagði prófessor einn í New York, Thomas H. McGovern hann í einelti, þar sem McGovern taldi ekki Ísland vera big enough for both of them. Það er önnur saga og ljótari, sem bráðlega verður sögð.

Strax þegar ég sé að greiningarnar hafa verið gerðar hjá Beta-laboratories, fer maður að efast. Þetta er fyrirtæki sem selur greiningar og fóru löngum ekki allt of góðar sögur af því. En þar sem bæði eru gerðar δ13C mælingar og aðrar nauðsynlegar leiðréttingar fyrir viðskiptavinina Beta í dag og að þetta er AMS greining, þá hljóta að vera aðrir og betri tímar. Það er þó ljóst, að Kevin Smith fremur það sem ég kalla elastic statistics (teygjutölfræði). Það er ekkert við greiningarnar þrjár sem  ég hef einnig rennt í gegnum OX-forritið sem er hægt að gerast notandi að á netinu, sem gefur ástæðu til að álykta annað en að ullin sem greind hefur verið hafi vaxið á rollum sem uppi voru á 9. öld. Enn síður að tönnin (kollagenið í tönninni úr bláklæddu konunni sem greind var hafi verið á lífi og nýst henni fram á 10. öld, líkt og Kevin Smith vill halda fram. Það er 90% rökleysa.

Samkvæmt leiðréttum og kalíbreruðum AMS greiningunum er aðeins 3,5% líkur á því að konan hafi verið uppi í byrjun 10. aldar líkt og Kevin Smith heldur þó fram að sé líklegast að hafi verið sá tími sem hún lést á. 89% líkur eru hins vegar á því að hún hafi verið uppi á 9. öld, skv. AMS-greiningunum.

Með aldursgreininguna á nælunum í kumlinu í huga, tel ég þó líklegast að vandamálið sé enn sem áður óáreiðanleiki C-14 greininga á íslensku efni, sem er mikið vandamál fyrir íslenska fornleifafræði. Nælur í kumlinu á Litlu-Ketilsstöðum , sem m.a. er hægt að  aldursgreina með samhengisgreiningum með dagssettri arabískri mynt, annarri mynt og gripum með þekktan aldur er að mínu mati áreiðanlegri aldursgreining en þessar þrjár greiningar. Konan sem heygð var á Ketilsstöðum dó að mínu mati á 10. öld, þó svo að tölfræðilega séu við mælingu geislakols greinilega meiri líkur á því að hún hafi látist á seinni hluta 9. öld. Kevin Smith hefur því miður ekki tekið á þessum greinilega ósamræmi. Konan og fötin hennar urðu til á 9. öld, ef trúa má AMS-greiningunum frá Beta-Lab, meðan að skartgripir hennar voru í tísku á 10. öld. Það er skrítið, ekki satt?

Líkamsmannfræðin

Svo kemur merkilegasta grein ritlingsins, en hún er eftir Joe W. Walser hinn þriðja, sem er með MSc gráðu frá Durham University á Englandi norðanverðu, þar sem ég vann veturlangt árið 1988-89 að doktorsverkefni mínu. Joe er einn þessara manna sem leitar svara í beinunum. Út frá lengd lærleggs þeirrar bláu kemst hann að þeirri niðurstöðu, að hún hafi verið 44-50 kg. að þyngd og 147-159 að hæð. Enginn mannfræðingur að viti, nema þeir sem rannsaka morð, myndu áætla lengd og þyngd á þennan hátt. Maður verður að hafa önnur bein til að fá rétta mynd. Hans Christian Petersen mannfræði- og tölfræðiprófessor við Syddansk Universitet i Oðinsvéum sem árið 1993 mældi bein úr kumlum og kirkjugörðum á Þjóðminjasafni Ísland (sjá hér), valdi t.d. ekki að álykta nokkuð um hæð konunnar í kumlinu á Litlu-Ketilsstöðum út frá einum lærlegg. Hann hefur upplýst mig, að það sé ekki hægt nema með mjög mikilli óvissu. BMI (body mass index) konunnar er einfaldlega ekki hægt að reikna út frá einum lærlegg.

Strontíum var það heillin

Strontíum-greining er aðal tískufyrirbærið í dag. Sitt sýnist hverjum og hefur t.d. Prófessor Kaare Lund Rasmussen ved Institut for.. fyrrverandi super-professor og forstöðumaður C-14 rannsóknarstofu Danska Þjóðminjsafnsins tjáði mér nýlega, að hann telji oft ekki vera tölfræðileg rök til stuðnings þess að álykta um fæðingarstað, þann stað sem fólk ólst upp fyrstu 4-5 árin, og þaðan að síður uppruna fólks út frá strontíum-gyldum i greiningum á tönnum eða öðru lífrænu efni.

Víkingavirkið Trelleborg á vestanverðu Sjálandi var rannsakað á 5. áratug síðustu aldar. Þar fannst m.a. kirkjugarður frá 11. öld, þar sem grafnir voru hermenn Haraldar blátannar, að því að talið er. Fyrir nokkrum árum réðust menn í að rannsaka strontíum gildi í tönnum þeirra sem lagðir hafa verið til hinstu hvílu á Trelleborg. Niðurstaðan var túlkuð á þann veg, að meirihluti þeirra sem þar lægju hefðu verið erlendir málaliðar, því þeir voru ekki með sömu strontíum gildin og mæld hafa verið á Trelleborg. Ályktað var, að þeir hefðu t.d. komið frá Póllandi eða Noregi. Prófessor Kaare Lund Rasmussen eðlisfræðingur telur ekki að það sé tölfræðilegur grundvöllur fyrir því að álykta á þann hátt (persónulegar uppl.  17.8.2015). Nýlegar mælingar á strontíum-gildum í Danmörku sýna svæði með miklu hærra strontíum í jörðu, vatni, gróðri sem og í þeim dýrum sem þar lifa en við Trelleborg. Reyndar er svæði, rétt hjá Trelleborg, sem er með nærri því eins há gildi og sumir einstaklingarnir á Trelleborg (rauðu svæðin á kortinu). En niðurstaðan um erlenda málaliða Haralds Blátannar er komin út í "heimsbókmenntirnar", þó þær séu vægast sagt hæpnar, og þeir sem birt hafa þessar niðurstöður virðast eiga mjög erfitt með að taka gagnrýni.

Áfram með Stínu Bláu

Fyrr í sumar var því haldið fram í fjölmiðlum, að bláklædda konan væri frá Vestur-Skotlandi eða hefði alið manninn þar á unga aldri. Eitthvað hefur þeirri niðurstöðu verið breytt fyrir bókina, því nú ályktar Joe Walser III, að ísótópagildi greiningarinnar séu dæmigerð fyrir  vestur- og suður England, Írland, Wales og Skosku eyjarnar.

Það, að Joe heldur að strontíum-gildin í konunni sýni að hún hafi fyrstu ár sín búið á Skotlandi, Wales osfr., þá segir það ekkert um ætterni hennar. Hún getur allt eins verið ættuð úr Noregi, þó hún hafi fæðst á Skotlandi. Reyndar er það nú svo, að Joe Walser III hefur ekki einu sinni haft fyrir því að upplýsa lesendur, hvaða strontíum-gildi konan hefur. En ef hann telur sig finna svipuð gildi á Bretlandseyjum og fundust í tönn Ketilsstaðakonunnar, þá gæti hún alveg eins hafa fæðst og alist fyrstu ár sín upp í Noregi, því í Noregi eru strontíum gildi víðast hvar ekki ósvipuð þeim sem mælast á Bretlandseyjum. Ef Joe skoðar þessa grein, sér hann að mælingar á  Bretlandseyjum og í Noregi gefa svipaðar niðurstöður. Sú bláa gæti þess vegna vel hafa fæðst og alist upp i Noregi, og því ekki það?

Glæsilegasta, en sömuleiðis vitlausasta yfirlýsing bókarinnar kemur svo á bls. 53., þar sem Walser skrifar:

"Sýni var tekið úr hægra gagnaugabeini konunnar og sent til fornDNA greiningar hjá Íslenskri erfðargreiningu. Niðurstöður þessara rannsókna liggja ekki fyrir en þær gætu veitt nánari upplýsingar um útlit konunnar, uppruna og búsetu."

Nema að menn finni smávægilegan litningagalla sem t.d. veldur því að fólk er rauðhært og hefur að því er okkur hinum finnst ramma svitalykt, er algjörlega út í hött að álíta að hægt sé að ákveða eitt eða neitt um " útlit" konunnar, nema að hún hafi verið haldin einhverjum erfðagalla (syndrómi) sem t.d. hefur bæklað hana. Að sjá mannfræðing sem álítur að fenótýpa (útlit fólks) geti ákvarðast 100% af genótypunni (erfðamenginu) er fjarstæðukennt. Vitaskuld geta DNA-rannsóknir hugsanlega sagt eitthvað til um, hvort konan í kumlinu hafi verið t.d. negri eða frá Miðausturlöndum, en eins og perlurnar, þá sýnir DNA hennar ekki útlit hennar og þaðan af síður nokkuð um þjóðerni (etnicitet).

Lokagrein ritsins er eftir Juliu Tubman, ungan forvörð, og fjallar um forvörslu á holdsleifum af andliti konunnar. Þar sem mig skortir þekkingu á forvörslu, þá verð ég að sleppa mati mínu á því, enda sýnist mér vinnuaðferð Tubmans vera mjög yfirveguð og nákvæm út frá lýsingum hennar.

