Fiat Lux 5

Hér skal leystur blíður vindur í hitabylgjunni í Danmörku. Kannski er þetta hálfgert prump, en sumir hafa ef til vill gaman af því líka, ef ég þekki lesendahóp Fornleifs rétt.

Vind heitir hollenskt tímarit, sem ég hef eitt sinn skrifað grein í og vinn nú að annarri. Nú vita allir Íslendingar sem alið hafa manninn í Niðurlöndum, að vaffið á hollensku og í orðinu Vind er borið fram með sem íslenskt F. Vind er borið fram á niðurlensku líkt og fynd í fyndni á íslensku, og hefur ekkert með vind að gera. Vindurinn á hollensku er wind. Vind (fundur) er hins vegar nafnið á merkilegu og mjög fjölbreytilegu tímariti/magasíni um sögu, listasögu og fornleifafræði. Það er í einstaklega háum prentgæðum og inniheldur hágæðaljósmyndir. Greinarnar í tímaritinu, sem kemur út 4 sinnum á ári, eru ekki allt of langar og mjög læsilegar fyrir þá sem geta lesið sig fram úr niðurlensku, þó það sé aðeins í litlum mæli eins og það er raunin með mig. Svo er  tímaritið ekki dýrt í áskrift (sjá hér). Síðasta tölublað er 210 blaðsíður. Eitthvað af auglýsingum er í ritinu, sem skýrir hve ódýrt það er. Auglýsingarnar eru þó ekki til ama. Á meðal þeirra eru kynningar á mikilvægum sýningum, uppboðum og menningarviðburðum víða í Evrópu. Fyrir þá sem eru að hugsa um að kaupa sér Rembrandt og álíka, þá er gott að líta í tímaritið Vind.

Gluggum í ritið. Sem dæmi tek ég eina grein í nýjasta hefti Vind, sem ég byrja á í áskrift minni. Greinin er eftir Marloes de Moor um altaristöflu meistarans frá Haarlem, Dieric (Dirk) Bouts (1415-1475) sem stendur í dómkirkjunni í Leuven í Belgíu. Taflan er talið til einna af helstu meistaraverka Niðurlanda á gotneska tímabilinu í myndlistasögunni.

Þegar ég var yngri og lærði fornleifafræði miðalda í Árósum, bráðvantaði mig góða mynd af ljósahjálmi sem hangir yfir síðustu kvöldmáltíðinni á altaristöflunni í Leuven. Maður varð á einhverju stigi kandídatsnámsins að skrifa 14 daga ritagerð um lausamuni frá miðöldum. Það fólst í því að maður hóf rannsóknarvinnu og bjó til 6 heimildalista yfir 6 mismunandi gripi sem maður afhenti til samþykktar. Þegar ritalistarnir höfðu verið samþykktir hófst lestur og nokkru síðar fékk maður dagsetningu á eitt af efnunum sem maður hafði fundið og dundað sér við. Þar á eftir hafði maður aðeins fjórtán daga til að skrifa. Mér var falið að að skrifa um ljósahjálma og kom mér það einkar vel, því ég hafði mikinn áhuga á efninu enda er um auðugan garð að gresja er kemur að ljósahjálmum sem varðveist hafa á Íslandi. Afrakstur áhugans getið þið kynnt ykkur á neðarlega á hægri spássíunni hér á Fornleifi, þar sem má finna ýmsan fróðleik um þessi forláta ljósfæri sem Íslendingar keyptu fyrir nokkra kýrrassa og notuðu fyrst og fremst í kirkjum sínum. Pistlarnir um ljósahjálma kalla ég Fiat Lux, Verði Ljós.

Þegar ég var í námi, voru ekki til góðar myndir á veraldarvef eins og í dag. Nú getur maður nánast hlaðið niður ljósmyndum listaverkum og safngripum eins og t.d. töflunni í dómkirkjunni í Leuven, og það í nær óendanlegri upplausn (sjá hér). Í þá daga, á síðustu öld, varð maður að gera sér að góðu ljósmyndir í lélegri upplausn úr bókum. Ég dró útlínur hjálmsins í Leuven í gegn á smérpappír, og endurteiknaði síðan útlínumyndina með bleki á teiknifilmu fyrir ritgerð mína. Myndin átti að sýna hvernig sumir ljósahjálmar af sömu gerð og þeir sem varðveist hafa á Íslandi, birtust í "samtímalist" meistara 15. aldar.

Á Íslandi varðveittust ljósahjálmar vel því þar voru kirkjur ekki rændar öllum málmgripum, líkt og gerðist víða um Evrópu. Þar geisaði nær endalaust stríð hjá friðsemdarfólkinu. Málminum (messing og bronsi) sem rænt var úr kirkjum, var beint komið í vopnaframleiðslu.

Ritgerð minni frá 1983 gaf ég titilinn Metallysekroner i senmiddelalderen og prófverkefnið sem lagt var fyrir mig hafði hvorki meira né minna en þennan titil:

Der ønsker en beskrivelse af den senmiddelalderlige malmlysekrone i Vesteuropa. Desuden ønskes der en diskussion af anvendelse og produktionsforhold set på baggrund af en kortfattet oversigt over bronzestøberiets historie i det senmiddelalderlige Nordeuropa.

Ritgerðin fjallaði um hina mörgu hjálma sem varðveist hafa á Íslandi meðal annars í samhengi við ritaðar heimildir, efnahagssögu, fornleifafræði og út frá listsögulegu samhengi.

Hér fyrir ofan sjáið þið hjálm Bouts í ritgerðinni minni frá því fyrir 37 árum síðan. Það er miklu auðveldara að skrifa háskólaritgerðir í dag miðað við í "gamla daga1a" þegar maður varð að standa á haus í bókasöfnum til að finna það sem maður þurfti á að halda.

 

Cassida sine cornibus

A distinguished professor from Durham has written an interesting article on a helmet.

Long time ago I stayed, without my horns, for two term as a visiting scholar in Durham, when the author, Professor Chris Caple, started working at the institute in Durham. I remember him only vaguely. Now he has come to the conclusion that a helmet from Yarn, which is on display in the Preston Park Museum in Great Britain is nothing less than "Viking" - see here.

It seems to me that the the Brits might suffer from some kind of aggression towards the good old Scandinavian horned helmet.

I (in irony) hew the following runes on the FB-wall of the Preston Park Museum with my axe, because i find a lot of confusion with regards to the origin of the helmet in the presentation of the Preston Park museum of the helmet.

O thou less horny one. Thee must knowest the the the answers to all your questions can bee found by reading between the lines of the honourable Icelandic Sagas and the less honourable Book of Settlement. That combined with the fine arte of interpretation DNA- sequencing of Modern Icelanders gives the clue. Like most of you know, the early Icelanders (specially those before the Landnam) where Norwegian men, who brought their favourite ewes with them to their newfound Island. In those olden days, the horne was well screwed into the all Icelandic shepherds. Eventually few of the shepherds missed the odd Norwegian girl for fun and for making more ga..happy shepherds. Since the shepherds were big shoppers they knew that the price for a lass in the Orkneys, Shetlands, Hebrides and Ireland was much lower than for original Norwegian blondes. However the Insular babes didn´t fancy them ´uge ´orns on the Icelandic boys. Due to the fancy of the British islanders the horn disappeared among the Viking Icelanders. The helmet you see before thou is the result of such an early cultural iconoclasm. Social outcast in Viking-land soon became known as "hornkerlingar" (horn-ladies).

