Uppruni dótsins

Fyrir um það bil mánuði síðan kom sonur minn á 19. ári til mín með lítinn koparpening sem hann hafði fundið á gólfinu á herberginu sínu við tiltektir. Peningurinn er frá 1790.

Ekki má skilja þennan fund þannig að sonur minn stundi fornleifauppgröft á herberginu sínu, enda er það ekkert sóðalegra en gengur og gerist hjá ungmennum á hans aldri, nema að síður sé. Húsið er frá 1990, svo ekki er peningurinn frá byggingu þess. Sonur minn ályktaði réttilega að myntin hefði komið úr samskeytum í skúffum í skúffumublu sem hann er með tvær af á herberginu sem bera uppi borðplötuna hans. Þetta heimatilbúna og hentuga "skrifborð" samansetti ég ásamt konu minni á stúdentagarðsárum okkar saman 1984-1993, þegar við bjuggum saman í "hjóna" íbúð á tímabilinu 1987-1993. Skúffedaríu þessu hafa svo fylgt okkur til Íslands á Nesahagann, og þaðan til Vandkunsten í miðborg Kaupmannahafnar og síðan út í úthverfið þar sem við búum nú. Lengi var ég með þetta aukaskrifborð og þessar tvær skúffumublur í "helli" mínum undir loftinu. Ég var með skúffu neðst með alls kyns dóti, m.a. voru þar gamlar myntir í litlum kassa og þ.á.m. þessi hollenski peningur sem faðir minn hafði eitt sinn gaukað að mér í barnæsku. Nú á sonur minn peninginn, því sá á fund sem finnur. Aur þessi er víst orðinn aðeins meira virði í dag heldur en hann var í á 18. öld.

Peningurinn (sjá efst) er svokallaður Duit, sem sleginn var af  af VOC (Sameinaða Austurindíafélaginu, borið fram FOK) árið 1790 í borginni Utrecht. Duit var mynteining í Hollandi sem var notuð fram til 1815 þegar myntbreytingin átti sér stað og Hollendingar tóku upp gyllini (Holl: Gulder / Enska: Guilder) og cent.

Fyrst var farið að nota duit í Hollandi árið 1573. Duit svaraði í verði til koparpeninga í Frakklandi sem kallaðir voru gigot. Áður en tugakerfið var innleitt í Hollandi árið 1816 var 1 duit lægsta mynteiningin. Upphaflega voru 8 duit það sama og einn Stuiver, og 20 Stuivers, eða 160 duit, fékk maður fyrir 1 gyllini. Duit-myntin sem slegin var fyrir og í nýlendum Hollendinga var hins vegar lengst af meira virði. Á því græddu Hollendingar, en almúginn í löndunum var hlunnfarinn á tæknilegan hátt. 

Hollendingar notuðu duit í ýmsum orðatiltækjum sem gáfu til kynna að eitthvað var lítils virði eða lítilsiglt:

•  Een duit in het zakje doen; bókstaflega: Að setja eina duit í pokann – að láta smáræði af hendi rakna.
•  Hij is een duitendief  ; bókstaflega: Hann er duitþjófur – Hann er mjög gráðugur
•  Hij heeft veel kak, maar weinig duiten / hann hefur mikið af skít en minna af duit, sem merkir  – hann er grobbari / oflátungur.
• Moed hebben als een schelvis van drie duiten; bókstaflega: Að vera  eins og ýsa sem kostar 3 duit  – að vera raggeit

Nú skal haldið til upp til Íslands, landsins með álkrónuna sem kom með myntbreytingunni árið 1981. Hún var svo lítils virði að hún flaut á vatni og fauk þegar unglingar reyndu að nota hana í hark við skólavegginn. Hún var notuð í landinu þar sem loddarar og töframenn stjórnuðu bönkum í áraraðir og töldu þjóðum, sem í aldaraðir höfðu talið einskis virði duit sín, trú um að íslenskir bankar ávöxtuðu fé manna betur en nokkrir aðrir.

En fyrst skal komið við á Þjóðminjasafninu.

Þar sem álkrónan flaut á vatni

Eitt sinn, 5-6 árum fyrir síðustu aldamót, hélt starfsmaður Þjóðminjasafns Íslands fyrirlestur á ársfundi Hins íslenska Fornleifafélags. Fornleifafræðingurinn sá, sem aldrei hafði lokið námi á eðlilegan hátt þó hann á góðum degi þýddi starfsheiti sitt við safnið á þýsku sem Reichsarchäologe, hélt tölu um fornleifarannsóknir sem honum hafði verið boðið að taka þátt í á Grænlandi.

Fyrirlesturinn var haldinn á vegum Hins íslenska Fornleifafélags. Meðal áheyrenda var t.d. heimsþekktur nasisti (nema á Íslandi, þar sem hann var aðeins þekktur sem garðyrkjumaður í kirkjugörðum Reykjavíkur) og fornleifaþjófur á vegum SS, Úlfur Friðriksson, sem ég ritaði um nýlega (sjá hér). 

Uppgröfturinn var hinn merkilegasti og undir stjórn Dana. Rannsóknin fór fram á bæjarrústum sem hafði farið undir sand í flóðum á miðöldum. Þá bráðnuðu oft jöklar, ekkert síður en nú.

Starfsmaður safnsins, sýndi góðar ljósmyndir frá dvöl sinni á Grænlandi, þótt erindið sjálft væri nokkur stirt, stubbótt og hálfstamandi á köflum. Fyrirlesturinn er mér þó ferskur í minni, því starfsmaður safnsins talaði ávallt um "dót", þegar hann sýndi myndir af forngripum og húsaviðum, sem fundust ótrúlega vel varðveittir undir sandinum. Ólíkt því sem gerðist við t.d. rannsóknir Stóru-Borgar undir Eyjafjöllum, eru gripir þessir enn vel varðveittir, forvarðir og til sýnis á Grænlandi og í Danmörku. En starfsmaður Þjóðminjasafnsins kallað slíka gripi dót, sem kannski sýnir álit hans á gildi forngripa eða vanþekkingu á orðinu dót. Það fer hins vegar óendanlega mikið í taugarnar á ekta fornleifafræðingi, þegar safnamaður notar orð eins og dót um forngripi.

Dót er skýrt á eftirfarandi hátt á Íslensku Orðaneti :

dót  hlutir, drasl

dót  leikföng

dót  farangur

Þessar skýringar eru einnig þær sem ég legg í orðið dót, en í Íslenskri orðsifjabók má einnig lesa eftirfarandi:

dót h. (19. öld) ‘munir, hlutir; leikföng, samtíningur; farangur; hyski; kynfæri (sbr. þing)’; dóta s. ‘dunda, dútla’, d. sig (sér) ‘laga sig til; rísla sér; eðla sig (um hænsni): haninn dótar hænuna’. Sbr. nno. dota ‘dútla, smáhagga við’, dot k. ‘dundari’; sbr. og fno. aukn. dótafinnr k. sem líkl. heyrir hér til; dót vísast to. og úr e-m mlþ. víxlmyndum við doond, sbr. dont, dund og dút (s.þ.). Samkv. F. Holthausen er dót to. úr mlþ. doten ‘þvaðra’. Ólíklegt.

Er dót komið af duit?

Hér skal sett fram önnur skýring á orðinu dót, sem sumar orðabækur segja að sé ekki mjög gamalt í íslensku máli.

Einn seðill er varðveittur fyrir orðið daut í íslensku orðsifjasafni. Á honum stendur þetta:

daut h. (18. öld) ‘ögn, vitund’: ekki d. ‘ekki minnstu ögn’. To., líkl. úr d. døjt < holl. duit ‘verðlítill, hollenskur koparpeningur’, svarar til fnorr. þveit ‘smámynt’, eiginl. ‘afhöggvinn bútur’; sbr. þveita (1 og 2), þveit(i), þveitur og þviti.

Ég tel næsta líklegt að dót sé íslensk afbökun á døjt í dönsku (døyt á norsku) og upphaflega duit á hollensku. Danskir kaupmenn voru margir á Íslandi á 18. og 19. öld og hafa líkast til sagt við Íslendinga að varningur þeir sem þeir vildu selja væri:

ikke en Døit værd, eða að þeir vildu ekki give en døjt fyrir eitthvað (sjá hér ; Ordbog over det danske sprog).

Þegar dót er skýrt sem "drasl" á íslensku, er ekki ólíklegt að við séum að nota orð sem komið er af døjt á dönsku og duit á hollensku. Íslendingar versluðu mikið við Hollendinga á 17. og 18. öld, löglega og ólöglega, og gætu Mörlandar jafnvel hafa heyrt Hollendinga nota orðið um eitthvað sem mjög lítils virði var, og jafnvel setið inni með slíkar hálfverðlausar bronsmyntir.

Dót í þýðingunni leikföng, er vitanlega orð sem notað er um eitthvað lítils virði fyrir börnin sem endar í dótakassa, meðan börnin og jafnvel mamma geymdi gullin (gyllini) þeirra eins og segir í kvæði Jóhanns Sigurjónssonar; Mamma geymir gullin þín, gamla leggi og völuskrín.

Duit / Døjt / Toy / Dót

Svo er ekki svo langt frá orðinu dót (duit) yfir í toy á ensku, sem Wikipedia skýrir þannig: The origin of the word "toy" is unknown, but it is believed that it was first used in the 14th century. Allt er líka á huldu þar. En www.etymonline.com hjálpar kannski:

toy (n.)

c. 1300, "amorous playing, sport," later "piece of fun or entertainment" (c. 1500), "thing of little value, trifle" (1520s), and "thing for a child to play with" (1580s). Of uncertain origin, and there may be more than one word here. Compare Middle Dutch toy, Dutch tuig "tools, apparatus; stuff, trash," in speeltuig "play-toy, plaything;" German Zeug "stuff, matter, tools," Spielzeug "plaything, toy;" Danish tøj, Swedish tyg "stuff, gear." Applied as an adjective to things of diminutive size, especially dogs, from 1806. Toy-boy is from 1981.

Þetta leynda verðmat Evrópukapítalismans, sem lætt var að íslenskum börnum um að draslið væri dót (nær verðlaus koparpeningur) - meðan að góðu leikföngin voru gull (gyllini) er mín skýring á uppruna orðsins dót. En menn voru vitanlega misfátækir. Á sumum heimilum á fyrri öldum gat ómerkilegt dót verið skíragull.

Ef einhver vill þvertaka fyrir þessa smáræðis tilgátu mína, sem líklega er ekki fimm aura virði, verða þeir að færa nokkuð góð rök og gullin fyrir máli sínu, því hingað til hefur ekki verið til vitræn skýring á uppruna orðsins dót. Og vart hefur dótið dottið af himnum ofan - eður hvað?