Þessi annars rýra útkoma, sem hefur verið sett upp sem sýning á Þjóðminjasafni Íslands, og líkt við rannsóknir á Ötzi gamla í Ölpunum. Kumlkonan hefur meira að segja verið dregin inn í kvenréttindasögu Íslands, finnst mér ærin ástæða til að skýra bókina upp á nýtt: Fáklædda konan er nafn með rentu eftir meðferð fræðimannaliðsins á henni. Efnið er rýrt og rúið.Þessi einkennilega myndaröð fylgir grein Joe W. Walsers hins þriðja um beinin (bls. 48-9). Hvernig getur líkamsmannfræðingur með virðingu fyrir sjálfum sér sætt sig við að hold  og húð sé teiknuð yfir útlínur hauskúpuleifanna og án þess að listamaðurinn geri sér grein fyrir því að þykkt mjúkra vefja á ýmsum stöðum á höfði hefur verið rannsakað skipulega af vísindamönnum um áratugaskeið og nota menn þær mælingar þegar útlit fólks er ákveðið út frá höfuðkúpu, t.d. í morðmálum? Maðurinn sem teiknar þetta er vissulega ekki mannfræðingur heldur Snorri Freyr Hilmarsson, hönnuður sýningarinnar um bláu konuna, sem kannski er betur þekktur fyrir að vera einn að hugmyndasmiðunum, ásamt Dr.in spe Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni forsætisráðherra Íslands, á bak við verkefni sem stefnir að því að byggja fornleifar, t.d. heilan leikmyndabæ í gömlum stíl á Selfossi. Það hefur farið fyrir konunni á teikningum hans líkt og hinni hálfgömlu Selfoss hugaróranna, að konan sem hann skóp með blýantinum er ákaflega óekta. Mér sýnist að þarna sé komin landnámskerlingin á mjólkurfernum hér á árum áður.

Ein dönsk grafskeið hlýtur að vera meira en nóg fyrir þetta miður glæsilega framtak í íslenskri fornleifafræði. Mér er meinilla við að búta niður grafskeiðar til að gefa minna. Skeiðina fær hönnuður bókarinnar, Sigrún Sigvaldadóttir hjá Hunangi. Fornleifur gefur mest 6 skeiðar.

 

Að lokum syngur Leonard Cohen um the Famous blue Raincoat. Njótið nú snillinnar!

 

Klausturrannsóknin undir smásjá Fornleifs

Í ár og í fyrra hafa fréttir borist með jöfnu millibili af klausturverkefni prófessors Steinunnar Kristjánsdóttur og félaga. Steinunn er reyndar ekki með neina menntun í miðaldafornleifafræði og klausturfræðum, þótt hún hafi gert miðaldir og klausturlifnað að "sérfræðisviði" sínu á prófessorsstólnum í HÍ. Verkefni hennar hefur fengið nafnið Klaustur á Íslandi og svo enska nafnið Monasticism in Iceland, sem vitanlega er alls ekki það sama og "Klaustur á Íslandi". Verkefnið hefur því hlotið tvö mjög mismunandi heiti á tveimur tungumálum. Það vekur náttúrulega strax furðu.

Jarðsjá er eitt af þeim verkfærum sem beitt er í verkefninu sem er styrkt af Rannís. Þetta er merkilega verkfæri, sem ég mæli þó ekki með að menn taki tröllatrú á, þó apparatið geti við vissar kringumstæður verið hentugt. Þetta tól hefur nú sýnt trúuðu fólki eins og  Steinunni Kristjánsdóttur og samstarfsfólki hennar, að á Þykkvabæ hafi verið 1800 fermetra bygging, sem hún telur vera hluta af klaustrinu á Þykkvabæ. Það þykja tíðindi út fyrir landsteinana, líklega á við grænlensku konurnar og fílamanninn með "paget-sjúkdóminn" og önnur furðuverk sem Steinunn hefur grafið upp. Það voru fræðileg viðrini sem Steinunn fann hér um árið á Skriðuklaustri, áður en þau drógu sig í hlé, eins og pínlegar villur hugarheimanna eiga það til að gera. Þótt Steinunn Kristjánsdóttir muni að eigin sögn eftir sérhverri beinagrind sem hún grefur upp (sjá hér) sem væru þær börnin hennar, þá hefur henni greinilega þótt best að gleyma beinunum úr blessuðu furðufólkinu sem hún umgekkst og fór með í fjölmiðlana. Enginn góð skýring hefur enn komið á því, af hverju eskimóar og fílamaðurinn urðu loks úti í Austjarðarþokunni. Ekkert var nefnt í fjölmiðlunum um hvarf þeirra úr rannsóknarsöguninni. Hvers konar fræðimennska er það? Hvað er um að vera?

Til að ganga úr skugga um hvað um var að vera í rústaþyrpingu á Þykkvabæ sem menn hafa kallað Fornufjós, eftir að jarðsjármyndir þaðan voru skoðaðar, fékk Steinunn sérleyfi frá Minjastofnun Íslands til að grafa 5 metra langan rannsóknarskurð nú í sumar. Það leiddi því miður ekkert afgerandi í ljós.

Það að halda sig hafa fundið byggingu á stærð við dómkirkjuna í Niðarósi er Fatamorgana, hyllingar, sem auðtrúa fólk að upplagi sér oft þegar það fer að trúa alveg blint á maskínur eins og jarðsjár, eða þá DNA-rannsóknir, AMS-greiningar og strontíum-mælingar svo eitthvað sé nefnt.

En stóð ein stærsta bygging Norðurlanda á miðöldum, 1800 fermetrar að flatarmáli, virkilega á Íslandi?  Ég leyfi mér að efast um það, líkt og ég gerði þegar ég frétti af inúítakonum og fílamanninum á Skriðuklaustri, sem og margri annarri bábilju (sjá t.d. hér, hér, hér og hér) sem hefur komið úr smiðju Steinunnar Kristjánsdóttur gegnum árin. En klaustur getur þó hæglega hafa verið á þessum stað, það útilokar maður ekki fyrr en hefðbundnar fornleifarannsóknir fara fram.
 
Konan á klukkunni, ljótt dæmi um fræðilega vangetu í íslensku klausturrannsókninni.

Á FB Monasticism in Iceland birtist fyrr í ár afar furðulega tilgáta sem virðist nú orðin af staðhæfingu, sem ekki gefur ástæðu til kinnroða. Það sýnir mér að þeir sem að rannsóknunum standa fjalli um rannsóknarefni sín af mjög mikilli vanþekkingu. Í þessu tilfelli er það ekki blessuð jarðsjáin sem notuð er til að ná uppljómun. 

Kirkjuklukka ein, sem á okkar dögum er varðveitt í Helgafellskirkju er til umræðu. Myndir hafa birst af henni í ritröðinni Kirkjur Íslands. Einn nemandi Steinunnar, Vala Gunnarsdóttir, uppgötvar fyrr í ár, að mynd sem sett hefur verið í það mót sem bjallan var steypt með sýni Katrínu af Aragon, fyrstu eiginkonu Hinriks 8. Skrifaði hún um skoðun sína til sérfræðings erlendis, sem ekki svaraði (sjá hér). Sjá nokkrum dögum síðar var Katarín af Aragon samt komin í Fréttatímann:

Steinunn segir einsetu og klausturlíf hafa verið notað sem undankomuleið frá hagsmunahjúskap. Hún vinnur nú að því að skrá allar minjar úr klaustrum á Íslandi frá kaþólskum tíma og þegar hefur fundist kirkjuklukka sem er merkt sjálfri Katrínu af Aragon, fyrstu eiginkonu Hinriks áttunda Englandskonungs.

Á FB íslensku monasticistanna er því nú einnig slegið föstu að myndin sýni Katrínu af Aragon sem andaðist árið 1535. Því til stuðnings er því haldið fram að á merkinu sjáist rós Tudor-ættarinnar, ættar Hinriks, og granatepli tákn ættar Katrínar.  

Hortus Conclusus

En nú vill svo til að konan á myndinni sem situr við lestur er sýnd með geislabaug. Katrín af Aragon hefur aldrei verið tekin í heilaga manna tölu. Einnig má benda klausturrannsóknarfólkinu á, að rósin sem Tudor-ættin notaði var mjög algeng gerð skjaldamerkjarósar. Slíkar rósir sjást m.a. á legsteinum og innsiglum án þess að þær hafi nokkuð með Tudor-ættina að gera. Reyndar var rós Túdorættarinnar rauð, en rós hreinleikans tákns Maríu meyjar var hvít. Nú er myndin á bjöllunni vissulega ekki í lit, en nokkuð víst þykir mér að þarna sitjir hún María mey við lestur i Hortum Conclusum, sem ég bendi klausturfólkinu á að lesa um hér sér til gangs og halds, því greinilegt er að það er ekki vel að sér í guðfræði miðalda eins og miðaldafornleifafræðingar verða þó að vera.

Í þessum lokaða garði gerðu menn sér á miðöldum í hugarlund að María Mey hafi beðið erkiengilsins Gabríels. Í garðinum voru hin fallegustu tré, blóm og ávextir og rósir. Þar var brunnurinn sem greint var frá í GT, Ljóðaljóðuum 4:12 Lokaður garður er systir mín, brúður, byrgður brunnur, innsigluð lind,("Hortus conclusus soror mea, sponsa, hortus conclusus, fons signatus"), sem og í Ljóðaljóðunum 4:13 Laut þín sem garður af granateplum, með gómsæta ávexti, henna og nardus. Á miðöldum trúðu menn því að einhyrningur tölti í þessum himneska garði sem sótti sér fyrirmyndir í GT (lesið endilega öll erindin í Ljóðaljóðum 4). Voru gyðingar ekki alveg eins og íslenskir sauðabændur af góðum framsóknarættum?