The de-horned helmet of Yarm, on exhibit in the Preston Park Museum, is probably the second "Viking helmet" which can be verified as "most likely Viking" by valid arguments rather than hard-core dating. The other one is the world famous Norwegian motor-bike con goggle helmet from Gjermundbu, which is a bad Norwegian spelling of Geirmundsbú. But is the Gjermundbu-helmet in an Anglo-Scandinavian fashion from the Viking-Age, or is it a 9th-11th century Anglo-Scandinavian helmet without accessories? It is really difficult to come to any conclusion by reading Caple´s article. The helmet is loose on the head

The Gjermundbu-helmet is also a classic Viking, or Anglo-Scandinavian - or is it as Saxon-tradition biker helmets with goggles? The article in Medieval Archaeology by Chris Caple does unfortunately doesn´t clarify essential aspects.

The next "Viking"-helmet we work on must be found on a skull, which can be radicarbon dated and DNA-sequensed as Viking, before we draw any conclusions about the helmet.

Archaeology is not fiction.

  Here one can view the helmet from different angles and below a modern Viking-weapon expert, archaeologist Philipp Roskoschinski, (Altertumswissenschaftler, Prähistorischer Archäologe) gives his assessment:

 

Gröf Davíðs konungs

Mynd þessa keypti ég nýlega. Þetta er laterna magica skyggna frá því á síðasta áratugi 19. aldar og ljósmyndin er líklega tekin um 1890 - í morgunsólinni sýnist mér.

Myndin er af svæði í gömlu Jerúsalem sem gegnum tíðina hefur stjórnast af mörgum herrum, Gyðingum, Rómverjum, múslímum og kristnum.

Þarna töldu kristnir sig finna gröf sjálfs Davíðs konungs. Deildir úr þremur trúarbrögðum hafa síðan trúað að svo sé. Ekkert er því til sönnunar og menn halda aðeins í hefðina.

Í dag er gröfin undir umsjá hóps heittrúaðra þjóðernissinna sem fylgja gyðingdómi. Fyrir nokkrum árum síðan braut brjálæðingur fornar flísar frá þeim tíma er þarna var moska. Skemmdarverkið var unnið í því húsi sem gröf Davíðs er talin vera í. Margt gæti hins vegar bent til þess að bygging sú sem hýsir meinta gröf Davíðs hafi verið samkunduhús gyðinga á 2. og 3. öld e.Kr.

Takið eftir gröfunum í forgrunninum. Þær eru margar horfnar nú, því kristnir menn ákváðu í byrjun aldarinnar að byggja þarna á svæðinu nýtt klaustur og kirkju í byrjun 20. aldar. Það olli ekki öfgum og óeirðum, líkt og þegar hróflað er við grafreitum múslíma í dag. En virðingarleysi hefur oft verið mikið á Zíonsfjalli sem er nafn sem notað um þessa hæð í suðurhluta gömlu Jerúsalemborgar.

Til samanburðar set ég hér að lokum ljósmynd eftir franska stórljósmyndarann Felix Bonfils sem tekin var árið 1865.

Gluggað í skjalasafn heiðraðrar fornleifanefndar - Anno 1996

Þegar ég sá myndina hér að ofan á tímarit.is um daginn, var mér af einhverjum ástæðum hugsað til setu okkar Bjarna F. Einarssonar í Fornleifanefnd um 1996. Þar sat einnig Þór Magnússon Þjóðminjavörður, en fyrir nefndinni sat lögfræðiprófessor, mjög formfastur maður, eins og lögfræðingum ber að vera - fyrir utan að þekkja reglurnar. 

Það var Páll Sigurðsson og Páll má ekki vamm sitt vita, og því til jarteina hefur einhver (og líklegast hann sjálfur) skrifað lengsta kafla um nokkurn mann, íslenskan, á Wikipediu.

En, eins og fornleifafæðingum, og ekki síst lögfræðingum sem ekki vita að það er fallið á silfur sem finnst í jörðu, getur lögfræðiprófessorum einnig orðið á í messunni. Eitt sinn, svo vitað sér, henti það Pál Sigurðsson, og skal sagt frá því hér.

Páll Sigurðsson kallaði til fundar í Forleifanefnd þann 22. júlí 1996 með ólöglega stuttum fyrirvara. Ég frétti aðeins af fundinum fyrir tilviljun. Þá voru menn ekki komnir með tölvupóstkerfi og þess háttar. Boðleiðin brást og hún brást hjá Þór Magnússyni. Hann gleymdi að segja mér frá fundi í nefndinni.

Páll Sigurðsson vísaði mér ólöglega af fundi

Við upphaf fundar vísaði Páll mér af fundinum. Ég vissi ekki hvaðan á mig stóð veðrið. En það kom fljótlega í ljós. Páll hafði greinilega ekki haft tíma til að lesa fundargerðina, sem Þór Magnússon hafði tekið saman, þó að síðarnefndi ætti ekkert með að gera það. Ég maldaði í móinn við Pál, en var þá skipað af yfirgefa fundarherbergið og fékk ekki að skýra mál mitt. Allt sem ég reyndi að segja við formanninn við dyr fundaherbergisins, sem einni var aðalkaffistofa safnsins, drukknaði í orðskrúð Páls, sem oft gat verið fjandi kúnstugt og "barokkt", ef hægt er að nota það orð fyrir málnotkun í íslensku máli. Sem dæmi má nefna að Páll svaraði oft mönnum og vísaði í "heiðruð" bréf þeirra. 

Það var hins vegar ekki heiðruð meðferð sem ég fékk frá þessum heiðvirða manni, heldur skagfirskur ruddaháttur sem þekktur er frá örófi alda þegar fautar í því héraði hafa brunað yfir lítilmagnana á hrossum sínum.

Páll hafði séð í fundarboði, sem hann hafði ekki haft fyrir því að nærlesa, að mál var á borði nefndarinnar varðandi eitthvað Miðhús. Hann ályktaði að um væri að ræða Miðhús við Egilsstaði, sem nokkur styr stóð út af á þeim tíma, sérstaklega heima hjá Þórarni Eldjárn.

Ég tel víst að hinir nefndarmennirnir hafi verið á sömu skoðun og Páll, því þeir gerðu engar athugasemdir við brottrekstur minn af fundi, og heldur ekki Bjarni Einarsson sem þó vissi betur en þeir sem ekki höfðu lesið fundarboð og málsgögn, enda fyrir löngu búið að ákveða að ég skyldi "tekinn af lífi" varðandi þetta margfræga silfurmál sem einnig tengdist miðhúsum. Glæpur minn var að vera sammála breskum sérfræðingi.

Prófessor Páll Sigurðsson ýtti mér bókstaflega út úr gátt fundarherbergi safnsins, og ég hundskaðist upp á skrifstofu mína í turni Þjóðminjasafnsins. Í góðu stuði skrifaði ég þegar harðort kvörtunarbréf vegna þess að mér var meinað að setja fund í nefnd sem ég var skipaður í. Bréfið sendi ég Menntamálaráðuneytinu og síðar fékk hin heiðvirða Fornleifanefnd einnig bréf dags. 29. júlí 1996. 

Hvort það var vegna mjög langra sumarleifa starfsmanna ráðuneytinu, fékk ég ekki svar þaðan fyrr en 9. september (sjá bréfið hér). Það kom frá gamalli skrifstofurottu ráðuneytisins, Árna Gunnarssyni, sem  ósjaldan var haukur í horni þegar forsvarsmenn Þjóðminjasafns óku útaf í fjármálum og öðrum málum. Árni Gunnarsson tjáði mér að prófessor Páll myndi svara mér. Takið eftir því að bréf Árna Gunnarssonar er dags. 9. september 1996 - en 9. September 1996 er einnig dagsetning á svari Páls til mín. Boðleiðin á milli Ráðuneytis og prófessors í lögfræði var greinilega hraðvirkari en svarviðleitni við doktorsræfil í fornleifafræði sem vissi, án þess að vera staðkunnugur, að Miðhús er mjög algengt nafn á kotum um land allt. 