Grófur plattfiskur og spilletittlingar: Nokkur brot úr skreiðarsögunni

Yfirfiskmatsmaður rannsóknarsviðs fornleifadeildar Fornleifs hefur um langt skeið verið að leita uppi gamla skreið í útlöndum, fyrst enginn annar gerir það og skreiðarbækur hafa birst án myndskreytinga. Með hanska og í hvítum slopp leitar matsmaðurinn að öllum heimildum um skreið sem hann kemst í. Stundum kemur fyrir að 350 ára skreiðarleifar finnist í ruslagryfjum stórborgum útlanda, og þá gleðst auðvitað yfirfisksmatsmaðurinn hér á ritstjórn Fornleifs. 

Helst er það skreið og harðfiskur sem fyrir löngu er kominn yfir sölutíma, og sem gæti átt ætti sínar að rekja til Íslandsmiða, sem kitlar matsmanninn. Það er nefnilega hægt að leita fiskjar og veiða ýmislegt bitastætt í listasögunni á veraldarnetinu.

Í Hollandi nútímans er skreiðin þó frekar lítilfjörleg. Ég fann t.d. 350 grömm af einhverri tittlingsskreið fyrir 21 evru. Látið það nú ekki lokka ykkur af votum draumi inn í ESB. Í Evrópu vilja þeir fiskinn ókeypis til að græða sem mest á honum og þar að auki ótakmarkaðan aðgang að Íslandsmiðum, sem er og verður ófrávíkjanleg krafa ESB.

Ef menn kafa niður í listasögu Niðurlanda er marga skreiðina hægt að finna. Myndin efst, sem hangir á Puskín listasafninu í Moskvu, er frá 1616. Hún er máluð af Frans Snijders (nafnið var einnig ritað Snyders). Frans (Franciscus)Snijders fæddist í Antwerpen árið 1579 og starfaði þar lengst af, fyrir utan nokkur ár í byrjun 17. aldar er hann dvaldi á Ítalíu. Frans þótti gaman að mála mat sinn eða annarra líkt og mörgum í Niðurlöndum, þannig að nóg var að gera fyrir hann í listinni sem hann efnaðist betur á en meistari Rembrandt í Amsterdam. Málverkið hér fyrir ofan í Moskvu var alls ekki eina matarverkið sem Frans Snyders málaði af fiskverslun. Hann var harla stórtækur útgerðarmálari og þótti á allan hátt næsta frábær í stillebenslist (uppstillingum) sinni.

Málverkið er ágæt heimild um þá skreiðarpakka sem fluttir voru út frá Noregi og Íslandi. Nú skulum við ekki fara að rífast um hvaðan skreiðarpakkinn hjá Snyders er ættaður. Það gæti frændum okkar leiðst og þeir farið að gráta og þvælst út í málaferli og bætt því við eignarhaldskröfu sína á Snorra og annað íslenskt sem gnæfði yfir hæstu tinda norskrar afdalamenningar. Við á Íslandi vitum örlítið um hvernig menn pökkuðu skreiðina fyrr á öldum. Furðanlega hafa Norðmenn ekki eins mikla vitneskju, enda var skreiðin ávallt mikilvægari Íslendingum en þorra Norðmanna.

Takið eftir stærð skreiðarbaggans! Hann virðist girtur með tágargjörðum og sérfræðingur einn af norðan, sem er borgarbarninu Fornleifi oft innan handar um fornar venjur, skrifaði er hann sá málverkið: Það hefur verið tveggja manna tak að flytja svona bagga til, en líklega hefur fiskurinn varðveist vel þegar svona var gengið frá honum.

Rýnt í málverkið í Moskvu 

Fyrir utan fisksölukonuna í Antwerpen? með allar fiskiafurðirnar sínar, er lítill drengur með rauða skó á málverki Snyders. Snáðinn er kannski sonur hennar. Hvað ætli hann tákni eða rauðir skórnir sem hann heldur á? Allt táknaði eitthvað í list Niðurlanda. Kannski ætti ég að "kvíra" (queer) málverkið eins og var í tísku hér um árið: Sá litli er hugsanlega að segja að hann vilji verða ballettdansari en ekki sjómaður. Að vonum er harðkaþólsk móðir hans ekki ánægð með slíkt : Aðrar túlkanir eru auðvitað möguleikar, þótt sú fyrsta sé vitaskuld raunhæfur möguleiki eins og allt fjas og orðflúrið í listfræðinni. Kannski langaði þeim litla einfaldlega ekki að starfa í slori með skreiðarfýlu fyrir vitunum dagana langa. Menn hafa farið í viðskiptafræði fyrir minni ástæðu.

Ýmsar aðrar myndir af fiskkaupmönnum og fisksölum eru til frá hendi Snyders og á nokkrum þeirra bregður skreiðinni fyrir í for eða bakgrunni. Njótið skreiðarinnar hér fyrir neðan.

Falleg skreið (stokvis/rondvis) í Andvörpum. Á Ítalíu supu þeir hveljur yfir þessum girnilegum Stoccafissum, sem sumir Íslendingar vilja helst ekki heyra um, lykta né sjá. Menn eru farnir að reisa skreiðartrönur á fjöllum til að verja þorpara lykt af peningum. Aðrir eru alveg hættir öllu veseni með skreið. Hvað varðar úrvalið á fiskbúðin Hafberg ekki sjans í þetta fiskival. Hefur Hafberg haft skjaldbökur á boðstól? Æi nei!

Skreið fannst í tunnu í flaki skips 

Hér um árið greindi Fornleifur frá leifum af fiski, hugsanlega plattfisksskreið (Malflattri skrið), sem fundust í flaki hollensk skips (sjá hér) sem sökk árið 1593 í miklu skipsskaðaverði við eyjuna Texel. Texel komst einnig í fréttirnar hér um árið, þegar eyjaskeggjar sumir fóru nokkuð illa út úr klónum á íslenskum bankaræningjum. 

Þeir sem vel eru að sér skreiðarmálum vita að ekki var öll skreið/harðfiskur verkaður á sama hátt. En það vita sumir fornvistfræðingar nútímans ekki allir. Þeir hafa líkast til aldrei bragðað útvatnaða og soðna skreið og rugla oft saman saltfiski og skreið.

Leifar þeirrar skreiðar sem fannst í SO1 flakinu við Texel, er líklega það sem hér fyrr á öldum var kallaður malflattur fiskur á Íslandi, eða plattfiskur á Hansaramáli (danska: Platfisk). Malflattur fiskur var einnig kallaður kviðflattur eða reithertur harðfiskur á Íslandi. Í einu fremsta skreiðarlandi Evrópu, Noregi, var malflattur fiskur kallaður rotskjær, råskjær eða splittfisk á dönsku. Á þessu sést að ekki var menningarheimurinn alveg sá sami í Noregi og á Íslandi þegar kom að skreið. 

Kaupendur settu kröfur og löngum var það erfitt fyrir Íslendinga að skilja að verð fór eftir gæðum.

Skreiðin íslenska eins og við þekkjum hana í dag, þar sem tveir fiskar eru eftir afhausun, slægingu og hreinsun, bundnir saman við sporðinn og þurrkaður á trönum. Það verður því miður æ sjaldséðara á Íslandi og lyktin maður, minnumst ekki á lyktina. Skreiðarfýlu hefur verið úthýst á Akranesi, því íbúarnir voru farnir að ilma af sápu.

Trönuþurrkaðan fisk kalla menn í Evrópu Stockfish/Stokvis/Stokfisk/Stoccafisso. Norðmenn kölluðu þá skreið stokkfisk eða rundfisk. Heitið rondvis notuðu Hollendingar einnig um skreið en þó mest orðið stokvisk. Þvílíku ástfóstri tóku menn í Hollandi og Belgíu við þennan vinsæla innflutta fisk að þeir tóku sér ættarnafnið Stokvis. Margar ættir í Hollandi báru þetta eftirnafn, og mörgum tilfellum voru Stokvis ættirnar gyðingar, sem voru öflugir sem fisksalar í Amsterdam upp úr miðri 18. öldinni.

Einn helsti skreiðarsögusérfræðingur Íslands, áður en Gísli Gunnarsson var og hét, var Jón Aðils. Jón talaði jafnan um harðfisk en ekki skreið. Hann skýrði margt í bók sinni um Einokunarverslun Dana á Íslandi 1602-1787 sem út kom árið 1919 (sjá bls. 480-484). Jón heldur því fram að Malflattur fiskur hafi fyrst og fremst verið verkaður á Suðurlandi og við Ísafjarðardjúp. Jón taldi einnig að flatti fiskurinn hafi verið hertur á rám í trönum eða hjöllum og kallaður ráskerðingur, sem er íslenskun á dansknorska orðinu fyrir plattfisk. Jón Aðils skýrir þetta á þennan hátt:

Hann hefur stundum að því er virðist verið þaninn út með spelkum eins og lax í reykingu til þess að hann legðist ekki saman og harðnaði fyrr og var þá kallaður Spillefisk eða Spilefisk á dönsku. Jón Aðils upplýsir einnig að Snæfellingar hafi tekið upp á því á árunum 1680-90 að hnakkfletja fiskinn og herða hann síðan á rá. "Varð hinn mesti úlfaþytur út af því, og hvernig sem á því hefur verið staðið, þá fekk þessi hnakkaflatti fiskur, eða Hængefisk sem Danir kölluðu, hið versta orð á sig erlendis".

Aðils upplýsti, að þar fyrir utan væru aðalharðfisktegundirnar flokkaðar eftir stærðinni; Þannig var vertíðarþorskur jafnan kallaður Grov Platfisk af dönskum einokunarkaupmönnum eða Grov Hængefisk, stútungar voru kallaði Middel-Platfisk og Middel-Hængefisk og þyrsklingurinn var kallaður Plat-Titlinger, Hænge-Titlinger eða Spil(l)e-Titlinger. Svo var varan; Ef fiskurinn var ekki þorskur, þá var hann einnig tilgreindur í heimildum  eftir fisktegundinni og verkunaraðferðinni: T.d. Plat-Kuller (ýsur) og Plat-Langer (löngur). Ég hef hér flysjað skán úr verki Jóns Aðils svo að menn geti sjálfir melt hans mikla fróðleik um skreiðarverkun á einokunaröldinni sem hann lét okkur í té.

   

Þegar fiskurinn var kviðflattur, voru ákveðin bein bols þorskfisksins fjarlægð þegar hann hafði verið hausaður og slægður, eins og sjá má á efri teikningunum hér fyrir ofan. Neðri myndin sýnir hvernig aðgerðin að þorskinum hafði skilið eftir merki í beinin í skreiðarinnar í flakinu SO1 við eyjuna Texel.

Tvær gerðir af harðfiski/skreið á 16. og 17. öld. Til vinstri er venjuleg skreið (stokkfiskur) á innsigli Íslands, Sigillum Insulae Islandiæ frá 1593 (Þjms. 4390) og til hægri er hinn dýrari plattfiskur á prentmóti frá Hólum sem fyrst var notað til prentunar í sálmabók árið 1589 (Þjms. 445).

.