Hve fögur ertu, ástin mín, hve fögur,
og augu þín dúfur
undir andlitsblæjunni.
Hár þitt er sem geitahjörð
sem rennur niður Gíleaðfjall,
²tennur þínar ær í hóp,
nýrúnar og baðaðar,
allar tvílembdar
og engin lamblaus.

María var vitaskuld í Paradís, Edens garði. Allt eru þetta tákn Maríu Meyjar. Hinn lokaða garð reyndu menn svo að skapa á jörðu í klausturgörðum. Kannski hefur verið einn slíkur á Þykkvabæ upp á 1800 fermetra og hví ekki smáreitur að Helgafelli?

Tígulmyndaði ramminn kringum myndina af Maríu á bjöllunni á Helgafelli er einmitt stílfært gerði kringum garðinn og hún situr fyrir framan birgðan brunninn og innsiglaða lindina, sem af og til eru sýnd sem gosbrunnur, og hún les og les. Hún las mikið á þessum biðtíma sínum. Það virðist geta verið gosbrunnur bak við Maríu, en mögulegt er einnig að það sé Turn Davíðs, sem einnig greinir frá í Ljóðaljóðum og sést hann einnig oft á málverku frá hámiðöldum þar sem María er sýnd í garðinum.

Granateplið táknar á myndmáli miðalda og endurreisnartímabilsins að hún sé þunguð. Granateplið var einnig tákn eða allegoría fyrir kirkjuna sem safnar sama þeim sem trúa (með vísun til berjanna/fræjanna í fræbelgnum), og á síðmiðöldum er granateplið stundum sýnt í hendi Jesúbarnsins og táknar hið nýja líf sem fórnað er fyrir mannkynið.

Madonna della melagrana eftir Sandro Botticelli (d. 1510). Botticelli kunni vitaskuld myndmál (ikonografíu) trúar sinnar betur en flestir. Hér sjáum við Maríu og ávöxt hennar. Rósin og granateplin eru tvö af fjölmörgum táknum, attributum, hennar. Það er tilviljun að Henrik 8, sem notaðir rós í innsigli sínu kvæntist Katrínu sem notaði granateplið á ættarskyldi sínum. Sumir telja einnig að Botticelli hafi málað myndina hér fyrir neðan af Granateplakristi, en hún er að minnsta kosti eftir ítalskan samtímamann Botticellis.

 

María drekkur vatn úr hinum birgða brunni og innsigluðu lind úr þýskum glerbikar og hefur greinilega borðað granatepli. Þarna er María í mörgum hlutverkum. Myndin er þýsk eftir hinn svo kallaða Meister des Frankfurter Paradiesgärtleins.

Þess má enn fremur geta, að Marteinn Lúther notaði einnig sem merki sitt hvíta rós (vitaskuld Tudor-rós) sem var með rautt hjarta í miðjunni sem á var kross. Allt voru þetta kaþólsk tákn sem Lúther endurnotaði, enda hafði Lúther verið kaþólikki. York-ættin á Englandi notaði einnig hvíta rós í merkjum sínum.

Katrín af Aragon, sem andaðist árið 1535, birtist vitaskuld ekki á málmsteypumynd á kirkjuklukku sem búin hefur verið til árið 1547. Katrín var engum hugleikin í Niðurlöndum, þar sem klukkan er að öllum líkindum steypt 12 árum eftir dauða hennar. Samband hennar við Hinrik var úr sögunni og hann margbúinn að gifta sig aftur, skaufinn sá. Bjallan er einföld, lítil Maríubjalla.

Mislestur?

Það er dýrlingur á myndinni, og er kirkjuklukkan á Helgafelli líklega friðarklukka, ef dæma skal út frá orðunum DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS MDXLVII – sem þýðir: Gef þú Drottinn frið á vorum dögum - 1547.

Klausturliðið, sem fær styrk frá RANNÍS, heldur því einnig fram að á hinni hlið bjöllunnar standi HG. Þetta er einfaldlega ekki rétt. Þar stendur HC, sem mér þykir mjög líklegt að sé skammstöfun fyrir Hortus Conclusus. Friðarbjöllur báru oft áletrunina DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS. Mér sýnist á öllu að Klausturrannsóknin hafi ekki starfsmenn sem þekkja til epigrafíu, áletrunarfræði, miðalda. Við háskólann í Árósum þurfti ég á 9. áratug síðustu aldar að fara í próf í þeim fræðum til að fá kandídatsgráðu. Í Gautaborg fór slík kennsla ekki fram, tel ég mig vera fullvissan um.

Ekki ætla ég að hafa þessa kennslustund lengri, því ekki er ég með prófessorsembætti í HÍ, og tek mjög hátt tímakaup fyrir meiri visku úr birgðum brunni mínum. En í stað þess að rannsaka málið niður í kjölinn, þá hoppar starfsfólk HÍ og rannsókna vel styrktra af RANNÍS beint út í galgopalegar tilgátusmíðar og innihaldslausar hugaróra um að klukkan sé táknræn fyrir atburði á Helgafelli skömmu fyrir 1550. Það hefði nú eitthvað verið sagt í sama skóla ef prófessor HHG hefði leyft sér slík vinnubrögð. En á okkar tímum þegar friðurinn er úti, er það ekki sama hvort maður er séra Jón eða síra Gunna.

Vangaveltur Klausturverja um kirkjuklukku þessa, sem líklegast var steypt í Niðurlöndum eða Þýskalandi árið 1547, og um að hún tengist atburðum í klaustrinu að Helgafelli eru vægast sagt stórfurðulegar. Steinunn skrifar: "Val myndefnisins á bjöllunni er sérstakt en var vafalaust úthugsað. Gæti myndefni þessarar litlu saklausu bjöllu sýnt fram á mikinn mótþróa á Helgafelli við hina nýju trú sem var að ryðja sér rúms í landinu?" - Spurningar eru góðar, en þegar menn svara spurningum sínum sjálfir án mikilla eða djúpra athugana, og hlaupa síðan með svörin í blöðin til birtingar í alhæfuformi er fræðimennskan rokin út í veður og vind.

Á fornleifafræðin á Íslandi að vera teoretísk módelafornleifafræði eins og hún var einu sinni kennd sem allra fjarstæðukenndust við t.d. Gautaborgarháskóla, hinum gamla háskóla Steinunnar - eða á fornleifafræðin á Íslandi að byggja á fræðimennsku sem nýtir sér allar heimildir, ritaðar, málaðar, heimspekilegar, trúarlegar sem og jarðfundnar, hér á landi og annars staðar? Menn þurfa að þekkja biblíuna. Það þýðir ekkert að vera herskár trúleysingi í fullu í kynjafræðum og skíta á helg rit, ef maður ætlar að setja sig inn í hugarheim miðalda.

Hvort vilja menn facts eða fiction? Fornleifafræðin er ekki skemmtiatriði, þótt hún sé vissulega oft skemmtileg. Það er ekki hægt að slengja hverju sem er út, órannsökuðu, sérstaklega ekki ef það er einungis gert til að lappa upp á fréttaleysið í sumarleyfinu eða til að kæta fólk í leiðindum þess, og alls ekki til að fá fleiri peningum frá opinberum sjóðum. En allt gengur víst á Íslandi. Ekkert kemur á óvart. AMEN

Listin að ljúga að ferðamönnum

Fornleifar og fornleifarannsóknir á Íslandi eru á síðari árum orðið eitt aðalefnið á gúrkutíð fjölmiðlanna. Það er auðvitað gott að fræðigrein og fræðsla sé almenningi ánægja og jafnvel skemmtun, en þegar skemmtunin er orðið að hálfgerðum sirkus og fræðin eru virt að vettugi, þá verða menn að staldra við og segja skoðun sína.

Stundum rekst maður á svo mikið rugl um fornleifar á Íslandi í fjölmiðlum, að mann vantar orð til að lýsa því. Við höfum séð þetta vel sumarið 2015, þegar rúst skála sem rannsökuð hefur verið í Lækjargötu er síendurtekið sögð vera frá landnámi, þótt fornleifafræðingurinn sem rannsakar rústina segi af mikilli varúð, að hún telji hana vera "frá fyrstu öldum byggðar á Íslandi". Á þessu er mikill munur, en greinilega geta blaðamenn og fréttasnápar gúrkuvertíðarinnar ekki gert greinarmun á því.

Nýlega sá ég grein eftir írskan mann, Neil McMahon, sem hefur búið á Íslandi í tæp 40 ár og m.a. starfað sem kennari, leiðsögumaður og nú sem enskufréttamaður. Hann ritar um fornleifar á Íslandi í ókeypis-blaðinu Iceland Magazine sem dreift er til útlendinga á Íslandi og er það einnig aðgengilegt á netinu. 

McMahon lýsir m.a. Þjóðveldisbæjarskömminni í Þjórsárdal á þennan hátt:

Stöng Commonwealth Farm in South Iceland
Here at Stöng is a fine reconstruction of one of over 20 houses in this once-fertile valley, destroyed in a massive eruption of the volcano Hekla in 1104. Several houses were excavated by a team of Nordic archaeologists in 1939 and the reconstruction of the best-preserved one in 1974 was part of the nation’s celebration of eleven hundred years of settlement. To commemorate Iceland’s adoption of Christianity in 1000 AD, a turf-clad stave church was erected nearby in the year 2000.(Sjá hér)

Ljósmynd Gernot Keller. Aldrei hefur verið hringlaga kirkjugarðsgerði kringum kirkjuna á Stöng.

