Købmagergade árið 1894

Safnstjóri Fornleifssafns taldi ástæðu til að gleðja Kaupmannahafnarbúa sem elska borgina sína, þó hún sé sóðaleg og aðeins falleg á köflum. Hann efast um að hún hafi verið mikið betri árið 1894. En það ár var myndin hér fyrir ofan tekin. Þetta er handlituð laterna magica skyggna.

Svo vildi til að maður nokkur sem er meðlimur á FB-síðu sem kallast Gamle København, birti gamla mynd frá Købmagergade, sem hann hafði fundið einhvers staðar á vefnum. Taldi hann að myndin væri frá því um aldamótin 1900 (sjá neðst). Ljósmyndadeild Fornleifssafns vissi betur, en deildin á ljósmynd sem tekin vara af sama ljósmyndara og á sama stað og myndin hér fyrir neðan. Þið sjáið mynd Fornleifssafns efst.

Á myndinni sést fjörugt mannlíf á einni helstu verslunargötu Kaupmannahafnar. Sérstakan áhuga hafa Hafnarbúar, sem elska borgina sína, sýnt hinu vígalegu pólitíi fremst í myndinni, enda bera Danir mikla virðingu fyrir slíkum embættismönnum - eins og vera ber. Áður en langt um líður verður áhugasamur skarinn á FB-Gamle København búinn að hafa upp á því hver hann var. Brennandi áhuginn gefur oftast bestu athuganirnar.

Heilagi maðurinn í Jerúsalem (1880)

Nú þegar hinir örfáu gyðingar Íslands hafa fengið lögmálið á rúllu (Tóru) sem þeir dönsuðu með um götur Reykjavík sl. sunnudag, langar langar mig að birta mynd sem ég á. Hún sýnir rabbína í Jerúsalem. Ég átti víst yngri mynd af þessum manni eldri. Rabbíninn sat einnig fyrir um aldamótin 1900 í Jerúsalem, og þar bjó hann líka (sjá hér). Nafn hans er ekki þekkt, en hann er þekktur af öðrum ljósmyndum og hafði því greinilega ekkert á móti illu auga myndavélarinnar.Fornleifssafn náði í rabbínann hjá skransala í Alexandríu í Egyptalandi. Heitir sá ágæti maður Ashraf Abdelfattah.

Þetta virðist vera sami maðurinn á myndunum báðum. Nýja ljósmyndin er einnig Laterna Magica skyggna, en er mjög vandlega handlituð og alldólglega retúseruð. Hún er 20 árum eldri en fyrrgreind ljósmynd.

William Charles Hughes hét gleraugnasali og framleiðandi Lagerna Magica sýningatækja,  sem í aukastarfi framleiddi seldi Laterna Magica skyggnur. Á myndinni stendur að hún sé gefin út í seríu sem kallaðist The Holy Land, þegar fyrirtæki W.C. Hughes var til húsa á 151 Hoxton St. London N., en þar var fyrirtækið til húsa frá 1879-1882 (sjá hér). Ljósmyndin af rabbínanum er því að minnsta kosti 140 ára gömul.

Fornleifssafn á aðra ljósmynd sem sýnir þrjá rabbína sem sátu fyrir í Jerúsalem á 10. áratug 19. aldar. Þeir voru greinilega ekki eins ólmir í myndatökur og starfsfélagi þeirra.

Þetta voru fátækir menn og hálfumkomulausir í borg sem var stjórnað af Tyrkjum, þar sem yfirstéttin voru arabískir kaupmenn frá ýmsum löndum (síðar kallaðir Palestínumenn með hirðingjum og bændum landsins og fjölmörgum innflytjendum frá Egyptalandi).

Þórshöfn í Færeyjum 1905-1906

Tórshavn (Þórshöfn), höfuðborg Færeyja, er merkur bær og vinalegur, og ávallt er gaman er að koma þangað. Það verður að viðurkennast að nokkuð langt er síðan ég var þar síðast - en mig langar oft til Færeyja. Ég verð líklega að bæta úr því bráðlega til að geta kallað íbúanna frændur mína. Reyndar halda þeir í heiðri minningu eins frænda míns, sem reist hefur verið stytta á einu aðaltorgi bæjarins. Hann var ættaður úr Örfirisey, áður en sú merka eyja varð að fríhöfn kramkaupmanna, hörmungara og þjófa. Les má meira um ætt flóttamannanna í ætt minni, sem settust að í Færeyjum hér.

Fyrir rúmu ári keypti ég gamla ljósmynd af Tórshavn, sem er frá byrjun 20. aldar, Það væri auðvitað ekki í frásögur færandi, ef myndin væri ekki í lit. Reyndar er þetta handlituð glerskyggnumynd.

Danskur ljósmyndari, Vilhelm Pagh Richter (f. 1879), seldi glerskyggnur fyrir Laterna Magica sýningarvélar. Myndin af Tórshavn er frá fyrirtæki hans í Kaupmannahöfn. Fæstar þeirra skyggnumynda tók hann samt sjálfur.

Sama myndin sem ég á er til á Þjóðminjasafni Dana (hér fyrir ofan og einnig hér), en ekki í lit. Hún er ekki tímasett nákvæmar en til tímabilsins 1900-50. Mynd Þjóðminjasafnsins í Kaupmannahöfn kom fyrir nokkrum árum frá litlu safni á Orø, sem er eyja innarlega á Ísafirði (Isefjorden) á Sjálandi. Það var allri safnastarfsemi hætt fyrir nokkrum árum síðan.

Myndin var í tréöskju merktri "Færøerne". Í öskjunni var einnig seðill, listi yfir 57 skyggnumyndir frá Skotlandi, Skosku eyjunum og Færeyjum. Sömuleiðis var í öskjunni blað með stuttum fyrirlestri um Færeyjar, sem lesa mátti þegar myndirnar voru sýndar.

Á Þjóðminjasafni Dana (Nationalmuseet) hafa menn ekki enn gert sér ekki grein fyrir því að Vilhelm Pagh Richter tók langt frá því allar þær myndir sem hann seldi sem Laterna Magica seríur. Fyrirtæki hans seldi til að mynda skyggnumyndir í byrjun 20. aldar, sem t.d. voru teknar af skoskum leiðangri sem ferðaðist við Grænlandsstrendur á 9. áratug 19. aldar. Richter setti nafn sitt á myndirnar, en átti ekkert í þeim. Þær myndir höfðu um tíma verið seldar af fyrirtækjum á Bretlandseyjum í lok 19. aldar líkt og skyggnumyndaseríur frá Ísland (sjá hér).

Færeyskur sérfræðingur kemur til hjálpar

Hér verður bætt um betur hvað varðar aldursgreiningu á myndinni minni af Þórshöfn. Góður kunningi minn hér í nágrenni við mig í Danmörku, Ragnar M. Egholm, sem er Færeyingur með stóru F-i hefur aldursgreint myndina. Ragnar gat þegar sagt mér hve gömul myndin er og hér eru rök Ragnars: Þar sem Safnaðarheimilið (Menighedshuset) er á myndinni, er hún tekin eftir 1896, því þá var byggingu þess lokið - en myndin er tekin fyrir 1906 þegar pósthúsið var reist, en það er ekki með á myndinni. 

Restin var auðveld. Á annarri mynd í Færeyjaseríu Vilhelms Pagh Richters er skyggnumynd af tveimur breskum kafbátum sem heimsóttu eyjarnar. Einkennisstafir annars þeirra sést og er þar á ferðinni HMS C1, sem hleypt var af stokkunum árið 1905. Líklegast er því að myndin af Tórshavn sé frá 1905 frekar en 1906, en gæti verið tekin síðar, þar sem myndirnar í sérí V.Pagh Richters eru að öllum líkindum ekki allar frá sama tíma.

HMS C1 við Færeyjar 1905 eða 1906. Það gæti þó verið síðar, þar sem myndirnar í seríu V. Richters eru augsjáanlega ekki allar frá sama tíma. Kafbáturinn C1 var í þjónustu Royal Navy frá 1905 til 1918.

Ragnar M. Egholm bætti heldur um betur er hann upplýsti, að myndin hefði vafalaust verið tekin frá götunni Heygsbreyt, ca. við gatnamótin við Dalaveg. Stóri steinninn sem sést fremst á myndinni er enn til staðar og stendur í garðinum hjá ættingja Ragnars, Debes Danberg.

Mynd skyggna er merkt sem nr. 11 Thorshavn og þykist ég nokkuð heppinn að hafa náð í hana, því færeyskir vinir mínir hafa sopið hveljur og farið og náð í grindarskutla sína þegar þeir hafa séð höfuðstað sinn í allri sinni dýrð á mynd minni. Ég skil þá vel ... Og nú hef ég hækkað verðið á þessari "fornleifð" minni með þessari grein. Eins og allir vita er Tórshavn dýr bær, en þó ekki eins dýr og Reykjavík.

Hér fyrir neðan eru svo nokkrar aðrar skemmtilegar myndir úr Færeyjasyrpu þeirri sem Vilhelm Richter seldi í byrjun aldarinnar, sem komu frá safni á Orø og eru nú varðveittar á Þjóðminjsafninu í Kaupmannahöfn. Myndirnar voru ugglaust ekki teknar af honum sjálfum.

Þessi mynd í syrpu sem V.Pagh Richter seldi virðist í fljótu bragði miklu yngri en yfirlitsmyndin af Þórshöfn. En ég er ekki viss.

Á Hudson fljóti, eða ...

Ljósmynd þessi virðist í fljótu bragði sýna verksmiðjur í forljótu iðnaðarhverfi við Hudson fljótið í New York á fallegum sumardegi. Flotaforingi í bandarísku strandgæslunni siglir framhjá með háttsettum borgarstarfsmanni á Manhattan, eða kannski mafíuforingja. Leyfisveiting fyrir neðansjávarkirkjugarði er kannski í bígerð.

En skoðið myndina betur. Húsin eru við enda eyju, þar sem forfaðir minn einn bjó, og skálinn til vinstri er löngu horfinn, og þar var önnur bygging í tóttinni til skamms tíma, sem var einnig algjörlega horfin síðast þegar ég sigldi þarna hjá. Í húsinu til hægri á myndinni er enn veitt Marshall-hjálp. Reyndar í fljótandi formi.