Fyrir nokkrum árum síðan var hér á blogginu í fyrsta sinn á Íslandi birt mynd af málverki sem líklega er er elsta málverkið sem málað hefur verið af þessari verðmætu útflutningsvöru. Á málverkinu heldur hollenskur kaupmaður í Björgvin á skreið, og ekki er um að villast að það sem hann heldur á er greinleg ekki meira en meðal skreið/stokkfiskur, jafnvel norskur tittlingur.. Fræðist um myndina hér. Stokkfiskinn var einnig hægt að finna í innsigli Lýbiku-kaupmanna, enda skreiðin ein af mikilvægustu innflutningsvörum Hansa-bandalagsins. Skreiðin kemur einnig síðar fyrir í innsiglum Björgvinjarkaupmanna og víðar, t.d. innsigli á Tromsö, Færeyjum og jafnvel í borginni Deventer suður í eystri hluta Hollands.

Hér fyrir neðan: Málverk frá því um 1595, málað af flæmska meistaranum Lucas von Valkenborch (1535-1597). Á veggnum fyrir aftan konuna, sem er innanbúðar hjá fisksalanum (hún er líklega atvinnurekandi hans), hangir veglegur grófur plattfiskur úr norðurhöfum,sem ég er viss um að frúrnar í Brabant (Brabant er hérað á landamærum Hollands og Flæmingjalands og þaðan mun þessi kvenbúningur vera) hafi verið sólgnar í, þegar kom að löngu föstu og þær komnar í trúræktina og algjért kjétbann. Mér sýnist að eigandi verslunarinnar sé að taka saman kippu af reyktri síld fyrir fínu konurnar.  

 

Þegar menn máluðu skreið á 16. og 17 öld er erfitt að segja til um hvaðan skreiðin sem máluð var var ættuð. Skreiðin á myndum í þessu greinarkorni gæti jafnt verið frá Noregi sem Íslandi eða Færeyjum, en líklega hafa Norðmenn þegar eignað sér hana.

Hér geta hinir áhugasömustu lesið grein um rannsóknir á fiskibeinum frá Hansabæjum eftir Hans Christian Küchelmann, þar sem hann vitnar m.a. í grein eftir dr. Guðbjörgu Ólafsdóttur á HÍ-setrinu á Bolungarvík et al. (inter al. est etiam dr. Ragnar Edvardsson, sem er eiginmaður Guðbjargar) sem lesa má hér.

Flattur, hertur fiskur teiknaður á spássíu handritabrots íslensks, sem er varðveitt í Konunglegu Bókhlöðunni í Stokkhólmi. Handritið fjallar um reglur varðandi kirkjuhald og er talið vera frá því um 1360.

Fíflshraun við fjallið Eldhuga í Égveitbestlandi

Ef Ísland hefði ekki orðið nafnið á eyjunni okkar, hefði líklega mátt kalla hana Égveitbestland. Því á eyjunni býr bjartsýnasti bláeygingahópur á Norðurhveli jarðar.

Til hvers þurfa Íslendingar yfirleitt yfirvald, lög, tilmæli ráð eða reglu, þegar allt er brotið og fyrirlitið, jafnvel af þeim sem framfylgja eiga tilmælum yfirvalda?

Hér eru nokkrir rammar úr drónamynd ungs Íslendings (sem kallar sig Fridriksson), sem virti að vettugi öll tilmæli frá yfirvöldum lands síns. Hann þjösnaðist, illa klæddur, út í náttúruna á jeppa foreldra sinna, á bleikum strigaskóm, og fór að fljúga drónanum sem hann fékk í fermingargjöf rétt undir flughæð þyrlu Landhelgisgæslunnar. Það er ungt og leiku.. hugsar ekki. 

Helstu fíflin við Eldhuga í gær

Sjáið Hjálparveit skáta (efsta mynd), minna en 100 metra frá gossprungunni.  Beindi hún ekki tilmælum til fólks í gær um að halda sér fjarri? ... Og braut síðan þau tilmli sjálf, og það me snilld.  Eða var hún að selja flugelda meðan hún er að skaffa dótið.

Maður skammast sín dálítið - Eeen auðvitað er smáöfund í þessu hjá mér.

Ég efast þó um að ég hefði um tvítugt farið á Pumaskónum mínu gegn vilja Almannavarna að eldstöðvum. En ég er heldur enginn víkingur eins og lavaprinsinn á bleiku skónum.

Við gátum ekki skorað stúlkur með beinni útsendingu í dentíð. Þá var þjóðleg glíma það eina sem dugði. Þá voru heldur ekki til Júmbókjúklingarúllur, sem munu vera ágætar að hrauna í sig með heilsugosi og hraunmola á eftir á meðan maður snöggþurrar vatnssósa strigaskó, bleika. Þessir piltungar og taðskegglingar eru auðvitað ekki farnir að drekka brennisteinssterkt kaffi enda vart komnir af volgri brjóstamjólkinni.

Aðalfrétt liðinnar viku. Það láðist að nefna að allar andlitsgrímur og vírusvarnir brunnu af mönnum við Eldhuga.

Að lokum langar mig til að minna á eldgosavakt Fornleifs sem reyndist sannspárri í hinni miklu fræðilist að spá fyrir um atburði, en t.d. færustu jarðeðlisfræðingar. Spákúlur þeirra brugðust heldur betur þann 19. mars 2021.

"Ja, maður finnur þetta bara á sér", sagði eldfjallasérfræðingur Fornleifs. Og svo setjum við á okkur kvikuskó og syngjum: Take on your pink shoes and dance.

Hvert í hálogandi

Þessi ósköp er svo dómsdagsmynd skjálftavaktar Fornleifs fyrir helgina.

Ég átti erindi við Þjóðminjasafnið í dag, en enginn svaraði í símann. Það er auðvitað svo mikið að gera á stofnun sem hefur verið megruð (leaned) niður í yfirsetukonu og hreingerningarfólk.

Enn einn af greiðviknu starfsmönnunum, fyrir utan Þjóðminjavörð, er nú líka hætt. Komin á aldur eins og það heitir, svo hún getur ekki reddað mér lengur. Nú, án árangurs fyrir allt erfiðið, var mér hugsað til ánægjulegrar heimssóknar minnar í safnið haustið 2019, þar sem ég vann með hollenskum kollega í nokkra daga. Mér leist vel á húsakynnin og andann á stofnuninni, þótt flestir starfsmenn væru við hausthreingerningar við Suðurgötuna.

Þá fór ég að velta fyrir mér staðsetningu geymslu- og vinnuhúsnæðis safnsins. Það er í miðju sögulegu hrauni. Þegar allt fór að hristast fyrir nokkrum vikum síðan, hélt ég áfram með þráhyggjuhugsunina um þennan stað við hliðina á Icelandair söluveri og gríðarstórri heilsuræktarstöð. Þarna í fegurri hluta lagerbyggðarinnar á Gaflinum, er mikilvægasti þjóðararfurinn geymdur, og kannski beint ofan á sprungu eða í hættu vegna hraunflæðis úr t.d. Brennisteinsfjöllum, sem átt hafa það til að renna eftir landnám, hvenær sem það nú var.

Nú er það svo, að sagt er að atómsprengjur geti aldrei grandað Ráðhúsinu í Reykjavík. En ætli nokkur vilji  sprengja það.  House of Icelandic mun víst einnig vera "reddí" í "kvað sem vera"; Jafnvel þotu sem flogið yrði lóðrétt og beint niður í það allra heilagasta í húsinu. Það kæmi ekki skráma á Flateyjarbók. Ekki seinna vænna þegar handritaarfurinn er í flóðahættu í klóakkerfi Háskóla Íslands, og þar skall hurð nærri hælum. Klósettpappír fannst gær inni í Grágásarhandriti í fólíóstærð. En kannski var þetta nú eldhúsrullan sem Stefán heitinn Karlsson týndi eitt sinn?

En enginn hugsar neitt um mikilvægasta þjóðararfinn sem er á lager suður í Hafnarfjarðarhrauni. Hann gæti runnið undir hraun, bráðnað ofan í sprungu og þjóðararfinum þar með komið endanlega fyrir kattarnef, þótt köttum sér ekkert um að kenna.

Vill ekki einhver, og það hátt í kerfinu, t.d. fornminjaráðherra, segja mér hvað áætlun Þjóðminjasafnið hefur, þegar hraun fara kannski að fljóta ofan í hinn fína Hafnarfjörð, ryðjandi fornleifum og menningararfi #1 á undan sér?

Það sem mörgum Íslendingum er kært?

Er þjóðin enn í hlekkjum hugarfarsins?

Ég er á því að margir Íslendingar séu það enn og hafi taugar til yfirgangs sveitaaðalsins og hagi sér í samræmi við það, þó svo að þeir kalli sig sósíalista, kommúnista eða frjálshyggjumenn. Þið hafið örugglega ykkar skoðun á því alveg eins og ég. Ykkur er velkomið að hafa hana og ég æsi mig ekki upp ykkar vegna.

Einhverjir muna örugglega eftir ágætri þáttaröð, Þjóð í hlekkjum hugarfarsins. Þetta voru fjórir þættir eftir Baldur Hermannson eðlisfræðing, sem settu sannast sagna allt á annan endann vorið 1993. Margir urðu vondir og voru það lengi. Svipuð viðbrögð höfðu vart sést síðan Þórbergur móðgaði vini Hitlers eða kvikmyndin Ágirnd var sýnd, en hún lýsti presti sem rændi hálsnisti af kvenlíki. Sýning kvikmyndarinnar móðgaði svo margar prestsmaddömur að það leiddi til lögregluaðgerða og sýningarbanns. Síðar kom i ljós að brestir klerkastéttarinnar voru jafnvel stærri en skartgripastuldur af líkum.

Textinn og þættirnir fóru fyrir brjóstið á mönnum. Það er kannski besti mælikvarðinn á ágæti þáttanna. Baldur Hermannsson bjó, eins og fyrr segir, til þættina, en dr. Gísli Gunnarsson, sem andaðist á sl. ári, var fræðilegur ráðgjafi. Baldur byggði einnig á fræðilegu góssi frá Ólafi Ásgeirssyni og dr. Kirsten Hastrup.

Heiftin var enn mikil árið 1997

Árið 1997 leyfði ungur mannfræðingur, Sigurjón Baldur Hafsteinsson sér, hálfgrænn á bak við eyrun að rita grein í Lesbók Morgunblaðsins. Sigurjón er í dag prófessor við HÍ, svo ekki hefur upphlaupið skaðað hann. Sigurjón Baldur kallaði grein sína Goðsögur sem réttlæting og hægt er að lesa hana hér (bið ég menn að lesa allar greinarnar sem vísað er hér í texta mínum, áður en þeir taka þátt í hugsanlegri umræð hér að neðan - sem vonandi verður engin, því ég held hreinlega að allir séu sammála mér.

