RENSDYRENES RENÆSSANCE

Titelbillede: Illustrationen stammer fra Unterhaltungen aus der Naturgeschichte af Gottlieb Tobias Wilhelm Augsburg fra 1808. Forfatterens egen samling.

Af Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Rensdyrtiden kalder man perioden for cirka 15.000 til 11.500 år siden, da det flade danske land lå åbent og nyformet efter den seneste istid. Træbevoskningen var sparsom. I denne periode indvandrede der rensdyr, men også bjørne, jærve, harer og vildheste, for ikke at glemme ulve og urdanskeren. De første forekomster af rensdyr i Danmark falder sammen med de første tegn på menneskers aktivitet efter den sidste istid. Der er fundet rensdyrknogler i affaldsdynger ved bopladsen på Slotseng i Sønderjylland som var i brug for 14.500 år siden (Holm, J. 2002. Ældre end ældst. Skalk nr. 3 juni 2002, 27–30), ved boplader som er undersøgt ved Sølbjerg på Vestlolland  samt i forbindelse med  motorvejsbyggeri ved Tyrsted, syd for Horsens hvor arkæologerne i 2017 fandt en 13.000 år gammel rasteplads for rensdyrsjægere.

Når zoologer, arkæologer og miljømennesker oplyser os om rensdyrets historie  i Danmark, må de erkende, at rensdyrene forsvandt fra den danske scene for omtrent 11.500 år siden. Dyrene jagtede kulden op til Nordskandinaviens vidder. Man må derfor drage op til samernes land for at finde disse smukke dyr i dag, måske besøge dem i den ulidelige sommervarme i en zoologisk have, eller som en poetisk sjæl råder til på Miljøstyrelsens hjemmeside:  »sidde ude med en kikkert julenat!«  En tur til Grønland er også en mulighed, men der er dyrene af en anden stamme end de dyr, som omhandles her.

SCHWEIZERBAGERE, SAMER OG CIRKUSFOLK

Længe efter jægerstenalderens slutning, fik rensdyrtiden en lille renæssance. Af alle steder var det i Kongens København, at det fandt sted. I 1832 kom en flok rensdyr på et kort visit i Danmark.  En Schweizerbager i Malmø havde fået den smarte forretningsidé at flytte rensdyr og samer fra Sveriges Lapmark til sydligere strøg, for at vise dem frem mod betaling. Bag foretagendet var den grisonisk-schweiziske og retoromansk-talende Johan de Capretz som havde bosat sig i København i 1818, mens han i en periode forestod ledelsen af Schweizercafeen Soltani. Senere rejste de Capretz til Gävle i Nord-Sverige, hvor han stod i lære hos sin landsmand og senere svoger, sukker- og pastisbageren Christiano Grischotti, for i 1828 at åbne sit eget bageri og café i Malmö,  hvor han deltog i mange forskellige forlystelsesaktiviter. Under en vinterrejse til sin søster og svoger i Gävle i 1832, købte han 150 rensdyr og hyrede to attenårige samiske piger. Et af Københavnerbladene berettede således: »En købmand og en anden spekulant –   skrives der fra Gävle  – har i al stilhed, i lenets nordligste strækning, opkøbt 150 rensdyr - og taget nogle lapper i tjeneste -  der skulle sendes til Ystad, og derfra, over Stralsund, til Berlin«.

Planen om opvisninger af samer og rensdyr i Berlin blev af ukendte grunde opgivet og rensdyrene og de to samiske piger ankom i stedet for til København i december 1832.  Da var flokken af rensdyr allerede reduceret til 90 dyr. Dyrene kunne nemlig ikke tåle sejladsen. Med det formål at vise rensdyrene og de samiske piger frem, lejede De Capretz sig ind på en grund i Sankt Peders Stræde, som i dag bærer husnummeret 19, men dengang blev refereret til ved numrene på matriklen, som No. 111 og 112. Her havde der været en tomt siden Englændernes bombardement af København i 1807 knuste huset på stedet. Der blev ikke bygget på grunden førend i 1884, da det nuværende hus på grunden blev rejst.

Sankt Peders Stræde i 1880´ernes første halvdel. Rensdyrene blev vist inde på tomten som ses til venstre i billedet og i baggården bag denne. Foto Oluf W. Jørgensen. Det Kongelige Bibliotek.

Det lykkedes de Capretz at presse de 90 dyr, som overlevede turen fra Gävle, ind på matriklen samt i baggården. Ifølge en annonce i Kjøbenhavns-Posten i december 1832, kunne man mod en betaling af 1 mark for voksne og det halve, det vil sige 8 skillinger, for børn, i perioden fra kl. 9 om formiddag til 4. eftermiddag se de »skjønne dyr og deres foreviserinder de tvende unge laplænderinder fra svensk Lapmarken i deres laplandske nationaldragt«. Kjøbenhavns-Posten berettede ligeledes, at der var planer om at føre rensdyrflokken videre mod syd til udlandet. Nyheden om denne begivenhed blev også rapporteret i bybladene i Skanderborg, Århus og Viborg. 

RENSDYR PÅ STENBROEN

I begyndelsen af 1833 havde en anden herre med italienske rødder, en signore Philippo Pettoletti (1783/4-1845), overtaget fremvisningerne af rensdyrene og de to samiske piger. Pettoletti var en kendt person i Københavns forlystelsesliv,  sådan  som flere medlemmer af hans familie, artister og restauratører, der var ankommet til København fra Venedig i år 1800.  Flere medlemmer af familien Pettoletti var aktive i Københavns forlystelses-  og restaurationsbranche , og i  navnlig cirkusverdenen som blomstrede på dette tidspunkt, overtaget rensdyrene og de to samiske piger. Da Pettoletti overtog rensdyrene, viste han dem frem i haven syd for Blågård på Nørrebro. Blågård var oprindeligt en kongelig residens uden for murene med en stor tilhørende have. Hurtigt mistede regenterne dog interessen i denne udenbys residens og den forfaldt.  Den blev solgt væk af staten i 1828. Køberen var Mathias Anker Heegard, der byggede store smedjer og et jernværk på grunden, men hovedbygningen blev købt af en bagermester Schur, som lejede den ud til teatervirksomhed. I 1828 lejede Pettoletti bygningen af Schur og stiftede det som han kaldte Circus Gymnasticus, hvor der i fem år blev budt på cirkusforestillinger, spillet pantomimer og opført marionetteater. Dér, i resterne af pragthaven syd for Blågård, langs Nørrebrogade, blev rensdyrene vist frem i en kortere periode i februar 1833. 

Den 28. februar 1833 annoncerer Pettoletti i Kjøbenhavns Kongelig alene privilegerede Adressecomptoirs Efterretninger,  at man for allersidste gang vil kunne se rensdyrene. Nu i den aflange baggård mellem Thotts Palæ ved Kongens Nytorv og det område, hvor Palægade senere blev anlagt. Nu skulle de »indskibes, for at bortsendes«.  Samme sted kunne man også købe  »et stort, tilberedt udstoppet rensdyr med smukt gevir i complet stand«. Det stakkels dyr havde nok ikke kunnet tåle Københavns stress og larm.

