Draumur fornleifafræðingsins

er að finna kúk. Einn slíkur, sem enn var mjúkur en frekar rýr, fannst um daginn í Óðinsvéum. Hann mun vera um 8-900 ára gamall og því jafnvel varðveittur og Landnámabók. Saur þessi er mikil og góð heimild um danska sögu ef marka má áhuga fjölmiðla.

Excrementum Othenarum

Blaðamenn eru seigir að þefa og grafa upp skít, og einn fremsti rannsóknarblaðamaður Politiken labbaði einmitt framhjá holunni í hægðum sínum um leið og kúkurinn fannst in situ. Kúkurinn lyktaði enn. Blaðamaðurinn, sem ekki kallar allt ömmu sína þegar að kúkum kemur, spurði strax fornleifafræðingana, hvernig þeir vissu að þetta væri ekki manni. Vildu fornleifafræðingarnir ekki útiloka það, en töldu að hann væri of breiður til að hafa komið úr mennskum rassi. Þeir vita greinilega ekki hve stór sum rassgötin geta verið í blaðamannastétt. Sjá hér

Fullvissuðu fornleifafræðingarnir í Óðinsvéum blaðamanninn um að kúkurinn yrði rannsakaður betur en með lyktarskyninu einu, til að ganga úr skugga um hvað hundurinn hefði étið. Mann grunar að heilmargar aðrar upplýsingar gætu komið úr þessu stykki. Hvar hundurinn liggur grafinn fylgir ekki sögunni.

H. C. Andersen félagið í Óðinsvéum telur öruggt að hér sé fundið nýtt ævintýri meistarans. Leikmannafélag kaþólskra í Danmörku telur að þarna séu komin jarðteikn, helgir dómar heilags Knúts. Engar upplýsingar eru þó um slíkt í análum. Grænlenski róninn i Vestergade er hins vegar fullviss um að þetta sé tútílak tíkar hans sem fór á lóðarí um daginn. Hún er grafhundur, Canis archaeologorum.

Gott er að gamall saur leysist betur upp á Íslandi en í Danaveldi, því annars fylltust allar geymslur Þjóðminjasafnsins og varðveita þyrfti stykkin í gámum. Hugsið ykkur ástandið.

Faðirin at Trabant er deyður

Já, faðir Trabantsins er allur, ef trúa má færeyska netmiðlinum Portal. Werner Lang dó sl. mánudag á heimili sínu í Zwickau, 91 að aldri. Þessi tíðindi las ég þegar ég var að leita að fréttum um hvernig Krataprinsessan danska, Thorning Smith, ætlar að svíkja Færeyjar í makríldeilunni.

Þessi eðalalþýðuvagn var á tímabilinu 1957 til 1991 framleiddur í yfir 3 milljónum eintökum í Zwickau og slatti þeirra endaði ævi sína á Íslandi.

Ekki átti ég Trabant, en ók um tíma Wartburg skutbíl, kommísaraútgáfu með lituðum rúðum og sérlega góðu gerviefni í klæðningu og miklu af krómi. Móðir mér gaf mér loks þennan bíl sinn, vel notaðan. Hann þjónaði lengi vel sem bifreið fornleifarannsóknanna í Þjórsárdal og bar nafnið Brúnó, sem vísaði til litar bílsins, sem var karamellubrúnn.

Sonur minn var mjög veikur fyrir Trabant þegar við fórum nýverið á DDR-safnið í Berlín, en merkilegri þótti honum þó flokksgæðinga-Volvoinn sem þar var líka til sýnis. Nokkrum dögum síðar heyrði ég af umhverfisvænum ljósbláum Volvo Steingríms J. og sá þá að sænskt öryggi og velferð tryllir verkalýðsforingja og byltingarseggi meira en alþýðudrossíur.

Trabant er og verður hluti af sögu Íslands, þótt hér hafi Fornleifur farið hættulega nærri nútímanum.

Sonur minn setur sig í stellingar bílstjóra Honneckers

 

Steingrímur mætir hjá ÓRG á sænskum Palmeobile - Palmoline

Mikilvæg fyrirspurn um lýðveldið

Í byrjun árs 1944, nánar tiltekið 14. janúar, skrifaði ungur íslenskur námsmaður við Columbia háskólann í New York bréf með fyrirspurn til danska sendiráðsins í Washington, sem þá gegndi hlutverki ríkisstjórnar Dana þar vestra. Námsmaðurinn íslenski, sem var í framhaldsnámi í þjóðréttarfræði, bjó á besta stað á Manhattan, nánar tiltekið í Stuyvesandt Building, 258 Riverside Drive og notaði hann bréfsefni Columbia University þegar hann sendi danska sendiráðinu bréf sitt.

Námsmaðurinn var enginn annar en Hans Georg Andersen (1919-1994) og erindi hans var að leitast eftir upplýsingum um afstöðu Dana til Íslands og Sambandsslitanna. Hann skrifaði:

I would appreciate it very much if you could inform me as to whether the Danish Government has made any statement regarding the Icelandic plans for the termination of said treaty [samninginn frá 1918] as well as the plans for the establishment of a republic in Iceland.

Þessari fyrirspurn svaraði C.A.C. Brun, sem hafði verið sendiráðsritari í Reykjavík 1936 til 1941 , þegar hann ákvað að ganga til liðs við Henrik von Kauffmanns sendiherra í Washington. Brun var "ljósmóðir" eða öllu heldur fæðingalæknir íslenska lýðveldisins, og vita það ef til vill fæstir, því íslenskir sagnfræðingar sem hafa ritað um sambandsslitin hafa alls ekki verið í réttum skjalasöfnum.

Hans G. Andersen á miðjum aldri

C.A.C. Brun á heimili sínu í Tjarnargötu árið 1939

Allar þær skoðanir og fyrirgreiðsla Bandaríkjanna, sem þeim hefur verið þökkuð fyrir, voru að öllu leyti komnar frá C.A.C. Brun. State Department, utanríkismálaráðuneyti BNA, sótti ráðin varðandi Ísland til hans. Brun skrifaði öðrum sendiráðum í hinum frjálsa heimi og setti reglurnar varðandi Ísland. Hann skildi fyllilega óskir meirihluta Íslendinga og hafði góða þekkingu á Íslendingum. Jón Krabbe, sem í ævisögu sinn tók heiðurinn af því að afstaða Kristjáns tíunda varð ekki neikvæðari en hún hljómaði árið 1944, átti engan heiður skilinn. Hann gerði ekki neitt til að tala máli Íslands. C.A.C. Brun ætti allan heiðurinn af því að blíðka konung. Brun hafði skrifað ritgerð og tilmæli um sambandsslitin sem konungi hafði borist eftir krókaleiðum.

Ég er að hefja ritun bókar um C.A.C. Brun með Kristjáni Sveinssyni sagnfræðingi og ætla að leyfa mönnum í tilefni hátíðarinnar að lesa það sem Brun ritaði Hans G. Andersen, sem síðar varð sjálfur mikilvægur diplómat fyrir Ísland og okkar fremsti sérfræðingur í þjóðrétti og landhelgis- og fisveiðiréttarmálum.

Svarið, sem Hans fékk, var lekið beint til íslenska sendiherrans í Washington, Thors Thors, góðvinar Bruns, og hann sendi skilaboðin til bróður síns á Íslandi, Ólafs Thors. Þar með vissu frelsisþenkjandi Íslendingar "óformlega" um afstöðu dönsku stjórnarinnar undir stjórn Kauffmanns sendiherra í Washington, sem sá um löglega stjórn Danska konungsveldisins meðan landið var undir hæl nasista. Afstaða manna í sendiráðinu í Washington var alls ekki eins tvístígandi og tvöföld roðinu eins og í danska sendiráðinu í Lundúnum, þar sem stjórnendur voru andvígir öllu því sem C.A.C. Brun lagði til um Íslandsmál.