Myndin var tekin árið 1957 af hollenskum ljósmyndara, líklega Hollendingnum fljúgandi.

Ég held að það sé fokinn einhver Jónas-K í mig; Textinn er orðinn svo stuttur, hálfgert rapp.

Njósnarar og dátar í stórborginni - hvað annað?

Heljarmennið Egill Helgason er alltaf að pæla eitthvað í óttalegri fáfræði sinni, en vill þó helst alltaf hafa á réttu að standa. Nú brá svo við um daginn að hann vissi í það sinn ekki svarið við spurningu sinni. Slíkt kemur óvenju sjaldan fyrir Egil (sjá hér).

Egill vildi láta segja sér hvaða dularfulli maður gekk inn í mynd af þýskum dátum fyrir utan Hótel Borg árið 1934. Besta tillagan sem borist hefur Agli er að það hafi verið skákmaðurinn Ásmundur Ásgeirsson, sem þó var aldrei eins hávaxinn og maðurinn sem gekk aftan við þýsku dátana árið 1934.

 

Frank le Sage de Fonteney um 1920, ekki ósvipaður manninum á myndinni frá 1934 - eða spæjara í síðari tíma 007 kvikmyndum.

Ég fór að hugsa málið, sem ég get ekki upplýst Egil Helgason um, því hann hefur síðan 2005, er hann fór með dónaskap og ósóma um mig á Silfrinu meinað mér að gera athugasemdir hjá sér.

Ekki Ásmundur skákmaður

Þetta er öruggleg ekki Ásmundur Ásgeirsson, hugsaði ég með mér, en hugsanlega Frank le Sage de Fonteney sendiherra Dana á Íslandi, sem var mjög hávaxinn maður. Hann hafði töluverðar áhyggjur af veru Þjóðverja á Íslandi og sendi margar skýrslur til Kaupmannahafnar um það. Honum var þó örlítið í blóð borið að dramatísera hlutina. Var Frank kvæntur Guðrúnu Eiríksdóttur, sem áður hafði verið gift dönskum manni, Tage Møller, og átti með honum Birgi síðar ráðuneytisstjóra.

Einnig er til í dæminu, að Frank sendiherra hafi verið þarna staddur til að njóta góða veðursins á einum mesta menningarpunkti heimsþorpsins sem hann var sendiherra í. En við nánari eftirgrennslan er ég nær viss um að þarna spígspori sendiherrann ekki, því Frank var 54 ára árið 1934 og miklu karlalegri en maðurinn á myndinni. Með því að skoða skó kauða sá ég strax að hann er í sams konar skóm og dátarnir. Þess vegna tel ég líklegra að sá hávaxni hafi verið skipverji á Kreuzer Leipzig, hugsanlega yfirmaður, sem fengið hefur að fara í bæinn óeinkennisklæddur.

Var hann njósnari? Hvað var svo sem að njósna um árið 1934? Mikilvægi Íslands kom ekki fyrr en með NATÓ.

Ég á reyndar til afrit af sumum bréfum sendiherrans Frank le Sage de Fonteney um Þjóðverja til yfirvalda í Kaupmannahöfn og ekki er laust við að sendiherrann af greifaættunum hafi verið dálítill spæjari, þegar hann var ekki í útreiðartúr með íslenskum hrossapröngurum. Hér má lesa meira um hollenska ljósmyndarann Wim van de Poll og samferðakonu hans Anitu Joachim.

Danski sendiherrann var reyndar líka fyrir utan Hótel Borg

Til upplýsingar Agli og öðrum má greina frá því að til er önnur mynd af dátunum frá Kreuzer Leipzig, þar sem þeir koma úr suðurátt og hafa þá líklega verið búnir að hrista Frank sendiherra af sér og gefa öndunum. Kannski fór Frank inn á Borg og fékk sér kaffi og líkjör. En þar sem Egill hafði myndina sem hann birti á Silfrinu í sl. viku úr borunni á einhverjum Lemúr, er nú ekki nema von að hann sé ekki nægilega vel upplýstur. Hins vegar tel ég víst að sendiherrann sitji lengst til hægri á myndinni hér fyrir neðan. Hann gekk stundum með baskahúfu, enda franskur húgenotti að ætt. Mynd, þar sem hann er með slíka húfu, birtist t.d. af honum í íslenskum og dönskum blöðum árið 1939. 

Ísland í töfralampanum 1-10

 

Ísland í töfralampanum

LATERNA MAGICA ISLANDICA

Höfundur og sýningarstjórar: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (og Fornleifur)

 

Samantekt af færslunum Ísland í Töfralampanum 1-10

Fornleifur 2016

 

1. kafli

Inngangur og minningar

Nýverið var hér á Fornleifi greint frá fyrstu kvikmyndinni sem tekin var upp á Íslandi. Hún hefur því miður fallið nokkuð í gleymsku, enda  eru engin þekkt eintök af henni til. Við höfum þó lýsingar um efni hennar eftir kvikmyndatökumanninn.  

Nú heldur myndafornleifafræði Fornleifs áfram. Næstu daga býður Fornleifur lesendum sínum  upp á nokkrar myndasýningar og tilheyrandi fróðleik upp á gamla mátann. Það verða því miður ekki týndar íslenskar kvikmyndir heldur myndaskyggnur, einnig kallaðar skuggamyndir, sólmyndir eða  ljóskersmyndir. Fyrir þá sem ekki muna tímana tvenna, verð ég að skýra út fyrir ungu kynslóðinni. Myndunum var varpar upp á tjald eða vegg með hjálp ljóskastara/lampa, sem kallaður var Lanterna Magica, eða töfraljósker og töfralampi á íslensku.  

Engin þörf er hins vegar lengur á að sýna myndirnar á tjaldi með lampa, enda eru það skyggnurnar sem er hið bitastæða og þær er í dag meira að segja hægt að sýna á bloggi og gera þannig fleirum kleift að sjá myndir frá Íslandi 19. aldar.

Þetta verður fróðleikur um einu varðveittu Laterna Magica glerskyggnurnar frá 19. öld með myndum af fólki og náttúru Íslands. Fornleifur festi fyrir skömmu kaup á slíkum myndum á  Bretlandseyjum. Þær eru nokkuð einstakar og afar sjaldséðar. Sérfræðingar sem skráð hafa og fengist við að safna fræðslu- og ferðaskyggnum frá síðari hluta 19. aldar við háskóla á Bretlandseyjum og í Þýskalandi hafa aldrei séð svo gamlar skyggnur með myndum frá Íslandi. Áður en Fornleifur fann þær og keypti voru þær aðeins þekktar úr sölulistum, katalógum, frá fyrirtækjum á Bretlandseyjum sem framleiddu og seldu seldu slíkar skyggnur á síðari hluta 19. aldar.

Laterna Magica í Stykkishólmi árið 1966

Fæstir Íslendingar hafa líklega séð skyggnumyndir sýndar með laterna magica vél. En ég er nú svo gamall að hafa orðið vitni að sýningum með slíkri vél. Það var í Stykkishólmi árið 1966, þar sem ég dvaldi nokkrar vikur í sumarbúðum hjá kaþólskum nunnum  St. Franciskusreglunnar, sem þær ráku í samvinnu við Rauða Krossinn. Reglan reisti spítala í Stykkishólmi á árunum 1934-1936. St. Franciskussysturnar sáu að miklum hluta um rekstur á spítalanum allt fram til 2006 að spítalinn var seldur íslenska ríkinu. Klaustur er þar enn og síðar er komin önnur regla en St. Franciskusarreglan í klaustrið í Sykkishólmi, en það er önnur saga.

Á efstu hæð spítalans í Stykkishólmi, eiginlega undir þakinu á hæð þar sem gluggarnir voru einungis mjóar rifur, gistu krakkar, kaþólskir og aðrir og tilheyrði ég síðastnefnda hópnum. Nunnurnar í Stykkishólmi voru hinar bestu konur, sem kunnu að annast börn. Öllum leið þar vel. Manni þótti vitaskuld skrítið að búa á spítala þar sem einnig var vistað fatlað fólk, andlega vanheilt og elliært.  Spítalinn var víst að hluta til útibú fyrir konur frá Kleppi eins og Ólafur P. Jónsson læknir lýsti í læknablaðinu árið 1960 (sjá hér og hér). Ólafur skrifaði "...hafa að jafnaði verið vistaðar hér frá 19 og upp í 23 konur á vegum Kleppsspítalans. Hin síðari ár hafa auk þess dvalið hér nokkrir fávitar."

Meðal krakkanna sem dvöldu í Stykkishólmi fóru miklar sögur af konu sem kölluð var Gauja gaul, sem átti það til að góla og garga. Ég sá hana aldrei, en við krakkarnir töldum okkur stundum heyra í henni, að því er við héldum. Þó alltaf væri mikið brýnt fyrir okkur að hlaupa ekki niður tröppurnar með látum, flýttum við okkur venjulega á tánum framhjá þeirri hæð þar sem hún dvaldist á, þegar við gengum niður tröppurnar á Spítalanum til að komast í matsal og tómstundasal á jarðhæð. Við mættum hins vegar stundum "fávitum" Ólafs læknis á ganginum og held ég að maður hafi líklega fyrr en flestir jafnaldra sinna lært sitthvað um veikleika mannkyns og að bera virðingu fyrir lítilmagnanaum við að dvelja hjá nunnunum í Hólminum.

Dvölin í Stykkishólmi var ævintýri líkust og nunnurnar, sem sumar voru menntaðar í uppfræðslu barna, áttu sem áður segir einnig töfralampa. Hann var af tiltölulega nýrri gerð, af síðustu tegund slíkra slíkra lampa sem framleiddir voru, fyrir utan ráðstjórnarríkin . Þetta var ekki skyggnumyndavél fyrir 35 mm 'slætur' eða stærri glerskyggnur (6x6) sem einnig voru þá á markaðnum. Myndarúllum í lit og svarthvítu var rennt gegnum vélina með handafli. Sýningar úr þessari vél þóttu krökkunum mjög merkilegar, þó maður kæmi frá heimili með Kanasjónvarpið þar sem hægt var að horfa á teiknimyndir allan liðlanga laugardaga og stundum aðra daga líka.