Hér eru lesendur leiddir í þann vafasama sannleika, að Þjóðveldisbærinn sé á sama stað og Stöng og að eyðing Þjórsárdals hafi átt sér stað í Heklugosi árið 1104. En er það nema von, að frásagnaglaður Íri komist ekki að því sanna eftir hartnær 40 ár á Íslandi, þegar þeir sem standa að þjóðveldisbænum hella eintómum lygum út í upplýsingaefni á netinu.

Á vefsíðu Þjóðveldisbæjarins er upplýst að:

"The Commonwealth farm in Þjórsárdalur is one of Iceland's best kept secrets. The farmhouse, built on the site of one of the manor farms of the Age of Settlement, is constructed as experts thought it would have been." (Sjá hér).

Hér er ekki upplýst að Þjóðveldisbærinn sé byggður nærri þeim stað þar sem rústir Skeljastaða voru. Fólk heldur því auðveldlega að endurgerðin hafi verið reist ofan á rúst Stangar.  Þar að auki er því haldið fram að Þjóðveldisbærinn, sem aldrei verður neitt annað en hugarfóstur eins þjóðernisrómantísks myndlistakennara, Harðar heitins Ágústssonar, sé afrakstur vinnu margra sérfræðinga.

Frá rannsókn á kirkjurúst og smiðjurúst undir henni. Myndin efst er frá rannsókn kirkjurústarinnar á Stöng. Ljósmyndir Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Af hverju allar þessar rangfærslur og veruleikafirring?

Ef nokkuð er, þá er alls ekki hlustað á sérfræðinga. Það er ekki verið að segja fólki að inni í veggjum Þjóðveldisbæjarins sé steinsteyptir veggir og að í allt of háreystri þekjunni sé nælondúkur sem var vinsæll á 8. áratugnum. Þjóðveldisbærinn er því miður ekkert annað en hugarfóstur sjúklegrar menningarminnimáttarkenndar sumra Íslendinga, sem endar í því að menn fara að byggja "fornleifar" til að eiga eitthvað "fínt" eins og "hinar þjóðirnar".

Mynd þessa tók höfundur árið 1992 þegar verið var að gera við austurgafl þjóðveldisbæjarins. Hænsnanet og gólflagningarefni höfðu menn ekki á Þjóðveldisöld. En á þennan hátt var nú leyst vandamál ævintýrasýnar Harðar Ágústssonar listmálara, sem fékk að stjórna byggingu fornhúss á 1100 ára afmæli búsetu í landinu. Á 8. áratug 20. aldar hófst auglýsingastofuþjóðernisstefna Íslendinga, og ef eitthvað er hefur hún enn aukist eftir Hrunadansinn árið 2008.

Þór Magnússon horfir eins og Plastgaukur á "forn" vinnubrögð við gerð Þjóðveldisbæjarins.

Sumir menn sem standa í slíku braski eru að mínu mati jafnvel að reyna að reisa minnisvarða um sjálfa sig. Menn eru greinilega enn að. Reistur var hryllingur sá í Skálholti sem kallaður er Þorláksbúð og menn dreymir um miðaldadómkirkjur og leikmyndar-Selfoss. Íslendingar sakna greinilega Disneylandsins.  Þeir gleyma hins vegar að spyrja sig, hvort þetta sé það sem ferðamennirnir hafi áhuga á að sjá. Kannski eru ferðamenn einmitt að flýja heim plasts og yfirborðsmennsku í heimabyggð sinni og vonast eftir einfaldleika hreinleikans á Íslandi.

Kirkjan sem reist var við þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal, á ekkert skylt við kirkjurúst þá sem ég rannsakaði ásamt samstarfsfólki mínu að Stöng. Ekkert samstarf var haft við mig, fornleifafræðinginn sem fann og rannsakaði kirkjurústina, varðandi endurreisn og gerð kirkjunnar.  Stjórn Þjóðveldisbæjarins hefur aldrei viljað leiðrétta rangfærslu þær sem þeir flytja í upplýsingaefni og það er enn verið að vega að heiðri mínum sem sérfræðings um fornleifar á  Stöng og í Þjórsárdal, með því að nefna ekki niðurstöður rannsókna minna - að þegja þær i hel.  Það er gömul íslensk aðferð, sem oft tekst, en ekki til lengdar. Svik komast upp um síðir.

Hvað varðar Stöng, þá ætti ekki að vera vandamál fyrir þá sem sjá um ferðamannaiðnaðinn í Þjóðveldisbænum að sækja sér réttar niðurstöður um fornleifarannsóknir í Þjórsárdal. Nóg er að finna hér á Fornleifi.

Ferðamönnum í Þjóðveldisbænum er ekki sagt frá þessu.

Þessi "eftirlíking" úr plasti og steinsteypu, sem falin er undir skinni síðbúinnar þjóðernisrómantíkur og menningarminnimáttarkenndar, er rekin í samvinnu við Þjóðminjasafnið. Og er því líklegast er ekki við aumingja fólkið í ferðamannaiðnaðinum í  Skeiða- og Gnúpverjahreppi að sakast.

Þjóðminjasafnið, samstarfsaðili um rekstur Þjóðveldisbæjarins, getur heldur ekki greint rétt frá endalokum byggðar í Þjórsárdal. Rangar upplýsingar eru um eyðingu byggðar í Þjórsárdal í sýningum safnsins, sem og á Sarpi, þegar lýst er forngripum úr Þjórsárdal. Er það nema von, að einhverjir asnist til að ljúga að ferðamönnum, þegar logið er að þeim af einni helstu menningarstofnun íslenska ríkisins?

Sjá einnig: Plastöldin í Þjórsárdal.

Vel grafið og dróni Guðnýjar Zoega

Ég hef áður dáðst að verkefnum Guðnýjar Zoega og félaga í Skagafirði, t.d. að Seylu, þótt samverkamenn hennar hafi reynt að breyta myntsláttusögu Dana á heldur ógagnrýninn hátt með því að halda því fram að Danir hafi slegið koparmynt á tíma sem þeir slógu aðeins silfurmynt (sjá hér og hér). Það var heldur ekki mynt sem þeir fundu.

Rannsókn kirkjurústar í Keflavík í Hegranesi er afar áhugaverður hluti af Skagfirsku kirkjurannsókninni sem staðið hefur yfir síðan 2007, mestmegnis fyrir styrktarfé frá Bandaríkjunum. Ekki fyrir það að þar hafi fundist kirkja og grafir. Það heyrir vart til tíðinda lengur. Hins vegar hafa fornleifafræðingarnir grafið varlega niður að H-1 laginu úr Heklugosinu árið 1104. Svo hefur Guðný tekið í notkun nýtt leikfang, sem verður ómissandi í íslenskum fornleifarannsóknum framtíðarinnar, nú þegar geimverur eru hættar að taka loftmyndir.

Drónamynd Guðnýjar er sko ekki dónaleg. Hún sýnir okkur, hvernig H-1 hefur lagst eins og næturhrím á hringlaga, skagfirska kirkjugarðinn. Sjá má að nokkrar grafir hafa verið grafnar eftir 1104. En þar sem 1104 lagið er yfir, eru líklegast óhreyfðar grafir undir (nema ef gjóskan hafi fokið til).

Vissulega er H-1 askan ekki eins þykk og í t.d. Þjórsárdal,  þar sem ég þekki hana best. Kirkjan í Keflavík er hreint út sagt álíka falleg og kirkjan á Stöng. Skagfirðingar létu ekki þessa gjósku á sig fá frekar en Þjórsdælir og hélst búseta áfram á báðum stöðum.

Gaman væri að fá að sjá grunnmynd af Keflavíkurkirkju í Hegranesi.

Hér er mynd frá rannsókn á kirkjugarði í Keldudal, en þá var ekki kominn dróni. Minnir mig af myndum, að John Steinberg hafi haft með sér dreka, sem lét illa af stjórn í skagfirsku rokinu. Tæki eru misgóð. Drónar eru framtíðin.

Pöntun

Nú væri gaman að fá eins og 2-3 kolefnisaldursgreiningar á ungum einstaklingum (börnum) sem voru greftruð áður en H-1 gjóskan féll, og síðan 2-3 aldursgreiningar á börnum sem voru greftruð síðar. Í raun hafa menn aðeins tekið það sem gefið, að H-1 askan sé úr gosinu árið 1104 - og er það vitaskuld líklegast - en alls ekki fullsannað. Fyrst töldu menn gjóskuna úr gosi árið 1300 og um tíma var talað um 1158 sem gosárið. Með slíkum kolefnisaldursgreiningum af ungum einstaklingum sem létust fyrir og eftir gos, gætum við endanlega gengið úr skugga um aldur H-1.

Heimildir: https://www.facebook.com/icelandscass

Sjáið hér hvernig fornleifafræðingarnir í Skagafirði eru farnir að nota IPad í rannsókninni. Fyrst börn eru farin að nota slíkt á forskólastigi er eins gott fyrir fornleifafræðinga að kunna á þetta amboð, sem þó er enn ekki hægt að grafa með.

Hundur má hann heita

Sænskir fornleifafræðingar og kafarar telja sig hafa fundið leifar flaks danska konungsskipsins Griffen eða Grib(p)shunden sem sökk árið 1495 við strönd Blekinge, rétt úti fyrir bænum Ronneby, þar sem flakið liggur nú á um 10 metra dýpi. Hér er að öllum líkindum kominn upp hluti af skipi sem sigldi á sama tíma og Kólumbus fann Ameríku á skipum byggðum á sama hátt og skipið sem nú er fundið úti fyrir strönd Suður-Svíþjóðar.