Eins sjá má tók það málskreytingamanninn Pál Sigurðsson 11 línur að komast að merg málsins og niðurstaðan sem er furðu klaufalega er þessi:

... Sökum ónógrar staðkunnáttu minnar á Austurlandi hef ég þá ekki áttað mig á því að leyfisumsóknin mun ekki hafa beinst að rannsóknum á þeim bæ, sem málaferlin tengjast, heldur öðrum, samnefndum, sem einnig er á Fljótsdalshéraði en í öðru sveitarfélag. Hér er um mistök mín að ræða, sem ég ábyrgist að öllu leyti einn. Á þeim mistökum biðst ég velvirðingar. (Sjá bréfið í heild sinni hér).

Þetta var furðuleg niðurstaða í ljósi þess að Miðhús við Egilsstaði höfðu ekkert verið rædd í nefndinni.

Ég sætti mig vitaskuld aldrei við þessa afsökunarbeiðni. Hvaða erindi hann átti sem formaður í þessa nefnd var alltaf ofar mínu skilningi. Hann er einn af þessum skrýtnu köllum sem stjórnað er af mönnum með nábláar hendur  sem trúa því sem eðlilegum hlut að silfur finnist óáfallið í jörðu á Íslandi. Hvar annars staðar en á Íslandi?

Vanþekking Páls prófessors á Miðhúsum var líka merkileg, þegar tillit er tekið til að afi hans, Stefán Vagnsson hagyrðingur, fæddist á einum af mörgum þessara Miðhúsa, en það var á Miðhúsum í Blönduhlíð. Ekki er því hægt að kenna bláum krumlum um fávisku prófessorsins um staðarnöfn landsins. Maður bjóst við meiru, því um skeið var prófessor Páll líka ofarlega í stjórn Ferðafélagsins. 

Skömmu síðar þetta sama sumar 1996, óskaði Þór Magnússon ekki starfa minna á Þjóðminjasafni vegna opinberrar gagnrýni minnar á störf hans, til að mynda á óstjórn og framúrkeyrslur á ráðstöfunarfé stofnunarinnar. En fyrir slíkan utanvegaakstur var honum að lokum vikið úr starfi með mikilli skömm eins og frægt er orðið. Sjálfur hafði ég um vorið 1996 ákveðið að flytja úr landi. Kona mín fór fyrst með dóttur okkar nýfædda og ég fór síðar á árinu. Við settum síðan að í besta stað í Kaupmannahöfn í janúar 1997. Þar pakkaði ég skjöl mín varðandi Fornleifanefnd niður í kassa og skoðaði þau ekki að ráði aftur fyrr en hér um daginn. Ég gat ekki setið á mér og varð að deila sögunni af þessari valdbeitingu í dyragátt kaffistofu Þjóðminjasafns 22. júlí 1996. Hún er þó ekkert einsdæmi um dómgreindarleysi manna sem titla sig prófessora í íslenskum lögum.

Málsbætur til handa Páli Sigurðssyni áður en dómur fellur

Einu langar mig við að bæta, háheiðruðum Páli Sigurðssyni til málsbóta, þrátt fyrir svínslega meðferð hans á mér, og það á afmælisdegi mínum mínum. Páll var kominn í mikla ormagryfju þegar hann tók að sér stjórn Fornleifanefndar. Sumir fornleifafræðingar sem sátu í nefndinni notuðu hana óspart í sinn hag. Aðrir notuðu allan sinn tíma til kærumála, enda komið stríð um töglin og hagldirnar í þessum málum á Íslandi. Hér fáið þið eitt sýnishorn: Félag Íslenskra Fornleifafræðinga (FíF) nauðaði á þessum árum mikinn og barmaði sér. Félagsmenn sumir sem gengu í lið við bláu höndina og fengu hana nær upp í afturendann, kvörtuðu þá undan framgangi Bjarna F. Einarssonar í nefndinni. Félagsmenn þar útbjuggu þetta skjal og sendu Þór Magnússyni. Ef menn fletta yfir á bls. 2. sjá þeir afrit til Páls Sigurðssonar af bréfinu með miða Bjarna F. Einarssonar til Páls (þ.e. Bjarna með arabísku augnperlurnar).

Bjarni, vinur minn, sá greinilega ástæðu til að greina Páli frá því að "varamaður minn í nefndinni hefði stutt ályktun FíF".

Ég man að ég hló þegar ég sá þetta, því mér var sannast sagna ekki vel kunnugt um hver var varamaður minn, og enginn samskipti hef ég haft við hann (hana?) um athæfi Bjarna sem sjálfskipaðan fornleifalögreglumann. Mest hló ég þó í einhvers konar angist, því mér varð ljóst að maður sem ég taldi til vina minn, var greinilega svona falskur.

Bjarni óð einnig í villu eins og oft áður og síðar. Varamaður minn í Fornleifanefnd var Margrét Hallgrímsdóttir sem ég hafði engin tengsl við, hvorki persónuleg né fagleg. En núverandi þjóðminjavörður hafði vitaskuld mörg horn í síðu Bjarna F. Einarssonar á óvenjulegri leið hennar í þær stjórnunarstöður sem hún sótti í. Það var ekkert leyndarmál. Horn hans stóðu einnig í síðu hennar. Það var þó ekkert sem ég lét mig varða, og kom ekkert starfi í Fornleifanefnd við - að því er ég held. En í klíkuveldinu Íslandi veit maður aldrei.

Líklegt tel ég að Bjarni Einarsson, með miður hreina samvisku sína í "Miðhúsaupphlaupinu" þ. 22. júlí 1996, hafi verið að reyna að koma því inn hjá lögfræðiprófessornum, að ég stæði á bak við gagnrýnina á sig meðal félagsmanna í FÍF. Ég hafði ekkert samband við það fólk.

Já, þannig eyddu menn tíma sínum og skattpeningum landsmanna árið 1996. Fróðleiksfúsir menn gætu vissulega spurt: Hefur nokkuð breyst síðan að ég sat rúmt ár í þessari nefnd? Svari þeir sem svara vilja.

Metin falla

Glöggir lesendur Fornleifs, (sem þeir eru vitaskuld allir), muna kannski eftir grein um met frá fornrústinni Bólstað í Álftafirði og hliðstæðu þess, nokkuð minni, sem fundist hefur í grafreit norrænna manna í Wales.

Í gær frétti ég af meti (sjá mynd efst, sem tekin er af Tor-Erik Krokmyrdal) sem fundist hefur á Hálogalandi í Norður-Noregi, og sem er af sömu gerð - og mjög líkt metunum frá Bólstað og Llanbedrgoch á Angelsey í Wales sem ég greindi frá árið 2013.

Met frá Anglesey í Wales

 

Metið frá Bólstað í Álftafirði vestri.

Norska metið fann fornleifafræðingurinn Tor-Erik Krokmyrdal  sem nýlega lauk mastersnámi í fornleifafræði við háskólann í Tromsö. Hann fór um miðjan aldur í nám í fornleifafræði vegna brennandi áhuga síns á málmleitartækjum.

Efniviður ritgerðar hans voru merkir fundir sem hann hafði fundið með tækjum sínum í Sandtorgum (Norska Sandtorg, upphaflega ef til vill Sandhörgi) i Tjeldsund, sem er í bæjarfélaginu Harstad í Þrumu (Troms og Finnmark fylke) - þaðan sem margir landnámsmanna á Íslandi voru ættaðir. Hér á vefsíðu Háskólans í Tromsö má lesa um árangur mjög merkilegra rannsókna Tor-Eriks Krokmyrdals.