Dette var dog ikke endnu engang afslutningen på rensdyrfeberen, som ramte hovedstaden. Den 28. marts 1833 kunne man finde en annonce i førnævnte byblad som lød: »Dersom nogen skulde være i besiddelse af eet eller to rensdyr, og vilde afståe samme, de bedes en billet desangående aflagt på Adressecomptoiret mrkt. A.B. 78 snarest muligt«.

TUREN GÅR SYDPÅ

De resterende dyr og pigerne som var blevet fremvist i den store baggård bag Store Kongensgade  26, rejste nu sammen med endnu en italiener til Hamborg. Avis for Roskilde Bye og Omegn, rapporterede d. 16 april 1833 at rensdyrene var nået til Hamburg, men at flokken  nu var yderligere reduceret til kun 14 dyr: »Som bekendt døde her en mængde af dem, nogle blev  solgt og en deel have ikke kunne udholde Rejsen«. Fremvisningen fortsatte i forlystelsesparken på Hamburgerberg og omtales to gange i Hamburger Nachrichten i april 1833. I Danmark oplystes der til og med at:  »Det er ejernes agt at føre dem længere sydpå, og af en Notits i franske blade erfarer man, at endog Parisernes nyfigenhed er blevet vakt efter at se dem«.

Den notits har det ikke været muligt at opspore. Måske havde pariserne allerede fået stillet deres nysgerrighed for lapper og rensdyr, for i midten af december 1832 kunne man læse i Wiener Theater-Zeitung,  at en ung lappe med to rensdyr om sider var nået til Paris. Avisen beretter, at handyret skulle have spist så meget nybagt franskbrød, at det døde.  Lappen var 6,4 fod høj og derfor en kæmpe blandt sine dværgagtige landsmænd, sådan som Wieneravisen udtrykte det:  »Hans øjne minder om kinesernes, i særdeleshed ud mod tindingen, men hans evner synes at stå på det laveste niveau«.

 

Rensdyr. Radering, n.b. stregsætning af Christian Holm fra 1833. Statens Museum for Kunst, København.

RENSDYRENE BLEV FOREVIGET

Desværre var Københavnerbladene ikke illustrerede i den tid samerne og deres rensdyr besøgte København. Men vi har heldet med os. I april 1833 viste den danske dyremaler Christian Holm (1804-1886) sin kunst på Kunstakademidets udstilling.  Heriblandt var to raderinger som Kjøbenhavnerposten skrev yderst rosende om.  Én forestillede en hønsehund og den anden bar titlen Gruppe af tamme Rendyr. Begge raderinger og pladerne er i dag  opbevaret på Statens Museum for Kunst. Det er vel at mærke to meget magre rensdyr Holm har foreviget. Christian Holm rejste så vidt vides aldrig til det nordlige Skandinavien, og det må anses for at være meget sandsynligt at Holm, sammen med mange andre Københavnere, har observeret rendyrene og "laplænderinderne" som vistes frem i Sankt Pedersstrede, eller senere på Blågård og i Store Kongens gade.

Christina Catharina (Stina Kajsa). Et stik fra 1839. Nordiska Museet, Stockholm.

KÆMPEN STINA KAJSA

Københavnerne mistede afgjort ikke lysten til at se flere rensdyr og lapper efter forestilligerne i 1832 og -33.  Allerede i 1834 annoncerede man fremvisninger af læplænderen A. N. Halling med familie. Impressario denne gang var en vis conditor Monigatti,  som havde sin forretning i en bygning verd Kongens Nytorv nr. 353 (I dag bærer en nyere bygning på denne matrikel nummer 26 ). Forestillingerne fandt sted fra slutningen af oktober, og i november 1834 på Frederiksbergs-Alle.  Man kunne mod betaling køre i en slæde op og ned ad alleen og laplænderne vore klædte i deres nationaldragt. Under kørslen,  som begyndte ved den lille Runddel (St. Thomas Plads), blev alleen spærret for ikke betalende, der ikke boede i området.

I 1838 var der igen samisk besøg, men denne gang uden rensdyr. Philippo Pettoletti, som nu drev Vesterbro Ny Theater, efter at Circus Gymnasticus på Blågård nedbrændte i 1833, havde åbenbart en utrættelig interesse for det Nordskandinaviske.

Hovedattraktionen var nu den 18-årige samiske pige, Christina Catharine Larsdatter elle Stina Kajsa (1819-1854) som hun også blev kaldt, samt hendes syv familiemedlemmer fra Piteå-Lapmark -  for ikke at glemme bjørnehunden Tjapp. Christine Cathrine udmærkede sig med sine højde på 78 danske tommer (knap 2,04 m.) at være en kæmpe blandt sine samtidige.  I slutningen af juni og nogle dage frem residerede samerne på Hotel du Nord i Vingårdstræde 1, som stod på den grund, hvor Magasin du Nord står i dag.  Dette hotel  blev nedrevet 1889.  H. C. Andersen boede i flere perioder mellem 1837 og 1848 på Hotel du Nord, hvor han bl.a. skrev Den Grimme Ælling, Ole Lukøje og Hyrdinden og Skorstensfejeren. Ud fra hans brevvekslinger, dagbøger og almanakker kan man se, at han var bortrejst i den periode hvor samerne logerede på hotellet. Men havde H.C. været der, havde eftertiden nok hørt mere om besøget fra det høje nord og den kæmpestore laplænderinde. Lapperne fremviste, iført deres farverige dragter, deres samiske skikke, deres kåta (telt) og gav eksempler på joiken, den samiske sang. 

Stina Kajsa, kom fra Brännes i Syd-Lapand,  og var også kendt som Långa lappflickan eller Stor-Stina.  Hun rejste Europa tynd fra 1837 og kom således til Sverige, Danmark, Frankrig, Rusland og England. Senere i karrieren tog hun sig kunstnernavnet  The Lapland Giantess - Tallest Woman in the World. Kristina holdt aldrig op med at vokse og ved sin alt for tidlige død på grund af koldbrand, var hun hele 2,18 meter høj.

DE ÆDLE VILDE

Når man i flere europæiske lande fik et gensyn med rensdyrene efter deres flere tusinde års fravær, så var dette var dette et biprodukt af oplysningstidens og senere romantikkens interesse for de ædle vilde (Noble Sauvages). Allerede i 1789 blev to samiske piger, Sigrid og Anea, bragt til England under yderst ordentlige forhold af Sir H.G. Liddel. Pigerne var vandret med rensdyrene helt oppe fra Piteå i Norrbotten ned til Gøteborg, og derfra var de blevet sejlet til England. Derimod fandt de første fremvisninger af samer og rensdyr for et betalende publikum først sted i London i 1822. Dertil blev de hentet fra Norge for at vise dem frem for nysgerrige storbyboere .

Inden det blev muligt at opleve de vilde europæere som levende udstillingsobjekter til oplysende fremvisninger, havde man udelukkende kunnet læse om samer, eller lapper, som de normalt kaldtes i den tid, i rejseskildringer, som indeholdt mere eller mindre unøjagtige fremstillinger af, hvorledes samer og rensdyr så ud.  Allerede i 1600-tallet beskæftigede europæiske forfattere sig med diverse ældre kilders mytiske og mystiske fremstillinger af samer (finner/lapper), men i de 18. og 19. århundrede fremstilledes samerne som den ædle vilde; Man så samerne som mennesker, der ikke var blevet korrumperet af civisationen.  Under romantikken var samerne således for beborne i de store og beskidte, europæiske byer med deres elendige sociale forfald, symbolet på menneskehedens medfødte renhed, en renhed som man ellers kun så i børn. Forskere i Norden så dem, som efterkommere efter de tidligste beboere i Skandinavien.