Talið er að Griffen hafi verið konungsskip Dana, þ.e. helsta skip flota Hans (Jóhnnesar) Danakonungs. Skipið sökk þegar eldur braust út um borð á ferð þess til Kalmars, þar sem Hans konungur ætlaði sér að ræða við menn um vandmál Kalmarsambandsins, þegar Svíar reyndu að draga sig út úr því. Margir um borð létu lífið áður en mönnum tókst að komast frá borði rétt áður en skipið sökk.

Telja fornleifafræðingarnir sig hafa fundið stafnmynd skipsins sem lyft var af hafsbotni fyrr dag, en rannsóknir fóru fyrst fram á flakinu árið 2001-2.

Áhugavert er að sjá að stafnmyndin (Gallíónsfígúran) er ekki sérlega stór og svo er þetta ekki "grif" (gryphus eða gryphon) heldur vargur eða einhvers konar dreki. Grífon voru skepnur með bakhluta ljóns en arnar og arnarfætur sem framlappir og svo voru þeir vængjaðir.

Venjulega voru stafnmyndirnar tilvísun í nafn skipsins. Má því vel vera að trjóna sem fannst sé af griff eða gribshundi,en á þessum tíma gerðu menn sér þó vel grein fyrir því hvernig sagndýrið gryphus átti að líta út. Skipasmiðurinn sem skar út trjónuna hefur kannski ekki verið með það á hreinu. En stafnmyndin sem nú er komin upp á yfirborðið gæti vel vísað til þess að menn hafi séð dýrið sem skipið er kennt við sem einhvers konar hundsskepnu. Þetta skýrir danski fornleifafræðingurinn Rolf Warming lauslega en ekki nógu fyllilega hér. Ef hann hefur ekki rétt fyrir sér, er hundurinn hugsanlega úr líklega úr öðru skipi - hver veit?

Í dag kom í ljós að "vargurinn" var með annað dýr í kjaftinum, á milli tannanna. Gaman verður að heyra hvaða dýr það er. Er þarna kannski kominn sjálfur Jónas í hvalnum? Það var algengt nafn á skipum fyrr á öldum.

Nú verður trjónan lögð í bað með alls kyns vökvum og síðar þurrfryst. Þannig vonast menn til að geta varðveitt hana um ókominn tíma.

Frá rannsóknum á flakinu

Trjónan komin upp og er með eitthvað í kjaftinum

En dansk historikers dårlige hukommelse

Den 21. juli 2015 afleverede Dr. Efraim Zuroff direktør for Simon Wiesenthal Centers (SWC) afdeling i Jerusalem en anmodning til dansk Politi om en undersøgelse af Helmuth Leif Rasmussens aktiviteter i Hviderusland. Under 2. verdenskrig gjorde Rasmussen, som en meget ung mand i Waffen-SS, blandt andet tjeneste i en lejr nær Bobruisk, hvor hundreder af jøder blev mishandlet og myrdet (se mere om sagen her).

Nu går Rasmussen under navnet Helmuth Rasbøl og bor på Frederiksberg i bedste velgående og ved fantastisk helbred for en 90-årig. Han påstår dog i et interview med Berlingske Tidende i juli 2015, at han ikke længere kan skelne dagene fra hinanden. Det kan han dog godt når han hver onsdag går lange ture i Frederiksbergs have og Søndermarken med andre ældre borgere. Til trods for at være gåholdets nestor med sin 90 år, er Rasbøl atleten i gruppen.

Lejrvagten fra Bobruisk i 2015. Foto Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Efraim Zuroff ved Station 1 på Halmtorvet. Foto Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2015.

Det er på grundlag af oplysninger i bogen En skole i Vold af Dennis Larsen og Terkel Stræde, at SWC har afleveret sin anmodning om en undersøgelse af Rasmussens aktiviteter i lejren ved Bobruisk til de danske politimyndigheder. Dr. Efraim Zuroffs besøg i Danmark vakte naturligvis stor opmærksomhed i Danmark såvel som internationalt. Omverdenen er naturligvis forundret. De kender stadig kun til redningen af jøderne i 1943, som er nu senest er blevet romantiseret ud over aller grænser af Bo Lidegaard (se her).

Statsadvokaten for Særlig Økonomisk og International Kriminalitet er tilsyneladende allerede begyndt at undersøge sagen, og det til trods for at lilleput-partiet Venstre, som leder den mindretalsregering som nu er ved magten i Danmark, har meldt ud at den mangler viljen og tilsyneladende også menneskelig og intelligent integritet til at bidrage til at undersøgelsen skal gennemføres på en ordentlig og ansvarlig måde.

Claus Bundgård Christensen påstår danske myndigheder levede i total uvidenhed.

Dr. Efram Zuroff blev inviteret til at gøre rede for sin mission i Danmark i programmet Deadline, (se her). Deadlines ansvarlige havde også inviteret en dansk lektor for at kommentere. Claus Bundgård Christensen fremsatte blandt andet denne "forklaring":

"... De danske myndigheder på det her tidspunkt, altså politiet, de har slet ikke ressourcerne til at efterforske det her. Man anede det faktisk heller faktisk ikke - man, man, man kender knapt nok til holocaust på det her tidspunkt. Man vidste godt, at jøder var blevet behandlet dårligt. Men, at der var foregået et systematisk, instrualiseret [sic] massemord på de europæiske jøder. Det var man faktisk ikke helt klar over. Altså så, så, så omfanget - det, det havde man simpelthen ikke indblik i - og Europa var faktisk et stort kaos i, i den tidlige efterkrigstiden, så det var faktisk umuligt at efterforske."

Dette svar, foruden at være det rene vrøvl, er efter min mening intet mindre end en falliterklæring fra en af de tre historikere som i 1997 udgav bogen Under Dannebrog og Hagekors. I den bog, som blev præsenteret som en tømmende behandling af de danske mænd som meldte sig ind i Waffen-SS, gav de tre unge kandidater meget få og uklare oplysninger om danske SS-soldaters deltagelse i krigsforbryder. Det var dem mere magtpåliggende at beskrive dem som ofre for arbejdsløsheden i Danmark og for tidsånden i Europa, eller som ganske "almindelige mænd". Men ganske almindelige mænd kan begå massedrab og krigsforbrydelser - også danske mænd.

En huskeliste for Bundgård Christensen

Naturligvis vidste de danske myndigheder ret hurtigt efter krigen meget godt hvad der var sket under nazisternes terrorstyre. Her er en lille huskeliste.

1) Man modtog bl.a. spørgsmål om, hvad der var hændt for de jøder som danske myndigheder udviste 1940-1943. Myndighederne kendte i de fleste tilfælde godt til svaret, som man dog systematisk lod være med at oplyse forespørgerne om. Oplysningerne kom gradvist, og i 1947 stod det politiet helt klart, hvad der var sket, samt hvad Nazis-Tyskland som Danmark så flot samarbejdede med, havde begået af forbrydelser. Men de danske myndigheder forsøgt systematisk at skjule dette samarbejdes værste udfald. Udvisningen af jøder 1940-43 og danske storkrigforbrydelser forsøgte man på alle mulige måder at holde hemmeligt.

2) De allierede styrker i Europa kontaktede i 1945-49 konstant danske myndigheder med henblik på retsforfølgelse af danske krigsforbrydere, samt andre ikke danske forbrydere. Dansk politi, udenrigsministeriet og justitsministeriet modtog hele tiden eftersøgninger efter krigsforbrydere. Dansk politi tog sig med andre myndigheder af flere krigsforbrydere som sad i danske lejre. Man hjalp dem da også til friheden i stedet for at sørge for at få dem retsforfulgt. Man hjalp mordere fra KZ- og udryddelseslejre som var interneret på Mosede fortet til friheden, mens man også i Mosede indespærrede en jøde, Kurt Bolz, så han ikke kunne røbe detaljer om hans umenneskelige udvisning fra Danmark i 1942 - som politimyndighederne deltog i.

3) Dansk presse bragte i efterkrigstiden måske ikke så mange oplysninger fra KZ-lejre og udryddelseslejre som mange andre lande, men mere end nok til at oplysninger om hvad der skete der har trængt ind, endda hos de mest tykskallede politifolk i Danmark.

Da en dansk-jødisk familie efter krigen forhørte sig om Szymon Zajtmans skæbne, så løj de danske politimyndigheder om hans skæbne overfor den jødiske familie. Han blev myrdet i Tyskland efter en udvisning fra Danmark i 1941 foranlediget af danske myndigheder.

Jøden Kurt Bolz blev fængslet sammen med tyske krigsforbrydere på Mosede-fortet syd for København, for man frygtede at han ville gå til pressen med historien om hans udvisning i 1943. Han flygtede fra et tog på vej til Auschwitz i 1943 efter at han var blevet udvist fra Danmark af danske myndigheder. Senere flygtede han også fra Mosede - til Sverige.

Ernst Platzkos (billede) søn, Karel Platzko, blev i 1945 inviteret i audiens hos kronprins Frederik, men myndighederne fortalte aldrig sønnen, om deres brutale udvisning af hans far Danmark. En udvisning som Danmark men ikke Nazi-Tyskland foranledigede. Det var en udvisning som endte med at han blev myrdet. Disse og andre skæbner som det officielle Danmark ignorerede efter at Danmark udviste dem til Nazi-tyskland kan man læse om i bogen Medaljens Bagside (2005).

Gustav Alfred Jepsen fange hos de allierede.