Ekki líkaði öllum í Danmörku það sem fór fram, en þeir vissu lítið meira en íslenskir sagnfræðingar, hvað var að gerjast í Vesturheimi milli stjórnar BNA og C.A.C. Bruns hvað varðar sambandslitin.

Flokkurinn Venstre í Danmörku dreifði síðar (apríl 1944) í innbyrðis og leynilegri greinargerð eftir þingmanninn Vangsgaard til sinna flokksfélaga í Rigsdagen, þar sem þessa skoðun á blendingsfjölskyldunni Thors (Apríl 1944) er að finna: Naar Island har travlt nu, er det altsaa ikke Forbundsloven, der er i Vejen, men Ønsket om at indføre en Republik og afskedige Kongen, hvilket Islændinge selv erkender er en Revolution, og hvis Foregangsmand er den tidligere Udenrigsminister Olafur Thors, Søn af den brave Dansker Thor Jensen, der paa Island har gjort en eventyrlig økonomisk Karriere, og dennes islandsk fødte Hustru. Som den islandske Socialdemokrats Redaktør [ritstjóri Alþýðublaðsins] sagde til mig i 1930 ved Tusindaarsfesten, Børnene af dansk-islandske Ægteskaber er de mest danskfjendtlige. Det er ligesom vort paa disse Områder noget svage Blod ved denne Omplantning faar en ukendt Styrke, men en Styrke der desværre vender sig imod os. De islandske Socialdemokrater har forøvrigt som Landets mindst nationalistiske Parti staaet os Danske nærmest. 

Manni  finnst eins og sagan endurtaki sig stundum. Hverjir eru það sem einmitt nú vilja ólmir selja landið undir ESB og gefa upp sjálfstæði sitt?

January 19, 1944

Mr. H. G. Andersen

258 Riverside Drive

New York 25, New York                                                                                                  Confidential

 

Dear Sir:

                             In reply to your letter of January fourteenth concerning the attitude of Denmark towards the Icelandic plans for unilateral abrogation towards the treaty between Denmark and Iceland, I beg to inform you that the Danish Prime Minister on May 31, 1941, addressed a note to the Icelandic Charge d'Affaires in Copenhagen in regard to the resolutions of the Althing of May 17, 1941, in which he expressed his regret that Iceland had found it necessary at the present moment, (i.e. when Denmark was under German military occupation) to notify its views on this question of legal status involving both countries, but declared that Denmark would be prepared, as soon as conditions render it possible, to negotiate with Iceland on the basis of the provisions of the Union Act and with full consideration of the wishes of the Icelandic People.

                             When the Government of Iceland in September, 1942, notified the government in Copenhagen of a contemplated amendment to the constitution making it possible to establish a republic on short notice,  The Danish Prime Minister replied in a note of September 30, 1942, that when the agreement of 1918 was made it was anticipated that a desire for revision of the Union or even for its complete abrogation might arise in either of the two people. Provision for such a contingencies were made in the Union Act in full accord between Denmark and Iceland. The Danish Government was now as before of the opinion that it would be desireable and most dignified in every respect if the two brother nations in accordance with the good traditions of the Scandinavian countries, as in 1918 entered into negotiations in regard to the future arrangement in order to reach a result in complete mutual understanding. The Danish Government had taken it for granted after the exchange of views in 1941 that Iceland would refrain from taking any unilateral steps which would be prejudicial to the present basis for negotiations in respect to the future arrangement and considered the information now received regarding the proposed amendment to the constitution as a confirmation that it was not going to be disappointed in the its expectations of an understanding procedure on the part of Iceland.

                             Since August 29, 1943, there has been no Danish Government in existence. The Danish Legations are taking care of Danish interests abroad and on their own authority as the duly authorized representatives of Denmark, but it is not likely in case the contemplated unilateral abolition of the Union is actually carried out that they will take steps which would prejudice the position of the future Danish Government established after the liberation of Denmark.

                             It will be up to the future Danish Government to decide the attitude of Denmark. Personally I feel convinced that the government, although people in Denmark might have preferred that the liquidation of the  Union had taken place through negotiation, will not be inclined to enter into a discussion of the legal aspects of the matter but that it will take a benevolent and understanding attitude in accordance with Denmark's traditional policy: the questions of this kind should be in accordance with the wish of the majority of the population. Especially in regard to Iceland no Danish Government notwithstanding the provisions of Art. 18 of the Union Act would be interested in a continuation of the Dano-Icelandic Union after 1943 unless this wish is shared by the majority of the people of Iceland.

                             What the Danish people will consider important, as far as I can judge, is that the separation between Denmark and Iceland take place without ill feeling and that old ties of friendship and culture which exist in spite of all mutual misunderstandings in the past are not broken

Yours very truly,  

C.A.C. Brun 

Counselor [sic] of Legation

Forseti íslenska Lýðveldisins hylltur 18. júní 1944

To-Ya and his Ice Family

In the fall of 1936 a young Icelandic physician, Eyþór Gunnarsson, was studying and working at the ear-clinic of the University Hospital in Munich, Germany. One afternoon, when he was enjoying himself with friends at the Oktoberfest, he came across an interesting show in a small circus tent. The act was called Eismenschen, or Ice People, and the artists claimed they originated from Iceland in the far north. They were albinos and their show was called Sun-Play (Sonnenspiele; "original isländische Volksspiele").  

Doctor Gunnarsson bought a ticket to watch the show and he was not amused to say the least. The actors, some of which were not albinos, pretending to be Icelanders, presented an sketch which was supposed to be a depiction of a Reykjavík garden in bloom. Flowers and trees of paper sprung out while the fake "Icelanders" entertained with singing and tricks from the far north. Possibly, some fish-beating was going on too.

The patriotism of doctor Gunnarsson took some severe blows at the Oktoberfest in Munich, when he witnessed albinos with bushy hair, reddish eyes and pretending to be Icelanders in a rather primitive manner. He immediately contacted the Danish consulate in Munich to file a complaint against these imposters, which he mistakenly called Eismänschen or ice midgets. He attached his complaint with the above picture of the troupe of albinos. 

The Danish Consulate immediately contacted to the German police, who investigated the act, but found no reason to intervene. The leader of the troupe argued that his parents were Icelandic. But under the notorious interrogating methods of the German Police he eventually admitted that this was not an ethnological act, that it had very little to do with Iceland and was first and foremost an artistic presentation and expression.  

The leader of the circus-troupe Eismenschen finally admitted he was Austrian by birth and had no ties to Iceland whatsoever. The complaint of the Icelandic doctor was then forwarded with a short report to the Foreign Ministry in Copenhagen, where the officiasl found the whole matter rather amusing. The ministry notified the Chargé d´Affaires in Munich that no further actions would be taken against the Ice People.

To-Ya and his Ice family and Tom Jack (Karl Breu)

The Eismenschen troupe, which was not to the liking of doctor Gunnarsson in 1936, was the remnants of a quite famous circus troupe called To-Ya und die Eismenschen, which travelled widely around Europe in the 1920 and 30ies. In Great Britain the troupe was called To-Ya and his Ice Family. The troupe was founded by an albino artist by the name of Karl Breu. Breu was born in the Moravian town of Dubnany (now the Czech Republic) in 1884 (or 1876 according to other sources). Dubnany was then a part of the Austro-Hungarian Empire. Karl Breu´s parents, who worked in the glass and crystal industry, died when Karl was young and he was brought up by his mother´s family in the town of Lenora (Germ. Eleonorenhain).