Showmanden William Bullocks udstilling af en norsk samerfamilie fra Røros i London i 1822. Nasjonalbiblioteket Oslo.

Det samiske ægtepar Jen Thomassen Holm og Karen Christiansdatter vender hjem fra deres lykkelige tur til London i 1822, beriget af gaver fra deres udstiller og velynder William Bullock. Udsnit fra et samtidigt, engelsk tryk. Nasjonalbiblioteket Oslo.

Fremvisningerne af samer og deres rensdyr i Europas storbyer bar til at begynde med præg af denne fascination. Dette var tilfældet i 1830´ernes København. Også i 1800-tallets slutning, da opvisninger af samer og rensdyr blev mere almindelige i circkusser og zoologiske haver, blev de aldrig en fuldbyrdet del af freak-showet  og  der herskede altid en vis mystik og respekt med hensyn til samerne, når man viste dem frem som udstillingsobjekter. De blev fremstillet som naturbørn og det var egentlig først da den tyske zoo-magnat Carl Hagenbeck i 1870´erne begyndte at udstille lapper som antropologiske-zoologiske objekter, at den negative og racistiske holdning til samer tog til. Hagenbeck bragte samer fra deres hjemstavn til stenbroen i Europa, udstillede dem som  »små, uskønne med smudsig gul hud, rundt hoved bevokset med stride, sorte hår, skrå øjne og en lille, flad næse«. Også videnskabsfolk, som prægedes af nationalismen og racebiologiske teorier i anden halvdel af 1800-årene, havde en stor trang  til at distansere sig fra de "primitive" lapper. Således stod visse danske arkæologer som Worsaae og senere Sophus Müller, stejlt i holdningen om at forfædrene til finnerne/lapperne ikke kunne have været Danmarks og Skandinaviens tidligste befolkning efter isalderen.

Samer fremstillet som børn på et kort som fulgte med i kaffepakker af mærket Den Røde Pelikan fra firmaet van Leckwyck i Rotterdam. Fra 1898. Fra forfatterens samling.

RENSDYRENE FÅR ET NYT HJEM I ISLAND

Fortællingen om de skandinaviske rensdyrs rejsehistorie i det danske kongedømme ville ikke være fuldendt uden en lille udstikker over havet. Omtrent et halvt århundred inden de 90 rendyr og de to samerpiger blev vist frem i Sankt Petersstræde,  havde man et helt et andet sted i kongeriget, hvor der heller ikke naturligt fandtes rensdyr, haft lyst til at anskaffe disse vidunderlige dyr. Der var tanken dog ikke at vise dem frem for offentligheden som et kuriosum.  På Island påtænkte man istedet import og avl af rensdyr, en tanke der var opstået allerede i slutningen af 1600-årene. Rensdyrstransporter til Island blev dog først realiseret efter en kongelig anordning i 1700-årenes anden halvdel. De blev sejlet fra Finnmark til Island i årene 1771-87 som en slags krisehjælp til en befolkning hærget af vulkanske udbrud og sult. Dyrene blev sat i land forskellige steder på øen.

Alle de steder dyrene blev sat ud, med untagelse af det østlige Island og det sydvestlige Island, uddøde de små flokke rensdyr inden 1860.  De fleste af rensdyrene bukkede under i de enorme vulkanudbrud i Laki-området i 1783-85, hvis aske menes at være medvirkende til dårligere vejr og høst i Europa i de følgende år, og menes endda af nogle at være en af hovedfaktorerne til at den Franske revolution udspillede sig nogle år senere. Udbruddene gik naturligvis også hårdt udover fæ og folk på Island og truede en overgang med at affolke øen. 

Vilde rensdyr i SV-Island. Litografi af  A. Joly og Bayot  på grundlag af en tegning af Auguste Mayer fra 1838.

Et hold rener, bestående af 30 køer og 5 hanner, som blev skibet til handelsstedet Vopnafjörður i Nordøstisland i 1787, overlevede turen til Island. Efterkommerne af den hjord vandrer endnu vilde rundt  på det islandske højland samt i de østislandske fjorde. Nutidens omtrent 4000 dyr i Island, som nedstammer fra rentransporterne fra Finmark i slutningen af de 1700-tallet, udnyttes kun til reguleret jagt. Den udøves af mennesker, hvoraf enkelte helt sikkert er efterkommere efter rensdyrsjægerne i Danmark for 14.000 år siden og endog efter samer som også kom med til Island da landet først blev bosat i slutningen af 800-tallet.

/ Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson ©

* Denne artikel var tiltænkt tidsskriftet SKALK. Skalk gav det svar, efter næsten to års ventetid fra artiklen blev indlveveret, at man ikke ville bringe den fordi man modtog så mange artikler som omhandlede "nyere tid". I vores Korona-tider, håber jeg dette tilbageblik på rensdyrenes historie glæder sjæle som er til den affejede "nyere tid".

Litteratur:

Baglo, Catharine (2017). På Ville Veger? Levende Utstillinger av Samer i Europa og Amerika. Orkana Akademisk, Stamsund: [Dette interessant værk nævner alt der er værd at vide om Samer-interessen i 1800- og 1900-tallet, borset fra de tidlige forestillinger i København].

Konum stillt upp við vegg

Á þessum síðustu og verstu veirutímum, þegar fjölþjóðakenndin rýrnar óneitanlega heldur geyst eftir óyfirveguð skítaferðalög lítilla mannvitsbrekka, er um að gera að fara í bröttustu brekkuna og hefja óbeislað mansal og annan ósóma sem hægt er að hella yfir þjóðina hér á Moggablogginu. Við verðum  nefnilega að vera samstíga um "fordervelsi" heimsins.

Fornleifur hefur nú fengið veirurnar margar og er nú líka kominn með slæma bakteríu fyrir grænlenskum konum og stúlkum. Áður en Fornleifur verður grýttur og settur í gapastokk tel ég réttara að afhjúpa að veikleiki Fornleifs er einvörðungu fyrir grænlenskum konum sem hann kaupir, og helst fyrir slikk, þar hann nær í þær, stundum á netinu en annars á mörkuðum heimsins. Þegar hann dregur þær í hús kastar hann þeim upp á vegg og dáist að fegurð þeirra og glæsileika við þá meðferð.Ljósmyndin var seld sem Laterna Magica skyggna hjá fyrirtækinu Newton og Co. Ltd. í Covent Garden í Lundúnum. Fyrirtækið var þar til húsa á tímabilinu 1912-25. Myndin er líklega frá því fyrir 1920. Frótt fólk á Grænlandi og í Danmörku vinnur nú að því fyrir Fornleif að fá úr því skorið hvar myndin var tekin, en það var vafalaust á Vestur-Grænlandi. Því miður hefur hvorki varðveist heil sería með myndum frá Grænlandi frá Newton & Co Ltd., né skrá yfir slíkar myndir.