Árni Björnsson vildi halda fast í sína glansmynd

Grein Sigurjóns, sem birtist 1. mars árið 1997, fékk Árna Björnssonar þjóðháttafræðing á Þjóðminjasafni Íslands til að grípa í beittan penna sinn. Hann reit grein sem hann kallaði Goðsögn um glansmynd (sjá hér) og sendi inn til Moggans. Þar kom svo augljóslega fram, hvernig yfirlýstir menn á margbrotna íslenska vinstri vængnum eru fullir af erfðagóssi úr framsóknarfílósófíunni. Sigurjón kom með andsvar í grein sem hann kallað Goðsögur sem réttlæting (sjá hér og lesið nú).

Ég leyfði mér einnig að taka þátt í umræðunni og Mogginn birti eftir mig grein sem ég kallaði "Pirringur dansks blaðamanns" (sjá hér).  Ég kom þar inn á skrif dansk blaðamanns sem farið  höfðu fyrir brjóstið á Árna Björnssyni og einhverjum öðrum.

Þó ég nefndi það ekki í grein minni árið 1997, bar ég smá ábyrgð á því sem blaðamaðurinn Ulrik Høy skrifaði. Vinur minn einn, sem einnig var blaðamaður á Weekendavisen, sigaði Ulrik á mig. Mig minnir þó að Ulrik hefði verið búinn að mynda sér nokkuð líkar skoðanir og ég hafði um sjálfsmynd Íslendinga, og sem svipaði til þeirra sem lýst var í Þjóð í hlekkjum hugarfarsins. Því var grein danska blaðamannsins og bókmenntafræðingsins Høy eins og hún var og krydduð þeim öfgum og alhæfingum sem Høy lét oft vaða með sig í gönur, þangað til að hann var sem betur fer settur af af ritstjóranum Martin Krasnik, sem þótti Høy fara yfir strikið í endalausum árásum á minnihlutahópa í kjallaragreinum sínum. 

Høy var sjálfur á Íslandi og oplevelsi hans þar og viðmælendur sumir, staðfestu aðeins þá gagnrýnu skoðun sem ég hafði gaukað að honum í símma - og sem margir aðrir af minni kynslóð höfðu af sjálfsmynd Íslendinga um þessar mundir. En í augum sumra af kynslóð Árna Björnssonar var skoðun okkar ekkert minna en guðlast og árás gegn því sem helgast var á Íslandi. 

Síðar svaraði Árni mér, Sigurjóni og Baldri Hermannssyni á einu bretti (sjá hér) , sem einnig hafði tekið þátt í að gleðja meistara Árna með svörum sem voru heldur hvöss og persónuleg að mínu mati (sjá hér), og svo held ég barasta að umræðan hafi lognast út af eins skyndilega og hún byrjaði eins og æsingur gerir oft á Íslandi.

Ómaklegt svar Árna Björnssonar

Stutt svar Árna til mín (sjá hér) þótti mér miður smekklegt og færði Árni engin rök fyrir því sem hann skrifaði. Þannig hljóðaði það í durtslega þjóðlegum stíl mannsins sem taldi dagana langa á fullum launum hjá Þjóðminjasafni Íslands.

Hinn 9. apríl sendi Baldur [Hermannsson] mér nokkur hjartnæm blessunarorð sem engu er við að bæta. En söguskýringar hans fá sömu einkunn og áður. Daginn eftir birti svo Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson greinina Pirringur dansks blaðamanns þar sem hann tekur undir ýmislegt í greinum Sigurjóns, auk þess sem hann ítrekar gamalkunna og rótgróna andúð sína á ýmsu því sem mörgum Íslendingum er kært.

»Já, það er bara þannig«, hugsaði ég, er ég las þetta á sínum tíma. Hvað ætli ég hafi skrifað eða sagt til að Árni Björnsson teldi mig hafa gamalkunna og rótgróna andúð sína á ýmsu því sem mörgum Íslendingum er kært? Mig langar enn að vita það, og tel að Árni hafi aðeins verið uppfullur af palladómum um mig. Eins var gaman að sjá að Árni svaraði ekki grein Baldurs Hermannsonar eðlisfræðings, sem var að mínu mati ca. 100 sinnum hvassari í garð persónu Árna Björnssonar og sams konar Íslendinga en ég var í minni grein.

Ég veit með vissu að sitthvað af pirringnum í Árna var til komið vegna þess að Árni taldi mig vera rótgróinn Sjálfstæðismann. Þá villu hafði hann fengið i kollinn vegna þess að ég fékk stöðu við Þjóðminjasafnið (1993), vinnustað Árna, á tíma Guðmundar Magnússonar þjóðminjavarðar (sem íhaldið hefur aldrei treyst fyllilega). Árni gerði ráð fyrir því að allar starfsveitingar væru pólitískar, flokkapot eða klíkuskapur.

Ég hef reynda aldrei verið í nánd við Sjálfstæðisflokkinn og aldrei í Valhöll komið, enda hvorki kominn af bændaaðli og ættarmafíum. Ég fékk stöðuna á Þjóðminjasafninu út á menntun mína og reynslu en heill hópur í þjóðfélaginu, með Hriflunga í fararbroddi, vildi fá einhverja konu úti í bæ í stöðuna, sem hafði um langan tíma kallað sig fornleifafræðing án þess að vera það eða að hafa lágmarks fullnaðarpróf í fornleifafræði eins og annars var beðið um í starfsauglýsingu Þjóðminjasafnsins.

Venjan á Íslandi þá (1993) var að veita stöður með skyldleikapoti og klíkuskap, en ekki vegna verðleika manna. Framsóknarmenn eru enn að eins og við vitum, og aðrir líka, sem hugsa eins og frekjur aftan úr fornöld, sem fyrir alla muni vildu halda völdum sínum og sérréttindum til alls andskotans annars en eðlilegt má þykja.

Þessi setning Árna um mig var nú alveg eins og tekin úr Pravda í miðjum Stalínismanum eða fyrr í málgögnum nasista, þegar menn með andóf, sama hve lítið það var, voru ásakaðir fyrir að hafa andúð á því sem þjóðinni þótti kært - eins og t.d. að furða sig yfir silfri sem fannst óáfallið í jörðu austur á landi. Á vantaði aðeins, að ég hefði sett glerbrot í smjör alþýðunnar og notað blóð lítilla íslenskra sveitapilta í hin ósýrðu brauð.

Nei, annars, ég tek hann Árna ekki allt of alvarlega og gerði heldur ekki á þessum uppgangstímum þjóðernisrembings fyrir aldamót. Það á maður alls ekki að gera. Fólk frá frjálsu landi  sem ótilneytt hafði hafði haft sinn daglega gang í DDR, er að mínu mati ekki hægt að taka harla alvarlega.

Eru Íslendingar lausir úr hlekkjunum?

En losnuðu Íslendingar svo úr þessum meintu hlekkjum, sem Árni Björnsson sá ekki og vildi ekki vita af?

Ekkert bendir til annars en að þeir hafi enn verið pikkfastir um ökkla og úlnliði Íslendinga vel fram yfir aldamótin og af og til finnst mér ég heyra og sjá þessi heilkenni á mörgum Íslendingum enn.

Efnahagshrunið er vissulega ekkert annað en óbein afleiðing þess hugarfars og glansmyndar sem Árni afneitaði að væri til. Fyrir hrun höfðu menn gríðarlegt "hlutverk á meðal þjóðanna" og stjórnmálamenn voru stoltir af körlum sem síðar sýndu okkur að þeir voru aðeins krimmar sem ætluðu sér að verða verulega loðnir um lófann vegna þess hver landar þeirra voru auðtrúa um eigið ágæti.

Þessum kúkalöbbum, sem allir voru aldir upp á fjallkonumýtunni um ofboðslegt ágæti þjóðar sinnar og öllu því sem henni er kært, tungunni - vatninu - fallegu konunum og og tungunni, hafði með aðferðum sem kenndar voru í háskólum tekist að selja einhverjum útlendingum trú um að vextir í alíslenskum bönkum þeirra  yrðu himinháir á sparnað almúgans og miklu betri en hjá fyrrverandi kamelhirðingjum sem flutu ofan á olíulindum heimsins suður í Arabíu.  Allir vita hvernig fór með sjóferð þá.

Annar Íslendingur sem líkt og Árni hafði alið manninn í DDR, var fenginn til að gera upp reikningana og við vitum líka hvernig það endaði. Þá loks áttuðu menn sig á því að skyssur framdar af fáeinum pörupiltum undir fána alls þess sem Íslendingum er kært, voru vegna þess að þeir hugsuðu aðeins um sjálfa sig. Því var réttast að þeir borguðu skuldir sínar. En Fjallkonuriðlar áttu heldur ekki innistæðu fyrir syndum sínum, svo almúginn og allt það Íslendingum er kært tapaði mestu í lokin. 

Fyrirtæki eins eins og Íslensk Erfðagreining var einnig byggð upp á glansmyndum sem ættaðar var af fjóshaugum fortíðarhyggju margra Íslendinga og á óbilaðri trú á eigið ágæti og hreinleika erfðarefnis síns.

Það síðasta er nú einu sinni hálfgerð veila sem á annarri öld eða t.d. í sjálfstæðisbaráttunni hefur bjargað þjóðinni. En þessi sjálfsmynd er ekki lengur til mikilla heilla fyrir Ísland og tvær helstu þjóðirnar sem byggja Ísland, Íslendinga og Pólverja. Tímarnir breytast og mennirnir með.

Þessi stórfína mynda efst er af Árna Björnssyni að auglýsa íslensk gæðaúr - jæja, kannski ættum við frekar að segja: úr sem smellt var saman úr erlendum einingum af íslenskum úrsmið með gott viðskiptavit. Trúin á Fjallkonuna veldur því líka að föndur úr erlendu hráefni er hægt að kalla íslenska framleiðslu og selja svo dótið eins vel og fjallkonan hefur alltaf selt sjálfa sig, síðan hún varð til varð að samnefnara fyrir ímyndunarveiki heillar þjóðar. Úr þessi - fyrir Íslendinga - eru nefnilega frá alveg sérstæðu landi, þar sem býr alveg sérstök þjóð, sem furðuauðvelt er að elska, þótt hún sé óþekk, sjálfselsk, ófyrirleitin og ímyndunarveik og á endalausri undanþágu undan öllum reglum og lögum sem hún segist fylgja, þó svo að hún geri það í raun og veru alls ekki. Þjóðin hefur  nefnilega verið of einstök fyrir fína takta og nákvæm klukkuverk. Hennar helsta vandamál er að hún lifir of mikið á fornri frægð og glímir við bullandi minnimáttarkennd, sem af og til brýst út sem sturlað mikilmennskubrjálæði þar sem gert er út á afrek einstakra dugnaðarforka eða einhverra sem skara fram úr. En jafnoft fyrir verk svikara og loddara sem gera út á einkennin í þjóðarsálinni. Og vitaskuld hata menn eins og ég þjóð sína og allt sem henni er kært, þegar þeir láta hlutina flakka. Minni getur glæpur boðberans ekki orðið í landi endalausrar sjálfróunar og ímyndaðs ágætis. 