Systur sem hétu Harriet, Lovísa og Henríetta, sumar hverjar frá Belgíu, svo og íslenskar konur sem unnu í sumarbúðunum, sýndu okkur þessar myndir fyrir háttinn í lok leiktíma á kvöldin og sögðu okkur sögur með þeim. Eins var horft á myndasyrpur úr töfralampanum þegar veður voru vond og ekki tilvalin til útiveru.

Ekki á ég neinar ljósmyndir frá laterna magica myndasýningum nunnanna í Stykkishólmi, en hér er ég að vega salt, nýkominn í Stykkishólm vorið 1966. Ég sit þarna efst á saltinu, himnasendur fyrir framan kapelluna við St. Franciskusarspítala í Stykkishólmi. Vel var tekið á móti eina dökkhærða drengnum í Stykkishólmi það sumarið. Flestir drengjanna á þessari mynd voru úr þorpinu og vildu vera vinir manns vegna þess að ég var úr Reykjavík. Það var sjaldan að þeir sáu slíka villinga úr stórborginni. En fyrst og fremst var ég nú áhugaverður vegna þess að ég átti forláta sverð úr plasti með rómversku lagi. Sverðið kom ekki  með mér suður að lokinni 5 vikna dvöl. Eins og þið sjáið  á myndinni var höfðingi hinna ljóshærðu þegar búinn að semja frið við þann hrokkinhærða að sunnan fyrir rómverska brandinn. Líklega hef ég gefið heimamönnum sverðið að lokum fyrir vernd og vinsældir. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir

Ægir í Hólminum

Við smá eftirgrennslan á veraldarvefnum fann ég nafn á manni, Ægi Breiðfjörð Jóhannssyni, sem ég taldi líklegan til að vita eitthvað um sýningarvél nunnanna í Stykkishólmi. Ég hringdi nýlega snemma morguns í Ægi, en hann er umsjónamaður fasteigna á St. Franciskusspítala í Hólminum og bloggari á blogginu Gáð ofan í Glatkistuna. Ægir er einnig mikill áhugamaður um Camera Obscura(sjá hér).

Hann hefur líklega haldið að það vantaði rúm uppi á 3. hæð. Fljótlega kom í ljós að Ægir er mikill áhugamaður um Laterna Magica, því hann hefur í sínum fórum sýningarvél St. Franciskussystranna í Stykkishólmi og myndarúllur þeirra.

Hér sést sýningarvélin í Stykkishólmi og lítið safn nunnanna af rúllum með myndasyrpum fyrir þessa vél. Ljósmynd Ægir Breiðfjörð Jóhannsson.

Ægir sendi mér góðfúslega mynd af sýningarvélinni og sömuleiðis af nokkrum af þeim rúllum sem sýndar voru í þessari vél. Ég taldi mig muna sýningar á rúllum með belgísku teiknimyndafígúrunum Strumpunum. Þar leiðrétti Ægir mig, því hann finnur aðeins i dag kvikmyndir með Strumpunum. Kvikmyndir voru líka sýndar í Stykkishólmi, en sjaldnar, því ég man að peran sprakk í kvikmyndsýningarvélinni meðan að ég var í Stykkishólmi. Kassinn með rúllunum á myndinni hér fyrir ofan inniheldur ýmis konar efni ættað frá Belgíu, og tel ég ljóst, að nunnurnar hafi ekki sýnt okkur allt. Ekki man ég t.d. eftir mjög safaríkri rúllu um heilaga Fatímu frá Portúgal, sem Ægir sendir mér mynd úr. Skyggnulýsingar með henni hafa nunnurnar unað sér við eftir að börnin voru farin að sofa. Það er kaþólskt hard-core og aðeins fyrir fullorðna.

Þarna var hann þá aftur kominn, töfralampi æsku minnar, sem enn var mér minnistæður eftir 50 ár. Tækið var af fínustu gerð frá Karl Leitz í Þýskalandi. Mér sýnist einna helst að að þetta sé Ernst Leitz Episcope af gerðinni Leitz/Leica Prado 500, með 200 mm Dimar linsu. Myndasyrpan hér fyrir neðan er gerð úr eftirmyndunum sem Ægir Breiðfjörð Jóhannsson hefur látið gera eftir rúllunum belgísku í Stykkishólmi. Mér telst til að rúllur þessar í Hólminum séu það sem menn koma næst Dauðahafsrúllunum í Hólminum.

 

2. kafli

 

Sælt veri fólkið. Fornleifur bíóstjóri tekur ofan hattinn fyrir þeim sem nenna að lesa og fræðast. (Sjá 1. hluta þessarar vefgreinar hér).

Fáir vita líklega, að löngu að fyrir aldamótin 1900 fóru fram Íslandskynningar með hjálp Laterna Magica skuggmyndasýningavéla eða töfralampa. Það var þó ekki einungis erlendis að menn gátu séð Ísland úr lömpum. Reykvíkingar stóðu, að því er virðist, í biðröðum til að sjá skuggamyndir.

Myndasýningar með Íslandsmyndum hafa líklega hvatt einhverja útlendinga til Íslandsferða. En slíkar sýningar myndu væntanlega ná skammt gegn þeim apparötum og töfratækjum sem hafa valdið því að vart er á Íslandi nútímans hægt að þverfóta fyrir erlendum ferðamönnum, að ógleymdum amerískum óraunveruleikastjörnum sem látið hafa stækka á sér barminn og rasskinnar. Nú þykir víst mest virði að vita hvað "fylgjendur" rassstórra Ameríkana finnst um okkar volaða, en tvímælalaust frábæra, land.

Laterna Magica, í sem fæstum orðum

En hvað er Laterna Magica, eða töfralampi? Töfralampinn er talinn er hafa orðið til á 17. öld og var notaður vel fram á 20. öld. Hann er til í margs konar gerðum og stærðum. Venjulega samanstendur lampinn af eldföstum kassa eða öskju, þar sem í er settur ljósgjafi, kerti, olíulampi, gasljós og síðar rafmangspera. Einnig voru í kassanum speglar. Fyrir framan ljósgjafann inni í kassanum er brugðið eða rennt glerskyggnu, handmálaðri mynd, síðar ljósmyndum og jafnvel handlituðum  ljósmyndum. Linsa eða linsur sjá um að safna myndinni og henni er varpað upp á vegg eða tjald. Til að nota ekki of mikinn tíma í hinar tæknilegur hliðar og gerðir laterna magica skyggna og sýningavéla, sem eru mikil fræði og fróðleg, þykir mér viturlegast að benda mönnum á að lesa sér allt til um það á hollenskri vefsíðu, sem er sú besta í heimi um þetta fyrirbæri, fyrirrennara skyggnusýningavéla og kvikindasýningavélanna. Vefsíðan ber heitið de Luikerwaal og er síðan einnig á ágætri ensku. Henni er stjórnað af Henc R.A. de Roo, áhugamanni og safnara töfralampa og skyggna. 

Töluverð skoðanaskipti hafa verið um hinn eiginlega upphafsmann þessarar uppfinningar. Þjóðverjanum og Jesúítanum Athanasius Kircher hefur lengi verið eignaður sá heiður, en nú má þykja alveg víst að hann hafi aldrei notað slíkt tæki. Hann lýsir Laterna Magica í bókinni Ars Magna Lucis et Umbrae sem út kom í Amsterdam með myndum árið 1671 (sjá mynd). Skýringar í bókinni sýndu að Kircher var rúinn skilningi á því hvernig töfralampinn virkaði. Hann fullvissaði menn þó á afar sannfærandi hátt, líkt og góðum jesúíta sæmir, um að apparatið væri ekki uppfinning djöfulsins og illra afla.

Aðrir höfðu lýst þessu tæki og notað það miklu fyrr en Kircher. Til dæmis danski fræðimaðurinn Thomas Walgenstein, sem sýndi myndir með Laterna Magica í Rómarborg árið 1665. Enn fyrri til var hollendingurinn Christiaan Huygens sem þegar árið 1659 hafði teiknað dæmigerða Laterna Magica sýningavél sem ekki var mjög frábrugðin þeim sem þekktust á 19. öld. (Sjá frekar hér).

Áður en eiginlegar ljósmyndir voru fundnar upp, voru allar laterna magica-skyggnur handmálaðar teikningar. Efni myndanna var fjölþætt og stundum var leikið á áhorfandann með einföldum sjóhverfingum þannig að fólki sýndist persónur eða hlutir á myndunum hreyfa sig.

Laterna Magica varð vitaskuld mjög fljótt vinsælt leikfang í Vatíkaninu.

Þess vegna voru sýningar á Laterna myndum mjög vinsælar, eða allt þar til þær dóu drottni sínum, en bæði í Bandaríkjunum og Sovétríkjunum voru þær lengi notaðar við kennslu og alls kyns áróðursstarfsemi, eða allt fram yfir 1970.

Áður en að ljósmyndir voru færðar yfir á glerskyggnur, þekktust líka skyggnur með handmáluðum myndum af "íslenskum stöðum". Þessi mynd frá síðari hluta 19. aldar á að sýna Heklu. Myndin er greinilega undir sterkum áhrifum af mynd úr útgáfu af riti þjóðverjans Dithmars Blefkeníus Scheeps-togt na Ysland en Groenland, sem út kom árið 1608 í Leiden í Hollandi. 

Hrúturinn "Erlendur", sem er nú forystusauður í hjörð Fornleifs bónda (sjá hér), varð einnig að stjörnu á töfralampatímabilinu. Myndin er frá fyrri hluta 19. aldar og er handmáluð á gler. Hann er nú kominn í hrútakofa Fornleifs og líður vel.