Víst má nú telja, að rennusteinsdómarar Raufarhafnar dæmi Fornleif sem Vínsteinsdóna og setji hann í göngugrind. Því langar mig að taka það greinilega fram að aðeins er um kaup á ljósmyndum að ræða af grænlenskum konum, í alls konar stellingum, en kappklæddar. Eins og allir vita er Fornleifur með sterk söfnunargen, en aftur á móti veika litninga gagnvart fegurð kvenna hvers konar. Þó safnar karlinn myndum af íslenskum karlmönnum frá 19. öld. Það verður að vera smá ljótleiki í veruleikanum.

Fornleifur hefur áður greint frá grænlenskum kvenpeningi í geymslum hans, sem eru í miklu uppáhaldi hjá honum. Sjá t.d. myndina og söguna af Sofie litlu í Upernavik hér.

Nú í miðri veiruplágu þeirri sem Drottinn hefur lagt á herðar þjóðanna, leyfði Fornleifur sér að vera góður við sjálfan sig og kaupa smá gott handa sjálfum sér á laugardegi. Hann keypti fimm grænlenskar stúlkur á fæti. Þurfti ekki einu sinn að sótthreinsa þær. Hann kenndi svo í brjósti um þær þar sem þær höfðu orðið ómóðins og afvegalagðar einhvers staðar á Englandi á fyrri hluta 20. aldar, jafnvel rétt eftir spænsku veikina. Nú eru þessar fimm konur komnar í bás hjá Fornleifi. Hann strýkur þeim mjög en kastar þeim annað slagið á vegginn.

En þar sem karlinn er dóni eins og allir kallar - og dónar eiga það til að vilja deila gleði sinni með öðrum, ákvað Fornleifur, eftir mörg varnaðarorð og fjölmörg ammen frá mér ritstjóranum, að bregða konunum fimm upp á vegginn hér í von um að það veitti gleði í miðju kórónafaraldrinu. Lekur nú neftóbakið úr nösum sumra smekkmanna, ætla ég.

Madames et Monsieurs

Fornleifur og frú eru búin að vera á Paris í tvo daga og upplifa margt merkilegt. Í gær var m.a. farið á Musee de l´Homme. Þaðan er útsýnið að Eiffelturninu einna best í heiminum. Vorið er að skella á í París og veðrið var fallegt miðað við fyrsta daginn, þegar þar var stinningskaldi og  hálfíslenzkt sumarveður.

Á Mannkynssafninu  var ágæt sýning, nýleg, sem ekki kom þó mikið á óvart þar sem ég var búin að lesa töluvert um hana. Það sem Fornleifi þótti mest bitastætt var, að gestir voru boðnir velkomnir á fjölda tungumála á leið sinni upp miklar tröppur sem leiða fólk upp á 2. hæð þar sem sýningin um þróun mannsins hefst. Maðurinn hefur þó ekki þróast meira en svo í París að safnið sem segir sögu mannsins, virðist hanga dulítið í gamalli kynjastefnu 19. aldar. Þannig eru Íslendingar ekki boðnir velkomnir í fleirtölu, Velkomin, heldur í eintölu karlkyns, Velkominn. Fornleifur mun fljótlega skrifa Macron og biðja hann um að leiðrétta þetta þegar konan hans leyfir.Auðvitað voru fleiri Íslendingar á sýningunni, en á Musee de l´Homme hitti ég Bjarna rektor Jónsson, sem Fornleifur hefur í mörg ár ætlað sér að mæla sér mót við í París. Bjarna hef ég ritað um áður hér og hér.

Bjarni Jónsson á sýningu í París 1856-57. Skannað hefur Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Á nýju sýningu Mannkynssafns er Bjarni rektor kominn á góðan stað í þróunarsögu mannkyns, og sýnir það hvítt á svörtu.

Bjarni er líkast til hvítasta dæmi mannkyns á allri sýningunni, því hvergi er minnst á albínóa. Ekki er ég viss um að Jón heitinn Valur og aðrir hvítingjar hefði sætt sig við örlög Bjarna rektors, en þarna er hann einfaldlega í allri sinni dýrð og ekkert er við því að gera - nema að einhver klagi í Macron.

Mission Vigipirade

Þegar við komum út úr safninu eftir tvær og hálfa klukkustund, sáum við ekkert meira né minna sýnikennslu á hryðjuverkavörnum Frakka. 15 vígreifir hermenn hörfuðu skipulega að þremur litlum og ómerkilegum Renault bílum í eigu hersins eftir að hafa "sýnt sig" á Place du Trocadéro gegnt Eiffelturni. Hermennirnir voru fyrir utan árásarriffla vopnaði Baskahúfum í hlægilegri yfirstærð. Almennilegir terroristar hefðu fljótt gert þessa dáta óvirka með því einu að slá pottlokið af þeim.  Á sýningunni í Mannkynssafninu var einmitt sýnt hvernig höfuðstærð, höfuðskraut og jafnvel yfirvarskegg á stærð við frímerki gat aukið virðinu manna og annarra apa fyrr á tímum.  Heil menningarþjóð í námunda við Frakka féll fyrir slíkri hormottu.

Svo var spásserað yfir Signu í austurátt og að loku tekin Metro að Montmartre þar Fornleifur hefur hreiðrað um sig bak við Sacre Coeur kirkju, (sem ég sagði frá um daginn), í miklum vellystingum.

Ritstjóri Fornleifs er alls staðar tekinn sem ekta Fransí biskví þótt að hann sé ekki að Austan (Árnessýslu) eins og Þorsteinn Pálsson hélt fram að ég væri við eitthvað pakk í Kaupmannahöfn. Fólk hér hefur hörkuviðræður við mig á tungumáli sínu, t.d. á frábæru veitingahúsi nærri Place du Bastille í París, þar sem ég hitti gamla kollegu og eiginmann hennar sem er embættismaður hjá UNESCO.

Au revoir mis ames.

Bjarni hefur áður verið sýndur á sýningu Ólafar Nordal listamanns.

Heilagi maðurinn í Jerúsalem (1880)

Nú þegar hinir örfáu gyðingar Íslands hafa fengið lögmálið á rúllu (Tóru) sem þeir dönsuðu með um götur Reykjavík sl. sunnudag, langar langar mig að birta mynd sem ég á. Hún sýnir rabbína í Jerúsalem. Ég átti víst yngri mynd af þessum manni eldri. Rabbíninn sat einnig fyrir um aldamótin 1900 í Jerúsalem, og þar bjó hann líka (sjá hér). Nafn hans er ekki þekkt, en hann er þekktur af öðrum ljósmyndum og hafði því greinilega ekkert á móti illu auga myndavélarinnar.Fornleifssafn náði í rabbínann hjá skransala í Alexandríu í Egyptalandi. Heitir sá ágæti maður Ashraf Abdelfattah.

Þetta virðist vera sami maðurinn á myndunum báðum. Nýja ljósmyndin er einnig Laterna Magica skyggna, en er mjög vandlega handlituð og alldólglega retúseruð. Hún er 20 árum eldri en fyrrgreind ljósmynd.

William Charles Hughes hét gleraugnasali og framleiðandi Lagerna Magica sýningatækja,  sem í aukastarfi framleiddi seldi Laterna Magica skyggnur. Á myndinni stendur að hún sé gefin út í seríu sem kallaðist The Holy Land, þegar fyrirtæki W.C. Hughes var til húsa á 151 Hoxton St. London N., en þar var fyrirtækið til húsa frá 1879-1882 (sjá hér). Ljósmyndin af rabbínanum er því að minnsta kosti 140 ára gömul.