At a very early age Karl Breu was fascinated by the circus and got a job in one as a clown. But very quickly he turned to magic acts, influenced and fascinated by Harry Houdini. Houdini was Jewish (originally Erik Weisz) and Breu an albino, so there was not so much difference. Breu very quickly adapted the stage name The Ice King (Eiskönig), with reference to his looks. However, when he engaged in escape acts, untying knots and getting out of chains and straitjackets, he became known as Tom Jack.  As Tom Jack he travelled all over Europe and in London he became famous for being thrown from the Tower Bridge all chained up inside a barrel. Tom Jack (Karl Breu) nearly met his maker in the Thames that day. At the peak of his career he was famous for his great white fuzzy hair.

Tom Jack´s (Breuer´s) wife was also an albino and called herself Wally Paradise. They had two children together. Together with the children and different albinos, as well as several other artists wearing white wigs, they were the Ice King and his family.

Just before WWII Tom Jack retired and purchased a plot of land in Lenora with the intention of retiring there with his family. Their time there was brief however as following WWII, and despite serving the Allied forces as an interpreter, Tom Jack and his family were the victims of displacement. He belonged to the German minority. After the war they settled in Beinstein, Germany and carried their circus activities on for some time there. Breu died in Beinstein in 1953. He is still the most famous son of the town of Lenora in the Czech Republic and is remembered for a foundation he sponsored for orphan children.

Here are some snapshots from the career of the "Eismenschen" troupe:

***

 

This freezing Arctic act was obviously very different from the Sonnenspiele act at the Oktoberfest in Munich in 1936. Print by the Adolph Friedländer Company 1935. Jaap Best Collection, Teylers Museum.

The Ice family in the fantastic collection of Jaap Best

The printing firm of Adolph Friedländer (1851-1904) in Hamburg  specialized in the designing and printing of posters for the amusement industry and especially circuses. In 1935 this firm, which was then run by the two sons of Adolph Friedländer, printed some small posters with the acts of the To-Ya and his Ice family troupe. This was only shortly before the Nazi expropriated this firm as they gradually did all Jewish businesses. The firm always produced high quality lithographs and had many designers and artists who contributed to this interesting and colourful printing activity. Everyone who wanted to be something in the circus arena, had a poster created by the Adolph Friedländer firm in Hamburg.

A great collection of the A. Friedländer´s poster and prints can today be found and studied in the collection of the Dutch Circus-collector Jaap Best. The collection is marvellously presented on this Dutch website. Here I found the 1935 promotion posters for To Ya and his Ice family, and information that cast light on the circus troupe which doctor Gunnarsson resented so much.

No information can be found on whether the Ice Family troupe kept penguins. Most likely they were added to the poster to attract gullible audience (Friedländer 1935). The Jaap Best Collection, Teylers Museum.

The Ice Family was a obvious mixture of good folks from the North- and the South-Poles, Greenland, Iceland, and Lappland. (Friedländer 1935). The Jaap Best Collection, Teylers Museum.

Today this valuable collection is kept at the world famous Teylers-museum in the city of Haarlem. Here I also discovered two hilarious posters with the Icelandic master of the ancient Icelandic wrestling called glíma. Jóhannes Jósefsson, who later engaged in the Hotel-business in Iceland was an Icelandic Glíma-master in his younger days. in 1909 he was obviously trying to promote the ancient glíma as a self-defence art. Posters for Adolph Friedländer could nothing but help in that effort.

Jóhannes Jósefsson,"The boy who can throw you any moment he likes to". The Jaap Best Collection, Teylers Museum.

Tom Jack escapes from his chains in front of the baffled police forces of all countries. A poster printed by the Adolph Friedländer company in 1910. The Jaap Best Collection, Teylers Museum.

 

This blog entry is an English version of Dr. V. Ö. Vilhálmsson´s earlier articles about the Eismenschen in Icelandic; See here and here. The information in this article can be quoted with reference to the source.

Meira um Ísfólkið

Margir muna kannski eftir Ísfólkinu, sem ég hef skrifað um hér á blogginu. Það var fjölleikahúshópur sem ferðaðist um Þýskaland og önnur lönd um miðjan 4. áratug síðustu aldar, og sögðust félagar í honum vera frá Íslandi. Þeir kölluðu sig Eismenchen von Islands hohem Norden. Síðla hausts árið 1936 móðgaði þessi hópur Eyþór Gunnarsson lækni með uppátækjum sínu. Hann fór á eina sýningu þeirra af forvitni til að sjá hvers kyns var og kvartaði síðar í viðeigandi ráðuneyti í Danmörku. Þar höfðu menn dálítið gaman af öllu saman.

Eins og margir vita, er hægt að stunda mikla fornleifafræði á netinu, án þess að fá leyfi hjá Minjastofnun, Þjóðminjasafni eða Sigmundi Davíð allsráðanda yfir öllu gömlu á Íslandi. Ég hef nýlega í algjöru leyfisleysi grafið upp ýmsar upplýsingar í Hollandi og annars staðar um þennan skringilega hóp í München.

To-Ya und die Eismenschen og Tom Jack (Karl Breu)

Sýningarhópurinn Eismenschen, sem Eyþór Gunnarsson sá í München, voru líklega leifarnar af sýningarhópnum To-Ya und die Eismenschen, som hafði lagt Evrópu að fótum sér á 2. - 4. áratug 20. aldar. Á Englandi var hópurinn þekktur undir nafninu To-Ya and his Ice Family. Flokkurinn var stofnaður af albínóa, Karl Breu að nafni, sem fæddist 10. janúar 1884 (sumir telja 1876) í borginni Dubnany í Bæheimi, sem þá tilheyrði austuríska keisaradæminu, en tilheyrir í dag Tékklandi. Foreldrar Karls, sem voru glergerðarfólk eins og margir í Bæheimi, dóu þegar hann var ungur og var hann þá tekinn í fóstur af fjölskyldu móður sinnar í bænum Lenora.

Karl Breu heillaðist ungur af sirkus og lífinu þar og réðst hann að einum slíkum sem trúður en fór fljótlega að stunda aðrar listir og stældi sjónhverfingarmeistarann Harry Houdini. Houdini var gyðingur (hét upphaflega Erik Weisz) og Breu albínói svo það kom út á eitt. Tók Breu sér listamannsnafnið Ískonungurinn (Eiskönig eða The Ice King), en notaði einnig nafnið Tom Jack í aðrar listir eins þegar hann leysti sig úr hnútum og hlekkjum líkt og Houdini. Tom Jack ferðaðist víða um Evrópu og í Lundúnum varð hann m.a. frægur er hann lét kasta sér í Thamesá frá Tower Bridge hlekkjuðum innan í tunnu. Sagan segir að þar hafi hurð skollið nærri hælum. Á hátindi frægðar sinnar var hann einnig þekktur fyrir sitt mikla, hvíta og hrokkna hár.

Tom Jack giftist albínóakonu sem kallaði sig Wally Paradise. Þau og börn þeirra tvö mynduðu flokkinn To-Ya und die Eismenschen ásamt öðrum albínóum og ýmsum öðrum sem brugðu sér í gervi hvítingja. Karl Breu lést í Beinstein í Þýskalandi árið 1953, en hans er enn minnst í Lenora í Tékklandi þar sem hann stofnaði sjóð fyrir fátæk börn.