Da denne danske krigsforbryder, Gustav Alfred Jepsen, blev hængt i Tyskland i 1947, bad myndighederne som holdt begivenheden væk fra medierne med alle mulige midler, hans kone og søn om at lade være med at rejse til Tyskland for at være tilstede ved henrettelsen, for derved at forhindre at skabe opmærksomhed om sagen. Det lykkedes de danske myndigheder at holde Jepsens forbrydelser hemmelige indtil 2005. Men man kendte da udmærket alt til dem. Englænderne sendte alle detaljer og undrede sig over Danmarks manglende vilje til at tage på sagen.

Tror Claus Bundgård Christensen, at det danske politi slet ikke så kvinderne fra Ravensbrück som blev kørt gennem Danmark til Sverige i de Hvide Busser i foråret 1945? Her ses de kaste sig over mad i Padborg. Politiet i København var til stede ved den Svenske kirke i København, da busserne gjorde et kort stop der. Formålet med politiets tilstedeværelse var at forhindre at nogen slap væk. Det gjorde Kurt Bolz, som var med i en af busserne. Han blev fanget da han gik til myndighederne for at oplyse at han havde overlevet udvisningen, men blev omgående fængslet i Mosede sammen med tyske krigsforbrydere. Tror Claus Bundgård Christensen, at danske politimænd som sad i Neuengamme og andre KZ-lejre ikke vidste hvad der foregik i nazismens helvede? Hvem har egentlig været Claus Bundgård Christensen professor på universitetet?

Bundgård Christensen og kollegaer ignorerede oplysninger  i 1997.
Jeg tog allerede d. 1. august 1997, skriftligt kontakt (se mine breve her) med en af forfatterne til Under Hagekors og Dannebrog, inden bogen udkom i 1997, hvor jeg bl.a. gjorde venligst opmærksom på krigsforbrydelser begået af danske SS-soldater. Dem kan  høre om i "live" optagelser sendt til Danmark af den islandske SS-reporter, Björn Sv. Björnsson. De findes i DRs arkiv. Jeg sendte forfatterne eksempler på kilder som de kunne have brugt, men når bogen udkom i 1998 glimrede den ved en fuldstændig mangel af gennemgang af danske krigsforbrydelser begået af danske Waffen-SS medlemmer. Niels Bo Poulsen umagede sig ikke ved at svare på mine oplysninger.

I 2003 udkom der i publikationen Denmark and the Holocaust, som jeg også bidrog til (se her) en artikel af de tre forfattere (se her), hvori de gjorde sig mere umage ved at gennemgå krigsforbrydelser begået af danskere i SS-uniform. Men det var blot en overfladeafskrabning.

Bundgård Christensens vattede forklaring

Claus Bundgård Christensen præsentere Danmarks befolkning med en usandhed i Deadline. Danmark fik nemlig lige som andre vestlige lande efterhånden meget detaljerede oplysninger og viden om den nazistiske mordmaskine, som de danske myndigheders samarbejdseksport var med til at smøre. 

Udover det ahistoriske svar som Bundgaård Christensen gav i Deadline d. 21. 7. 2015, er det yderst grinagtigt at være vidne til, at da den udmærkede bog af Dennis Larsen og Terkel Stræde, En skole i Vold udkom i 2014, så for han som en af forfatterne til bogen Under Dannebrog og Hagekors op som anmelder i Weekendavisen og kritiserede Larsen og Stræde for at publicere oplysninger som han påstod allerede var blevet publiceret. I så fald var det ikke i nogen af hans egne værker om danske Waffen-SS medlemmer.

Nogle danskere har det ganske svært ved at indrømme det faktum, at danskere deltog i krigsforbrydelser. Da jeg i 2005 som den første skrev om den mest blodige danske krigsforbryder Alfred Jepsen i Weekendavisen, kom der læserbreve hvori afsenderne proklamerede, at Jepsen som medlem af det tyske "mindretal" ikke var nogen rigtig dansker, selvom han rejste rundt på dansk pas og anså sig selv som dansk borger, og andre hævdede, at danskere ikke havde det engagement og den sammensætning for at blive krigsforbryders sådan som rigtige tyskere og mindretalsdanskere blev det! Står vi overfor en kollektiv dansk eskapisme?

Mange danskere kan stadig ikke se i øjnene, at de udvisninger af jøder og andre som danske politikere og myndigheder foranledigede 1940-43, som jeg beskrev som den første i bog Medaljens Bagside (2005) var statslige mord. Det gjorde Anders Fogh Rasmussen dog, efter at have læst min bog som han havde bad særskilt om inden den formelt udkom. I Mindelunden gav han d. 4. maj 2005 en undskyldning til det jødiske folk. Det var noget andet end de vattede udmeldinger som hans partifæller i Danmarks mindste mindretalsregering nu ytrer i forbindelse med undersøgelse af Waffen-SS mænds forbrydelser. Venstres retspolitiske ordfører har udmeldt, at der i sagen om Helmut Leif Rasmussen/Rasbøl ingen hjælp er at vente fra fra regeringen.

Det er så spørgsmålet, om Venstres nye holdning kommer til at præge Statsadvokaten for Særlig Økonomisk og International Kriminalitets arbejde med sagen. Venstre er, som sagt, til trods for Anders Fogh Rasmussens udmeldinger i 2005, ikke villigt til at belyse de forbrydelser som samarbejdspolitikken med nazisterne medførte. Venstre går tilsyneladende endnu en gang besættelsesmagtens ærinde og beskytter danske krigsforbrydere. Socialdemokratiet og de Radikale følger tilsyneladende med i den dans. De var jo også besættelsesmagtens samarbejdspartier for 70 år siden. Historikere med Radikal tilhørsforhold har nu i snart 15 år forsøgt at fortælle os i en agitationsagtig kampagne, at samarbejdspolitikken som de Radikale bidrog aktivt til, og som danske bødler var en del af, var en velsignelse og redning for danske jøder. Så absurd har historiefremstillingen udviklet sig i dagens Danmark, mens historikere som skriver om ofrene for den politik og kritiserer den bliver udråbt som "moralister".

Da Helmuth Leif Rasmussen stod anklaget for at skyde en dansker på Frederiksberg og endda figurerede som vidne mod andre danskere som arbejdede sammen med ham i mordlejren ved Bobruisk, blev der givet oplysninger om systematisk mord af jøder. Problemet var, at de danske myndigheder ikke var interesseret i oplysninger om dræbte jøder, og mindst af alt danske mord og mordere af jøder. Højtstående danske embedsmænd vidste, at de selv havde bidraget til drab på jøder ved udvisning af 23 af dem i perioden 1940-43. Det var de ikke interesseret i at offentliggøre. Derfor var danske SS-mænds forbrydelser ikke den første prioritet for de danske justitsmyndigheder. De danske myndigheder, samarbejdsregeringens medlemmer, havde jo opfordret til deres deltagelse i Waffen-SS, ved at anbefale unge mænd at melde sig under fanerne.

Kampen for Danmarks image

Der er ingen konspirationsteori i gang, sådan som lektor Claus Bundgård Christensen lod forstå i interviewet i Deadline. Danske embedsmænd tyssede forbrydelserne systematisk ned, både sine egne og andres. Kampen for Danmarks image forårsagede tavshed om jøders lidelser. I stedet nåede lovsangen om redningen af jøder i 1943 et religiøst niveau med tilhørende myter og skrøner.

Men ret skal være ret. Claus Bundgaard sagde faktisk også i interviewet på Deadline, at han havde sympati for de ønsker som er kommet om at man retsforfølger danske krigsforbrydere. Han siger, at de sagtens kan være flere en 20 af dem i live. Han vil dog ikke og har aldrig hjulpet til for at det kunne ske. Det er nemlig sådan, at hvis man har nogle tendenser i den retning, så bliver man anklaget for moralisme og det der er værre. Tak for støtten, Claus Bundgaard Christensen!

Benægtelsen

Så sent som i 2006, da jeg publiceret oplysningerne om krigsforbryderen Jepsen (se her), tog jeg en af justitsministeriets jurister i at lyve om ministeriets kendskab til kilderne om danske krigsforbrydere. Ministeriet skal give samtykke for adgang til disse kilder som opbevares i Rigsarkivet, og har derfor et fuldstændigt overblik over dem med assistance fra Rigsarkivets førende eksperter. Kilderne til Jepsens forbrydelse og rettergang havde jeg allerede fået kendskab og adgang til i britiske og amerikanske arkiver. De danske jurister meddelte derimod mod bedre vidende, eller vildledt af Rigsarkivets arkivarer, at de intet kendte til sagen om Jepsen eller hans navn. Så enkelt er det. Man fortiede sagen helt indtil man ikke længere kunne holde facaden og blev angste for en pinlig presseomtale. Først da jeg afslørede min viden overfor justitsministeriet og påpegede at det ikke gav korrekte oplysninger, var ministeriet villigt til at give mig adgang til sagsakterne, som de tidligere påstod de ikke havde kendt til. 

Men når det ikke kun er embedsmænd i ansvarlige danske ministerier som har forsøgt at holde danske krigsforbrydelser skjulte, men også historikere som vægter historien således at forbrydelserne mod den mest udsatte gruppe i Europa under Hitler-styrets vanvid ikke for prioritet i deres værker, så har vi et problem i Danmark. Romantiseringen af samarbejdspolitikken som man har set hos en gruppe danske historikere er et politisk maskespil, først og fremmest egnet til at hvidvaske politiske partier som i samarbejdet med nazismen deltog i 2. verdenskrigs forbrydelser.