Horfið aftur

Horfið aftur á þætti Baldurs Hermannssonar, Í hlekkjum hugarfarsins I, II , III og IV  sem byggja á hugsun margra á undan honum, en sem fjórum árum eftir sýningu setti enn í gang harðorða orðasennu á síðum íslensks dagblaðs.

Ég býst við að fáir séu enn eins æstir og þá eftir að hafa horft á þættina.

Enn sér maður þó einstaka nasista skrifa á bloggum svo skínandi fortíðarhyggja leiftrar, og framsóknarráðherrar eru enn að gera það sem venjan segir þeim að þeir getir einir. Þeir halda sig enn hafna yfir samþykkt landslög. Miðflokkurinn klónaðist nýlega úr móðurflokki fortíðarhyggjunnar og varða að heimili fólks með allt veganestið úr sveitinni í einni sýrutunnu með hreppstjóra sem vildi láta reisa gerviðþorp úr fortíðinni þegar hann var enn FORSÆTISRÁÐHERRA! Hann vildi fá fornþorp og platfortíð, sem hann hafði t.d. séð í Dresden, sem fyrst og fremst höfðar til þorpara. Um leið sagði hann almenningi að éta það sem úti frýs, meðan að hann faldi ættarauð undan skatti í sandi á Pálmaeyju við miðbaug. 

Meðan menn eins og Árni Björnsson trúðu fortíðarruglinu sem væri það hans óbilaða barnatrú, þá kom fram ný kynslóð sem fór að gera út á ruglið. Báðar gerðirnar nýtast Íslendingum af mismunandi uppruna, frumbyggjum og Pólverjum ásamt öðrum, harla lítið á okkar tímum.

Hræddur

Mest er ég hræddur við að ný gerð af íslenskum nasisma láti kræla á sér í kjölfarið á Covid 19, nokkrum eldgosum og hruni fiskistofna. Þegar margar mótbárur skella á þjóðarskútunni er  erfðasilfrið oft pússað, kuskið plokkað út úr sveitanöflunum, og fjallkonan er aftur blásin upp.

En aftur á móti hef sem betur fer tröllatrúa á ungu kynslóðinni, sem þrátt fyrir að hafa lesið eintómar erlendar myndabækur í stað Íslendingasagna (eins og Árni vildi að þau gerðu), er ekki haldið eins mörgum fordómum og þær kynslóðir sem lifðu í ímyndaðri baðstofu og tiplaði um sem sveitaómagar á sauðskinnskóm og hlakkaði til lesturs upp úr alls kyns friðþægingarritum og jafnvel Das Kapital meðan baðstofa þeirra hafði til húsa í DDR. Heldur var nú lesturinn á Marx og félögum gloppóttur, því fæstir komust að því að hann og félagi Engels taldi einnig Íslendinga í hlekkjum Hugarfarsins.

Hannes Hólmsteinn Gissurarson, mest hataði prófessorinn á Íslandi, þó hann sé einnig hlekkjaður í fortíðarhyggju sveitaaðals Íslendinga, sagði eitt sinn frá því í Mogganum, hvernig Marx og Engels höfðu árið 1848 sneitt að Íslendingum í ómerktri grein Engels í Neue Rheinische Zeitung, en á því blaði var Marx ritstjóri um skeið. - Og nú með orðum þeirra kammeratanna HHG, Engels og Marx beint upp úr Morgunblaðinu, og ég vona að ég megi vitna rétt í þá, þótt textinn sé í neðanmálstærð:

„Norðurlandahugsjónin er ekkert annað en hrifning á hinni ruddalegu, óþrifnu, fornnorrænu sjóræningjaþjóð,“ skrifaði Prússavinurinn Engels um vopnahlé Dana og Prússa, en rætt hafði verið um það, að aðrar Norðurlandaþjóðir kæmu Dönum til hjálpar gegn ofureflinu. „Íslendingar töldu allar þjóðirnar þrjár úrkynjaðar, enda er sú þjóð auðvitað mesta Norðurlandaþjóðin, sem er frumstæðust og líkust hinni fornnorrænu í öllum siðum og háttum.“ Árni Bergmann svaraði því til í Þjóðviljanum , að Halldór Laxness lýsti Íslendingum svipað í Gerplu .

Óskar Bjarnason gróf síðan upp nokkur ummæli Marx og Engels um Íslendinga, sem ekki höfðu birst á prenti að þeim lifandi. Í lok fyrsta kafla Þýsku hugmyndafræðinnar skrifuðu þeir kumpánar veturinn 1845-1846 um ýmsa nýja siði, sem landnemar flytji með sér, áður en þeir hafi rutt eldri siðum úr vegi. „Þetta gerist í öllum nýlendum, nema þær séu einvörðungu bækistöðvar hers eða verslunar. Dæmi um þetta eru Karþagó, grísku nýlendurnar og Ísland á 11. og 12. öld.“ Hér minntust þeir fremur vinsamlega á Ísland. En í desember 1846 skrifaði Engels einum vini sínum frá París, að ekki væri hann hrifinn af Norðurlandaþjóðum. „Svíar lítilsvirða Dani sem þýsk-mengaða, úrkynjaða, rausgjarna og veikgeðja. Norðmenn fyrirlíta fransk-mengaða Svía með sinn aðal og gleðjast yfir því að í Norge sé einmitt þetta sama fávísa bændaþjóðfélag og á tímum Knúts ríka. Þeir eru aftur á móti svívirtir af Íslendingum, sem enn tala alveg sömu tungu og þessir subbulegu víkingar frá anno 900, súpa lýsi, búa í jarðhýsum og þrífast ekki nema loftið lykti af úldnum fiski. Ég hef oftsinnis freistast til þess að vera stoltur af því að vera þó ekki Dani, hvað þá Íslendingur, heldur bara Þjóðverji.“ Þessa skoðun endurtók Engels síðan í blaðagreininni, sem ég rifjaði upp 1979.

Loks er þess að geta, að Bruno nokkur Bauer heimsótti Marx í Lundúnum 12. desember 1855. Þegar Bauer sagði, að enska hefði spillst af frönsku, svaraði Marx, eins og hann skrifaði síðar Engels: „Ég tjáði honum þá til huggunar, að Hollendingar og Danir segðu það sama um þýskuna og að „Íslendingar“ væru hinir einu sönnu ómenguðu piltungar.“ Og þá vitum við það. (Sjá minningar Hannes hér)

Já, er nema von að menn hati prófessor HHG, þegar hann dregur sannleikann fram á jafn ruddalegan hátt um það sem mönnum er kærast - og jafnvel honum sjálfum líka?

En mér þykir þó líklegt, að hvorugur þeirra Marx og Engels hafi haft alltof mikið vit á því sem þeir voru að skrifa um, líkt og stundum vill henda bestu menn.

Forfeðurnir geifla sig

Núna yfir í smá mannfræði, sem hefur legið örlítið á hakanum hér á Fornleifi.

Það hljómar svei mér ekki vel að "deepfeika" afa sinn í Hollandi. Það hef ég hins vegar gert, og biðst afsökunar ef það fer fyrir brjóstin á einhverjum. Hann verður mér vart reiður, karlinn. Afi minn var greinilega mjög smáfríður. Ekki hef ég erft mikið af því eftir að genum hans var blandað við gott íslensk tröllakyn og víkinga. Þaðan fékk ég svo tekið sé dæmi helvítis Skagafjarðarskallann.

Ég hef líka djúpfeikað (deepfaked) einn langafa minna í Hollandi, sem var faðir þess á efri myndinni (hér hef ég skrifað um þá áður).

Þetta er álíka og að lesa blöðin í Diagon Alley í Harry Potter bókunum.

Ég á því miður aðeins tvívíðar minningar um þá feðga. Því er þessi djúpfágun á þeim ef til vill harla góð leið til að sjá þá aðeins betur. Næstum því á við að fara á góðan miðilsfund.

Langafi minn mun hafa verið frekar strangur, en hér fæ ég á hann bros í lokin og glimt i øjet eins og Danir segja. Það gæti vel verið "feik". En pabba var hlýtt til afa síns og minntist þess hve skegg afa hans stakk hann er kallinn faðmaði hann.

Amma mín, tengdadóttir karlsins með tyrkneska yfirvaraskeggið, var aftur á móti lítið fyrir karlinn gefin. Hún líkti honum við langhund. Ekki það að hann var hávaxinn að sígeltandi, því það var hann sannarlega ekki; en hann gekk ávallt með háan svartan hatt til að fá smá upphækkun. Þessi samlíkingin hennar ömmu minnar kom til vegna þess að henni þótti hann eins og langhundur í framan. En samt fékk hún sér stóran langhund í ellinni, sem dró bringuna eftir gangstéttinni. Hundurinn var uppgjafahundur frá öðrum gamlingjum. Blessuð gamla konan réði afar illa við hundsskömmina, sem dró hana óviljuga hingað og þangað um Haga (den Haag). Að lokum varð hún því að láta hann af hendi er hún veiktist einu sinni og var lögð inn á spítala.

Verst er að ég man ekki nafnið á hundinum. Kannski hefur hann heitið Willem eins og allir karlarnir í ætt pabba hétu að fyrsta eða öðru nafni. Þeir hétu í hausinn á díkjakonungi sem var víst góður við þá.

Faðir minn heitinn, Vilhjálmur Vilhjálmsson, kom aftur á móti frekar ankannalega út úr djúpfeikuninni. Hér , hér og hér má einnig lesa um hann. Hér er því lýst þegar sendiherrafrú í Kaupmannahöfn gerði föður minn að Vestfirðingi.

Vegna hárprýðinnar (sem var rauð og mikil) hefur forritið, sem útbýr algebrugretturnar á forfeðrum manns (Rauð aðvörun: forritið er hannað í Ísrael fyrir mormóna í BNA), látið hann kinka kolli heldur kveifarlega fyrir minn smekk. Ja, hvað finnst ykkur?

Mér finnst þetta sannast sagna hálf krípí, eins og krakkarnir segja, að sjá föður minn láta svona. Ég held barasta að forritið hafi klikkað mjög illilega á karli föður mínum og augun eru eins og í Bambí. Ég er ekki alveg viss um að móðir mín þekki manninn sinn aftur á þessari geiflu. Hræddur um ekki.

Svo við skoðum Y-DNA fenótýpuna hér í lokin: Aukin lífsgæði ollu því greinilega, að dvergvaxinn langafi minn (miðmaðurinn) og afi (á efstu mynd), sem báðir fæddust á 19. öld, gátu af sér föður minn sem varð 1.82 metra að hæð og náði fjórfaldri þyngd á Íslandi miðað við fallþyngd við komuna til Íslands. Ég hækkaði aðeins meira, þótt íslenskir forfeður hefðu ekki við háir í loftinu. Sonur minn Rúben, á nú metið, þó ekki sé danskur ættgarður hans sérlega hávaxinn heldur. Ekki þarf að geifla soninn, því hann er í "tölvufjarnámi" á síðasta ári í menntaskóla. Hvar endar þetta? Verður ættin orðin víðsýn og komin yfir tvo metra í lok aldarinnar ef fram heldur sem horfir? Hér að lokum ritstjóri Fornleifs á yngri árum.