Hér eru nokkrar myndir frá frægðarferli flokksins Eismenschen:

Neðsta myndin er af hluta hópsins sem lék listir sínar í München haustið 1936. Karl Breu er ekki á myndinni.

 

Einstök plaköt í safni Jaap Best

Fyrirtækið Adolph Friedländers (1851-1904) í Hamborg sérhæfði sig í hönnun og prentun plakata fyrir skemmtistaði og sér í lagi sirkusa. Árið 1935 prentaði fyrirtæki hans, sem þá var rekið af sonum hans tveimur, myndir fyrir sirkushóp goðsögunnar Tom Jacks, Eismenschen. Þetta var rétt áður en nasistar tóku fyrirtækið af fjölskyldunni Friedländer sem voru gyðingar. Fyritækið A. Friedländers var þekkt fyrir prentun mjög vandaðra litógrafía. Allir sem vildu vera eitthvað í þeim heimi, hvort sem það var í Þýskalandi eða utan, létu prenta vönduð litógrafíuplaköt hjá Adoph Friedländer í Hamborg

Mikið safn slíkra plakata og prentmiða er að finna í safni Jaap Best, hollensk sirkusáhugmanns  sem safnaði sirkusminjum. Það var einmitt í því safni (sjá hér) að ég fann myndirnar af To Ya og Ísfjölskyldu hans. Í dag er safnið varðveitt í Teylers-safninu í Haarlem í Hollandi. Síðast þegar ég var þar, skoðaði ég safnið en uppgötvaði þá ekki frístundaíslendingana Tom Jack og Ísfólkið. En þar fann ég þessi skemmtilegu plaköt frá 1909 með Jóhannesi Jósefssyni sem síðar var kenndur var við Hótel Borg. Árið 1909 var hann greinilega glímukóngur heimsins og barðist frækilega í fornmannabúningi og með fálkamerkið á brjóstinu við illmenni gráa fyrir járnum. Þarna sýnist mér nú jafnvel að komið sé frumsniðið fyrir hinn eina sanna Superman.

"The boy who can throw you any moment he likes to". Safn Jaap Best, Teylers Museum.

Sú saga, sem sögð hefur verið hér, er vitanlega brot af sögu fínna og viðkvæmra þjóðernistilfinninga á Íslandi.

Það kemst enginn upp með það að leika íslenska albínóa nema að vera kærðir til yfirvaldsins. Þýskir listamenn sem halda að þeir geti leyft sér að gera hvað sem er, jafnvel sprautumála minnispunkta á landið okkar hreina, ættu bara að fara að vara sig... Þeir verða að lokum felldir með sniðglímu á lofti.

Þetta var greinilega kuldalegra atriði en blómagarðurinn í Reykjavík, í atriðinu Sonnenspiele, sem hópurinn sýndi í München árið 1936. Safn Jaap Best, Teylers Museum.

 

Ekki fara sögur af því að hópurinn hafi haldið mörgæsir. Líklegar er að þær hafi verið settar á plakatið til að lokka til áhorfendur (Friedländer 1935). Safn Jaap Best, Teylers Museum.

Ísfólk var greinilega blanda af góðu fólki frá Norður og Suðurpól, Grænlandi, Íslandi og Finnmörku, allt eftir hentugleika (Friedländer 1935). Safn Jaap Best, Teylers Museum.

Tom Jack brýst úr fjötrum, lögreglu allra landa til mikillar undrunar, á plakati frá Friedländer (1910). Safn Jaap Best, Teylers Museum.

Brünhilde hjá Leynifélaginu hitti Adolf

 

Þetta hljómar eins og eitthvað plott úr 3. ríkinu, en er samt meinasaklaust og fræðandi. Útvarpskonan Brynhildur, með tilgerðalega rödd sem börn virðast skilja, fer í fornleifaleik við fornleifafræðinginn Adolf, sem reynir af bestu getu að tala til krakkanna. Þetta er Leynifélagið á RÚV. Myndin er af Adolf.

Hlustið á þáttinn og lærið meira um fornleifafræði, um að keyra hjólbörur í rigningu, að leika sér í sandkassa og að finna "alls konar dót" í gröfum. Í þættinum finnur Adolf nagla með ró og finnur fram "stóra dýrið" úr óáföllnu silfri. Afar fróðlegur leikþáttur, en ætli Adolf hafi fengið leyfi til að grafa fyrir Leynifélagið? Brynja Björk verður örugglega ekki hress með þessa skýrslu.

Auf Wiedersehen, krakkar.

7. getraun Fornleifs

 

Í þessari sjöundu getraun Fornleifs fylgir spurningunum mynd af lofti. Myndin er þó ekki tekin í Þingeyjarsýslum

Hvar er þetta loft að finna?

Hvað gerðist undir þessu lofti?

Af hverju er loftið svo illa farið?

Danmark, en del af Stortyskland

   

I en et år gammel bog som jeg fornylig købte i Friedrichsstraße i Berlin, stødte jeg ind i en fejl som jeg er sikker på at de fleste danskere med historisk bevidsthed har svært ved at sluge. Den ellers udmærkede bog omhandler et fænomen, som tyskerne en overgang blev kendt for: Zwangsarbeit. Bogen giver en god oversigt over de rædsler som mennesker der blev underkastet forskellige tvangs- og slavearbejder måtte tåle og dø af under nazisternes regime.

I bogen findes der et kort som skal vise magtfordelingen i Europa under anden verdenskrig. På kortet har man gjort Danmark til en del af Stortyskland (Großdeutschland). Dette må simpelt hen være end sjuskefejl i produktionen. Men måske alligevel ikke. For en ny generation af danske historikere med Bo Lidegaard i spidsen, mener at kollaborationspolitikken som Danmark førte (og som så flot og harmløst også kaldes Samarbejdspolitik), var en stor velsignelse for danskerne. Danskerne var så at sige adopterede i Großdeutschland på grund af deres gode "samarbejdsvilje".

I maj 2013 blev der i en artikel i Politiken annonceret, at Bo Lidegaards bog om redningen af de danske jøder til Sverige i 1943 var på beddingen. Lidegaard, Politikens chefredaktør, mener og har tidligere ytret sig ved at udelukke henvisning til litteratur om alternative tolkninger, at de danske myndigheders kollaboration var med til at redde jøderne fra Danmark til Sverige i 1943. Dette er naturligvis den rene galimatias, for det var samarbejdspolitikken som tvært imod i perioden 1940-43 var med til at de danske myndigheder kunne udvise og udsende jøder til Tyskland, til den visse død i nazisternes koncentrations- og udryddelseslejre. De fleste af de jøder som således blev udvist af de danske myndigheder, uden besynderlig vilje fra okkupationsledelsen, blev myrdet, heriblandt tre børn. Denne anden historie, som viser den sande konsekvens af samarbejdspolitikken, kan man læse om i min bog Medaljens Bagside. (Se også her).

En talskvinde for forlaget Knopf, som i USA skal udgive Bo Lidegaards bog om samarbejdspolitikkens redning af de danske jøder, er i Politiken blevet citeret for følgende makabre holdning: Hun mener, at hvis man i Frankrig og Holland havde manøvreret sig halvt så godt igennem krigen som i Danmark, var Anden Verdenskrig ikke blevet helt så dyster. Javel, jeg håber hun snarest ytrer denne mening i Holland og Frankrig, og ser hvad der sker.