Laterna Magica sýningar í Reykjavík á 19. öld

Orðið skuggamynd, þ.e. í þýðingunni skyggna eða ljóskersmynd, kemur fyrst fyrir í íslensku máli árið 1861. Áður höfðu tvö nýyrði litið dagsins ljós: Ljósmynd árið 1852 og sólmynd árið 1854. Nútíminn sigldi nú hratt að Íslands ströndum.

Árið 1861 birtist þessi frétt í Íslendingi um turnreiðarhátíð í Berlín þar sem ­þýskir vopnabræður minntust Þriggja ára stríðsins eða 1. Slésvíkurstríðsins gegn Dönum á mjög hatursfullan hátt. Danir unnu það stríð:

Í Berlinni stóð slík hátíð fyrir skemmstu með hinum mesta veg og viðhöfn. Við leikinn í »Viktoríuleikhúsinu« var sunginn og sleginn hergöngusöngur »Sljesvíkur-Holtseta«; sló þá í óþrjótandi lófaskelli með heyrendum. Söngurinn var endurtekinn, en því næst sýndur í skuggamyndum bardagi Kílarstúdenta við Flensborg (1848), þar er margir af þeim fjellu eptir drengilega vörn. Þá stóð upp maður frá »Sljesvík-Holtsetu«, er barizt hafði móti Dönum, og mælti nokkur »hjartnæm« orð til þeirra, er við voru staddir. Af því, er þýzk blöð segja hjer um, má marka, eins og af öðru, hve rík hefndarfýsin og hatrið við Dani er meðal manna á Þýzkalandi.

Árið 1874 birtist auglýsing í blaðinu Víkverja. Hún hljóðaði svo:

„Til hagnaðar fyrir Sunnudagaskólann verða í Glasgow 1. mars sýndar skuggamyndir og nokkrar sjónhverfingar."

Hvort þarna hafa verið sýndar ljósmyndir eða handmálaðar myndir sem sögðu t.d. biblíusögur, er ekki víst. Stórhýsið Glasgow sem reist var árið 1863 af skoskum mönnum í Grjótaþorpinu við Vesturgötuna (en brann því miður árið 1903) hafði sal sem gat tekið allt að 200 manns í sæti. Margir Reykvíkingar gætu því hafa séð skuggamyndir á þessum árum. Líklegast tel ég að Sigfús Eymundsson hafi séð um þessar sýningar, en hann sýndi fyrstur Íslendinga myndir árið 1870.

Stórhýsið Glasgow í Reykjavík. Ef til vill fyrsti staðurinn á Íslandi þar sem myndir voru sýndar með töfralampanum.

Þorlákur Ó. Johnson

Árið 1883 hélt Þorlákur Ó. Johnson kaupmaður (f. 1838), sem var lærður í verslunarfræðum á Skotlandi og í London, „panóramasýningar" á Hótel íslandi. Þorlákur hafði dvalið 17 ár erlendis og lengst af á Bretlandseyjum. Hann kynntist töfralampasýningum erlendis, og er hann sneri heim árið 1875, hóf hann slíkar sýningar með Sigfúsi Eymundssyni. Þess má geta, að Þorlákur var náfrændi Jóns Sigurðssonar. Síðar á skyggnusýningaferli sínum lauk hann jafnan sýningum og fyrirlestrum með mynd af þeim hjónum Jóni forseta og Ingibjörgu.

Á árunum 1883-1892 stóð Þorlákur fyrir skuggamyndasýningum sem hann nefndi einatt "skemmtanir fyrir fólkið". Hann bauð eitt sinn 400 börnum til slíkrar kvöldskemmtunar og gaf þeim mjólk, kökur og fleira. Þá héldu hinir velmegandi í Reykjavík, að hann væri af göflunum genginn. Þeir ríku á Íslandi tóku sér líkt og í dag væna sneið af kökunni áður en þeir fóru yfirleitt að hugsa um fátæklinga og börn. En í börnum voru góðir viðskiptavinir á töfralampasýningar Þorláks. Þorlákur var nú ekki eins vitlaus og burgeisarnir héldu.

Skemmtanalíf Reykvíkinga var að sögn fremur lítilfjörlegt á síðari hluta 19. aldar. Margar sögur fara af drykkjuskap meðal verkafólks og sjómanna - já og skálda og menntamanna. Þorlákur vildi vinna gegn þeirri eymd (um leið og hann flutti inn vín og whisky) og stofnaði ásamt Matthíasi Jochumssyni og öðrum góðum mönnum Sjómannaklúbbinn í október 1875, "hollan griðastað til menntunar og endurnæringar, þegar þeir væru í landi og annars hefðu lítinn þarflegan starfa með höndum". Þorlákur var sömuleiðis fyrstur Íslendinga til að auglýsa varning sinn í blöðunum. Myndasýningar sínar auglýsti hann einnig. Hann flutti t.d. inn "Eldspýturnar þægilegu og Þjóðfrelsis whisky fyrir fólkið". Þegar hann var ekki að kenna Vesturförum Lundúnaensku.

Ef Fornleifur hefði verið samtímamaður Þorláks hefði hann líklega verið nýjungagjarnari en hann er nú, og þegið glas af Þjóðfrelsiswhisky og tvær syrpur úr töfralampanum hjá Þorláki Ó. Johnson. Sjómannaklúbburinn varð hins vegar ekki langlífur, enda þóttu vín og whisky Þorláks betri skemmtun en "fjörið" í klúbbnum.

Skuggamyndakonungur Íslands, Þorlákur Ó. Johnson, á yngri árum.

Þorlákur hóf skuggamyndasýningar í samstarfi við Sigfús Eymundsson ljósmyndara, en Sigfús sýndi fyrstur manna svo vitað sé skuggamyndir á Íslandi. Það var árið 1870. Samvinna þeirra stóð ekki lengi, eða innan við ár, en Þorlákur hélt síðan áfram sýningum nokkur ár. Myndir Sigfúsar og annarra frá Íslandi voru hins vegar notaðar til gerðar myndasyrpa með ljósmyndum frá Íslandi, eins og fram kemur í síðari köflum þessa raðbloggs um Töfralampasýningar á Íslandi.

Hótel Ísland (það fyrsta) var staðurinn þar sem "fólkið í Reykjavík", fór á Panórama-sýningar í salnum með lokunum fyrir gluggana. Loka þurfti fyrir stóra gluggana á Stóra Salnum til að hafa gott myrkur við sýningarnar. Myndin er rangt feðruð og aldursgreind af Þjóðminjasafninu en sauðakaupmaðurinn John Coghill sést á myndinni ásamt fríðu föruneyti.

1883 Skuggamyndasýningar Þorláks voru fyrst auglýstar í Ísafold þ. 19. desember 1883:

"Fyrir sveitamenn og aðra, er koma til Reykjavíkur um jólin og nýárið - ­ þá verða sýndar á Hótel Ísland fallegar skugga myndir eða Panorama ­ í allt 150 myndir  -­ bæði frá London -­ Ameríku -­ Edinborg - ­ Sviss -­ París -­ Ítalíu ­ Afríku og fleiri löndum."

Veturinn 1884 hélt Þorlákur nokkrar sýningar í félagi við Sigfús. Lúðvík Kristjánsson segir svo frá í bók sinni um Þorlák:

Veturinn 1884 hélt Þorlákur allmargar sýningar í félagi við Sigfús Eymundsson. Innlendu myndirnar, sem þeir sýndu voru frá ellefu stöðum á Suðvesturlandi, en auk þess allmargar úr Reykavík. Þá er Þorlákur frétti á sínum tím til Englands um stofnun Þjóðminjasafnsins, hafði hann látið þá ósk í ljós við Jón Sigurðsson, hve nauðsynlegt væri fyrir Íslendinga að eignast "fallegt Museum". Hann vildi vekja áhuga Reykvíkinga og annarra landsmanna á Þjóðminjasafninu, og í því skyni lét hann tala myndir af ýmsum munum þess til að kynna samkomugestum sínum safnið".

1884 Í Þjóðólfi þ. 15. nóvember 1884, sagði svo um sýningar Þorláks:

"Það eru skriðbyttumyndir með litum (landterna-magica-myndir) af fögrum mannaverkum, borgum, stórhýsum, einnig af viðburðum, sömuleiðis fagrar landslagsmyndir. Nokkrar myndir eru einlitar aðeins, og eru þær af innlendum byggingum eða landslagi ... Í vorum skemmtanalausa bæ er þetta fyrirtæki mjög þakkarvert og mun vafalaust fá aðsókn almennings eins og það á skilið."

1885 Í blaðinu Fréttir frá Íslandi  birtist í 11. árgangi þess árið 1885 grein sem bar titilinn Frá ýmsu, framförum og öðru. Þar mátti m.a. í lok greinarinnar lesa eftirfarandi klausu um skemmtanalífið í Reykjavík:

"Aðrar skemtanir voru litlar, aðrar enn það, að panórama-myndir voru sýndar þar, og helzt af útlendum mannvirkjum og stöðum og innlendum landstöðvum (sjá hér).

1890 Þorlákur sem ferðaðist að jafnaði einu sinni á ári til Englands. Þar náði hann sér í myndasyrpur. Árið 1890 keypti hann litaða myndasyrpu um "Ferðir Stanley í gegnum hið myrka meginland Afríku". Á frummálinu hét syrpan, sem taldi 29 myndir, Stanley in Africa og var gefin út af York & Son í Lundúnum (syrpan er að hluta til varðveitt í dag sjá hér). Þorlákur flutti einnig skýringafyrirlestur um Henry Stanley og sömuleiðis lét hann yrkja og sérpenta kvæði um hetjudáð kappans, sem jafnan var sungið þegar myndirnar voru sýndar. Drápan var einnig skrautritað og sendi Guðbrandur hana til Stanleys sem þakkaði honum með því að senda af sér áritaða ljósmynd: Drápan hljóðar svo:

Stanley var aðalhetjan skuggafólksins í Reykjavík árið 1890. Svona sigli hann gegnum tjaldið inn í huga fólks á Hótel Íslandi í umboði Þorláks Ó. Johnson. Kannski hefur Þorlákur einnig boðið upp á Livingstone, get ég gert mér í hugarlund. Hér er mynd af seríu með honum. Svona gætu myndir Þorláks hafa litið út, þegar þær bárust frá Englandi.