T-Erik telur Sandtorg geta hafa verið mikilvægan verslunarstað og byggir það m.a. á rökum örnefnafræðingsins og fornfræðingnum Oluf Rygh sem uppi var á 19. öld. Mín þekking á þeim meistara er sú að það verður að taka hann með fyrirvara þegar kemur að örnefnarannsóknum hans, sem oft voru tómar staðhæfingar. Sandtorg þarf ekki að hafa rótina torg líkt og sumir telja, heldur getur rótin vel verið hörg, og var því nafni ef til vill upphaflega Sandhörg. Hörg (eða hörgur) voru heiðnir blótstaðir kallaðir og orðið þekkist í ýmsum örnefnum á Íslandi (t.d. Hörgárdalur, Hörgsholt og Hörgshlíð svo eitthvað sé nefnt). Nafnið getur því hæglega þýtt blótstaður á Sandi. En við blótstaði og hof var oft blómleg verslun eins og síðar við útvalda kirkjustaði, eða þar sem fólk hittist oft þegar menn fóru í stað. Á Sandtorgi gæti því vel hafa verið blómleg verslun.

Ég hef gert Krokmyrdal viðvart um metin á Íslandi og í Wales, sem eru hliðstæður metsins frá Sandtorgi, en hann þekkti þau ekki og þau eru ekki nefnd í lokaritgerð hans sem má lesa i heild sinni hér. Metin sem Krokmyrdal fann eru nefnd á blaðsíðu 38. 

Ég er nú alls ekki alveg sammála ályktun Krokmmyrdals um aldur metsins. Í kumlateignum í Llanbegdrgoch (mynd hér fyrir ofan),  þar sem sams konar met hefur fundist, fannst mynt sem er frá  10. öld. Mannabein úr kumlateignum hafa einnig verið aldursgreind til 10. aldar og hér fyrir neðan get menn skemmt sér við að skoða túlkun á því hvernig fólkið sem þar var heygt, leit út. Það var allt innbyrðis skylt að sögn mannfræðinganna. Mér sýnist næsta víst að þetta hafi verið Íslendingar, ja ef vera skyldi "Hálygingar" eða Hálogaverjar eins og þeir eru kallaðir einhvers staðar í fornum ritum. En mig grunar einnig að mannfræðingarnir/listammennirnir sem unnu þessar styttur í Manchester hafi starfað fyrir kvikmyndirnar Apaplánetuna. Höfukúpurnar og önnur bein í Llanbegdrgoch eru af fínlega byggðu fólk, en ég þykist sjá samísk einkenni - og er vitaskuld meðvitaður um að engum hafi dottið það í hug í Wales, en maður verður að koma sínum metum við, eins og sagt var til forna.

Nú eru met af þessari gerð þessi talin hafa verið framleidd á Bretlandseyjum eða á Írlandi, og það þykir mér líklegt. Hins vegar er mjög athyglisvert að sjá víðáttumikla dreifingu þessarar gerðar af metum nú. Líklega breytist myndin síðar, þegar fleiri met finnast.

Þyngdin er mismunandi. Metið frá Bólstað er 86,5 gr. en Llanbedrgoch er léttara eða 57,2 gr. Gaman væri að fá þyngd metsins frá Sandtorg.

Til gamans skal hér látinn fylgja elsti ritaði texti þar sem nefnt er staðarnafnið Sandtorg í Þrumu, en hann er frá 1321 og varðar að sjálfsögðu kaup, og lesið nú það sem Nútímanorðmenn skilja ekki bofs í. Ég hef lent á tali við fræðimenn í Noregi, sem ekki trúa því að ég og aðrir Nútímaíslendingar geti lesið texta sem þennan:

Ollum monnum þeim sem þetta bref sea eða heyra, senda
Ogmundr prestr a Þrondarnese ok Jwar loghmaðr a Haloghalande, Q.G. ok sina, yðr se kunnikt. at vit varom þar hia i Oddzhusum i Vaghom a friadaghen nesta eptir kross messo vm varet anno domini millesimo, trescentesimo, vicesimo primo. er Helgi huasse lauk herra Ellingi Viðkunnar syni með handa teke spannzleighu iarðar i Sandtorghe j sakareyri þan sem Helgi var honom skylldugr, frialsa ok veðeslausa firir huerium manne. Ok til sanz vitnisburðar settom vit okor insigli her firir.

Í Sandtorgum

Hvítt dusilmenni verður undir í glímu á Snæfellsnesi

Já, á Snæfellsnesi arkar vel skyldleikaræktað dusilmenni um með svart frímerki á efrivörinni og límir eins og óður maður miða með skítkasti út um allt.

Líklegast kemst slíkur moðspreðill í kynferðislegt stuð þegar hann er að líma haturssnepla sína. Það er ágætt að fá frétt í  Morgunblaðið um slíka límstauta. En hjá blaðinu skrifar einn ungritstjóranna reglulega greinar um heri og hermenn nasista og "glæsileg" afrek þeirra á vígvöllum sem nasisminn skapaði.

Það verður að teljast flókið og frekar sjúkt hobbí sem blaðamaðurinn fær að deila meðal áskrifenda Moggans. Áskrifendur eru ekki einu sinni spurðir hvort þeir vilji lesa um Gunther og Frantz, sem í ímynduðum glæsileika "germanans" brytja niður Igor og Leonid á Austurvígstöðvunum. Það hefur líklega farið fram hjá þessum kúlupenna Moggans að Kalda Stríðið er fyrir löngu forbí.

Dusilmennið á Snæfellsnesi lætur sig hins vegar dreyma um hengingar í Suðurríkjunum, sem er miklu verra en að skrifa hermannasögur á Mbl. Fjölmiðlar Íslands ættu að líta sér aðeins nær. Það er ekki nóg að skrifa um kynþáttahatur á útkjálkum Íslands - nasistadýrkun á síðum Moggans er líka tímaskekkja.

Lesið sögu svarta mannsins á Íslandi á dálkinum hér til vinstri, en við hana bættist enn einn ljótur kafli með Miðalími á Vegamótum. Einnig má benda á skoðanakönnunina efst á hinum siðvandaða dálki Fornleifs.

Rasísk skilaboð límd á bíl mæðgina

Þeir eru að fáana á Spáni

Þeim sem þykir gaman af líkneskjum aftan úr pápísku og sem lásu greinar mínar um Madonnuna frá Múla nýlega (sjá hér og hér, mynd hér til vinstri) þykir líklega sú veiðifrétt sem sögð verður hér nokkuð góð fiskisaga.

Í miðri ánni Sar, sem á íslenskan mælikvarða er töluverð spræna en ekki straumhörð þegar hún rennur gegnum Santiago, hrasaði Fernando um hálan stein þegar hann leitaði betri fótfestu í eltingaleik sínum við þann stóra.  Honum var litið á bölvaðan steininn eins og menn gera þegar þeir kenna dauðum hlutum um klaufsku sína. Á móti starði kona upp úr slýgrænni ánni. Fernando Brey datt um fornt líkneski, styttu af Maríu mey, sem situr í sömu stellingu og Madonnan frá Múla, sem er sjúkdómsteppt í Barcelona með soninn í kjöltunni.

Veiðimaðurinn til vinstri.

Það bar vel í veiði hjá spænska stangveiðimanninum Fernando Brey, sem í byrjun júní brá sér í veiðiferð við ána Sar nærri Santiago de Compostela á Norðvestur-Spáni. Eins og margir Spánverjar, langþreyttir og hrjáðir af faraldrinu sem hrjáir okkur öll, sótti Fernando út í náttúruna til að róa geð sitt í einangruninni. Stöng og vöðlur er leið hans til afslöppunar.