SS-Úlfur í gæruúlpu

Þessi langa grein er örugglega eftir að valda smá skjálfta hér og þar, þótt vart valdi hún túristagosi án virðisaukaskatts.

Hún gæti miklu frekar komið af stað óþægilegu iðragasi hjá þeim sem töldu sig þekkja sögu mannsins sem hér verður ritað um. Ég er nokkuð hræddur um að samferðamenn hans, sem enn eru á meðal okkar, hafi ekki þekkt hann eins vel og þeir héldu, svo það sé alveg ljóst hér frá upphafi.

Maðurinn sem ég skrifa um er SS-maðurinn sem starir á ykkur hér fyrir ofan. Eg er reyndar búinn að "djúpfægja" myndina örlítið. Þið sjáið engin nasistamerki á myndinni. Því er um að gera að leggja það á sig að lesa. Því upphaflega ljósmyndin er birt neðar.

Hann var einn af þessum íslensku nasistum (en þessi fékk ríkisborgararétt á 7. áratugnum) sem ég skrifa af og til um. Þetta er "söguhetjan". Hann var nasisti í 1. deild. En á Íslandi var hann aðeins þekktur þekktur sem óðamála garðyrkjumaður.

Helvíti lék hann nú vel á okkur elskurnar mínar. Hann sló Mikson við!

SS-maður í Hinu Íslenska Fornleifafélagi

Einhverjir muna líklegast eftir öldnum, hávöxnum manni, Úlfi Friðrikssyni, sem kom á ársfundi hins íslenska fornleifafélags á 10 áratug síðustu aldar. Þá hafði ég tök á því að sækja fundi í því félagi og hafði aldrei gert síðan að ég hafði gerst félagi á barnsaldri og heldur ekki eftir þann tíma.

Úlfur þessi sýndi gífurleg taugaveiklunareinkenni og horfði sjaldan beint í augun á fólki þegar hann talaði við það. Ef menn töluðu ekki við manninn, vissu fáir að hann var maður af erlendu bergi brotinn. En hann gekk eftir veggjum og komst ekki í samband við fólk að fyrra bragði. Ég vissi þó að hann var útlendingur löngu áður en ég uppgötvaði að hann væri í sama félagi og ég. Ég hafði heyrt hann tala við annan karl í strætisvagni á menntaskólaárum mínum. Íslenska þessa nýbúa var óhemju bjöguð. Hann var ávallt óðamála og næstum óskiljanlegur.

Nóg um það. Ég gluggaði einu sinni í bók sem hann skrifaði og sem bar heitið Fundið og gefið – sundurlausir þankar á leiðum milli leiða í kirkjugarðinum við Suðurgötu. Bók þessi kom út árið 1988 og er ekki alls vitlaus. Þegar ég gluggaði í bókina, furðaði það mig, að maður sem gerði sig vart skiljanlegan á íslensku, gæti skrifað bók á okkar falleg en tormelta tungumáli. Hann hefur ugglaust fengið til þess dágóða hjálp.

Þar las ég það sem hann upplýsti um sjálfan sig sem fékk mig til að glenna upp augun: 

Ég fæddist sem Wolf von Seefeld í Kúrlandi. Meirihluti íbúa þessa lands, þá kallaðir Kúrar, voru síðar Lettar. Þó voru einnig Kúrlendingar af öðru þjóðerni. Ég tilheyrði minnihluta af þýsku bergi til margra alda. Þar gekk ég í skóla, nam sögu og fornleifafræði og síðar í Þýskalandi uns aðstaðan breyttist að stríði loknu. Baltnesku lýðveldin þrjú voru innlimuð í Sovétríkin. Þá fluttust margir Lettlendingar, sér í lagi af þýsku þjóðerni, til Þýskalands og víðar.

Aðalsmaður

Wolf von Seefeld fæddist árið 1912 inn í gamla ætt þýsks landaðal í Degole, bæ sem herrafólkið í Lettlandi (Þjóðverjarnir) kallaði Degahlen. Ættmenn hans og forfeður báru barónatitla og notaði Wolf þann titil á 4. og 5. áratug síðustu aldar í Þýskalandi.

Mér þótti þessi karl afar grunsamlegur og sagan hans ótrúleg og hef í langan tíma safnað upplýsingum um hann. Ég sendi eitt sinni nafn hans til Simon Wiesenthal-stofnunarinnar í Jerúsalem, sem ég hef unnið fyrir í ýmsum minni verkefnum. Wolf von Seefeld var þó ekki þar á skrá og því líklega ekki eftirlýstur fyrir stríðsglæpi.

Ég heyrði eitt sinn frá íslenskum sagnfræðingi, sem taldi Úlf þennan hafa starfað í fangabúðum nasista. Það hefur hann þó aldrei getað undirbyggt.

Bjó á Íslandi í 54 ár og varð 97 ára

Árið 2009 sé ég minningargreinar um Úlf í Morgunblaðinu. Hann var dáinn þessi Úlfur Friðriksson í Fornleifafélaginu, ekki meira né minna en 97 ára að aldri. Hann andaðist á Hrafnistu í Reykjavík 19. september, það ár. 

Í lofgreinum um líf manns, sem fólk virtist ekkert þekkja - eða taldi sig þekka að sið Íslendinga, fræddist maður um það sem Úlfur Friðriksson hafði sagt samferðarfólki sínu í Íslandi. Ári áður sagði hann starfsmanni Hrafnistu í Reykjavík, þar sem hann bjó síðustu tvö ár ævi sinnar, ævipunkta sína. Þegar ég sá það, gerði ég mér grein fyrri því að ekki var allt með felldu með Úlf hinn óðamála frá Kúrlandi.

Þetta var skrifað um Úlf í Hrafnistubréfi:

Sagnfræðingur í garðyrkjunámi

Úlfur er menntaður maður en hann fór í menntaskóla í Ríga í Lettlandi árið 1930 og lærði þar grísku og latínu. „Að loknu framhaldsskólanámi fór ég í lettneska herinn í eitt ár og fór þá að læra sagnfræði við háskóla í Ríga,“ segir Úlfur en hann er sagnfræðingur. „Svo þegar ég kom til Þýskalands fékk ég enga vinnu við sagnfræðina svo ég ákvað að fara til Hannover og læra þar garðyrkju,“ segir hann en hann lauk því námi á tveimur árum. „Að loknu garðyrkjunáminu flutti ég til Englands ...

                   Úr Hrafnistubréfi 1. tbl., 35. árg. maí 2008

Hér um daginn fékk ég svo fyrirspurn frá bókmenntafræðingi og vini í Litháen, sem er að skrifa grein um fyrstu Litháana sem bjuggu á Íslandi, þar sem hún vitnar í mig en - en ég hafði vitnað í merka grein eftir hana í tímariti í Litháen. Þá var mér aftur hugsað til Úlfs, Wolf von Seefeld, sem var frá næsta bæ, ef svo má segja, og ákvað að skrifa þessa grein nú, enda hef ég átt ýmislegt efni um í þó nokkurn tíma um Úlfinn.

Wolf von Seefeld lengst til vinstri með félögum sínum í lettneska hernum á 4. áratug síðustu aldar.

Úlfur laug að Íslendingum til að hylma yfir frekar svarta fortíð sína

Úlfur Friðriksson var eins og fyrr getur af barónaættum, af ætt þýsks landaðals á Kúrlandi sem settist þar að á 16. öld. Hann notaði barónstitilinn óspart sér til framdráttar, er hann dvaldi í Þýskalandi Hitlers.

En úlfurinn var slægur og fór frekar hratt yfir sögu þegar hann sagði grandvaralausum Íslendingum sögu sína sem sögu fórnarlambs og "flóttamanns", t.d. þeim sem ritaði um hann í Hrafnistubréfi árið 2008.

Yfirlýsingin um að hann hafi ekki fengið vinnu í þýskalandi er hann hrökklaðist frá Lettlandi á ekki við nein rök að styðjast.

Í Þýskalandi stundaði Úlfur háskólanám og var framarlega í starfi nasista við þann háskóla á 4. áratugnum. Kannski hefur hann hitt Davíð Ólafsson sem síðar varð seðlabankastjóri, og það án prófskírteinis í hagfræði eða skyldum fræðum. En Davíð var að eigin sögn í Kiel.

Fornleifafræðingur

Úlfur stundaði nám í germönskum fræðum og fornleifafræði við háskólann í Kiel.

Einn prófessora hans var SS-Übercharführer (SS-Forschungsführer) Herbert Jahnkuhn fornleifafræðingur.

Jankuhn sem var sannfærður nasisti sem með öllum ráðum otaði sínum tota í innsta hring Þriðja ríkisins. Hann varð fljótt innsti koppur í búri hjá Alfred Rosenberg og Heinrich Himmler í samtökunum Ahnenerbe sem var stofnun stofnun innan SS.

þar sem hann bar titilinn Reichsarchäeologe í deild sem kölluð var Ausgrabungen. Hann skipulagði fornleifarannsóknir til að sýna fram á forna búsetu "Germana" á ýmsum stöðum sem Þriðja ríkið vildi ná yfirráðum yfir til að auka Lebensraum Germanans, mátt og megin, og um leið og "óæskilegu fólki" sem á vegi þeirra varð var rutt úr vegi eða því útrýmt. 

Til að setja stofnun þessa í samhengi við Íslandi, fyrirhugaði hún, eins og kunnugt er,  leiðangra til Íslands og sendi til landsins ýmsa furðufugla til fræðistarfa sem var þó ekkert annað en kukl og hindurvitni.

Gunnar Gunnarsson rithöfundur starfaði fyrir þetta apparat og fór í fyrirlestraferð um Þýskaland á vegum Ahnenerbe, eins og lesa má hér ítarlega um á dálkinum til vinstri. Guðmundur Kamban gerðist Kalkúnasérfræðingur félagsins (sjá hér). Það er saga sem sumir á Íslandi vilja ekki heyra, sjá né lesa.

Á vegum Ahnenerbe-stofnunarinnar rannsakaði Wolf von Seefeld ásamt Hans Schleif leifar miðaldavirkis úr timbri þar sem heitir Stary Dziergon í nyrsta hluta Póllands nútímans. Hugmyndafræðingar dellunnar hjá Ahnenerbe kölluðu staðinn Alt Christburg og töldu staðinn höfuðvígi Germanskrar búsetu á síðari hluta járnaldar og á miðöldum.

Úlfur og Hans Schleif við myndatökur á leirkerum   

Úlfur var rétt upp úr 1940 kominn með ómerkilegt þýskt SS-doktorspróf upp á vasann. Árið 1940 fékk hann stöðu safnvarðar í Posener Museum í Posen (vestur-Prússland), hérað sem þeir höfðu tekið aftur af Póllandi sem fékk það árið 1919.