Skemmtanir fyrir fólkið

1891 Víða var farið í þessum sýningum Þorláks. Í auglýsingu í Ísafold fyrir sýningar Þorláks árið 1891 má lesa:  

„Skemmtanir fyrir fólkið":..Vjer höfum farið í kring um hnöttinn . . . Vjer höfum komið og sjeð orustur og vígvelli í egipzka stríðinu . . . ferðast víðsvegar um vort söguríka og kæra föðurland . . . Og nú, kæru landar, opna jeg fyrir yður enn nýja veröld, með nýjum myndum..." Skugginn í speglinum Kenn mér.

Tilgangur Þorláks með myndasýningunum sínum var að skemmta og fræða, enda var það hugsunin á bak við framleiðslu þeirra á Bretlandseyjum. Þorlákur lýsti þessu einni í annarri auglýsingu þann 2. desember 1891:

"Víða um hinn menntaða heim er nú farið að sýna (eins og ég geri) myndir af borgum, löndum, listaverkum, merkum mönnum, dýrum o.fl. Er slíkt nú að fara mjöð í vöxt, einkum á Englandi, Frakklandi og í Ameríku. Í flestum landfræðifélögum og öðrum menntafélögum til fróðleiks og skemmtunar, þar sem iðulega eru haldnir fyrirlestrar um alls konar fróðleik. Eru slíkar fyrirlestrar um alls kyns fróðleik. Eru slíki fyrirlestrar skýrðir með skuggamyndum, er hlýtur að gera efnið bæði fróðlegra, skemmtilegra og minnisstæðara í hugum manna. Fæstir af oss hafa ráð á að ferðast um heiminn og sjá alla þess undrahluti, en flestir hafa ráð á að afla sér slíks fróðleiks fyrir fáeina aura með því að sækja slíkar myndasýningar. Ég hef nú um nokkur undanfarin ár flutt landa mína, er sótt hafa slíkar sýningar, víðs vegar ... ... Hver getur neitað því, að í þessu sé talsverður fróðleikur og það svo ódýr, að flestir geti veitt sér hann; að verja fáeinum stundum á hinum löngu vetrarkvöldum til slíks ferðalags borgar sig vel fyrir hvern þann, sem kann að meta þetta rétt. Og nú, kæru landar, opna ég fyrir yður enn nýja veröld með nýjum myndum, sem koma með Lauru og sem ég sýni í stóra salnum á Hótel Ísland. Föstud. og laugard. 4. og 5. des. kl 81/2.

Fyrst

Keisaradæmið Kína og Kínverjar, [21 mynd víðs vegar úr Kína og úr Þjóðlífi Kínverja.] Hinn frægi hershöfðingi, Gordon, ævi hans og lífsstarf. [12 myndir og þær víða að, þar sem Gordon hefur verið.] Enn fremur í undirbúningi nýjar myndir frá London og hin skemmtilega ferð frá London til Rómarborgar og ferðir til Egyptalands í gegnum Súesskurðinn til Kaíró. Hver sýning endar með tveimur myndum af Ölfusárbrúnni.

Gordon allur. Þetta þótti Reykvíkingum örugglega merkilegt að sjá. Nokkrar myndir eru enn varðveittar úr álíka syrpu frá York & Son(sjá hér)

Nokkru áður eða 18. nóvember 1890 má lesa auglýsingu frá Þorláki:

Stór myndasýning af Íslandi. Hið stærsta myndasafn, sem nokkurn tíma hefur verið sýnt af landinu ... er ég með miklum kostnaði hef látið búa til - alls um 80 myndir."

Jólamyndir smáfólksins

Fyrir Jólin 1889 sýndi Þorlákur margar nýjar syrpur ætlaðar börnum eða smáfólkinu, eins og Þorlákur kallaði börn. Syrpurnar báru titla eins og Þrándur fer að veiða Björninn og þeirra hlægilegu aðfarir, Sólmundur gamli og Sesselja kelling hans að næturþeli að reyna að ná músinni sem hélt fyrir þeim vöku, Rakarinn og hundurinn hans Snati; Gvendur Ferðalangur, Hreiðrið hans Krumma og Tannpína. Þetta voru allt þýskar syrpur framleiddar af Wilhelm Busch.

Nú getur Fornleifur og þær barnalegu sálir sem lesa fræði hans séð það sem krakkar í Reykjavík horfðu á í Hótel Íslandi árið 1889. Upphaflega báru þessar syrpur þýska titla ein og Die wunderbare Bärenjagd, Die Maus, Der gewandte, kunstreiche Barbier und sein kluger Hund, Rabennest, (eða Raben-Nest) Der hohle Zahn

Það hefur nú verið eftir krökkunum í Reykjavík að hafa gaman að því að sjá rakara skera nefið af viðskiptavini sínu, og það rétt fyrir jólin.

Um Jólin 1898 sýndi Þorlákur einnig börnunum það sem hann kallaði "hreyfanlega mynd" Ekki voru það kvikmyndir eins og við þekkjum þær síðar, heldur skuggamyndir með ýmsum búnaði á myndinni eða við útskiptingu á líkum myndu, þannig að út leit fyrir að hreyfing væri á myndinni. Hann sýndi hreyfanlega mynd sem hann kallaði Grímuball barnanna í Mansion House í London og Björgunarbátinn.

Þorlákur hætti sýningum sínum 1892. Heilsu hans fór hrakandi um það leyti og var þessi glaði maður að mestu óvinnufær vegna einhvers konar þunglyndis til dauðadags árið 1917.

Þær myndaskyggnur sem Fornleifur festi nýlega kaup á á Cornwall, sem eru úr tveimur syrpum eru að öllum líkindum sams konar (ef ekki sömu) myndir frá Íslandi og Þorlákur Ó. Johnson var að sýna Reykvíkingum á 9. áratug 19. aldar. Myndasyrpur með ljósmyndum frá Íslandi voru seldar af minnsta kosti tveimur fyrirtækjum á Bretlandseyjum á 9. og 10. áratug 19. aldar. Í næstu færslum verður saga skyggnanna sögð, mynd fyrir mynd. Því miður hafa ekki allar þeirra fundist enn. En hugsast getur að allar myndirnar frá Íslandssyrpunum komi einhvern daginn í leitirnar. Hægt er að biðja, vona og jafnvel leita.

Er nema von að Beinólfur á Þjófminjasafninu gleðjist? Við segjum ekki meira - að sinni. 3. hluti kemur þegar hann er lagstur í gröfina.

Höfundur og sýningarstjóri: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (og Fornleifur)

 

3. kafli

 

Sigga gamla tekur nú óðslega í nefið af einskærri gleði, því hér skal brátt hafin sýning á skuggamyndum frá Íslandi, sem framleiddar voru á seinni hluta 19. aldar á Bretlandseyjum. Síðast svo vitað sé voru myndirnar sýndar í Reykjavík af Þorláki Ó. Johnson á 19. öld. - Er nema von að Sigríður sé hamingjusöm?

Ritstjóri Fornleifs fann nýlega og keypti gamlar myndir af innfæddu eFlóamanni búsettum á Cornwall á Bretlandseyjum. eFlóinn (eBay) getur oft geymt áhugaverða gripi, þótt langt sé á milli dýrgripanna.

Skuggamyndirnar með íslensku efni, sem verður lýst hér á næstu dögum - og tveim þeirra þegar í þessum kafla (sjá neðar)- fundust fyrir algjöra tilviljun er höfundurinn var að leita að öðru efni með hjálp Google. Það er Fornleifi mikil ánægja að sýna fróðleiksfúsu fólki þessar merku skuggamyndir.

Þær glerskyggnur með Íslandsmyndum sem Þorlákur Ó. Johnson og Sigfús Eymundsson sýndu Reykvíkingum (sjá 2. hluta greinasafnsins um Ísland í töfralampanum), voru ugglaust fyrst og fremst framleiddar á Englandi. Við vitum að þangað sótti Þorlákur myndir sínar og væntanlega hafa hann og Sigfús, sem sýndi skuggamyndir með Johnson um tíma, verið milligöngumenn um að bresk fyrirtæki framleiddu myndaröðina England to Iceland sem í sölulistum var einnig kölluð From England to Iceland.

Hverjir tóku myndirnar ?

     Nokkrar myndanna hefur Sigfús Eymundsson sannanlega tekið, því við þekkjum þær úr ágætu safni með pappírsljósmyndum Sigfúsar sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands.

Aðrar myndanna í syrpunni England to Iceland hafa aftur á móti án nokkurs vafa verið teknar af efnamönnunum og veiðifélögunum Maitland James Burnett (1844-1918) og Walter H. Tevelyan (1840-1884) sem komu til að stunda stangaveiðar og til að ljósmynda landið á árunum 1882-84. Eftir veikindi og dauða Trevelyans árið 1884, kom Burnett einn til Íslands næstu árin, eða fram til ársins 1888. Báðir tóku þeir ljósmyndir á Íslandi að því er talið er.

Sigfús Eymundsson, bóksali, útgefandi og myndasmiður. Sigfús rak fyrstu ljósmyndastofu Íslands frá árinu 1867.

Frank Ponzi gerði ferðum Burnetts og Trevelyans góð skil í bókinni Ísland fyrir aldamót (1995) og byggir hana á myndum og dagbókarbrotum sem hann fann og keypti á Bretlandseyjum.

Ponzi rakst hins vegar aldrei á skuggamyndir, þar sem notast hafði verið við sumar ljósmyndir Burnetts og Trevelyans. Sumar myndanna í syrpunni England to Iceland eru því skiljanlega ekki með í bók Ponzis og greinilegt er að Burnett og Trevelyan hafa í einhverjum tilvikum tekið fleiri en eina mynd á hverjum stað sem þeir heimsóttu. Vikið skal að því síðar. Einnig grunar mig, að Sigfús Eymundsson hafi verið þeim félögum innan handar við ljósmyndun.