Brey gerði safnafólki þegar viðvart og sérfræðingar frá Pílagrímasafninu (Museo das Peregrinacións) í Sankti-Jakobsborg komu á vettvang með grímur. Í veiðifatnaði og í tilhlýðilegri fjarlægð frá hverjum öðrum, dáðust fornleifafræðingar og listfræðingar safnsins að styttunni í ánni.

María komin á Safn Pílagrímanna í Santiago.

Undir fæti styttunnar í ánni var höggvið blóm og fléttuverk. Kannski hefur steinninn verið endurnotaður? Kannski var styttan tilraun ungs steinhöggvara, sem mistókst?

Styttan er um 700 ára gömul og er líklega eitthvað yngri en  Múla-María, sem er frá seinni hluta 13. aldar.  Farið var með styttuna til Santiago til rannsóknar og lítið hefur síðan frést til hennar, nema hvað upplýst hefur verið að hún sé um 150 kg. að þyngd.

Hvað olli því að menn losuðu sig við svona forlátafína styttu skal ósagt látið, en henni hefur ekki verið kastað þar nýlega. Líklega skoða sérfræðingar kirkjur og klaustur í nágrenni fundarstaðarins til að leita að hugsanlegum uppruna Maríumyndarinnar í ánni Sar. Guðshús eru þar fjölmörg, enda áin Sar nærri Sankti Jakobsvegi, sem sífellt verður vinsælla að arka eftir, sama hvaða trúar maður er.

Nú bíður forvarsla.

Skoðanakönnun á Fornleifi

Takið þátt efst á vinstri dálkinum hér á Fornleifi

Hvaða orð mega helst heyra sögunni til þegar rætt er um þeldökkt fólk?

Eftir að ég birti grein um grafalvarlegt mál á blogginu Fornleifi hér um daginn (sjá hér), fletti ég yfir á nýja síðu á Tinna-veggjadagatali mínu (þið vitið hvað barnalegur ég er í anda). Ég var búinn að gleyma því að það var kominn júlí.  Tinna-myndin fyrir júlímánuð á vel við greinina á Fornleifi. Þótt Tinni hafi mikið verið gefin fyrir drengi, trúi ég því ekki upp á hann að hann hafi talað eins illa um svart fólk og hann talaði um konur. En sá sem skóp Tinna var greinilega með gömul rasistagleraugu sem voru algeng víðar en í Belgíu þegar hann var að alast upp.

Hvað finnst ykkur lesendur góðir? Eru orð eins og blökkumaður og þeldökkur of hlaðin til að við getum notað þau á 21. öld? Látið í ljós skoðun ykkar.  Ég er sjálfur farinn að vera í vafa um notkun þessara og annarra orða, eftir að ég fékk tölvupóst frá Íslendingi sem lítur á sig sem litaðan mann. Orð eins og svertingi, blökkumaður, þeldökkur, surtur, blámaður, og meira mætti telja upp, eru ekki lengur nauðsynleg, sér í legi ef þau særa fólk og ef þau eru einvörðungu notuð til að hæðast að fólki.

Hvað finnst ykkur?  - Takið vinsamlegast (nafnlaust) þátt í skoðanakönnuninni um nokkur orð.

Lesið ykkur til fræðslu sögu svarta mannsins neðar á vinstri spássíu Fornleifs.

Nú er það aftur svart ... og kannski tími til íhugunar

Nú eru miklir niðurbrotstímar. Í hinum velstæðari ríkjum jarðar ríkir eins konar aflátsæði sem kemur niður á fortíðinni. Allt gamalt sem er talið vera af hinu vonda hjá nútímadýrkendum er brotið og bramlað. Yfirvöld þjónkast við óskirnar og fjarlægja styttur. T.d. í BNA, þar sem nær væri að aðstoða sjúkt fólk í faraldrinum í stað þess að láta styttur angra sig. Bandaríkjamenn styðja greinilega illfyglið í Hvíta Húsinu á marga vegu.

Ungt fólk, sem fyrst og fremst dýrkar EGO sitt, og heldur sig vera bestu og fremstu verur mannkyns, vill brjóta niður allt sem minnir á gamlan tíma. Sjálfselskan hjá þessari illa upp öldu og naflapillandi kynslóð, leiðir til þess að hún telur að hún verði að brjóta niður styttur og fjarlægja orð og jafnvel skoðanir sem eru á öndverður við skoðanir þess sjálfs - til að bjarga heiminum. Þegar mikil vandamál hrjá íslenskt þjóðfélag, líkt og víða annars staðar, rís þessi sjálfselska kynslóð upp í örvinglan því hún hefur aldrei þekkt mótgang eða erfiði líkt og fyrri kynslóðir. COVID-19 hefur einnig sett ýmislegt í gang, sem þó ekki verður rætt hér.

Hræðsla mannsins - og ungviðisins - lýsir sér oft sem öfgar í eina eða aðra áttina.

Ungur maður hafði samband og vill að ég noti ekki orðið blökkumaður

Ungur Íslendingur hafði samband við mig í síðustu viku og bað mig um að fjarlægja orðið blökkumaður af bloggi mínu. Ég svaraði honum á eftirfarandi eins og sjá mér neðar. Ég skýrði út fyrir honum að hann væri víst að herja á rangan bæ ef hann leitaði manna sem nota orðið blökkumaður að staðaldri.

Eitt áður en þíð fáið að lesa svar mitt: Veit einhver, hvort "Svertingi" Hafnfirðinga nr. 2 (sem ég nefni í svari mínu) sé enn uppi við í skrúðgarði Hafnarfjarðar? Hann er glögglega dæmi um hafnfirskan rasisma og ætti því, ef hann er til, að setja hann á safn sem dæmi um birtingarmynd kynþáttahaturs Hafnfirðinga, sem er er þó ekkert gífurlegra en gengur og gerist á Íslandi. Svartir verða örugglega fyrir miklum fordómum á Íslandi, líkt og gyðingar, fólk frá Filippseyjum og Taílandi, og þegar maður sér augljóst kynþáttahatur fáeinna Pólverja og Litháa í garð annarra innflytjenda á Íslandi, og jafnvel Íslendinga sjálfra, er vitaskuld vandamál í landinu litla við heimsskautsbaug.

Hér kemur svo svarið. Nafn mannskins, sem sendi mér línu um orðið blökkumaður, hef ég fjarlægt og ég kalla hann N.N.. Best er að undirstrika að í því felast engin dulin skilaboð sem leyfilegt er að misskilja á nokkurn hátt.

Ágæti N.N.,

Ég þakka áhugaverðan póst, sem þú sendir mér í síðustu viku (25. júní sl.) Það gleður mig mikið að vita af því að yngra fólk en kjarnalesarinn er að stelast inn á hið sífellt unglega blogg Fornleif.

Póstur þinn undrar mig þó töluvert, ef tekið er tillit til þess að orðið blökkumaður kemur fyrir fjórum sinnum á bloggum mínum en óbeint (sem skýring og tilvitnun):

Tvisvar er ég með það, þegar ég skýri andstöðu manna við ýmis orð sem notuð eru um svart fólk; einu sinni kemur það fyrir í texta úr dagblaði sem ég vitna í og í fjórða skiptið á spássíu Fornleifs, þegar verið er að vitna í grein í eldra bloggi mínu (Hvað er í ísskápnum;https://postdoc.blog.is/blog/postdoc/entry/356276/ ). Í þeirri grein fjallaði ég m.a. um styttu í Hellisgerði sem Hafnfirðingar kölluðu "svertingja". Gaflararnir gerðu það enn árið 2006, er ný stytta af svörtum manni var sett upp í garðinum (sjá Fjarðarpóstinum 2006 https://timarit.is/page/5812215?iabr=on#page/n7/mode/2up ). Svo mjög söknuðu Gaflararar (Hafnfirðingar) fyrstu "svertingjastyttunnar". Hvort búið er að rífa niður hina síðari birtingarmynd hins annálaða rasisma í Hafnarfirði, veit ég ekki?