Carol Janeway, som ikke er direktør for forlaget Knopf, sådan som Politiken så pompøst proklamere i reklamen for sin ansvarshavende redaktørs kommende bog, oversatte en gang en schweizers barndomsmemoirer. Schweizeren skrev om sine oplevelser i ghettoen i Vilna (Vilnius) i Litauen samt i Auschwitz, og påstod at han havde oprindeligt heddet Binjamin Wilkomirski. Men denne Schweizer, som hedder Bruno Grosjean, viste sig at være direkte efterkommer af bjergbønder i Schweiz så langt tilbage i tiden som historiske kilder ydede informationer. Han var og er svindler og mytoman og dagbogen placeres nu side om side med svindelnumre som Hitlers dagbøger. 

Det er dog måske på sin plads og meget passende, at Carol Janeway, der oversatte og lancerede den schweiziske skrøne, også tager og sælger den danske historiefrisering i USA. Vi taler vist om den samme genre: Fup og fiktion.

1. gestapenni Fornleifs

Dr. Ragnar Edvardsson, Háskóla Íslands, hefur sent inn athugasemdina hér fyrir neðan. Þetta er athugasemd Ragnars við skýrslu Brynju Bjarkar Birgisdóttur sem ritað var um hér á Fornleifi í gær, skýrslu gerða fyrir fyrrverandi ríkisstjórn og sem RÚV/Kastljós hefur tekið einhverju sérstöku en misskildu ástfóstri við.

Athugasemd Ragnars hefur verið send Menntamálaráðuneyti. Fleiri amast yfir villum í skýrslunni (sjá hér) og keppast nú sumir um að sverja af sér þetta plagg meðan aðrir sýna þá heimsku að hylla það, hugsanlega vegna þess að þeir eru ungir, óreyndir og eygja einhvern möguleika á að veðja á þann hóp manna sem rottar sig saman bak við persónuárásir og atvinnuníð í skýrslu Brynju.

***

                                                                                                                                                                                                                                                                     Hellissandi 26. maí 2013

Mennta- og Menningarmálaráðuneyti

Sölvhólsgötu 4

150 Reykjavík

Athugasemdir við skýrslu menntamálaráðuneytis um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar.

Nýlega birti Menntamálaráðuneytið skýrslu um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar á tímabilinu 1990 - 2010. Skýrslan er ítarleg þó svo hún fjalli aðeins að litlu leiti um skilgreint efni. Stærstur hluti skýrslunnar fer í neikvæða umfjöllun um stofnanir, fyrirtæki og einstaklinga sem stunda fornleifarannsóknir á Íslandi. Talsvert vantar þó á að hún gefi rétta og skýra mynd af þróun og stöðu íslenskra fornleifarannsókna á tímabilinu. Það er sérstaklega eftirtektarvert hve neikvæð skýrslan er í garð akademískra rannsókna á sviði fornleifafræði. Í skýrslunni kemur fram augljós vanþekking eða skilningsleysi á tilgangi vísindalegra rannsókna, þeirri þekkingu sem akademískar rannsóknir hafa þegar skilað til þjóðfélagsins á síðustu áratugum og þeim verðmætum sem felast í áframhaldandi vísindalegum rannsóknum.

Í skýrslunni er lagt til að opinberu fjármagni verði fyrst og fremst beint til þjónusturannsókna, björgunarrannsókna og varðveislu fornleifa á vettvangi fremur en nýrra vísindarannsókna.

"Mestu opinberu fjármagni er í dag beint til vísindarannsókna. Beina þarf fjármagni í auknum mæli til björgunarrannsókna, varðveislu fornleifa á vettvangi og úrvinnslu fyrirliggjandi gagna fremur en nýrra vísindarannsókna. Hlutfall og umfang vísindarannsókna er mun hærra á Íslandi en í nágrannalöndunum. Tryggja þarf að þjónusturannsóknir hafi sem mest vísindalegt gildi og nýtist enn frekar til vísindalegra rannsókna með því að gera skýrar kröfur um rannsóknarspurningar og verkefnisáætlun ásamt auknu eftirliti og eftirfylgni með framvindu verkefnanna." (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 8).

Hér gætir skilnings- og þekkingarleysis á umhverfi íslenskra fornleifarannsókna síðustu árin og þá sérstaklega á muninum á þjónusturannsóknum og björgunarannsókn annars vegar og akademískri eða vísindalegri rannsókn hins vegar.  Þjónustu- og björgunarannsóknir eru í eðli sínu tilviljunarkenndar og alls endis óvíst hvort eða hvaða fornminjar komi í ljós eða hvort hægt sé að nýta þær í vísindalegum tilgangi.  Í raun er markmið slíkra rannsókna að "bjarga" fornminjum og því eru rannsóknarmarkmiðin lítil sem engin. Í flestum tilfellum slíkra rannsókna reyna rannsakendur að koma upp  rannsóknarspurningu en það er yfirleitt ekki fyrr en að rannsókn líkur að rannsóknarspurning verður til. Benda má á að flestar niðurstöður björgunarannsókna liggja ónotaðar í gagnasöfnum án nokkurs framlags til þekkingar á menningararfi eða sögu Íslendinga. Það er að líkindum eingöngu hægt að benda á eina íslenska björgunarrannsókn þar sem niðurstöðurnar hafa nýst frekar, þ.e. rannsóknir í miðbæ Reykjavíkur.  

Í skýrslunni er ennfremur fullyrt að björgunarannsóknir fari fram af frumkvæði sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga og fyrirtækja á samkeppnismarkaði.

"Stærri björgunarrannsóknir fara í dag helst fram að frumkvæði sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga og fyrirtækja á samkeppnismarkaði. Björgunarrannsóknir verður að fjármagna og forgangsraða af minjayfirvöldum en ekki rannsóknaraðilum sem jafnframt hafa af atvinnuhagsmuni af rannsóknunum. " (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls 7.)

Þessi fullyrðing er röng. Allar stórar björgunarrannsóknir í Reykjavík, t.d. á Arnarhól, í Kvosinni og á Alþingisreit, voru að frumkvæði borgarminjavarðar eða Fornleifaverndar ríkisins.  Út á landsbyggðinni eru það í flestum tilfellum ýmis framkvæmdarfyrirtæki, t.d. Vegagerðin, sem á frumkvæði að björgunarannsókn og leita þá oft til sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga eða fyrirtækja um ráðgjöf en frumkvæðið liggur hjá framkvæmdarfyrirtækjunum sjálfum og endanleg ákvörðun um rannsókn er í höndum Minjastofnunar (áður Fornleifaverndar).

Kaflinn um stjórnsýslu minjavörslu í nágrannalöndunum er ófullnægjandi þar sem aðeins fjallað um hvernig henni er háttað á Norðurlöndunum, þ.e. Noregi, Danmörku og Svíþjóð og því ætti kaflinn að bera yfirskriftina; minjavarsla í Svíþjóð, Noregi og Danmörku (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 22). Til skamms tíma var minjavarsla á Íslandi miðstýrð að danskri fyrirmynd en horfið var frá því með setningu nýrra þjóðminjalaga við upphaf tíunda áratugar síðustu aldar þar sem slík miðstýring hefti minjavernd og hindraði eðlilega þróun í íslenskri fornleifafræði. Í þessum kafla hefði verið nauðsynlegt að fjalla a.m.k. um minjavörslu í öðrum Evrópulöndum til að fá sem besta yfirsýn yfir hvernig þessum málum er háttað.

Þá er nauðsynlegt að endurskoða frá grunni umfjöllun skýrslunnar um erlent samstarf íslenskra fornleifafræðinga en sú umfjöllun er óeðlilega neikvæð og langt frá því að vera fullnægjandi.