Fornleifssafn á aðra ljósmynd sem sýnir þrjá rabbína sem sátu fyrir í Jerúsalem á 10. áratug 19. aldar. Þeir voru greinilega ekki eins ólmir í myndatökur og starfsfélagi þeirra.

Þetta voru fátækir menn og hálfumkomulausir í borg sem var stjórnað af Tyrkjum, þar sem yfirstéttin voru arabískir kaupmenn frá ýmsum löndum (síðar kallaðir Palestínumenn með hirðingjum og bændum landsins og fjölmörgum innflytjendum frá Egyptalandi).

Paris, Paris - J´arrive

Bráðlega dvel ég í París, þar sem ég hef ekki sett mínar stóru bífur síðan 1971, er ég var þar á ferð með foreldrum mínum, sem tóku með mig í Evrópureisu.

Reyndar hef ég verið annars staðar í Frakklandi, en hræðslan við vankunnáttu mína í frönsku er líklegast meginástæðan fyrir því að Frakkland hefur orðið útundan á Evrópureisum mínum.

Ég á mjög góðar minningar frá ferðinni árið 1971, sem ég hef lýst áður, og þegar ég var á Íslandi í janúar sl. tók ég mynd af málverki sem ég málaði um 1972/73, eftir minni og svarthvítri Kodak Instamatik ljósmynd úr Parísarferðinni. Þetta var nú ekki meðal minna bestu verka, hálfgerð kremkaka.

Nú mun ég sjá Sacre Coeur kirkjuna á Montmartre aftur, því ég mun búa ca. 100 metra frá kirkjunni. Ég tek þó hvorki liti né pensla með og læt mér nægja ljósmyndir.

Þannig var ritstjóri Fornleifs teiknaður af spænskum listamanni, hálfgerðum nautabana, á Place de Tertre á Montmartre.

Erindi mitt í París er ekki bara frí, gaman og kirkjumyndataka, heldur þátttaka í ráðstefnu um bréfaskriftir fórnalamba helfararinnar á Memorial de la Shoah. Ég hef lengi verið með í bígerð bók með bréfum heillar fjölskyldu sem útrýmt var. Segið frá því síðar, en sýni ykkur hér eitt bréfa þeirra af u.þ.b. 110 sem í bókinni verða birt og rædd.

Mjöll komin á áttræðisaldurinn

Frú Mjöll Snæsdóttir, fil.kand., hér í bæ (ef þið eruð í Reykjavík) er sjötug í dag. Þetta gerist fyrr eða síðar fyrir flesta. Ég naut þess árin 1981 og 1982 að fá að vinna stund úr sumrum hjá gömlu pervertunni á Hólnum (Stóru-Borg). Allir vita að enginn varð samur maður eftir að hafa reynt hólinn.

Í þá tíð var vandfengið að komast í uppgröft fyrir unga stúdenta í fornleifafræði. Kristján Eldjárn fann fyrir mig pláss hjá Mjöll. Er eg henni ævinlega þakklátur fyrir vistina.

Þetta ljóta viðurnefni, gamla pervertan, sem þið hnutuð líklega um í fyrstu málsgreininni, fann ég ekki upp. Það kom til af því að Mjöll var hafsjór af þjóðlegum bröndurum, dónalegum. Þá reitti hún af sér í nestistjaldinu á Stóru-Borg. Það veitti þreyttum vinnudýrum hennar mikla ánægju og andlega upplyftingu. Að loknum brandara, héldu sumir vart vatni og aðrir hneggjuðu út á sandinn. Þá flaug þetta viðurnefni eitt sinn út úr velhressum kvenstúdent og hélst lengi síðan.

Ég hef skrifað örlítið um ævintýrin á Stóru-Borg hér á Fornleifi (Sjá hér, hér, hér og hér), en bíð enn eftir stóru verki frá Mjöll um vinnu okkar margra á hólnum góða.

Til hamingju með sjötugsammælið Mjöll. Lifðu heil.

Myndin efst sýnir Orra Vésteinsson sagnfræðing, sem úr mútum kominn gerðist fornleifafræðiprófessor, og Mjöll að mæla eitt af mörgum gólfum á Stóru-Borg; en á bak við þau gengur léttklæddur maður og hlær af einum af dónalegheitunum úr tjaldinu. Mér sýnist að lóa fljúgi yfir honum ... nei þetta er ryk sællra minninga.

Ónafngreindur lundi í póstkassanum

Fornleifur fær ekki oft póstkort frá framandi löndum, nema frá einstaka gamlingja á ferðalagi. Honum brá því mjög í brún þegar hann opnaði póstkassann í gær. Þar lá aldrei þessu vant enginn reikningur, en hins vegar póstkort með mynd þessum fína lunda á syllu.

Lundinn hafði verið sendur 27. janúar frá Íslandi og því flöktað um í póstkerfinu í heila viku, sem þykir nú orðið bara nokkur góður tími.

Mér þótti strax furðulegt að lesa það sem á kortinu stóð. Sendandinn hafði ekki skrifað neitt á kortið, heldur prentað skilaboð sín og nafn og heimilisfang mitt í prentara, klippt það út og límt á kortið.

Lundinn er líka dývítis dóni, því skilaboðin voru heldur ekki undirrituð. Þau á þessa leið:

Áhugaverð lesning bíður þín á:

https://skemman.is/handle/1946/23442

Góða skemmtun

Venjulega opna ég hlekki sem nafnleysingjar og tröll eru að ota að mér, en þar sem ég veit hvað skemman.is er, ætlaði forvitnin næstum því að drepa mig. Ég opnaði hlekkinn, sem ekki týndist í póstkerfinu, og þar kom fram meistararitgerð Margrétar Hallgrímsdóttur þjóðminjavarðar við félagsvísindadeild HÍ, sem ber heitið Þjóðminjasafn Íslands. Þættir úr stofnanasögu (2016).

Einhvern tíma áður hef ég opnað þessa ritgerð og kíkti þá meira í hana en ég las. Ég man að mér þótti þetta frekar þunnur þrettándi fyrir mastersritgerð og hugsaði með mér að kannski hefði bréfum fækkað í bréfasafni Þjóðminjasafns frá þeim tíma að ég vann þar.

Ég kíkti aftur í gær í ritgerð þessa. Það er tóm tímaeyðsla eins og blogg þetta, og skemmti ég mér ekki yfir ritgerðinni frekar en fyrri daginn. Mér finnst skautað hratt yfir sum vandamálatímabil Þjóðminjasafnsins.

Mér þykir enn furðulegt að forstöðumaður ríkisstofnunar, sem í öðrum löndum yrði að hafa doktorsmenntun, skrifi meistararitgerð um stofnun sína og sögu hennar í starfi. Það er eiginlega það sama og að viðurkenna, að yfirmaðurinn hafi ekki verið meistari á stofnun sinni, áður en hann skrifaði ritgerð við Háskóla Ísland. Eins þykir mér með ólíkindum að menn hafi tíma til að skrifa slíka ritgerð, þegar þeir stjórna einni að helstu menningastofnunum landsins. Slíkt er örugglega á Íslandi talið til hæfileika, þegar kona á í hlut - og ég viðurkenni fúslega að konur eru til flestra verka hæfari en karlar. Mig grunar aftur á móti, að ef karlræfilstuska hefði gert það sama, hefði hann verið rekinn með smán fyrir að hafa verið í námi í vinnutíma - og ekki er Háskóli Íslands neinn kvöldskóli - eður hvað?