Syrpan England to Iceland

     Myndasyrpa með titlinum England to Iceland var seld af tveimur fyrirtækjum á Englandi í lok 19. aldar. Annars vegar, og til að byrja með, af Riley Brothers í Bradford í Yorkshire á England en einnig frá og með ca. 1890 af Lundúnafyritækinu E.G. Woods (sjá síðar). Í sölulistum E.G. Woods var syrpan kölluð A visit to Iceland.

Þessar syrpur með myndum frá Ísland virðast mjög sjaldgæfar, því áður en Fornleifur fann fáeinar þeirra hjá forngripasalanum á Cornwall, voru engar myndir úr syrpunni lengur þekktar nema af lýsingum í sölulista Riley bræðra og E.G. Woods sem Lucerna, vefsvæði fyrir rannsóknir á Laterna Magica hefur birt. Að auki keypti ég tvær myndir úr enn annarri syrpu sem ber nafn Sigfús Eymundarsonar [sic], en þannig ritaði Sigfús oft nafn sitt á fyrri hluta ljósmyndaraferils síns.

Skyggnumyndirnar, sem nú eru komnar í leitirnar úr syrpunni England to Iceland/From England to Iceland, eru aðeins 12 að tölu og eru þær bæði framleiddar af Riley Bræðrum og E.G. Woods og því ekki allar framleiddar á sama tíma þó svo að þær hafi verið teknar á sama tíma og af sömu ljósmyndurunum. Hins vegar passa númer myndanna sem límd voru á glerplöturnar við efni myndanna eins og því var lýst í fyrstu auglýsingum Riley bræðra fyrir syrpuna frá Íslandi.

Syrpan er því langt frá því öll fundin/varðveitt. Upplýst er í fyrstu auglýsingum að í syrpu Riley Brothers, sem upphaflega var búin til á tímabilinu 1882-85, en líklegast árið 1883, hafi verið 48 myndir.

Af þeim glerskyggnum sem nú eru komnar í leitirnar eru flestar merktar með tölu og merki framleiðanda, og koma þær upplýsingar heim og saman við sölulista Riley bræðra sem er varðveittur frá 1887. Lýsingar á skuggamyndunum 48 í lista Riley bræðra passa við efni myndanna sem fundust nýlega á Cornwall, einnig þeirra sem framleiddar voru af E.G. Wood. Hugsanlegt er, að þegar Riley bræður hafa snúið sér að kvikmyndagerð eftir 1890 hafi þeir selt réttinn af Íslandssyrpunni, sem og mörgum öðrum skuggamyndum til annarra fyrirtækja í þeim iðnaði.

Sölulistum með upplýsingar um Laterna Magica skuggamyndir hefur verið safnað skipulega af rannsóknarteymi við nokkra háskóla í Evrópu, á Bretlandseyjum, Hollandi og Þýskalandi, sem hefur miðstöð við háskólann í Trier í Þýskalandi. Þar miðla menni vel af þekkingu sinni á vefsíðunni LUCERNA – the Magic Lantern Web Resource.

Fræðimenn á þessu sviði sem vinna saman að LUCERNA hafa skráð u milljón skyggnur og upplýsingar um þær.  Einn þeirra, Dr. Richard Crangle í Exeter, hefur verið hjálplegur höfundi þessarar greinar með upplýsingar sem leiddu til þessara skrifa.

Riley Brothers

    Reiley Brothes var fyrirtæki, sem í byrjun einbeitti sér að gerð skuggamynda, sölu þeirra og leigu, sem og sölu og leigu á sýningartækjum fyrir skuggamyndir. Fyrirtækið var stofnað árið 1884 í Bradford í Yorkshire eftir að ullarkaupmaðurinn Joseph Riley (1838-1926) hafði heillast af Laterna Magica sýningum. Riley hafði ungur aðhyllst meþódisma og með hjálp menntunarstefnu þeirra komist til metorða og í álnir.

Árið 1883 keypti Joseph Reiley (hér til vinstri á unga aldri) tæki og myndir handa tveimur sonum sínum Herbert og Willie Riley. Feðgarnir hófu fljótlega sýningar á myndum með trúarlegum og fræðilegum fyrirlestrum til að safna fé fyrir munaðarleysingjaheimili og samtökin Action for Children, sem er starfandi enn þann dag í dag.

Joseph sá verslunartækifæri í töfralampanum og stofnaði ásamt bróður sínum, Sam, fyrirtæki sem framleiddi skyggnur og sýningartæki. Fyrirtækið blómstraði og varð á fáeinum árum stærsta fyrirtæki á þessu sviði í heiminum. Fyrirtækið var rekið af bræðrunum Herbert og Willie undir yfirumsjón Josephs, en síðar árið 1894 hófu aðrir synir Josephs, Arnold og Bernard, einnig störf í fyrirtækinu. Árið 1894 stofnaði Herbert Riley útibú í New York og stjórnaði rekstri þar til dauðadags árið 1891.

Willie Riley, sem einnig var liðtækur rithöfundur, hélt aftur á móti til Parísar og komst þar í kynni við kvikmyndavél Lumiers. Fengu Riley bræður einkarétt á sölu Keneptoscopi-tækni Cecil Wrays árið 1896. Þetta voru tvenns konar tæki sem hægt var að sýna kvikmyndir með með því að setja aukabúnað á vel útbúna gaslýsta töfralampa þessa tíma. Riley bræður voru þannig einnig forgangsmenn í kvikmyndaheiminum og árið 1897 hófu Riley Brothers sölu á kvikmyndaupptökuvél og framleiðslu á 75 feta filmum. Allt fékk þó enda, því samkeppnin í kvikmyndageiranum í Bandaríkjunum var hörð. Fyrirtækið Riley Brothers hélt þó velli á Bretlandseyjum fram að síðara heimsstríði, þó í mýflugumynd undir lokin (sjá meira hér). 

Hið góða skip Camoens

Mynd nr. 3. Leith Harbour - England to Iceland. Riley Brothers. (Stærð allra skyggnanna er 8,2 x 8,2 sm).

   Allt hófst þetta með skyggnumyndunum og meðal hundruða syrpa sem Riley Brothers framleiddu var syrpan með myndum frá Íslandi: (From) England to Iceland. Innihald hennar var sem áður segir 48 myndir, og er vitað frá auglýsingum fyrirtækisins hvað þær sýndu. Margar þeirra, eða 14, sýndu ýmsa staði á Skotlandi.

Aðeins ein myndanna 14 frá Skotlandi í syrpunni (From) England to Iceland var hins vegar á meðal myndanna sem nýlega fundust hjá eFlóamanninum á Cornwall. Það er mynd nr. 3 í syrpunni, sem er líklegt að Burnett eða Trevelyan hafi tekið í ferðum sínum. Sýnir hún skip á höfninni í Leith og ber heitið Leith Harbour. Leith er hafnarborg Edinborgar á Skotlandi og fyrsta borgin sem ritstjóri Fornleifs leit augum í Evrópu í fyrstu utanlandsferð sinni árið 1970.

Skuggamynd númer 3 sýnir þó ekki skip það sem Burnett og Trevelyan sigldu jafnan á til Íslands. Það hét Camoens. Þegar Camoens sigldi ekki með farþega, m.a. fjölda Vesturfara, flutti skipið hross frá Íslandi í kola- og tinnámur á Bretlandseyjum, þar sem blessaðir hestarnir enduðu ævi sína á hræðilegan hátt. Hægt er að lesa ítarlega um voluð hrossin og þessa merku, bresku ferðalanga í fallegri bók Frank Ponzis, Ísland fyrir aldamót (1995), sem er þó að verða illfáanleg. Óskandi væri að hún kæmi út aftur.

Mynd nr. 39. Camoens in Ice -- Akureyri [eða öllu heldur í Trékyllisvík]. Riley Brothers.

Ein af síðustu myndunum í syrpunni England to Iceland var kölluð Camoens in Ice -- Akureyri. Hún var meðal myndanna sem Fornleifur fékk frá Cornwall fyrr á þessu ári og er tölusett sem nr. 39.

Það má þó teljast næsta öruggt að myndin sé ekki frá Akureyri eða Eyjafirði. Spurningin um fjörðinn sem myndin er tekin á var borin undir lesendur Fornleifs í gær. Haukur Jóhannesson jarðfræðingur, sem er manna fróðastur um Strandir, áleit til að byrja með  að myndin væri tekin á Ingólfsfirði (sjá hér). Hann hafði þó samband við Guðmund Jónsson fyrrverandi hreppstjóra í Munaðarnesi, sem þekkir einnig vel til á þessum slóðum, sérstaklega frá sjó, þó hann sé nú fluttur á Grundarfjörð. Guðmundur, taldi víst að myndin væri tekin í Trékyllisvík og tekur Haukur Jóhannesson heils hugar undir það. Haukur ritaði mér eftir að þessi grein hafði birst: "Ég er búinn að bera myndina undir Guðmund á Munaðarnesi. Hann segir að myndin sé tekin á Trékyllisvík og það er rétt þegar betur er að gáð. Skipið hefur verið undir bökkunum innan við Krossnes og það sést yfir Melavíkina og upp á Eyrarháls. Haugsfjall er á sínum stað og Eyrarfjall en hægra megin sést í Urðanesið undan Urðartindi milli Melavíkur og Norðurfjarðar.    Þetta er alveg örugg greining."

Fornleifur tekur einnig undir þetta og þakkar hér með Hauki og Guðmundi fyrir alla hjálpina í leit að hinu sanna um myndina af Camoens. Camoens var þarna í ísnum í Trékyllisvík og ekki á Akureyri eins og kaupendur myndanna fengu að vita árið 1887. Líklega er þessi mynd tekin á sama tíma og þessi mynd á pappír sem ég veit ekki hver tók, en líkast til voru það Burnett eða Trevelyan:

 

 

Fornleifur heldur áfram sýningum á Íslandsmyndum sínum innan skamms, en óskar lesendum sínum góðrar nætur, þegar þeir hafa loks komist í gegnum þennan hluta Íslandskynningarinnar frá 19. öld.