"Í tengslum við verkefni Kristnihátíðarsjóðs hafa erlendir nemar t.d. tekið þátt í vettvangsrannsóknum, vettvangsskólum og framkvæmt gripa- og sérfræðigreiningar og þannig öðlast innsýn í íslenska fornleifafræði. Einnig hafa erlendir sérfræðingar annast flestallar raunvísindalegar greiningar í tengslum við íslenskar fornleifarannsóknir. Ekki er auðséð hvort samvinna undanfarinna áratuga hafi skilað aukinni sérfræðikunnáttu til íslenskra fræðimanna. "(Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 44)

Í raun er aðeins fjallað nákvæmlega um samstarf NABO (North Atlantic Biocultural Organization) við Fornleifastofnun Íslands en hvergi er talið upp á sama hátt erlent samstarf annarra íslenskra fornleifafræðinga við erlenda fræðimenn. Þó eru flestar ef ekki allar akademískar rannsóknir á Íslandi í nánu samstarfi við erlenda háskóla, fræðimenn og stofnanir, enda er alþjóðlegt samstarf vísindamanna almennt talið jákvætt ef ekki nauðsynlegt.

Á síðustu 20 árum hafa fjölmargar akademískar fornleifafræði rannsóknir verið framkvæmdar á Íslandi og hafa þær allar aukið þekkingu okkar og skilning á fortíðinni. Sömuleiðis hafa þessar rannsóknir skapað tengslanet milli íslenskra og erlendra vísindamanna og þannig sett íslenska fornleifafræði í alþjóðlegt samhengi.  Mikilvægt er að benda á að allar þessar vísindalegu rannsóknir hafa haft skýrar rannsóknarspurningar að leiðarljósi og verið nýttar eftir að rannsókn lauk með kynningu í ræðu og riti en einnig á beinan hagnýtan hátt m.a. í ferðamennsku. Þannig hafa vísindalegar rannsóknir á minjastöðum aukið bæði menningarlegt gildi svo og almennt nýtingargildi þeirra.

Það er of langt mál að telja upp hér vísindalegt, menningarlegt og hagnýtt gildi þeirra fjölmörgu akademísku fornleifafræðirannsókna sem gerðar hafa verið á tímabilinu. Rannsóknir Fornleifastofnunar Íslands í Mývatnsveit sem staðið hafa nær óslitið frá 1995, hafa aukið skilning okkar á búsetu og búsetuþróun á fyrstu áratugum landnáms á svæðinu, efnahag þess og mikilvægi Mývatns í afkomu bænda fyrr á öldum (Gavin Lucas 2010). Rannsóknir á verslunarstaðnum á Gásum hafa, m.a. veitt dýpri skilning á  mikilvægi verslunar á miðöldum m.a. hvernig hún var skipulögð af íslenskri yfirstétt (Orri Vésteinsson 2011 ). Rannsóknir á Skriðuklaustri  hafa gefið einstaka mynd af íslensku klaustri og lífi íbúa þess á miðöldum (Steinunn Kristjánsdóttir 2012). Rannsóknir Fornleifafræðistofunnar á suður og austurlandi hafa sömuleiðis dýpkað skilning okkar á búsetuþróun frá landnámi fram á 13. öld (Bjarni F. Einarsson 2008). Rannsóknir á minjum eftir hvalveiðimenn frá 17. öld hafa opnað áður óþekka sögu íslensk samfélags (Ragnar Edvardsson 2012). Rannsóknir á verminjum frá landnámi og fram á nútíma hafa sýnt fram á mikilvægi sjávarafurða frá upphafi landnáms og hlutverki þeirra í efnahag miðalda (Ragnar Edvardsson 2010, Lilja Björk Pálsdóttir og Óskar Gísli Sveinbjarnarson 2011). Nýlegt dæmi um samþættingu fornleifa- og líffræðilegrar aðferðafræði á  dýrabeinum úr öskuhaugum frá þessum verstöðvum hafa gefið áður óaðgengilega innsýn í sveiflur í nytjastofnum og vistkerfi sjávar á sögulegum tíma. Þannig fást ómetanlegar upplýsingar sem nýtast m.a. við að skilja áhrif loftslagsbreytinga og sjálfbæra auðlindanýtingu (Guðbjörg Ólafsdóttir et al. 2013).

Það er því ljóst að ávinningur af vísindalegum fornleifafræðilegum rannsóknum er ótvíræður og hefur bæði fræðilegt og hagnýtt gildi.  Í skýrslunni er dregið úr gildi vísindalegra rannsókna og akademísks samstarfs og lagt til að hlutur þess í íslenskri fornleifafræði verði skertur. Þetta lýsir vanþekkingu eða skilningsleysi á þessum rannsóknum, því gildi sem þær hafa og þeim framtíðarmöguleikum sem í þeim felast. Stefnumótun byggð á skýrslunni í núverandi formi er ábyrgðarleysi sem væri líkleg til að brjóta niður þau vísindalegu gæði sem unnist hafa í íslenskri fornleifafræði á síðustu áratugum, einangra íslenska fornleifafræðinga frá alþjóðlegu fræðastarfi, hægja á nýrri þekkingarmyndum á menningararfi Íslendinga og kasta á glæ ómetanlegum verðmætum sem felast í fornleifafræðilegum efnivið.

 

Virðingafyllst

Dr. Ragnar Edvardsson

Háskóla Íslands

 

Heimildir

Bjarni F. Einarsson (2008) "Blót Houses in Viking Age Farmstead Cult Practices. New findings from South-eastern Iceland." Acta Archaeologica Vol 79, 2008. Denmark 2008.

Brynja Björk Birgisdóttir (2013). Skýrsla um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar á Íslandi 1990-2010, Skýrslur og álitsgerðir, Menntamálaráðuneyti, Reykjavík.

Gavin Lucas (2009). Hofstaðir - Excavation of a Viking Age Feasting Hall in North Eastern Iceland. Fornleifastofnun Íslands Monograph Series I. Reykjavík.

Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir, K.M. Westfall, R. Edvardsson, S. Pálsson (In prep.) Historical DNA reveals the demographic history of Atlantic cod (Gadus morhua) in medieval and early modern Iceland.

Lilja Björk Pálsdóttir og Óskar Gísli Sveinbjarnarson (2011). Under the Glacier, 2011 Archaeological Investigations on the Fishing Station at Gufuskálar, Snæfellsnes. FS477-08232, Fornleifastofnun Íslands, Reykjavík.

Orri Vésteinsson (2011). "Kaupskipahöfnin Gásir í Eyjafirði."  Skírnir, Tímarit hins íslenska bókmenntafélags 2011. Reykjavík.

Ragnar Edvardsson (2012). „Hvalveiðar útlendinga á 17. öld, fornleifarannsóknir á Strákatanga 2005 - 2010", Árbók hins íslenska fornleifafélags 2011, Reykjavík.

Ragnar Edvardsson (2010). The Role of Marine Resources in the Medieval Economy of Vestfirðir, Iceland. PhD Thesis, City University of New York, New York, 2010.

Steinunn Kristjánsdóttir (2012). Sagan af klaustrinu á Skriðu. Sögufélag, Reykjavík.

Ó, þvílík ósköp !!

Brynja Björk Birgisdóttir (BBB) sveiflaði heldur betur fléttunni gær í viðtali í Kastljósi. Það var stundum erfitt að sjá hvort hún væri í þættinum í pólitísku sjálfspoti eða sem fornleifafræðingur. Brynja var níundi maður á lista €vru-flokksins Bjartrar Framtíðar í Reykjavík Norður í nýafstöðnum Alþingiskosningum. 