Lundi minn góður, sparaðu póstkortin og frímerkin. Saga Þjóðminjasafnsins hefur enn ekki verið rituð að viti. En það er þó harla fyndið að sjá lundarfar sumra manna að þeir telja það köllun sína að skrifa sögu embætta sinna, þegar þeir sitja enn á embættisstóli og allt leikur í lundi þegar ekki er verið að reka starfsmenn og líka á öðrum stofnunum. Það minnir mann einna helst á keisara í Róm. Tilfallandi lundapysjur og gamlir fornleifafræðingar eiga vitaskuld erfitt með að skilja slíkar prímadonnur. Við eru svoddan einfeldningar. Fornleifur las þó hér áður fyrr einhverja latínu með litlum skilningi og kann því að sjá í gegnum áróðursrit manna fyrir sjálfa sig.

En hvernig það er hægt að framleiða slíkt í HÍ um hábjartan dag og verða meistari fyrir, er ofar mínum skilningi. En meiri af tíma mínum eyði ég ekki í slíkar vangaveltur. Flest á hinu háa Íslandi er ofar mínum skilningi hvort sem er. Góðar stundir.

Er óreiða í Skemmunni?

Nokkrum mínútum eftir að ég birti ofanstæða frásögn af óundirrituðu póstkorti, ætlaði ég að sjá hvort allt virkaði á blogginu. Þá sá ég að ritgerðin eftir þjóðminjavörð var ekki lengur aðgengileg á Skemman.is. Það er búið að loka fyrir gegnsæið sem var þar í gær.

Viðbót við viðbótina einni og hálfri klukkustund frá birtingu þessa blogs. Sviðsstjóri þjónustu og miðlunar á Landsbókasafni upplýsir:

Í gær var afgreitt erindi frá höfundi ritgerðarinnar sem vildi láta loka aðgangi að henni.

Það var svar við erindi mínu til skemman.is, sem sent var kl. 9:17 að íslenskum tíma í dag 4. febrúar 2020:

Í gær opnaði ég og las í ritgerð á Skemmunni sem hægt var að finna hér:

https://skemman.is/handle/1946/23442

Í dag er búið að loka á lestur.

Mér leikur forvitni á því að vita hvað veldur þessu breytta ástandi á milli daga.

Líklegt tel eg að fleiri lundar hafi verið á ferðinni með póstþjónustunni.

Fyrrverandi prófessor í fornleifafræði segir skoðun sína

Hér er er loks eins konar fornleifafræði. Við sögu kemur gamall lektor minn frá námsárunum í Árósi, sem óstaðkunnugur Snorri Sturluson kallaði í Árósum, þótt ósinn sé aðeins einn.

Jyllands-Posten, eða Jótlandspósturinn er bleðill sem gefinn er út í Danmörku, ntt í Árósi. Blaðið er eingöngu annálað, eða réttara sagt frægt af endemum, fyrir skopteikningar sem blaðið birti af Múhameð spámanni og sem næstum því voru búnar að koma af stað enn einu heimsstríðinu.

Nú er blaðið aftur á ferðinni með teiknimynd þar sem veirur hafa verið settar í stað hinna fjögurra gula stjarna á þjóðfána Kínverja. Þetta bæði særir og móðgar Kínverja.

Samkvæmt ritstjóra blaðsins átti þessi teikning hvorki að vera fyndin eða ádeila, enda er hún það ekki. Hún sýnir fyrst og fremst lágt greindarstig og dómgreindarleysi á ritstjórnargangi Jyllands-Posten.

Danska ríkissjónvarpið, DR, spurði í gær nokkra kínverska og danska borgara um álit þeirra á teikningu JP. Fyrrverandi prófessor við deildina mína í  Árósum, Víkingaaldarsérfræðingurinn Else Roesdahl, var spurð á götu þar í borg og sagði að hún að hún teldi JP ætti að biðjast afsökunar.  Ég tek hattinn af fyrir Elsu! Hér (3,45 mínútur eftir byrjun fréttatímans) má heyra skoðun prófessorsins

Ritstjórinn á JP taldi hins vegar enga ástæðu til þess, og sammála voru margir danskir stjórnmálamenn. Enn aðrir Stórdanir líta á þetta sem eitthvað "listaverk", hluta af fjölmiðlafrelsi og jafnvel dæmi um einstakan danskan húmor.

Í þessu tilviki erum við ekki tala um stórkarlalega kínverska diplómata og sendiherra sem hamast í vestrænum fjölmiðlum yfir minnstu gagnrýni á Kína. Við erum að ræða um alvarlegan sjúkdóm. Ef Kínverjar hafa ekki framleitt veiruna líkt og sumir spunameistarar eru farnir að halda fram í lygafréttaham, er ósiðlegt að drita yfir þjóðfána fólks sem enga sök á á voveiflegum sjúkdóm. Slíkt er eiginlega harla frumstætt.

Þorbjörn ræskir sig á ári rottunnar

Og það geri ég líka.

Reyndar mun meira en venjulega eftir skotferð til Fróns í síðustu viku. Þotur Flugleiða voru hálffullar af Kínverjum, sumum hverjum með svartar grímur. Þeir ræsktu sig allir og hnerruðu - í báðar áttir, heim og út aftur. Þeir höfðu greinilega fengið slæmt kvef við að góna of lengi á Norðurljósin á Íslandi, sem voru illsjáanleg alla vikuna.

Nú er hroði og kvika einnig farin að safnast undir Þorbirni eða Þorbjarnarfelli eins og það heitir víst líka. Maður vonar að þetta sé bara í hálsinum á Þorbirni, einhver kverkaskítur. Hann er líkast til orðinn dulítið sótthræddur með eintóma vel efnaða kórónuferðamenn í námunda við sig.

Í Danmörku er grímubann nema að í gangi sé grímuball, og má því búast við því að það sé líka þannig í fyrrverandi kólóníunni. En vaktfólk við öryggisgæslu á Keflavíkurfólki létu þó ekki Kínverja taka þessar grímur af sér og þeir ekki skoðaðir eins vel niður í kjölinn og aðrir ferðalangar.

Reyndar voru þarna ýmis afbrigði af grímum. Bláar og hvítar, en þegar stór hópur, sem nær allur bar svartar grímur, arkaði inn í Leifsstöð, runnu á mig þrjár grímur, ég skalf og kvikan fór af stað álíka og í Þorbirni.

Áður en ég legg grímuna frá mér í þetta sinn, þá heyrði ég einhvern tíman fróðan mann segja að Japanir hefðu fyrir sið að setja þessar varnargrímur á sig, frekar til að varna öðrum smiti en að verða smitaðir sjálfir. Þess vegna hristist ég allur þegar svartgrímur frá Kína gengu beint í flasið á mér. Vona ég að Kínverjar noti þessar grímur á sama hátt en Japanir.

Enn er ég ekki kominn með hita, niðurgang eða uppsölu, og býst því ekki við því að maran Svartgríma ríði mér um nætur. En maður veit þó aldrei.

Óvissustig

Það er nú einu sinni svo, að farsóttir og pestir eru nauðsynleg afleiðing hjá þjóð sem sér akk í viðskiptum við útlendinga með svartar grímur. Kínverjar færa Íslendingum þó nokkuð í tómann ríkiskassann og það fer að lokum í byggingu nýrra farsóttaspítala, þegar embættismenn eru búnir að taka fjórföld laun sín.