 

4. kafli

Unga konan á myndinni hér fyrir ofan var rangleg talin norsk þar til fyrir skemmstu. Hún, eða öllu réttara myndin af henni, var til sölu sem hvert annað aflóga rusl á eBay, og hún var í söluefni dæmd til að vera Norsari, eða þar til Fornleifur fann hana og gerði henni hærra undir höfði.

Nú er sömuleiðis komið í ljós, að myndin er mjög sjaldgæf. Hún er ekki til í söfnum og þangað til að þetta eintak fannst var myndin af þessari hárfögru kona aðeins nefnd í sölulistum fyrir glerskyggnur með myndum frá Íslandi frá 19. öld.

Ekki er hægt að búast við að fáfróðir Bretar viti hvaðan háeðalborin íslensk kona kemur, þegar hún er nefnd til sögunnar sem "Woman wearing Hufa". Það stendur svart á hvítu á mjóum límmiða á kantinum á skyggnumyndinni. Það var einmitt titill skuggamyndar nr. 13 í syrpunni England to Iceland sem upphaflega kom út hjá Riley bræðrum í Bradford um miðbik 9. áratugar 19. aldar.

Fyrir utan húfuna góðu, ber búningur hennar og skreyti öll einkenni íslensk upphlutar. Hún, blessunin búlduleit, er á sauðskinnsskóm þar sem hún rakar á fullu á ljósmyndastofu í Reykjavík. Greinilegt er að þetta var hefðarpía úr bænum, því svona héldu ekta sveitakonur ekki á hrífu, þó svo að rakstur hafi ávallt tengst rómantík og lír. Væntanlega hafa útlendingar sem horfðu hugfangnir á syrpuna England to Iceland haldið að íslenskar konur trítluðu út á tún eða út í mýri í sparifötunum. Af þessu má einnig sjá að landkynningarstarfssemi hefur í árdaga sem síðar verið eintóm lygi og glansmyndagerð, eins og svo oft síðar. Fyrst komu vitaskuld Landnáma og Íslendingabók.

Þetta eintak af syrpunni England to Iceland af nr. 13. "Woman wearing Hufa" var selt af E.G. Wood í Lundúnum, sem á einhverju stigi keypti réttinn til að selja Íslandsskuggamyndir Riley Bræðra og kallaði hana A travel to Iceland. Eins og hægt er að lesa á miðanum í efra vinstra horninu var E.G. Wood til húsa á 1 & 2 Queen Street i Cheapside í London. Heimilisfangið gefur til kynna hvenær myndin hafi verið framleidd. Þetta var heimilisfangs E.G. Wood árin 1898-1900. Myndatakan, sem eignuð verður Sigfúsi Eymundssyni fór hins vegar fram í byrjun 9. áratugar 19. aldar og jafnvel fyrr.

Garðahúfa einnig kölluð Kjólhúfa

Húfan sem konan ber, er heldur ekki hvaða húfa sem er. Þessi húfa kallast Garðahúfa en einnig kjólhúfa og eru nokkrar þeirra til á Þjóðminjasafni. Ein þeirra er nauðalík húfunni sem unga konan á myndinni er með. Þetta vissi Fornleifur ekki fyrr en nýlega, því greinilega hefur Garðahúfunni/kjólhúfunni ekki verið gert hátt undir höfði í yfirreið um sögu íslenskra Þjóðbúninga. Þetta höfuðfat íslenskra kvenna á 19. öld hefur heldur ekki ekki hlotið náð hjá hávirðulegri þjóðbúninganefnd, en formaður nefndarinnar Lilja Árnadóttir safnvörður á Þjóðminjasafni Íslands upplýsti Fornleif að garðahúfur og kjólhúfubúningur séu ekki "löglegur" þjóðbúningur.

Er eitthvað samsæri í gangi gegn þessu höfuðfati? Hér með stofnar Fornleifur vinafélag Garðahúfunnar/kjólhúfunnar í von um að þetta séríslenska höfuðfat, sem notað var á 19. öld, og hugsanlega fyrr, verði gert hærra undir höfði.

Ein af nokkrum Garðahúfum/kjólhúfum á Þjóðminjasafni Íslands. Hún var skráð og varðveitt í Nordiska Museet i Stokkhólmi og hefur safnnúmerið NMs-38809/2008-5-130, en er nú (síðan 2008) í varanlegri varðveislu Þjóðminjasafns. Húfunni er lýst sem: "Kvenhúfa (kjólhúfa). Efni svart flujel. Gullvírsborði, 1,7 að br., efst og marglitur, rósofinn silkiborði næst, br. 2 cm. Tvöfaldur kross af þeim á kolli: (hér er teikning). Á jöðrum efst eru bryddingar, með rauðu silki innst og svörtu flujeli ytri: Baldýruð stjarna eða 5 blaða blóm er á hliðum efst. Silkiskúfar, grænir og rauðir að aptan og framan efst. L. 27, samanl., h. 16 í miðju, 9 við enda, br. um miðju 17,5 cm. Gefin af R.A. Fóðruð með hvítum striga." Þó það komi ekki fram í skráningu, held ég að þetta sé lýsing Matthíasar Þórðarsonar sem skráði íslenska gripi í Nordiska Museet.

Uppruni Garðahúfunnar/kjólhúfunnar eða "Tyrknesku húfunnar"

Uppruni Garðahúfunnar er einnig mjög á huldu. Í grein sem Daniel Bruun skrifaði í Eimreiðina árið 1905, er þetta upplýst um Garðahúfuna, og þar birtist einnig brot af sömu myndinni og notuð var í skuggamyndina hér að ofan: 

Sérstök tegund var »garðahúfan« eða »tyrkneska húfan« (22. og 23. mynd), sem óefað er mjög gömul á Íslandi. Hún minnir á fald þeirrar konu, er stendur framar á 1. mynd; en sú mynd er frá lokum 16. aldar. Jafnvel brúðir hafa borið slíkar húfur fram að 1868. Yfirleitt virðist smekk kvenna að hafa verið varið á þann hátt: Jafnhliða eftirsókninni eftir háa faldinum var og eftirsókn eftir fallega skreyttum húfum.

Hvaðan heitið tyrkneska húfan kemur, skrifar Daniel Bruun ekkert um.

Ein af garðahúfum þeim sem Daniel Bruun birtir myndir af í grein sinni í Eimreiðinni árið 1904.

Garðahúfunni/kjólhúfunni hefur svo um munar verið rutt út af síðum sögunnar. Getur hugsast að þessi húfa sé síðbúinn ættingi falda sem voru margs konar á Íslandi frá því á miðöldum? (Sjá hér). Mest af öllu líkist þessi húfa höfuðfati karla í Serbíu, sem kallast sajkaca. Sá hattur varð síðar betur þekktur í annarri gerð sem Titovka, og var slík húfa notuð af flokksmönnum Josip Broz Titos sem börðust vasklega gegn nasistum. Vitaskuld eru engin tengsl þarna á milli frekar en við svarta kjólhúfu Dorritar Moussaieff sem hún bar þegar hún heimsótti fyrrverandi páfa ásamt eiginmanni sínum (sjá hér).

Eins er víst að konan á myndinni er hálfgerð huldukona, og þæði Fornleifur allar upplýsingar um hana (þó ekki símanúmer hennar). Er hún formóðir einhvers í hinum gríðarstóra lesendaskara Fornleifs, þá hafi þeir vinsamlegast þegar samband við Fornleif, einn í einu. Fornleifur leyfir sér þó að detta í hug, að konan sé engin önnur en hin ævintýralega Sigríður E. Magnússon, kona Eiríks Magnússonar bókavarðar í Cambridge (sjá hér). Fornleif grunar að neðanstæð mynd Sigfúsar af konu í peysufötum með gítar sýni sömu konu og þá sem ber garðahúfuna á skuggamyndinni. Þá er nú ekki langt í að maður láti sér detta í hug að húfan hafi verið ein af mörgum hönnunarverkum hinnar litríku Siggu. Ekkert skal þó fullyrt, því svipaðar húfur þekkjast úr Flatey, Vopnafirði, Reykjavík og frá. Kannski var þetta höfuðfat algengara en við höldum.

Sigríður E. Magnússon á yngri árum? og á eldri árum.

Garðahúfan/Kjólhúfan er frægari en menn halda

Þó að æðstaráð þjóðbúninganefndar hafi stungið 5 tommu nálum í allar óskir um að garðahúfan/kjólhúfan sé löglegur hluti íslensks þjóðbúnings, þá var kjólhúfan nokkuð þekkt í þeim hluta Evrópu þar sem menn keyptu og notuðu súpukraft í matargerð sína. Súpukraftfyrirtækið Liebig hafði það fyrir sið að setja fræðsluefni á lítil spjöld í pakka eða við dósir með súpukrafti. Oft voru þetta litríkar myndasyrpur um lönd og þjóðir. Þýskur, sjálfmenntaður efnafræðingur Justus Freiherr von Liebig (1803-1873), hóf um miðja 19. öld að framleiða þurrkaðan kjötkraft með alls kyns "bætiefnum" til að bæta heilsu vina sinna sem hríðdrápust úr kóleru og alls kyns magakvillum (efnaeitrunum og geislun).

Fullvinnsla á dýrahræjum fyrir súpukraft var fljótlega flutt til Uruguay og síðar til Argentínu, þar sem þýskir innflytjendur og nautgripahjarðir þeirra eyddu landgæðum með ofbeit svo Evrópubúar gætu fengið ódýrt, þurrkað kjötsoð. En þrátt fyrir meira eða minna ómeðvitaða landeyðingu var fyrirtæki Liebigs Fríherra í mun um að fræða fólkið sem keypti kraftinn í teningum (sem einnig gengu undir heitinu OXO) eða sem duft í dós. Þetta var því miklu menningarlegri kraftmiðstöð en t.d. Maggi og Knorr sem sérhvert mannsbarn á Íslandi þekkir og sem aldrei hefur nokkuð barn frætt. Frá og með 1875 og fram á 8. áratug 20. aldar sendi fyrirtækið Liebig/OXO frá sér um 11500 myndir á 15 tungumálum.