Skömmu síðar tók hann tímabundið við við starfi Jahnkuhns i Kiel, í lektorsstöðu. Þar starfaði hann aðeins í nokkra mánuði. Herbert Jahnkuhn hafði þá orðið of mikið að gera til að gegna skyldum sínum í Kiel. Hann var þó um tíma orðinn háskólaforseti (rektor) í Kiel og gegndi líka skyldum hjá Ahnenerbe í Berlín, beint undir Heinrich Himmler.

Fræðilegt rán og rupl í skjóli þjóðarmorða

Árið 1942 stofnaði SS Ahnenerbe nýja deild: Sonderkommando Jankuhn sem starfa átti undir Division Wiking i Waffen-SS. Hlutverk þessa "fornleifafræðingateymis2 Jankuhns var at fara til Krím og tæma þar söfn og færa ránsfenginn til Berlínar. Tilgangurinn með ruplinu var, fyrir utan að svala þjófseðlinu sem nasistar voru allir haldnir, að sanka að sér sönnunargögnum um uppruna Gotanna á Krím og þar með yfirráðarétt Þjóðverja allt suðaustur til Svartahafs.

Jankuhn tók dyggan samstarfsmann sinn Wolf von Seefeld (Úlf Friðriksson), sem og dr. Karl Kersten. 

Þann 1 ágúst 1942 meldar Dr. Herbert Jankuhn og Baron Wolf von Seefeld komu sína sína í Staroberheve í Donetsk (Úkraínu nútímans), þar sem aðalstöðvar Division Wiking á Krím var staðsett. Hann átti þar erindi við yfirmann þar sem hét Steiner. Steiner þessi átti að hjálpa til við að finna fornleifafræðilegar sannanir fyrir tilvist gotnesk veldis við Svartahaf. Svo vildi til að Steiner var ekki til staðar í bækistöðvum þar sem hann hafði þurft að fara fram á víglínuna til að líta til manna sinna þar.

Jankuhn og meðreiðarsveinar hans dvelja í höfuðstöðvunum í nokkra daga og vingast Jankuhn við félaga í Einsaztskommando 11b undir Einsatzgruppe D9, sem var var herdeild sem um tíma varð frægust fyrir að ferðast um með vörubíl með gasklefa á pallinum .... sem notaður var til "sérstakra aðgerða", þ.e. er morða á gyðingum. Foringinn í Einsatzgruppe D, Werner Braune, fékk áhuga á leiðangri Jankuhns og gefur honum ráðleggingar um hvaða söfn hann megi búast við upplýsingar sem gætu verið áhugaverðar.

Herbert Jankuhn á yngri árum

7. ágúst 1942 hittast Steiner og Jankuhn loks. Steiner, sem var á kafi í stríðsrekstri, hefur lítinn skilning á erindi Jahnkuhns og félaga, en fæst þó loks til að greiða götu þeirra. Jahnkun og aðstoðarmenn hans tveir, allir í SS-herbúningi slást í för með Steiner til Maikop þann 26. ágúst. Í þeirri för taka SS-Wiking deildin sem þarna var ekki fanga heldur skjóta alla á staðnum sem "grunaða hermdarverkamenn". 

Á meðan Einzatskommando 11 smalar saman gyðingum bæjarins Maikop til aftöku, leyfir Dr. Karl Rudolf Werner Braune, ofursti í Division Wiking á Krím (sem var hengdur í Vestur-Þýskalandi 1951, fyrir glæpi sína, m.a. Noregi), Jahnkuhn og Úlfi og Karli Kersten að ræna meintum gotneskum forminjum sem var pakkað og þær sendar heim í heim til Reich.

Því sem ruplað var voru forngripir ættaðir frá Grikklandi og sem í dag, sem og gripir sem hægt hægt er að tengja Skýþum, sem var austuríranskur og "arískur" hirðingjaættbálkur að því helst er talið. Í dag vitum við, að ekkert af því sem stolið var að Þjóðverjum tengdist Gotum.

Skírteini félaga í SS-Ahnenerbe.

Herbert Jankuhn starfaði áfram 1943-45 sem höfuðsmaður við njósnastörf í Sicherheitsdiens (SD) í Division Wiking frá 1943-45. Jankuhn tók árið 1944 þátt í hernaði Wehrmachts og Waffen-SS við að brjóta niður andspyrnu Pólverja í hinni stríðshrjáðu borg. Það var glæsileg andspyrna eftir að andspyrna örfárra gyðing í sem falið höfðu sig í rústum gettósins í borginn hafði verið brotbarið niður með miklum erfiðismunum.  Fyrir framgöngu sína eftir stríð var Herbert Jankuhn verðlaunaður með Járnkrossinum.

Allt fram til desember 1944 var þessi fræðilega siðlausa skepna fullviss um endanlegan sigur Þjóðverja. Þess má geta að Jankuhn mætti einnig með stórar armteygjur í Osló fyrr árið 1944. Norðmenn gleymdu því ekki eftir stríð og þar var hann aldrei velkominn aftur í Noregi - Hatten af for Norge!!

Ahnenerbe hafði óhemju áhuga á Íslandi. Hér prýðir Valþjófsstaðarhurðin forsíðu á riti þeirra Germanien.

Garðyrkjumaður var hann ekki

Söguhetjan í þessari frásögn, Wolf von Seefeld, fór vitanlega ekki í garðyrkjunám, líkt og hann taldi grandvaralausum og auðtrúa Íslendingum trú um. Hann var hugsanlega sendur á vígstöðvarnar og var skráður sem "Frontkämpfer". Á síðustu árum stríðsins eru heimildir um hann afar gloppóttar. Hugsanlega hefur hann verið fylgifiskur og skósveinn prófessors síns, Jankuhns í Varsjá. 

Eftir stríðið var Wolf von Seefeld fangi í fangabúðum Bandamanna fram til 1948. Þaðan fór hann til Kanada og dvaldi þar í mörg ár. Hafa Kanadamenn að öllum líkindum ekki veitt honum ríkisborgararétt. Hann mun síðar hafa farið til Englands og sagði þá sögu að hann hefði hitt Íslending í París, sem útvegaði honum vinnu á Íslandi. Þar vann hann ýmis störf m.a. við garðyrkju í Biskupstungum, í Eyjafirði, í Hveragerði og síðan í Kirkjugörðum Reykjavíkur, lengst að í kirkjugarðinum við Suðurgötu, sem hann skrifaði síðar um. Sumarið 1965 saltaði Úlfur fisk í Grímsey og sama ár hlaut hann íslenskan ríkisborgararétt. Enginn vissi að hann hafði farið gegnum líkhrúgurnar til að ræna fornminjum á Krím.

Í Hveragerði vann Wolf von Seefeld hjá Gunnari Björnssyni í Álfafelli, efst í bænum. Hjá Gunnari unnu margir útlendingar og reyndar fleiri gyðingar en nasistar. Sæmundur Bjarnason, sem er með áhugaverðari bloggarum landsins, vegna stíls og innihalds, minntist lettneska barónsins á bloggi sínu 14.11.2012:

Þann 1. september 1958 vann ég í Álfafelli hjá Gunnari Björnssyni og hef verið 15 ára gamall þá. Ástæðan fyrir því að ég man þetta svona vel er að þennan dag var íslenska fiskveiðilögsagan færð út í 12 mílur, ef ég man rétt. Þann dag var starf mitt m.a. að þvo skyggingu af rúðunum í blokkinni sem var áföst vinnuskúrnum. Í Álfafelli vann konan hans Eyjólfs hennar Svanborgar. Hún var þýsk og oftast kölluð Eyfa mín. Af öðrum sem unnu hjá Gunnari um þetta leyti man ég best eftir Hansi Gústafssyni og Lettneska baróninum. Hann var nú víst bara af barónsættum og talaði svolitla íslensku. Einhverntíma var ég að tala um barónstitilinn við hann og hann gerði heldur lítið úr honum og sagði að íslendingar væru allir af barónsættum. Þetta datt mér í hug þegar ég las um ættrakningu „the King of SÍS“.

Já, svo gekk þessi SS-doktor í Félag Íslenskra fornleifafræðinga, sem enn hefur ekki veitt honum neinn heiður sem öðrum íslenska ríkisborgaranum með doktorspróf í einhvers konar fornleifafræði. Líklega engin þörf á því.

Óhugnanlega nálægð sögunnar

Fyrir utan að vera um tíma í sama félagi og SS-fornleifaræninginn Wolf von Seefeld, sem ég vona að mér sé fyrirgefið, hef ég upplifað að þurfa að vera viðstaddur fyrirlestur fyrrverandi yfirfornleifafræðingsins SS, Herberts Jankuhns. Það var snemma á árum mínum á Miðaldafornleifafræðideild Háskólans í Árósum, líklega 1981 eða 1982.

Þá var Herbert Jahnkuhn kominn á eftirlaun sem prófessor við háskólann í Göttingen, þar sem hann hafði síðast fengið embætti. Hann fékk árið 1949 einhverja falsaði uppreistaræru frá Bonn, og sumir fóru að trúa því að hann hefði ekki verið félagi í SS eða nasistaflokknum, líkt og hann hélt fram. Allt slíkt hefur í dag verið afsannað. Jahnkuhn var ófyrirleitinn atvinnunasisti.

Einhverjir prófessorar og safnverðir á Moesgaard í Árósum, þar sem deild mín hafði til húsa á gömlum herragarði, tóku upp á því að bjóða gamla prófessornum í Göttingen til að heyra sögu Haithabu-rannsóknanna sem fyrst fóru fram á vegum Ahnenerbe. Sumir fornleifafræðingar í Danmörku héldu vart vatni fyrir fyrirbærinu.

Fyrirlesturinn var svokallaður miðvikudagsfyrirlestur, onsdagsseminar, sem stúdentar áttu og urðu jafnvel að mæta á.Í byrjun annar fengu við blágrænan seðil með yfirliti yfir fyrirlestrana. Eitt sin komst ég á blágræna seðilinn.

Ég gerði eins og mér var sagt, af gömlum prófessor mínum, Olaf Olsen, sem var af gyðingaættum. Seinna kom því miður í ljós að hann hafði sjálfur á unga aldri stundað einhvers konar njósnir fyrir Rússa (sjá hér).

Það sem ég man helst eftir úr þessum fyrirlestri Jankuhns, sem var leiðinlegur, var forláta skyggnusýningartæki sem gamli nasistinn kom með sér og sem aðstoðarmaður hans bar inn. Þetta var sýningartæki fyrir 6x6 sm skyggnur ólíkt þeim forngripum sem notast var við á deildinni þangað til Powerpoint kom til sögunnar.

Jankuhn kom lítið inn á starfsár sín hjá Ahnenerbe, en sýndi hins vegar skyggnur frá því eftir stríð, þar sem hann notaði fanga til að grafa fyrir sig, meðan hann stóð upp á bakka og benti. Maður sá fangaverði gráa fyrir járnum á grafarbakkanum.