Alþýðulýðveldið og kapítalistaparadísin Kína er svo mikilvægt land fyrir efnahag Íslands nú, að í Leifsstöð er Kínverjum óskað gleðilegs Kínaárs og það geri ég líka. Ár rottunnar er gengið í garð. Rottan er viljasterk og máttug.

Gleðilegt Rottuár!

Efst má sjá eina draumsýn helstu ferðalanga 19. aldar, Englendinga, sem létu sig dreyma um eldgos og sjóðandi hveri á Íslandi. Fornleifur karlinn festi nýverið kaup á laterna magica skyggnu frá því um 1880, án þess að spyrja mig.

Á skyggnumyndinni má sjá drauma-Heklu, Geysi og Strokk. Það vantar bara norðurljósin. Kannski hefur skyggn maður málað þarna gos í Þorbirni árið 2020. Allur pakkinn í einu alveg eins og nú og óvissustig og drepsóttir um síðir.

Er Mogginn að verða að vikapilti pólskra yfirvalda?

Í Sunnudagsmogganum (26. janúar 2006, bls.4) birtist grein sem ég tel að gæti hafa verið betur skrifuð og af meiri þekkingu. Hún ber heitið Auschwitz og helfararinnar minnst.

Titillinn er því miður örlítið misvísandi, vegna þess að í greininni er alllangt og furðulegt innskot sem fjallar að miklu leyti um ásakanir á hendur Rússum en ekki Helförina. Næsta mætti halda að ritstjórn Morgunblaðsins sé aftur komin á fulla ferð í einhvers konar endurreisn á Kalda Stríðinu og að búið sé að vekja upp Rússagrýluna gömlu af værum svefni?

Íslensk helfararafneitum í Mogganum

Þegar ég las greinina, minntist ég þegar viðbragða Moggans árið 1994 þegar blaðið hafði birt nokkrar greinar eftir veikan mann út í bæ sem var helfararafneitari í frístundum sínum. Í stað þess að vera í golfi eða sundi, eyddi sá maður tíma sínum í að halda því fram að gyðingar hefðu ekki verið myrtir í helför í síðari Heimsstyrjöld, og að fjöldi "látinna" gyðinga í stríðinu væri gróflega ýktur. Mogginn gaf þessum manni fastan dálk í Bréfum til blaðsins hrópa á torg þráhyggju sín til Íslendinga. Aðeins þrír siðferðilega óbrenglaðir Íslendingar andmæltu þessum manni. Þeir voru Örnólfur Thorlacius, Jóhann sem þá var nemi í stjórnmálafræði í París en lærði löngu síðar til læknis og starfar sem slíkur í Svíþjóð í dag og ég sjálfur.  En Mogginn bætti svo um betur og taldi það fullan rétt mannað draga helförina í efa.

Pútín-verkur Morgunblaðsins

Nú vill svo til að í frásögn Mogganum í dag er farið að stunda sögufölsun að hætti PiS-flokksins, sem situr við stjórnvölin í Póllandi. Því hef ég lýst hér.

Sá sem greinina í Sunnudagsmoggann er Karl Blöndal aðstoðarritstjóri Morgunblaðsins, sem eitt sinn kallaði fallna í andgyðinglegum stríðrekstri Hamas "fórnarlömb fjöldamorða" og átti þar við Hamas og íbúa Gaza og að Ísrael fremdi fjöldamorð (sjá hér).

Karl Blöndal hélt í vikunni sem leið stutt erindi á pallborðsumræðum um helför gyðinga í Pólska sendiráðinu. Hér leyfi ég mér að vitna í innskot hans í Sunnudagsmogganum:

Minningarsamkoman í Jerúsalem hefur ýft deilu á milli Rússa og Pólverja um söguna.

Pútín hélt því ranglega fram að pólsk stjórnvöld hefðu átt í samráði við Adolf Hitler, leiðtoga Þýskaland, og verið meðsekir um upphaf síðari heimsstyrjaldar.

Andrzej Duda, forseti Póllands, ákvað að fara ekki til Jerúsalem eftir að honum var neitað að ávarpa samkomuna. Vildi hann eiga þess kosta að bregðast við ef Pútín skyldi endurtaka þennan málflutning sinn.

Þetta er afar furðulega einföldum á málsatriðum. Duda var fyrst og fremst reiður yfir því að hann fengi ekki að tala í Jerúsalem eins og Pútín. En nú er það einu sinni svo að Rússar frelsuðu Auschwitz, sem var verið að minnast, en ekki Pólverjar. Gyðingar um allan heim þakka Rússum það, en ÞAÐ gerir ekki gyðinga að Kommúnistum líkt og öfgamenn Austurevrópulanda í dag halda margir fram vegna andstyggðar sinnar á Rússum sem þjóð.

Pólverjar gerðu hins vegar fyrstir ríkja samning við Þriðja Ríkið um að hvorugt landanna myndi hefja stríð eða árásir á hendur hinu. Við sjáum hvernig það traust Pólverja á nasistum gerði fyrir Pólverja. Nasistum er ekki hægt að treysta, heldur ekki þeim sem lifa á okkar tímum. Samning landanna undirritaði sendiherra Póllands í Berlín Józef Lipski. Pútín hefur lýst honum sem andgyðinglegu svíni og ég leyfir mér einnig að halda því fram, án þess að ég sé á mála hjá Rússum eða kommúnistum.  Söguleg staðreynd liggur á bak við stór orð Pútíns. Pútín er ekki að hvítþvo söguna, það eru fyrst og fremst Pólverjar.

En sagnfræðingar og aðrir sérfræðingar verða að hafa töglin og hagldirnar þegar kemur að minningu um helförina. Slíkt á ekki að vera í höndum stjórnmálamanna, hvorki Pólverja sem afneita morðum Pólverja á Gyðingum eða Vladimir Pútín sem heldur því fram að 40% gyðinga sem fórust í Helförinni hafi verið Rússar. Hvortveggja er rangt. Stjórnmálamenn eiga það til að geta ekki lesið. Við ættum að þekkja þá.

Á fundi sem haldinn var í Moskvu í desember í fyrra, sagði Pútín það sem satt var; að Pólverjar, sem á 4. áratugnum höfðu smátt og smátt verið að taka borgararéttin gyðinga frá þeim, meina þeim um nám í æðri skólum og mannréttindi, látið sendiherra sinn Lipski ganga frá samningi við Þjóðverja. Pútín benti réttilega á að Lipski sendiherra hefði lofað að setja upp styttu af Hitler í Varsjá fyrir að vilja senda Gyðinga til Afríku. Sendiherrann leit að gyðinga sem vandamál Póllands. Hann var gyðingahatari líkt og mikill fjöldi Pólverja og annarra milljóna annarra Evrópubúa  og m.a. sumir sjálfstæðis- og framsóknarmenn á Íslandi. Pútín sagði svo orðrétt um sendiherrann að hann hefði verið "Bastarður og andgyðinglegt svín, það verður ekki sagt á nokkurn annan hátt".

Lipski og Hitler á góðri stund. Hitler til vinstri.