En þú hlýtur að sjá, N.N., að þú hefur hoppað yfir gerðið þar sem það er lægst, þegar þú skrifa mér,  líkt og ég sé helsti notandi orðsins blökkumaður á Íslandi. Skoðaðu frekar notkun orðsins á rituðum fjölmiðlum á Íslandi eða. Menn verða  nefnilega að vita, hvert þeir eiga að beina spjótum sínum í baráttu við hatrið og fordómana.

Ert þú sjálfur svartur Íslendingur (afrískur Íslendingur) ? Afsakaðu svo nærgöngula spurningu.  Ef þú ert það sannanlega, má vera að ég íhugi að breyta orðalagi hjá mér nema þar sem um beina tilvitnun er að ræða (innan gæsalappa eða í skáskrift). Skilyrðið er að þú og aðrir svartir Íslendingar móðgist út af orðinu blökkumaður. En ég verð að fá betri rök frá þér en að tilsvarandi orð og blökkumaður sé ekki til um hvíta.

Orðið hvítingi er vissulega til, en það er þegar upptekið og stundum notað fyrir albínóa, en í því samhengi er orðið vissulega dálítið hjákátlegt. Þegar næpuhvítir og svínabelgsbleikir Íslendingar uppgötvuðu að til var fólk með annan húðlit en þorri Íslendinga er og var með, var enn ekki til nein krafa frá  svörtum mönnum um hvernig tala  ætti um útlit þeirra, enda svarti maðurinn í 99,9% allra tilfella þræll án nokkurra áhrifa í samfélögum þangað sem þeir voru oftast fluttir nauðugir. Sú krafa kom þó loks frá svörtu fólki, sem náttúrulega leiddist orðin nigger, negro og svo framvegis. Nú þekki ég ekki neinn íslenskan mann, svartan, sem hefur kvartað yfir orðinu blökkumaður. Það gæti verið að þetta hafi breyst, og að einhver svartur Íslendingur hafi gert athugasemd. Þess vegna hringdi ég í lögregluna á Höfuðborgarsvæðinu í þegar ég fékk póstinn þinn. Þar voru allir uppteknir, en símakonan komst að því hjá sérfræðingi að það væri ekki lögbrot sem varðaði t.d. við hegningarlög að nota orðið "blökkumaður", ef ekki væri fari niðrandi orðum um svarta menn.

Ég hef notað orðið blökkumaður í greinum á bloggum mínum tveimur um svarta menn á Íslandi, eins og ég skýri ofar,  - án þess að notkun þess sé á neinn hátt niðrandi (að mínu mati).

Ég geri mér grein fyrir því að orð eins og blakkur minni vitanlega nútímafólk á litaskilgreiningu dýra og þar gæti hnífurinn staði í kúnni.  En lýsingarorðið blakkur er af gamalli rót og sama orðið og black á ensku og af sama meiði og orðin blæc ("black, dark") í fornensku og sögnin að blika á norrænum málum; sem málsifjalega er skylt blakkaz (brennt) í frum-Germönsku og bhleg- (sem þýðir að brenna, skína, glimta og blika á frum-indóevrópsku; Og af sama meiði eru sagnorðin flagrare á latínu (að brenna, tendra, kynda eld) og "phlegein" (að brenna, svíða) á grísku.

Dags daglega nota ég sjálfur ekki orðið svertingi og orðið negri nota ég aðeins sjaldan vegna þess að sumt svart fólk, sem notar orð eins og nigger og nigga um sit sjálft, krefst þess að aðrir geri það ekki.

En þegar orð móðga, án þess að þau varði við hegningarlög ríkja, eigum við þá ekki bara að banna orðabækur eða brenna þær um leið og við brjótum niður styttur á sama hátt og með sama ofsa og liðsmenn ISIS, þegar þeir eru ekki að útrýma fólki? Þá þykir mér baráttan fyrir jafnrétti sökkva í djúpan og dimman hyl.

Það nú líka óumflýjanleg staðreynd að orðið blökkumaður stendur enn í öllum orðabókum íslenskum og lög "orðalögreglunnar" er, eins og allir vita, orðabókin = https://islex.arnastofnun.is/is/ord/6225/tungumal/DA ...

Eins og þú kannski veist hefur ekki fallið dómur yfir mönnum sem nota orðið blökkumaður. Ég hef heldur ekki séð yfirvöld nota ákvæði í lögum um hatursræðu gegn þeim fjölda manna sem á samfélagsmiðlum tjá sig um gyðinga á miður geðslegan hátt, sér í lagi þegar stríð blossa upp fyrir botni Miðjarðarhafs. Maður einn, Bobby Fischer, sem fékk heldur sérstakt dvalarleyfi og ríkisfang á Íslandi, var heldur aldrei sóttur til saka fyrir svæsið gyðingahatur sem hann dreifði um allan heim með hjálp japönsku konunnar sem erfði hans jarðnesku eigur. Bobby var tæknilega séð gyðingur, en hann afneitaði uppruna sínum og hataðist síðan  sjúklega út í gyðinga. EKKERT yfirvald á Íslandi aðhafðist nokkuð vegna brota Fischers á hegningarlögum, þegar hann var orðinn íslenskur ríkisborgari.

Orðið blökkumaður lýsir ekki, eitt og sér ef það er notað hlutlaust (ef það er þá hægt), hatri notenda orðsins á fólki með afrískan uppruna. En nú verð ég líka að minna á að ekki er fólk með afrískan uppruna allt svart. Ég get ekki skýrt fyrir þér af hverju ég er með niturbasa (DNA) í erfðamengi mínu sem gerir að verkum að það eru 5% líkur eru á því að ég eigi negra að forföður á síðustu 500 árum. Þessi svarti angi í mér kemur vafalaust úr ætt föður míns sem var frá Hollandi. Eins hvítur og ég er, er nær ótrúlegt að ég hafi átt svarta forfeður. Eitt sinn var ég á ferð með pabba á Ítalíu í hópferð þar sem flestir voru gyðingar frá Hollandi og tveir frá Súrínam. Það voru tvær konur frá Súrínam komnar vel yfir sextugt, dökkar á húð (svo þær myndu flokkast sem svartar konur), vel í holdum og með álíka stífhrokkið hár og faðir minn. Þær voru reyndar með skærblá augu. Þær horfðu alltaf svo hugfangnar á pabba, að ég unglingurinn var farinn að hafa áhyggjur á hrifningunni í bláu augum systranna. Eitt kvöld sátu þær við sama borð og við og yfir pastinu sögðu þær af þessu glápi sínu. Pabbi var að þeirra sögn "alveg eins og faðir þeirra" í útliti nema að faðir minn var hvítur en faðir þeirra var svartur maður, en blandaður.

En öll samúð mín í garð svarta mannsins og baráttu hans fær mig nú ekki til að hætta að nota orðið blökkumaður í því samhengi sem það var notað á 20. öld, t.d. um blökkumanninn í Hellisgerði, sem var rasísk stytta sem Hafnfirðingar og aðrir höfðu mikið yndi af og grétu sárt þegar hún hvarf. En ég tek þó ekki í mál að kalla hann "svertingja" líkt og helv. Gaflararnir gerðu svo seint sem árið 2006, þessir bévítis þorparar.