En hin alþekkta þýska Technik mit Komfort kemur ekki alltaf með stormsveipsgljáa eins og þýskar þvottaefnisauglýsingar eru svo vel þekktar fyrir. Tæki Jankuhns var splunkunýtt af færibandi þýska efnahagsundursins, en fyrsti hálftíminn fór í að koma helvítis tækinu í lag. Mig minnir að peran í tækinu væri sprungin en hún fékkst að lokum hjá ljósmyndara safnsins. Þessi total unperfekte byrjun var hugsanlega ástæðan til þess að ekki mátti spyrja SS-prófessorinn spurninga eftir fyrirlesturinn. Hann flýtti sér í burtu ... og dó svo 10 árum síðar.

Á þessum árum var sannleikurinn um hann farinn að koma fram, og síðan hefur verið grafið duglega í skjöl utan Þýskalands af yngri kynslóð sem þorir, þannig að allir viti, ef þeir vilja það, að Herbert Jahnkuhn var skítmenni af fyrstu gráðu, sem þjónaði dauðanum en ekki fræðunum. Með honum starfaði Barón Wolf von Seefeld, óðamála undirmaður, sem síðar gerðist garðyrkjumaður í kirkjugörðum Reykjavíkur undir sérstakri vernd Íslendinga.

Jú, vissulega eru örlög mannanna misjöfn. En af hverju var Wolf van Seefeld á Íslandi? Hvaða Íslendingur var það sem hann hitti í París? Var hann að fela sig, eða í leit að germönskum hreinleika? Það síðarnefnda fann hann örugglega ekki í Mörlandanum. Svo mikið er víst.

Ýmsar fræðigreinar sem notaðar voru við ritun greinarinnar:

Sérstakar þakkir:

Þess má geta að einn höfundanna sem hér hefur verið vitnað í , Seweryn Szczepanski, og sem myndin af Úlfi í SS-klæðum er fengin að láni hjá, fann upplýsingar um Fornleifaúlfinn á Íslandi, með því að googla nafn hans. Hann fann það í minningargrein í Morgunblaðinu og þýddi hana með Google-translate.

Gamlir nasistar reiknuðu aldrei með veraldarvefnum. Sjá grein Szczepanskis frá 2011. Hann skrifaði enn eina grein árið 2018. sem má lesa hér.

Angrick, Andrej, 2003.  Besatzungspolitik  und Massenmord. Die Einsatzgruppe D in der südlichen Sowjetunion 1941-1943. Hamburger Edition, Hamburg 2003, 581-582.

Eickhoff, M. & Halle, U. 2007. Anstelle einer Rezension – Anmerkungen zum veröffentlichten Bildüber Herbert Jankuhn. Etnographisch-Archäologi-sche Zeitschrift48:1. Berlin. Heuss, A., 2000.

Jankuhn, Herbert 1942.  Bericht über die Tatigkeit des Sonderkimmandos Jankuhn bei der SS-Division Wiking, für die Zeit vom 20. Juli bis 1 Dezembeer.

Kaczmarek J. 1996. Organizacja badañ iochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958). Poznañ 1996

Kater H. M., 2006 – Das „Ahnenerbe” der SS 1935–1945. Ein Beitrag zum Kulturpolitik des Dritten Reiches. München.

Leube, Achim 2008.  Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945.  Terra Barbarica [Series Gemina, Tomus 2, Studia ofiarownane Magdalenie Maczynskiej W. 65. cocnice urodizin]. Lodz.

Mehner, Kurt 1995. Die Waffen-SS und Polizei 1939-45, Norderstedt, Militair Verlang, 191.

Pringle, Heather 2007. The Master Plan: Himmler’s Scholars & The Holocaust, Hachette Books,

Schreiber Pedersen, Lars 2011. Nationalsocialisten Herbert Jankuhn. Fornvännen 2011 (106):3, 245-249.

Szczepanski, Seweryn 2009.  Archaeology in the Service of the Nazis: Hitler´s Propaganda and the Excavations at the Hillfort Site in Stary Gziergon (Alt Christburg),  Lietuvos Archaeologija 2009, T. 35, 83–94.

Idem 2011. Archeologia w sluzbie nazistów – czyli rzecz o dzialalnosci „Wydzialu Wykopalisk” SS -Ahnenerbe na stanowiskach w Starym Dzierzgoniu i Starym Miescie
(1935-1937).  z dziejów badan archeologicznych na pomorzu wschodnim 24-25.XI.2011
Muzeum Archeologiczne w Gdansku, 224-246.

Vollertsen, Nils 1989. Herbert Jankuhn, Hedeby-forskningen og det tyske samfund 1934-1976. Fortid Og Nutid, 1, 235-251.

Ljósmynd úr Hrafnistubréfi 2008, Ljósmyndari ókunnur.

Nefið á Gosa verður lengra og lengra

Af hverju geta jarðfræðingar aldrei sagt satt, og sagt það sem allir vita? Það er, að þeir vita ekkert meira en sauðgrár almúginn.

Mikill gosórói er kominn í Fornleif gamla. Hann situr eins og óður maður og bíður eftir gosi undir Bláa Lóninu; Karlinn er búinn að poppa og horfir á vefskjásendingu einhverstaðar úr svartri Keflavíkurþokunni. Hann hefur lengi dreymt um gosbelti sem opnaðist undir Bláa Lóninu eða norðan við Hveragerði.

En af hverju ekki tvö gos eða þrjú samtímis? Þetta er óvenjulegt gosbelti og kannski er þetta hluti af stærra gosneti en ekki belti. 

Eitt sinn sagði fremstur íslenskra jarðfræðinga, sem tekinn var í dýrlinga tölu, að aldrei myndi gjósa á Heimaey. Við sáum sjóferð þá. Aldregi skal segja aldregi. Allt er mögulegt og ekkert líka. Annaðhvort eða er einföld tölfræði eldfjallafræðinnar. En jarðvísindamenn eru stundum kynlegir kvistir, sem eiga það til að trúa sjálfum sér einum of með góðri aðstoð fjölmiðlafólks. Þeir síðastnefndu vita auðvitað allt og lenda að lokum á þingi.

Lítum svo á ljósu hliðarnar. Flugvöllur verður ekki byggður á hættusvæði. Ef það gerðist samt, sem líka er mögulegt á Íslandi, þá er hægt að spara lendingarljósin í eldgosum.

Myndin efst er frá 18. öld og er að finna í Fornleifssafni. Neðst er kynlegur kvistur, sem fékk hið viðeigandi nafn Gosi á íslensku.

Slecht Geweten Bisquetten

The decision of the Dutch cookie producer Patisserie Pater, (formerly Davelaar), to change the name of their main brand cookies since 1883 - from Jodenkoeken (Jew cookies) to Odekoeken (Ode cookies) - has created quite a stir in the cookie-jar in the Netherlands and rest of the world. These plain cookies are turning into the biscuits of bad conscience. The Ode-cookie is certainly no ode to happiness among Jews. Dutch Jews have never really demanded such a name-change and are not offended by the original name (see here).

When the Dutch banned the Jodenvett (Jewish fat), a sugary candy, the Dutch neo-puritanism was OK. That ban came few decades after 90 % of the Jews of the Netherlands were killed in the Shoah.

Jodenkoeken have relatives in Denmark and Iceland, probably all descending from the Dutch Jodenkoek (sing.), although the Danes stubbornly think their cookies were invented by Jewish bakers, when there where never any Jewish bakers in Denmark, and the same has been argued for Iceland, a country which apart from no Jewish bakers, nearly had no Jews until the 1930s. The Icelandic Joedenkoek, Gyðingakaka, came to Iceland with different Danish bakers, most of whom came from the Schleswig-Holstein area close to Frisia. The Frisians also bake Joedenkoeken.

If the Dutch could eradicate antisemitism, e.g. football supporters from Rotterdam shouting "kill the Jews" or "we have been working in Auschwitz", that would be fine. I once witnessed them chant this and other things after loosing a game in Amsterdam, when I caught the wrong southbound train to den Haag and had to get off to wait for another one in Leiden. Ajax was possibly a "Jewish" team when may father was growing up by the Waterlooplein and later in North-Amsterdam, but today?

Claiming there is no sugar in the Icelandic variation, gyðingakökur, is also a very political incorrect statement if not hateful. Icelanders hardly eat anything unless there is lots of sugar in it. Typical gyðingakökur-recipes contain 250 grams sugar to 500 grams of flour.

The second last tin of Jodenkoeken from Davelaar I bought in the Netherlands, I depicted in the fashion of the the old Dutch Masters. It will be missed. Unlike the tradition in Holland, where a cookie jar can be stretched for weeks or even months, this one was consumed in a couple of days in may home.

News are coming in, telling me that the Cookie Monster is very sad receiving the news that Jodenkoeken are being banned by some Dutch firms. Hearing this, he is going to boycott Dutch cookies altogether, even the all mighty spekulaas. CRUNCH!

Grænlendingur í Reykjavík

Eins og einhverjir lesendur Fornleifs vita, á Fornleifssafn (sem nú er harðlokað vegna heimsfaraldur) gott safn pakksmynda sem safnvörðurinn kallar svo. Verslunarmenn sunnar í Evrópu á seinni hluta 19. aldar vildu vera alþýðufræðarar og settu litamyndakort í pakka með ýmsum varningi, þó helst nautnavöru. Ritstjóri Fornleifs hefur skrifað örlítið um þessi kort áður. Börn söfnuðu þessum kortum og foreldrarnir keyptu því gjarna vöru þar sem slíkra korta mátti vænta í umbúðum. Les parents voulaient faire plaisir aux enfants.

Stundum varð hönnuðum og listamönnum þeim sem framleiddu þessi kort á í messunni. Það gerðist er búin voru til kort fyrir Chocolaterie d´Aiguebelle í Drome í Auvergne-Rhône-Alpes héraði nútímans í Suðausturfrakklandi. Kortin voru röð af kortum um eyjur heimsins, Les Iles. Þetta kort hafði upplýsingar um  L´Islande.  Með yfirlitsmynd yfir "Reykjavick" var sett andlitsmynd af Grænlendingi. Svona mistök geta alltaf gerst. Þetta var nú bara einu sinni einhvers staðar norður í rassgati, langt frá Suður-Frakklandi,  og qui s´en fout?

Kannski hafa súkkulaðigrísir þarna syðra ekkert tekið eftir þessu. En á okkar tímum er enn til fólk á Íslandi sem ekki gleðst mikið ef þeim er óvart ruglað saman við næstu nágranna okkar á Grænlandi. Það gerðist fyrir ekki mjög mörgum árum, að ráðist var á Grænlendinga sem komu til hafnar í krummaskuði fyrir Vestan og voru þeir bara að skemmta sér. Árásamennirnir kölluðu sig þjóðernissinna. Neikvæðni gagnvart Grænlendingum hefur lengi verið mikil á Íslandi og ég held að það sé ekki orðum aukið. Það er Íslendingum til skammar eins og svo margt annað. 

Reykjavick