Den plet på Danmarkshistorien kan dog ikke vaskes hvid. Nu indhenter historien en af biprodukterne til den "smukke" danske samarbejde under besættelsen, nemlig lejrvagten i jødelejren, Helmut Leif Rasmussen, også kendt som hr. Rasbøl fra det pæne Frederiksberg. Endda dagbladet Politiken, som styres af hvidvaskningsguruen Bo Lidegaard, bliver nødt til at behandle sagen, selvom avisen har glimret ved sit fravær her i juli 2015, da avisen slet ikke rapporterede fra Dr. Efraim Zuroffs besøg i København.

Saga af sverði - Hrafnkelsdalssverðið

Árið 1897 fann ungur maður fornt sverð í Hrafnkelsdal. Löngu síðar leiddi dr. Jón Hnefill Aðalseinsson mjög góðar líkur að því hver finnandinn hefði verið. Hann hét Benedikt Ísaksson og var vinnumaður hjá Elíasi Jónssyni bónda á Vaðbrekku og síðar í Aðalbóli. Af frásögnum eldri manna sem þekkt höfðu Benedikt, og sem Jón Hnefill hafði tímanlega tal af, er hægt að álykta að sverðið hafi fundist í Skænudal sem er lítill dalur sem gengur vestur og suðvestur inn á múlann sem er á milli Hrafnkelsdals og Jökuldals. 

Þótt Jóni Hnefli hafi þótt mikilvægt og áhugavert að velta fyrir sér hver finnandi sverðsins var og hvar það fannst, þá er eigendasaga þess engu síður áhugaverð, sem og gerð sverðsins. Það tvennt mun aðallega verða rætt hér, því sú saga hefur enn ekki verið sögð að fullu, þótt oft hafi verið skrifað um sverðið og það án vitundar um allar heimildir sem því tengjast.

Nýjar heimildir um um sverðið frá aldamótaárinu 1900 verða hér settar fram í fyrsta sinn. Þær hafa varðveist á því sem forðum var kallað 2. deild Þjóðminjasafns Dana (Nationalmuseets 2. Afdeling) í Kaupmannahöfn.

Ef rétt er að Benedikt Ísaksson hafi fundið sverðið, þá hefur hann eða bóndinn sem hann vann fyrir selt H.I. Ernst apótekara á Seyðisfirði sverðið fyrir 12 krónur. Sverðið endaði síðan á Statens Historiska Museum í Stokkhólmi. Lýsir Kristján Eldjárn því í doktorsritgerð sinni í íslenskum fræðum við Háskóla Íslands, Kumli og Haugfé (1956). Því miður hafði Eldjárn ekki aðgang að öllum skjölum og yfirsást gögn sem ég fann löngu síðar í Kaupmannahöfn á 9. tug síðustu aldar. Hér skal bætt inn í eyðurnar og nýjar heimildar taldar til.

Kaup og sölur

Eigandasöguna gætum við byrjað með skrifum Þorsteins Erlingssonar skálds í blaðinu Bjarka árið 1900. Þorsteinn fór fremur háðskum orðum um að H.I. Ernst hefði haft sverðið af finnandanum án þess að finnandinn fengi nóg fyrir snúð sinn:

Maður fann hjer gull- og silfurbúið sverð, uppi í Hrafnkelsdal nú nýlega og er sagt að hann hafi verið svo sorglega fávís að selja Ernst apótekara það fyrir 12 kr. Eftir því sem af sverðinu er sagt hefði forngripasafnið íslenska gefið manninum að minsta kosti 100 kr. fyrir það og ný er auk þess líklega loku skotið fyrir að það komist þangað og er það illa. (Þorsteinn Erlingsson í Bjarka 5. árg. 1900. 25. tbl. 25.06.1909).

Þessi skoðun Þorsteins fór fyrir brjóstið á apótekaranum sem svaraði nokkrum dögum síðar í öðru blaði, Austra:

Bjarki og hið forna sverð

Í tilefni af því, að föðurlandsvininn, ritstjóra Bjarka tekur það svo ákaflega sárt að vita til þess að forngripasafnið í Reykjavík skuli missa af sverði því er fannst um vorið 1897 í Hrafnkelsdal, - er mér sönn ánægja að því, að hugga ritstjórann með eptirfarandi tilboði: Í 24 klukkustundir frá birtingu þessa tilboðs míns í Austra stendur herra Þorsteini Erlingssyni þetta forna sverð til boða fyrir 112 krónur, hvar af 100 kr. skulu skiptast milli þess sem seldi mér sverðið, og stofnana til almennings heilla hér í kaupstaðnum, eptir opinberlega auglýstri skýrslu. Að sjálfsögðu verður herra Þorsteinn Erlingsson skriflega að ábyrgjast mér, að forngripasafnið í Reykjavík verði njóti sverðsins, þó það kynnu að verða mjög deildar meining milli safnsins og herra Þorsteins Erlingssonar um verðmæti sverðsins. ....

Seyðisfirði, þann 29. júní 1900. H. I. Ernst lyfsali , p.t. eigandi hins forna sverðs. (H.I.Ernst í Austra, 22. tbl. 29.06.1900).

Síðar sama ár skrifaði Ernst apótekari Þjóðminjasafni Dana. Það bréf fann ég í einni af mörgum heimsóknum mínum á Þjóðminjasafnið í Kaupmannahöfn á árunum 1981 til 1986. Líklegast árið 1981. Bréfin sýna, að Ernst hafði ekki aðeins áhuga á að koma sverðinu í verð. Hann leitaði upplýsinga um gerð sverðsins og aldur þess.

1. Nóvember 1900 skrifar Ernst til Arthurs Williams Mollerup sem var yfirmaður 2. deildar Þjóðminjasafns Dana.

H.I. Ernst                                      Seydisfjord, den 1ste Novbr. 1900.

Privilg. Apotheker

Generalagentur for Livsforskikringsselskabet SKANDIA STOCKHOLM

Til Direktören for Nationalmuseets 2d Afdeling, Höjvelbaarne Hr Dr. phil. Mollerup R. af Dbrg. Kjöbenhavn.

Efter Anmodning fra Justitsraad Hansen i Hobro tillader jeg mig herved at fremsende et Fotografi af det i Hrafnkelsdal her paa Island fundne Sværd. Som det vil sees af Fotografiet er Sværdet, der maaler 35 ½ Tommer, en nöjagtig Copi af det i Fabricius Danmarkshistorie Side 38 afbildede Sværd fra Jærnalderen. Tillige findes Sölv og Guld indlagt paa Sværdknappen (synligt på Billedet) og nede ved Haandgrebet. Jeg skal tillige oplyse om, at Rektoren ved Reykjavik Latinskole Dr. phil. Björn Olsen, der har set Sværdet hos mig, formener, at der under Haandgrebet findes Runer, der imidlertid for mit Øje synes at være utydeligere. Som ovenform bemærket, er Sværdet fundet i Hrafnkelsdal, hvor Hrafnkel Freysgode ligger begravet; men yderligere undersøgelser af Stedet gav intet foröget Resultat. - Saafremt Museet paa Basis af de modtagne Oplysninger kan bestemme Sværdets Alder vilde jeg være særdeles taknemmelig for en Meddelelse herom.

Med særdeles Höjagtelse

Ærbödigst

H.I.Ernst

Apotheker og Vicekonsul.

Upplýsingar í þessu bréfi Ernsts apótekara veita okkur vitneskju um að fundarstaður sverðsins var rannsakaður eitthvað frekar eftir fund þess.

Annar maður, Frederik Opffer að nafni, sem var blaðamaður í Køge, á Kjøge Avis, skrifaði sömuleiðis eins konar rógsbréf til Þjóðminjasafns Dana. Hvar hann hefur snapað upp fréttir af kaupum Ernst apótekara á íslensku sverði, er ekki gott að segja.

Kjøge, d. 24. September 1900

Hr. Museumsinspektør Mollerup!

Apotheker H. J. Ernst på Seydisfjord har for nogen Tiden siden af en islandsk bonde kjøbt et ældgammelt Høvdingesværd for 12 kroner. Efter Beskrivelsen skulle det være meget smukt og interessant . Det forlyder, at det er indlagt og bærer Navnetræk, således at man ved, fra hvem ddet stammer. Efter hvad jeg fra sikker Kilde har bragt i Erfaring, agter Apotheker Ernst at sælge Sværdet til en engelsk Samling. Da dette formentlig strider imod Bestemmelserne angående Danefæ, og da det jo var kjedeligt, hvis en antikvarisk Sjældenhed skulde gå ud af Landet for personlig Vindings Skyld, tillader jeg mig at henlede Deres ærede Opmærksomhed på Sagen. Apotheker Ernst´s Fader, fungerende Toldkontrøller Ernst, Vesterbrogade 115(?) vil sikkert kunne give goder Oplysninger derom.

Med særdeles Agtelse                                                                                                                    Frederik Opffer

I uppkasti af bréfi sem Arthur William Mollerup hefur ritað Ernst apótekara þann 12.desember 1900 skrifar hann meðal annars:

... Gennem Justitsraad Jensen har jeg erfaret, at De foreløbigt ikke agter at afstaa sværdet. Paa Grund af den antikvariske Værdi vil jeg dog være Dem forbudnen for en Meddelelse naar De eventuelt skulde faa i Sinde at skille Dem ved det.

Ernst upplýsti greinilega, að hann væri ekki á þeim buxunum að selja sverðið.