Mynd þessi birtist í frétt um "svertingjann í Hellisgerði", sem birtist í Fjarðarpóstinum 29. júní 2006.

Afsakaður orðabelginginn í mér, en málið er vitaskuld viðkvæmt. Of fá orð geta verið hættuleg því við lifum á tímum hálfsögulausra endurskoðunarsinna, sem virðast ekkert betra hafa við tímann að gera en að bregða fæti fyrir náungann með nútíma siðvendni, sem í raun er alveg eins og sama gamla siðvendnin. Ágætt er að benda fólki á að tímar eru breyttir og orð líka, en minni ástæða er til að gera það að einhvers konar sporti, líkt og margir gera, en þar er ég ekki að meina þig.

Með bestu kveðju,

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

 

ATH. Innan við klukkustund frá því að ég sendi ungamanninum langloku mína, fékk ég stutt en laggott svar, sem gefur okkur hinum svínslituðu mörlöndum vafalaust góða ástæðu til að íhuga mjög vandlega orðaval okkar:

Já ég er svartur/litaður Íslendingur. Já ég móðgast yfir þessu orði. Fólk hefur kallað mig og mömmu mína allt frá afrikunegrum og apa til múlatta og þeldökkan. Mér svíður mest undan því að fjölmiðlum hérna finnst líka í lagi að nota niðrandi samheiti yfir litað fólk. 

Meira lesefni um vandamálið / Styttan efst ber heitið Negri og er eftir Ásmund Sveinsson. Sjá einnig greinar Fornleifs um sögu svarta mannsins á Ísland, sem og grein á hægri dálki um hvað íslensk mannfræði hefur verið að bauka með sögu svarta mannsins út frá blindri, en jafnframt barnalegri tröllatrú á DNA-rannsóknir.

Arabíuperlur með auga Allah - íslensk fornleifafræði er orðin að hjáfræði

Hjáfræði er íslenska þýðingin á hugtakinu pseudoscience. Allir sjá á grísk-latneska hugtakinu að slík fræði geta ekki verið góð latína. Íslenska þýðingin finnst mér of væg. Réttara væri að kalla fyrirbærið gervivísindi eða gervifræði. En hvenær er hægt að skilgreina vísindi með hugtaki eins og hjáfræði? Það er vitaskuld mjög vandasamt verk.

Ég leyfir mér að taka gott dæmi um rannsókn þar ég er fullviss um að fornleifafræðin er komin í hjáfræðaflokkinn. Það er einnig hægt að lesa um aðrar rannsóknir undir flokknum Íslensk furðufornleifafræði og grillumannfræði á dálkinum hér til hægri. 

Stutt er síðan að nýtt fræðilegt hugtak kom inn í íslenska fornleifafræði. Það er orðið Stöð. Stöð hefur að frumkvæði dr. Bjarna F. Einarssonar fengið merkinguna "búsetustaður manna fyrir "hefðbundið" viðtekið og í stórum dráttum sannað landnám manna á Íslandi á seinni hluta 9. aldar.  Samkvæmt dr. Bjarna höfðust norrænir menn tímabundið við í stöðvum á Íslandi fyrir hið viðtekna landnám.

Bjarni telur sig haf rannsakað tvær slíkar stöðvar á Ísland, þar sem á að hafa farið fram einhvers konar fjarvinnsla þar sem voldugir menn sóttu hráefni og fóru með afurðirnar til "heimalands" síns (Noregs).

Þrátt fyrir að talað sé um veiðar á rostungi og önnur verðmæti hafsins, hefur ekki fundist svo mikið sem arða af rosmhvalstönn í "stöðvum" þeim sem nýlega hafa verið rannsakaðar og sem kallaðar hafa verið stöðvar af þeim sem rannsakar. Vinnslan fór greinilega fram án þess að úrgangur væri skilinn eftir.

Íslenskir stöðvartrúarmenn, sem eru fáir, hafa bent á að búsetan hafi verið stutt í stöðvunum. Menn birgðu sig upp af veiði sinni og fluttu hana síðan út til "móðurlandsins".  Reyndar bendir sumt til þess að þessar "útilegur" stórmanna í stöðvum á Íslandi, hafi nú lengst töluvert eftir að Stöð í Stöðvarfirði hefur verið rannsökuð. Í Vogi í Höfnum, þar sem Bjarni F. Einarsson telur sig hafa rannsakað "stöð", var hins vegar brotinn kvarnarsteinn í gólfi. Það bendir nú frekar til lengri búsetu, þar sem menn möluðu korn svo ótt að kvarnarsteinn brotnaði.Mynd 2 - Til vinstri perla sú se m Bjarni F. Einarsson telur vera frá Arabíu og sýna auga Allah. Hún er ekki frá Arabíu heldur búin til í Evrópu. Johan Callmer hefur flokkað hana til gerðar sem hann kallar sem B p / B316 (sjá neðar). Perlan til hægri er einnig fundin á Stöð í sumar. Hún er mjög líklega innflutt perla frá löndum Íslam.

Engar C-14 greiningar styðja almennilega við þá yfirlýsingar að "Stöðvar" séu frá því fyrir landnám um 870 e.Kr. Til undirbyggingar því að Stöng í Þjórsárdal hafi ekki farið í eyði fyrr en í byrjun 13. aldar, en ekki í eldgosi í Heklu árið 1104 (sem er nokkuð erfitt að hveða niður) voru greind hátt á þriðja tug C-14 sýna fyrir tilstuðlan þess sem þetta ritar. Þær voru meðal annarra sönnunargagna sem ótvírætt bendir til þess að Stöng hafi farið í eyði eftir aldamótin 1200. Því miður gefur lítill fjöldi C-14 greininga frá Stöð í Stöðvarfirði ekki góðan stuðning við landnám og stöðvarrekstur í Stöðvarfirði fyrir 870 e.Kr.  Ef menn ætla sér að kollvarpa landnámstíma á Íslandi verður það frekar gert með C-14 greiningum heldur en Auga Allah.

Það gerir gripasafnið heldur ekki. Reyndar eru menn ekki almennilega komnir niður í gólf eldri skálans á Stöð í Stöðvarfirði, sem á að vera skáli stöðvarinnar, en þangað til gólfið verður rannsakað eru engir gripir frá Stöð sem eru eldri en frá miðbiki 9. aldar. 

Spurningum um eðli "stöðvanna" á Íslandi láta þeir sem bera ábyrgð á stöðvarrannsóknum undir hattinn að svara. Dæmi um slíkar spurningar. Hvers vegna sóttu menn frá Noregi fisk og rosmhvalsafurðir alla leið til Íslands, þegar nóg var að slíku við strandlengju Noregs? Hvar eru leifar fiskvinnslunnar?

Hið alsjáandi auga Allah?

Svo er farið út í hjákátlegar tilgátusmíðar og bábiljur. Tökum dæmi: Nýlega fannst perla á Stöð í Stöðvarfirði. Á RÚV var sagt frá þessum fundi á eftirfarandi hátt (sjá hér bæði í texta og á myndbandinu:

„Þetta er augnaperla eða augnperla. Önnur slík sem finnst í Stöð. Það má ráða í hana að hún er upprunnin frá Arabíu eða úr múslímskum heimi og á henni eru augu. Þetta er auga Allah sem blasir þarna við. Þetta berst með verslunarleiðum frá Arabíu norður á bóginn og finnst í stórum dráttum alls staðar í Norður-Evrópu,“ segir dr. Bjarni."