Í Kastljósi sagði BBB, sem aðallega hefur stundað skrifborðsfornleifafræði í Noregi, frá skýrslu sem hún hefur unnið fyrir Menntamálaráðuneytið um fornleifarannsóknir á Íslandi. Skýrslan, Athugasemdir við skýrslu menntamálaráðuneytis um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar, er sem betur fer ekki plagg sem Menntamálaráðuneytið segist ábyrgjast, enda kannski orðið aðeins of seint nú, þegar fornleifa- og minjamálin hafa verið færð yfir á borð Sigmundar Davíðs. Aumingja Sigmundur.

Líkast til væri best fyrir forsætisráðuneytið að sniðganga þetta plagg sem greinilega hefur verið gert eftir pöntun. Það er stútfullt af skilningsleysi, rangfærslum, aðdróttunum og jafnvel ærumeiðingum og slúðri. Þó sumt (en fátt) sé ágætt er í skýrslunni stendur, hefur BBB einfaldlega ekki valdið því verki að skrifa þessa skýrslu.

Ég, sem annars er frekar gagnrýninn á versta ruglið í íslenskri fornleifafræði, tel þessa skýrslu BBB öfgakennda gangrýni og of mikla problematíseringu. Fyrr má nú ofgera. Mér sýnist þetta enn ein tilraunin til að gera fornleifafræðina að vandræðaunglingi og milljónirnar sem farið hafa í rannsóknir að töpuðu fé. Því fer hins vegar fjarri að fé hafi tapast í fornleifarannsóknir, þrátt fyrir lélega fornleifafræði á köflum.

Ásökun um óráðsíu á almannafé

Eftir inngang Kastljóss, mátti jafnvel halda að stjórnendur þáttarins hefði skilið skýrslu BBB sem ákæru á hendur ákveðnum fornleifafræðingum og rannsóknum þeirra.  Var rannsóknin að Hólum sérstaklega tekin í karphúsið. Fékk ég þá tilfinningu að gefið væri í skyn að sá ágæti, vandaði og duglegi fornleifafræðingur Ragnheiður Traustadóttir (sem er með álíka menntun og BBB), sem stjórnað hefir rannsóknum á Hólum, hafi stundað sukk, bruðl og lítið sem ekkert gert fyrir allar tugmilljónirnar sem runnu í verkefnið. BBB dró reyndar í land í viðtalinu, en orð hennar hljómuðu sem innantómt fals, eftir það sem á undan hafði verið básúnað í fréttaskýringunni.

Ráðist á vísindamennsku

Mörgu er ábótavant í skýrslu BBB og á stundum er einfaldlega ekki sagt rétt eða nógu fyllilega frá, þótt í orðagjálfrið sé eytt yfir 100 blaðsíðum af afnorskri stofnanaíslensku.  Palladómar eru allt of margir til að hægt sé að taka skýrsluna alvarlega.

BBB mælir með því að opinberu fé verði framvegis mest megnis varið í þjónusturannsóknir og björgunaruppgreftri, og gerir hún lítið úr rannsóknaruppgröftrum. Rök þau sem hún telur til því til stuðning eru tilviljanakennd og ósanngjörn, því rannsóknarfornleifafræði á Íslandi hefur í raun skilað mun meira til fræðanna og þekkingar en tilfallandi björgunar- og þjónustugreftir. 

Hins vegar er það svo, að pláss verður að vera fyrir alla þessa þætti og sömuleiðis fjármagn, ef Íslendingar ætla að teljast til siðmenntaðra þjóða.

Maður fær það óneitanlega fljótt á tilfinninguna að skýrslan einkennist af "faglegri öfundsýki" og hnýtingum í fólk sem halda mætti að BBB væri illa við (fyrir hönd annarra).  Mikið er í skýrslunni af þeim leiða norska sið sem kallast flisepikkeri,  sem Danir kalla svo fallega pindehuggeri eða flueknepperi, og á ensku er þekkt sem nit-picking. Sparðatíningur og smámunasemi, sem þessi leiðindi heita á mínu heimili, er aldrei góð latína í gagnrýni, sér í lagi þegar lélegar, ef nokkrar, lausnir eru gefnar. 

T.d. fárast BBB yfir tveimur kumlum í tengslum við rannsóknir á Böskum (bls. 31 ). Ef kuml eru á þeim stað sem minjar um Baska (og fyrst og fremst Hollendinga) er að finna, er það fornleifafræðilegur ávinningur að hægt sé að rannsaka kuml í leiðinni. En, nei, nei, nei, BBB telur að það sé af og frá að slá tvær flugur í einu höggi, því það gera menn ekki í Noregi þar sem hún þekkir til.

Ég man sannast sagna ekki eftir neinu sem bætir verulega við söguna og þekkingu okkar úr björgunaruppgröftrum. En dr. Ragnar Edvardsson, sem ómaklega fær að kenna á svipu BBB, stundar nú rannsóknir með öðrum á uppruna fiskistofna við Íslands, þar sem forleifafræði, erfðarannsóknir og ýmis konar vísindi sameinast í einum áhugaverðustu rannsóknum síðari ára sem mun varpa nýju ljósi á Íslandssöguna. Slíkt kallar á vísindalegar rannsóknir og kemur ekki úr tilfallandi raski við vegagerð. Geri þeir sem grófu upp á skrifstofu í Noregi betur.

Endalaus samanburður  við Noreg, sem er það eina sem BBB þekkir til, er út í hött og vonandi á ekki að fara að drepa íslenska fornleifafræði í dróma vegna þess að einhver kona,  sem sérmenntuð í norsku suði og Bjartri framtíð, nema fyrir fornleifafræði, sé svo svartsýn í Kastljósi.

Norska aðferðin. Verður hún tekin upp í Forsætisráðuneytinu?

Menntun fornleifafræðinga

Íslensk fornleifafræði er vissulega afar misjöfn að gæðum, eins og fólkið sem hana hefur stundað (en það verður að vera pláss fyrir alla - án slysa). En ég efast stórlega um að menn hafi verið að leika sér að almannafé og séu þess vegna ekki búnir að skila forngripum á Þjóðminjasafni.

Ég er ekki viss um að norsk stofnanaskriffinnska BBB henti ýkja vel við íslenskar aðstæður og mér heyrðist og sýnist líka að BBB sé afar illa að sér um fyrirkomulag við fornleifarannsóknir á Norðurlöndum, sem hún hélt fram að hefðu ávallt verið stjórnað af þrælmenntuðum einstaklingum, nema á Íslandi. Það er einfaldlega haugalygi. Fornleifafræðinemar hafa að mestu stjórnað fornleifarannsóknum í Danmörku síðustu 70 árin, og margir hafa gert það með ágætum.

Rétt er hins vegar, að enn er fátt um doktorana á Þjóðminjasafni Íslands og ekki var BBB á meðal þeirra, er hún vann þar, en það er auðvitað ekki nefnt í skýrslunni, enda á margt í henni uppruna sinn á þeirri stofnun.