Þegar Þjóðverjar tóku borgararéttindi af pólskættuðum gyðingum í Þýskalandi og gerðu þá útræka (ausgeburgert), þá var Lipski  tregur til aðstoðar í byrjun, en snerist brátt hugur og tók virkan þátt í því að gyðingum var safnað saman í búðir og gettó á sérstökum svæðum í Póllandi. Hálfu öðru ári síðar voru þessir gyðingar auðveld bráð að leggja fyrir Þjóðverja og skósveina þeirra frá fjölda landa. Síðar var fólk leitt í milljóna mæli til slátrunar. Lipski og Pólverjar sem tóku við brottreknum gyðingum af pólskum uppruna (10 % gyðinga á þýska "svæðinu") gerðu Þjóðverjum létt fyrir að hefja helförina í Póllandi.

"Fínn pappír" eins og Adolf Eichmann hjá SS- Reichssicherheitshaubtamt sá m.a. um undirbúning Madagasgar-áætlunarinnar: Eichmann ætlaði SS að stjórna Madagasgar og gyðingum sem þangað voru sendir. En Þjóðverjar fengu aðrar hugmyndir í kollinn og útrýming gyðinga hófst. Þýskir vinir Lipskis reistu flest sláturhúsanna í Póllandi. Þessi saga er öllum kunn og um hana hafa margir sagnfræðingar ritað.

En á ritstjórnargangi Moggans virðast bækurnar vera orðnar úreltar, og líkast til frá tímum Kalda stríðins.

MUNIÐIÐ? Morgunblaðið var einn þeirra íslensku fjölmiðla, sem setti um tíma nær algjört umfjöllunar og fréttabann, þegar Stofnun Simon Wiesenthals í Ísrael óskaði eftir því við íslensk yfirvöld, að mál stríðsglæpamannsins Eðvalds Hinrikssonar (Evalds Miksons) yrði tekið fyrir á Íslandi. Það var líka óbeinn íslenskur antísemtítismi á ferðinni.

Pútín var því ekki að setja fram ósannleika eða "lygafréttir" er hann lýsti Józef Lipski. En Karl Blöndal, aðstoðarritstjóri Morgunblaðsins, er því miður að gera það með óvandaðri heimildavinnu sinni.
Karl Blöndal, aðstoðarritstjóri Morgunblaðsins

Ef A. Duda, forseti Póllands, vill ekki vera viðstaddur athöfn í Jerúsalem vegna þess að Pólverjar þola ekki að heyra sannleikann um Józef Lipski sendiherra Póllands 1934-1939, þá er það ekki Rússland sem er að endurrita söguna - það eru Pólverjar. Núverandi stjórn í Póllandi, í einhverju uppblásnu þjóðernisæði, þolir ekki að heyra sannleikann. Það benti ég á í ritgerð hér á bloggi mín um daginn.

Sendiherrann Lipski, sem gladdist yfir Madagaskar-vangaveltum nasista og ætlaði sér að losa Pólland við gyðinga til Afríku, var skíthæll, gyðingahatari og illmenni. Ef Mogginn hefur aðrar og betri upplýsingar um þennan mikla "heiðursmann", bið ég vinsamlegast blaðið að birta þær í stað þess að vera í hlutverki helfararafneitarans, sem hér um árið sem fékk fullan aðgang að blaðinu með óværu sína í nafni skoðana- og ritfrelsis.

Þegar helfararafneitarinn fékk að viðra skoðanir sínar bréfum til Morgunblaðsins á 10. áratug síðustu aldar varði einn ritstjórnarfulltrúa blaðsins þær birtingar.

Annar íslenskur ritstjóri gekk lengra í túlkun á ábyrgð manna á orðum sínum sem varða við hegningarlög. Jónas Kristjánsson taldi sig hafa skoðanafrelsi vegna þess að hann var ekki laumupenni. Sjáið hér í grein minni í ritinu Antisemitism in the North (2020) á bls. 92-94, hvernig Jónas fór með þetta "frelsi" sitt. Afneitun á skipulagða útrýmingu kynstofns/fólks af ákveðinni trúarsannfæringu eru alveg jafn mikill glæpur, hvort sem afneitunin er sett fram undir nafnleynd eða undir réttu nafni. Glæpur er glæpur - undanþágur eru hins vegar fyrir siðlausa menn og ólöghlýðna.

Jónas heitinn Kristjánsson ritaði einnig eftirfarandi á margrómað blogg sitt árið 2008:

Mbl.is hefur lokað bloggi nafnleysingjans Johnny vegna nazistaáróðurs hans og afneitunar á helför gyðinga. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson hefur beðið um opinbera rannsókn á ummælum nafnleysingjans. Hvort tveggja er eðlilegt. Fjölmiðill eða annar netþjónn getur ekki borið ábyrgð á Johnny. Opinberir aðilar hljóta að upplýsa, hver er Johnny huglausi. Svo er það allt annað mál, að nafngreindu fólki er fyllilega heimilt að hafa hvaða skoðanir sem er, einnig rangar skoðanir. Menn eiga að fá að reka nazistaáróður og afneita helförinni, bara ekki undir dulnefni. Í því felst skoðanafrelsið.

Aðrir dándimenn, t.d. Haraldur heitinn Blöndal hæstaréttarlögmaður, fóru heldur ekki leynt með skoðanir sínar. Haraldur skrifaði að honum líkuðu rit hins margdæmda og alræmda helfararafneitara David Irvings. Haraldur skrifaði meira að segja Irving sjálfum. Irving myndi ugglaust eiga góða og náðuga ævidaga á Íslandi ef hann flytti hingað, þar sem túlkun á lögum hér myndi vernda "rétt" hans til að hafa glæpsamlegar skoðanir, vegna þess að hann skrifar undir eigin nafni.

Er mikið að á Íslandi?... Já, vissulega. Þið eruð ekkert stikkfrí rétt við heimskautsbaug, landar mínir góðir. Íslensk lög eru ekki það frábrugðin lögum annarra siðmenntaðra þjóða, en þau eru hins vegar oft túlkuð harla léttvægt af sumum siðlausum lögmönnum þjóðarinnar.

*Myndin efst er frá bænum Kielce, þar sem pólskir, kristnir íbúar réðust á gyðinga í bænum eftir lok stríðsins. Gyðingarnir sem myrtir voru í fjöldamorðunum í Kielce höfðu komist lífs af í fangabúðum og sneru aftur. Fjöldamorðin eru enn ekki viðurkennd af pólskum yfirvöldu og pólskur prestur í Keflavík sagði við mig þann 22. janúar 2020, að það "væri hægt að ræða áreiðanleika heimilda um morðin í Kielce". Hann sagði fjöldamorðin í þorpinu Jedwabne árið 1941 vera verk Þjóðverja einna. Ætli presturinn tali fyrir kaþólska menn á Íslandi, eða hefur hann gleymt að Frelsari hans var gyðingur, móðir hans líka og líffræðilegur faðir; Gleymt því að Guð faðir hans sem lagði ýmsar raunir á ætt Frelsarans og kallaði þá útvalda fyrir það trúarbragð. Það var svo útleysanlegur gúmmítékki næstu 2000 árin fyrir hatursmenn gyðinga á meðal kristinna til að ná sér niður á gyðingum sem útnefndir voru sem morðingjar Frelsarans. Veit Pater Keflavicensis hve mörg líf gyðinga kirkjan á á samviskunni?