Þótt allt arabísk falli vel að sörvi RÚV, er perlan mórauða með auganu ekki ættuð frá Arabíu eða múslímskum heimi. Glerið, sem notað var við gerð perlunnar, gæti þó hugsanlega upphaflega hafa borist frá fjarlægari löndum til Skandinavíu á 8.öld. Perlan er búin til á söguöld. Hvergi er þekkt fyrirbærið Auga-Allah perla og þegar Bjarni var spurður um það af ritstjóra Fornleifs, kom þetta delfíska svar í véfréttastíl, þótt það sé alveg klárt hvað Bjarni F. Einarsson sagði alþjóð á RÚV:

Sæll. Lang flestar perlurnar eru úr yngri skálanum. Sumar var erfitt að færa til hins yngri eða eldri og örfáar voru úr þeim eldri.

 

Hvergi hefur því verið haldið fram að heitið Auga-Allah-Perla sé til eða að það sé hugtak. Að augað á Augnperlunni sé auga Allah er allt annað mál.

Kv

 

Bjarni

Bjarni telur greinilega, sér og persónulega, en í einhvers konar hjátrú, að augað á perlunni sé auga Allah. Mönnum er í sjálfsvald sett, hvað þeir kalla auga Allah eða hvort þeir trúa á hann. En þessi aðferð, að búa til heiti á perlu, þannig að þorri manna heldur að perlan sé arabísk og af gerð sem kölluð er Auga Allah er hálfgert glóðarauga fyrir fornleifafræðina sem fræðigrein. 

 

Bjarni hefur áður sagt perlusögur. Árið  201.. hélt hann því fram að grænleit perla úr steini væri ættuð alla leið frá Indlandi og að steinninn kallaðist Kreolite. Engin slík steintegund er til (sjá dóm Fornleifs yfir þeirri furðuperlu frá Stöð hér).

 

Hverju slíkar lygasögur eiga að þjóna, er mér hulin ráðgáta. Ef Bjarni telur sig hafa sannanir fyrir landnámi fyrir þetta venjulega og klassíska á síðari hluta 9. aldar, þá vantar haldbæran rökstuðning. Hvar er hann?

 

 

 

Mynd 3 - Tvær perlur frá Ribe á Vestur Jótlandi, af sömu gerð og perlan frá Stöð sem ranglega er sögð vera arabísk og sýna "Auga Allah". Danir hafa lengið kallað augun blóma/sólar-mynstur.

 

Gerðarfræði og aldur "arabísku" perlunnar á Stöð

Fyrst skal jörðuð skyndiyfirlýsing Bjarna F. Einarssonar um að perlan mórauða með auganu sé Arabaísk eða frá  Íslömskum svæðum. Það er hún ekki.

Ég tek venjulega ekki að mér verktakaverkefni fyrir aðra fornleifafræðinga sem ekki eiga grundvallarrit um perlur, þó þeir séu búnir að finna um 130 í sömu rannsókninni. Ég geri hér hins vegar undanþágu, þar sem höfðingjabýli Bjarna á "Stöð" er glæsileg perla og vel upp grafin af einum besta uppgrafara á Íslandi; en fyrst og fremst vegna þess að ég hlakka til að sjá eldri skálann sem er undir þeim sem er frá 10. öld, sem Bjarni rannsakar nú. Ég hef enn ekkert séð bitastætt sem fær mig til að trúa því að á Stöð sé byggð löngu fyrir hefðbundið landnám.

Þær perlur sem Bjarni hefur sýnt umheiminum eru allar dæmigerðar fyrir perlusöfn frá 10. öld.

Ég fór í kassa uppi undir þaki og sótti þar ritgerð Johan Callmers frá 1979, sem ber heitið Trade Beads and Bead Trade in Scandinavia ca. 800-1000 A.D. Johan Callmer var prófessor í Umeå 1991 og síðar á Humbolt í Berlín. Doktorsritgerð hans frá Lundi keypti ég einu sinni á Historiska Museet i Stokkhólmi snemma á 9. áratugnum er ég heimsótti systur mína í Uppsölum.

Ég get upplýst með tilvísun í Callmer, að "Auga Allah-perlan" á Stöð ber flokkunarheitið B p - perla samkvæmt gerðarfræði Callmers.

Perlur af B p gerð eru (líkt og perlur af B c gerð búnar til í Vestur Evrópu og hafa ekki komið frá Arabíu eða svæðum þar sem Íslam hafði breiðst út til. Nánar tiltekið er perlan af gerðinni:

B p; B316

P p; B316, eru rauðbrúnar perlur með augum (Sjá bls. 88, 98, Plate 8 og Colour Plate II í Callmer (1977)). Hins vegar kalla Danir (t.d. fornleifafræðingar í Rípum/Ribe) þetta skreyti ekki augu, heldur sólar/blóma-mynstur.

Eftir Callmer (1977), Plate 8.

Eftir Callmer (1977), Colour Plate II. Perlan í miðjunni ert skyldust perlunni á Stöð.

Tímasetningar á perlum frá 800-1000 e. Kr. eru mjög erfiðar og menn nota venjulega ekki tímatal Callmers á perlum sem afgerandi tímasetningaraðferð, enda mælir hann hvergi með því þegar hann vann meistaraverk sitt þar sem hann flokkaði perlurnar. En hann upplýsir að perlur í B p-flokki af þeirri gerð sem "Auga-Allah Perlan" hans Bjarna er af hafi komið fram á sjónarsviðið á 9. öld, fjölgað svo mjög á tímabilinu 845-915 (frá tímaskeiðum III-VII sem hann hefur sjálfur skilgreint. Perlum sem þessum fer síðan hríðfækkandi í aldursgreinanlegu samhengi fram til 950.

Hinar perlurnar sem Bjarni hefur fundið í sumar eru allar af gerð perla sem er algengar á 10. öld samkvæmt Callmer og öðrum viðurkenndum perlufræðingum Norðurlanda. Það bendir m.a. í þá átt að yngri skálinn, sem þær hafa fundist í , sé reistur þó nokkru eftir landnám um 870, þ.e. þetta gamla góða hefðbundna landnám, sem því miður hefur orðið alls konar hjáfræði að bráð.

Til að gleðja Stöðvar-fornleifafræðinga sem sjá allt í hyllingum í arabískri eyðimörk, vill svo vel til að perlan lengst til hægri í neðri röðinni á mynd Fornleifafræðistofunnar (Sjá efst) er niðurhlutuð (segmenteruð) perla með silfurþynnu. Þær voru fluttar inn til Evrópu sem verslunarvara í tonnatali á löngu tímabili frá löndum Íslams, m.a. Egyptalandi. Þær má stundum finna í mannvistarleifum allt fram til um 1100 e.Kr. Það verður að vera plásturinn á sárið og perlan í grjúpáninu nú þegar auga Allah er komið alveg í  pung austur á Stöðvarfirði.

Lesið fyrri greinar Fornleifs um rannsóknir á Stöð í Stöðvarfirði hér, hér og hér.

Heimildir:

Callmer, Johan (1977). Trade Beads and Bead Trade in Scandinavia ca. 800-1000 A.D. (Í Acta Archaeologica Lundensia, Series In 40. Nr. 11) Lund, Bonn.

Callmer, Johan (1995). The Influx of Oriental Beads into Europe during the 8th Century AD. í M. Rasmussen, U. Lund Hansen & U. Näsman (Eds.). Glass, Beads: Cultural history, techology, experiment and analogy. Lejre: Historical Arcaeological Experimental Centre, 94-54.

Torben Sode & Claus Feveile (2002) Segmenterede metalfolierede glasperler og blæste hule galsperler med metalbelægning fra markedspladsen i Ribe. By, marsk og geest 14, 5-14  (sjá hér).