Eins og BBB sagði réttilega í viðtalinu í Kastljósi gengu um menn sem kölluðu sig fornleifafræðinga en voru það ekki. Í skýrslunni segir hún frá fornleifafræðingum án nægilegrar menntunar sem á síðari árum hafa verið að grafa.  Guðmundur Ólafsson á Þjóðminjasafni Íslands, sem lengi vel kallaði sig State Archaeologist í bréfaviðskiptum við erlenda menn var lengi ekki með lokapróf í fornleifafræði; heldur ekki hinn ágæti fornleifafræðingur Mjöll Snæsdóttir, eða hvað þá heldur Þór Magnússon. Ekki einu sinni Kristján Eldjárn, sem var samt ekki verri fornleifafræðingur en margur ofurmenntaður sérfræðingurinn í fornleifafræði á sínum tíma. En BBB greinir einnig í þeim kafla illa og rangt frá.

Hún gleymir því að klíkuskapur, skyldleikarækt og furðulegur afdalaháttur varð til þess að ráðinn var sagnfræðidoktor, Orri Vésteinsson, til að vera prófessor í fornleifafræði við HÍ.  Mannorð dr. Bjarna F. Einarssonar var hins vegar dregið í svaðið af dómnefnd í HÍ, sem braut stjórnsýslulög og allar almennu siðlegar reglur þegar honum var hafnað í stöðu sem hann sótti um. Það mál fór fyrir dómstóla og ættu menn ekki að gleyma niðurstöðunni.

Hins vegar hafa menn án doktorsnafnbótar, sem sótt hafa Svarta Skóla í París, viljað eiga það til að haga sér eins og kóngar og vaðið uppi með alls kyns frekju og siðleysi gangvart landsins lögum og kollegum sínum, sbr. þetta sem BBB skrifar: Þá eru einnig dæmi um að grafið hafi verið í fornleifar án þess að tilskilið leyfi hafi legið fyrir. Í framvinduskýrslu Adolfs Friðrikssonar um kumlarannsóknir sem birt var árið 2004 er greint frá rannsókn á meintu kumli við Hrísheima í landi Baldursheims í Mývatnssveit.48 Skýrsla um uppgröftinn kom út árið 2011, 9 árum eftir vettvangsrannsóknina.49 Ekki verður séð af fyrirliggjandi gögnum að Fornleifavernd ríkisins hafi gefið út leyfi til rannsóknarinnar.

Margir íslenskir fornleifafræðingar hafa tekið þátt í útilokunum og ofsóknum í garð kollega sinna, og neiti því þeir er þora. Dr. Margrét Hermanns-Auðardóttir, var lengi vel úthýst á Þjóðminjasafni Íslands, þar sem neðanmálslið (menntunarlega séð) vann í því leynt og ljóst að eyðileggja mannorð hennar. Árið 2009 sótti Margrét um stöðu minjavarðar Suðurlands. Hún fékk ekki stöðuna þótt hún væri með meiri menntun og starfsreynslu en sá ungi maður sem fékk stöðuna. Það var ekki aðeins skandall fyrir fornleifafræðina heldur einnig fyrir það auma fyrirbæri sem kallast Jafnréttisráð, sem gaf út þennan úrskurð er Margrét kærði stöðuveitinguna. Víðar er pottur brotinn í íslenskri stjórnsýslu en í fornleifamálum og minjavernd.

Nú er hinn norskmenntaði fornleifafræðingur BBB reyndar starfandi á Þjóðskalasafni Íslands, þar sem hún var nýlega ráðin fyrir hinn venjulega klíkuskap í íslensku þjóðfélagi. Þar var hún tekin fram fyrir miklu betur menntaða menn með doktorspróf og sérmenntun á því sviði sem auglýsti var eftir. Áður vann BBB á Þjóðminjasafni og fór þar mikinn þegar hún kom heim frá Noregi.  Hún hefur greinilega lært mikla norska stjórnsýslu og skriffinnsku, sem er góð að mörgu leiti. En við fljótum ekki á hyldjúpum olíupolli eins og frændur okkar og getum ekki leyft okkur þann vandlætingarhátt sem BBB hefur í frammi.

Gott er til þess að vita að BBB sé komin á önnur mið, og sökkvi sér nú niður í skjalbunka og hætti með tíð og tíma að velta vöngum yfir þeim mörgu afburðalélegu kollegum sem haldið hafa fyrir henni vöku meðan hún skrifaði "norsku" skýrsluna sína.

NORSK FORNLEIFAFRÆÐI

Hver er lausnin?

Hluti lausnarinnar er vitaskuld meiri úrvinnsla eins og BBB bendir á. En það á ekki að gerast á kostnað vísinda og fræða. Menn verða að muna, að úrvinnsla kostar meira en rannsóknirnar sjálfar og er mjög tímafrek. Það skýrir m.a. lélegar heimtur úr rannsóknum þar sem þúsundir forngripa hafa fundist, og þar sem stjórnendur vilja ekki rugla í fjölmiðla um grænlenskar konur og fílamenn.

Afhending forngripa til Þjóðminjasafns Íslands er ekki nauðsynlega besti kosturinn. Ég gaf lesendum mínum dæmi um það nýlega, þegar ég sagði frá því hvernig Þjóðminjasafn Íslands olli eyðileggingu forngripa sem ég og samstarfsmenn mínir við rannsóknirnar á Stöng í Þjórsárdal fundum árið 1984. Safnið skuldblindaði sig þá til að forverja gripina, en það gerðist aldrei. Þeir sem það áttu að gera sitja nú sem yfirmaður Minjastofnun Íslands og hinn nefndarmaður í nefnd undir Minjastofnun. Gaman væri t.d. að vita hve mikið slys hefur orðið á fornminjum úr rannsóknunum á Stóru-Borg. Mikið magn þeirra eyðilagðist fyrir ýmsar sakir á Þjóðminjasafni Íslands. Engar upplýsingar eru um það í skýrslu BBB. Skýrslan er því sögufölsun.

Óskir um að senda alla gripi á Þjóðminjasafnið eru eins mikið út í hött eins og aðgengi almennings og vísindamanna er nú að upplýsingum um fornminjaarfinn. Ekki er enn hægt að fá aðgengi að Sarpi, gagnagrunni þjóðminjavörslunnar, sem reyndar er fullur af villum. Er mönnum stætt á því að heimta þegar þeir geta ekki veitt? 

Nú eru fornleifamálin ekki lengur undir menntamálaráðuneyti og er það kannski vel. Óskandi væri að forsætisráðuneytið gefi þann möguleika að fornleifar og varðveisla rannsóknargagna geti farið fram í héraði. Afrit væri svo hægt að hýsa á einum stað.

Besta lausnin væri svo, að yfir- og fjárveitingarvaldið gerði sér grein fyrir þeim baktjaldaerjum sem yfirmenn Minjastofnunar Íslands (áður Fornleifaverndar Ríkisins) og Þjóðminjasafnsins (sem á greinilega ítök í skýrslu BBB) hafa átt í í áraraðir, sín á milli og við aðra. Kattarslagur þeirra er ekki neinum til gagns, og því fyrr sem nýir aðilar yrðu settir í þau embætti, því betra.

Sú miðstýring og kontrólmanía, sem BBB mælir með í skýrslu sinni, leiðir lítið gott af sér fyrir fornleifafræðina sem fræðigrein. Þannig mun hún verða mun dýrari í rekstri en fornleifafræðin er í dag. Á endanum fáum við samkvæmt þessu hjali BBB, sem þykist dómbært á vinnu annarra, að á Íslandi munu berast á banaspjót fígúrur eins og almáttugur yfirfornleifafræðingur Egyptalands, Zahi Hawass, sem ekki leyfir neinar rannsóknir nema að hann fái að vera með í öllu og koma fram í öllum sjónvarpsþáttunum og lýsa andstyggð sinni á gyðingum í leiðinni.