Ekkert af þessum síðastnefndu upplýsingum úr Þjóðminjasafni Dana, koma fram í Kumli og Haugfé Kristjáns Eldjárns og þaðan að síður í endurútgáfu á ritgerðinni frá 2000, enda fann ég fyrstur manna þessi bréf og greini fyrstur frá þeim nú. Ég sé nú, þegar ég tek þau fram eftir að þau höfðu safnað hjá mér ryki í möppum, að enginn hefur nýtt sér þau þegar um sverðið í Hrafnkelsdal hefur verið ritað á síðari árum. Aðstandendur endurútgáfu ritgerðar Eldjárns gerðu sér ekki í þessu efni frekar en í öðrum mjög mikið far um að bæta við upplýsingum.

Ernst apótekari lét síðan sverðið. Hvort hann seldi eða gaf það vitum við ekki í dag. En það endaði í Svíþjóð, en Ernst var umboðsmaður SKANDIA líftryggingafélagsins, sem gæti skýrt ferð sverðsins til Svíðjóðar. Samkvæmt sænskum heimildum gaf N. Petersen jústítsráð í Kaupmannahöfn formlega sverðið Óskari 2. Svíakonungi, sem lét það síðan árið 1903 á Statens Historiska Museum i Stokkhólmi. Fékk sverðið safnnúmerið SHM-11537.

Sverðið afhentu Svíar svo Íslendingum árið 1971 eins og t.d. má lesa um hér á forsíðu Þjóðviljans hinn 15. september 1971, ellegar í grein Þórs Magnússonar í Árbók Fornleifafélagsins 1971. Ekki gat það talist til gjafar sænskum lögum samkvæmt, en það er nú á Íslandi til ævarandi varðveislu (ständig deposition). Þann 14. september 1971 fékk Þór Magnússon sverðið í hendur, og hefur það síðan verið varðveitt á Þjóðminjasafni Íslands og er enn skráð með sænsku safnnúmeri með öðrum upplýsingum (í Sarpi) sem er hins vegar mjög ábótavant.

Dæmigerð VLFBERHT áritun,er þó ekki á íslensku sverði.

+VLFBERHT+ sverð

Sverðið sem kennt er við Hrafnkelsdal, þótt það hafi fremur fundist í Skænudal, er með svo kallaðan VLFBERHT brand - að því er talið er. Það telur dr. Kristín Sigurðardóttir forvörður, núverandi forstjóri Minjastofnunar Íslands. Kristín telur sig einnig hafa fundið VLFBERHT-áletrun á hinu fagra sverði (Þjms. 557) sem fannst árið 1868 í kumli að Hafurbjarnarstöðum, sem er nærri Sandgerði. Sömuleiðis telur Kristín sig hafa fundið VLFBERHT-áletrun á brandi sverðs sem fannst í Baldursheimi í Mývatnssveit (Þjms. 2), en mér vitandi hefur Kristín ekki birt neitt því til stuðnings.

Kristín Sigurðardóttir forvörður hefur birt þessa meintu VLFBERHT áletrun á sverðinu frá Hafurbjarnarstöðum, eða réttara sagt leifar hennar, því greinilega er ekki mikið eftir af henni. Líkast til er þetta áletrun á lélegri eftirgerð af VLFBERHT brandi.

Sverðið frá Hafurbjarnarstöðum. Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

Sverðið frá Baldursheimi er mjög illa farið og með ólíkindum að inngreipt VLFEBRHT-"tauschering" á yfirborði brandsins hafi varðveist. Sönnun fyrir því væri vel þegin! Skuggar á lélegri röntgenmynd frá 1979 eru ekki nóg. Teikningin var gerð af A. Gíslasyni.

 

VLFBERHT eða ULFBERHT sverð voru upphaflega hágæðasverð sem framleidd voru úr hágæðajárni sem flutt var til Evrópu frá Íran eða jafnvel alla leið frá Indlandi. Gæði járnsins voru meiri en þess járn sem unnið var í Evrópu, þar sem í Asíu kunnu menn að hita málminn með viðbættum kolefni í 1300-1400 gráður í lokuðum deiglum í lengri tíma. Við það styrktist járnið til muna og getur talist til stáls. Egg branda úr slíku járni voru harðari, og þar sem sverðin voru í notkun voru VLFBERHT-brandar taldir bera af öðrum sverðum. Sverðin þekkjast m.a. á því að merki með nafninu VLFBERHT hefur verið grafið og greipt með mýkri málmi (danska tauscheret, enska incrusted, sjá meira um tæknina hér) efst blóðrefilinn nærri tanga brandsins. Hinum megnin var skreyti með með XX- og II-laga táknum (sjá mynd neðar).

Fyrir nokkrum árum birti breskur vísindamaður Alan Williams að nafni, sem starfar við The Wallace Collection i London, niðurstöður sínar á rannsóknum á járninu í Ulfberht-sverðum (sjá hér). Williams uppgötvaði að norrænir menn eða aðrir fóru fljótt að falsa VLFBERHT branda. Að sögn William má oft sjá það á áletruninni, jafnt sem efnagreiningunni á járninu. Eftirgerðir voru með ranga stafsetningu á "brandinum" og minna innihald kolefnis í járninu. Að svipaðri niðurstöðu hefur fornleifafræðingurinn Anne Stalsberg komist, án málmrannsókna, en hún hefur aftur á móti sýnt fram á breytingar og úrkynjun á áletrunum, sem virðast haldast í hönd við verri gæði brandanna þegar fram líða tímar og fölsuð merkjavara kemst á kreik.

Voru hin þrjú íslensku "VLFBERHT-sverð" merkjavara eða evrópsk soraframleiðsla?

Hvort gæði sverðanna frá Hrafnkelsdal og Hafurbjarnarstöðum hafi verið góð eða léleg, eða hvort inngreipt áletrunin sé úrkynjuð eður ei, veit ég ekki nógu gjörla til að geta sagt frá því. Áletrunin á brandinum frá Hafurbjarnarstöðum gæti þó bent til þess að sverðið hafi verið úr deigara járni en "ekta" VLFBERHT-merkjavara, sé gengið út frá niðurstöðum Alan Williams og Önnu Stalsberg.

Árið 1979 lét Kristín Sigurðardóttir röntgenljósmynda sverðin og þá komu mjög ógreinilegar áletranir í ljós. Hugsanlega hefur hún skrifað meira um þær löngu síðar í doktorsritgerð sinni, en ekki greinir hún þó frá því í frásögnum sínum af Hrafnkelsdalssverðinu sem birst hefur eftir að hún var rituð, t.d. í þessu riti, sem því miður inniheldur fjölda missagna og rangfærslna.

Greinilegt er að menn á Norðurlöndum, eða víkingarnir, (ef menn vilja halda í það kjánalaga safnheiti), hafa greinilega verið sólgnir í merkjavöru eins og helbeitt VLFBERHT-sverðin. Þeir hafa fljótlega séð sér færi á að falsa slíka hágæðavöru. Hér að lokum birti ég skopmynd sem einn snjall blaðteiknara Berlingske Tidende í Danmörku teiknaði er fréttin af niðurstöðum Alan Williams birtist í því blaði hér um árið.

Merkjavöruprinsinn Valiant og Hrafnkell Freysgoði með linan VLFBERHT sinn í Skænudal?

Heimildir

Jón Hnefill Aðalsteinsson 1981. Sverðið úr Hrafnkelsdal. Árbók hin íslenzka Fornleifafélags 1981, bls. 40-47.

Kristján Eldjárn 1956. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Akureyri 1956. (Bókin endurútgefin árið 2000 með mjög takmörkuðum viðbótum og litmyndum).

Þór Magnússon 1971. Endurheimt Fornaldarsverð. Árbók hins íslenzka Fornleifafélags 1971, bls. 86-90.

Kristín Sigurðardóttir 1981. Tvö ný Ulfbert sverð? Ljóri 2. árg. 1. tbl. Nóv. 1981, bls. 7.

Kristín Sigurðardóttir 1994. Sverð frá Hafurbjarnarstöðum. Gersemar og þarfaþing. Þjóðminjasafn Íslands og Hið Íslenska Bókmenntafélag 1994, bls. 22-23.

Stalsberg, Anne. The Vlfberht sword blades reevaluated. Jenny-Rita [Næss]: Et utradisjonelt skrivested. Stavanger, Norway. Afmælisrit til Jenny-Rita Næss sem birst hefur á netinu. [Árstal útg. ekki fundið]

Williams, Alan R. 2007, ‘Crucible Steel in medieval swords’, Metals and Mines: Studies in Archaeometallurgy (London, 2007), pp. 233-241.

Skjalasafn Nationalmuseeet Kaupmannahöfn 2. Afdeling (Nú Afd. for Middelalder og Renaissance): Mál 317/00 [1900] merkt: Island; Sværd fra Vikinge-tiden.

Annar fróðleikur:

Hér er því haldið fram, að járnið í Ulfberht sverðum séu alls ekki úr Austurvegi, heldur hágæðastál ættað úr Taunus fjöllum í Þýskalandi. Sjá enn fremur hér. Samkvæmt Robert Lehmann er mikið arsenik í járni Ulfberht sverða. Það telur hann útiloka austrænan uppruna stálsins. Mér sýnist það ekki fara efnafræðingnum vel úr hendi að leika fornleifafræðing.

Áhugaverð fræðslumynd um VLFBERHT sverð, sem Jón Steinar Ragnarsson benti mér á á FB. Fræðslumyndin birtir niðurstöður Önnu Stalsberg án þess að nefna hana á nafn, en annars er þetta ágæt fræðsla og skemmtun:

 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2015 © Varist falsanir og eftiröpun.