Tvær seríur með myndum með íslensku efni voru settar í pakka með kjötkrafti frá Liebig (sjá meira um þær síðar) og í einni þeirra var mynd sem grafin hafði verið eftir myndinni af konunni með kjólhúfuna sem upphaflega seld var í sem skuggamynd hjá Riley Brothers og E.G. Woods. Konan með hrífuna og Garðahúfuna var því með þekktari íslenskum konum áður en Björk sönglaði sig til frægðar og Vigdís varð forseti - og aldrei hafa þær stöllur sett svo mikið sem tána í súputeningapakka. Liebig syrpan með sex myndum sem Kjól-/Garðahúfu-konan birtist í kallaðist á þýsku Liebig Bilder Serie 846 "Island, das Land der Edda" og var fyrst gefin út árið 1911-1912. 

Manni leyfist líklega að spyrja: Hvers á þessi fræga garðahúfaeiginlega að gjalda, þá er hún ekki má teljast til búnaðs íslenskra þjóðbúninga?

Fáni Dana, Rødgrød med fløde, var enn notaður á Íslandi þegar Garðahúfan var upp á sitt besta, en ekki er hún ættuð úr Danaveldi.

Höfundur myndarinnar og aldur

Myndasmiðurinn sem tók myndina af konunni með Garðahúfun var vafalaust Sigfús Eymundsson. Það er auðséð á handmálaða tjaldinu á bak við hana sem einnig  sést á nokkrum pappírskópíum eftir Sigfús sem varðveittar eru á Þjóðminjasafni Ísland, sem sjá má á Sarpi. (sjá t.d. hér, hér, hér, hér og hér). Sá möguleiki er einnig fyrir hendi, að einhverjir hafi fengið stúdíó Sigfúss Eymundarsonar að láni, en þá mynd nafns síns notaðist hann lengi á ljósmyndir sínar.  Það verður ekki útilokað hér að aðrir hafi fengið að nota stúdíótjöld Sigfúsar - eða jafnvel að Sigfús hafi tekið myndir fyrir Burnett og Trevelyan (sjá 3. hluta).

Myndin hefur að öllum líkindum verið tekin í byrjun 9. áratug 19. aldar um 1881-83. Myndin er skömmu síðar nefnd í sölulistum Riley Bræðra og síðar í lista E.G. Woods.  

Undirskriftasöfnun til stuðnings Garðahúfunni/Kjólhúfunni

Þeir sem vilja hefja Garðahúfuna aftur til vegs og virðingar, líkt og þegar hún var stjarna á kjötkraftsmyndum, mega vinsamlegast setja nafn sitt hér í athugasemdirnar. Konur og menn og aðrir sem vilja sauma sér slíkar húfur geta ugglaust fengið frekari upplýsingar á Þjóðminjasafni Íslands. Skammt er í Gleðigöngur og hvað er meira tilvalið fyrir menn sem ganga í kjól en kjólhúfa. Skúfhúfan, skotthúfan, spaðafaldurinn, sér í lagi krókfaldurinn, skildahúfan, skarðhúfan og skautið ættu að fara að vara sig. Konur eru fyrir löngu farnar að að kasta skúfhúfunni. Það er orðinn löglegur réttur heimavinnandi karla að ganga með þessa hatta, líkt og fyrrverandi borgarstjóri Reykjavíkurþorps sýndi okkur, en slík apparöt eru nú ef til vill einum of nýmóðins fyrir Fornleif. Setjum því brúna punktinn hér.

Auglýsing árið 1919 í Þjóðólfi. Aldrei tapaði neinn Garðahúfu.

Upplýsingar um garðahúfur/kjólhúfur á Þjóðminjasafni Íslands:

Þjms. 279  ; Kölluð garðahúfa
Þjms. 2052 ; Garðahúfa frá Hofi í Vopnafirði.
Þjms. 2457 ; Garðahúfa frá Reykjavík.
Þjms. 4509 ; Garðahúfa frá Reykhólum í Reykhólasveit.
Þjms. 4642 ; Skráð sem kjólhúfa. Frá Heydalsseli í Strandasýslu.
Þjms. 9206 ; Garðahúfa úr Flatey á Breiðafirði. (Sjá mynd hér fyrir neðan).

Og loks sú sem var meðal gripanna sem komu frá Nordiska Museet 2008.
2008-5-130; Skráð sem kjólahúfa. Sjá mynd ofar

Þakkir fær Lilja Árnadóttir fyrir að veita upplýsingar um garðahúfur Þjóðminjasafns. Húfurnar hafa því miður ekki allar verið ljósmyndaðar enn, og þess vegna er ekki hægt að sýna þær hér.

 

5. kafli

Fornbíó Fornleifs hamrar járnið meðan það er heitt, en til þess þarf kol. Kolagrafir fornar eru ugglaust margar þar sem myndin hér fyrir ofan var tekin.

Hér birtist nefnilega 19. skuggamynd Riley Bræðra úr syrpunni England to Iceland. Hún ber heitið Guides and Ponies. Glerskyggnan ber merki Riley Bræðra efst i vinstra horni. Enginn getur því verið í vafa um ágæti og gæði þessarar myndar, svo ekki sé talað um landið fagra sem hún sýnir. Þar sem birki og reyniskógum var eytt með glórulausri ofbeit þegar fólk var ekki að að farast úr hor og sauðféð úr gaddi.

Myndin er tekin af meistara Sigfúsi Eymundssyni, nema að hann hafi framkallað hana fyrir aðra. Að minnsta kosti er sama myndin og á skuggamynd Riley Bræðra varðveitt á þurrnegatífu í Þjóðminjasafni Íslands (sjá neðar) og er tileinkuð Sigfúsi (sjá sömuleiðis hér og hér). Sú ljósmynd kom hins vegar úr safni Péturs Brynjólfssonar ljósmyndara, sem var barnungur þegar myndin var tekin, en það hefur verið um 1882-83.

Í Grafningi eða nærri Laugavatni?

Á myndinni má sjá fjóra karla, leiðsögumennina (Guides), sem bendir einhvern megin til þess að útlendingar gæti hafa verið með í för. Myndin sýnir einnig fjögur hross. Áð er við stórt og gamalt reynitré. Þjóðminjasafnið upplýsir að myndin sé tekin í Grafningi og að maður sjái líka á í bakgrunninum niðri á flatlendinu. Mér sýnist hins vegar að þetta séu aðeins voldugri vötn en á, og ímyndaði mér, áður en ég sá dóm Þjóðminjasafns fyrir þeirra mynd, að hún væri tekin nærri Laugavatni. Ef einhverjir geta skorið úr um það væru upplýsingar vel þegnar. Er myndin úr Grafningi eða úr nágrenni Laugavatns.

Reynirinn "í Grafningi" hélt líklegast áfram að vaxa og dafna, því í byrjun 20. aldar var tekin mynd reyni einum miklum (sjá hér). Myndina tók Magnús Ólafsson og á bakhlið hennar er ritað: 10 álna hátt Reyniviðartré í Grafningi. Ætli það pár sé nú ekki frekast ástæðan fyrir því að myndin af reyninum hér ofar í "brekkunni" er tileinkuð er Sigfúsi Eymundssyni og sögð úr Grafningi? En er þetta nú í raun og veru sama tréð og á myndunum tveimur hér ofar?  Hvar er þá fjallið í bakrunninum sem er á steríómynd Magnúsar Ólafsson, sem var tekin á tímabilinu 1905-1920?

Spurningar vakna alltaf í Fornbíói Fornleifs. Maðurinn með tyrknesku húfuna (Sjá nánar um tyrkneska húfur á Íslandi í 4. hluta greinasafnsins um myndir úr syrpunni England to Iceland) virðist að dæma af flóttalegu augnaráðinu ekki vera með nein svör á reiðum hönum. Hvað með ykkur lesendur góðir? Þið eru nú flest nokkuð fróð um staðhætti.

Ég þakka ykkur svo enn og aftur fyrir komuna, en ef þið eruð með einhver læti í salnum, hagið ykkur eins og vitleysingar og hendið poppi eða pippi í sýningastjórann, þá hendir hann ykkur óhikað út. Bíóstjórar hafa mikil völd.

 

6. kafli

Fimm mismunandi ljósmyndir frá Þingvöllum og nágrenni þeirra voru upphaflega í skuggamyndasyrpunni England to Iceland, sem Fornleifur festi nýlega kaup á. Aðeins ein myndanna er þekkt og varðveitt í dag og ber hún númerið 24 og titilinn Parsonage and Church, eða prestsetur og kirkja. Myndin er af Þingvallabænum og kirkjunni og tekin úr suðri. Fólk stendur á tröppum bæjarins og á hlaðinu. Vikið skal að því síðar, en fyrst farið yfir byggingarsögu húsa Þingvöllum á 19. öld.

Litmynd frá 1882

Og nú er það heldur betur fínt. Fornleifur býður upp á skyggnumynd í lit. Myndin er vitaskuld handlituð, en segjast verður eins og er að litunin hefur heppnast mjög vel. Æfðar hendur og fínlegar hafa unnið þetta verk. Hinar myndirnar frá Þingvöllum í syrpunni voru með stafsetningu Bretanna, en þær hafa líklegar farið forgörðum:

20 Lake Þingvellavatn

21 Almanagga

22 Falls of Oxara

23 Plain of Thingvellir

Skuggamynd númer 24 var seld af E.G. Woods þegar fyrirtækið var til húsa á 74 Cheapside í Lundúnum. Samkvæmt rannsóknum LUCERNA-teymisins,sem áður hefur verið sagt frá, var fyrirtækið skráð á því heimilisfangi nokkuð lengi, eða á tímabilinu 1861-1898.

Myndin hefur nær örugglega verið keypt af Riley Brothers, sem upphaflega voru með hana í sinni syrpu um 1885-86. E.G. Wood hefur því framleitt sína mynd númer 24 eitthvað síðar en 1886. Eins og áður segir, kölluðu Riley Bræður syrpuna frá Íslandi England to Iceland, en E.G. Wood nefndi hana A travel to Iceland.

Nú vill svo til að sama ljósmyndin er til í þremur mismunandi svarthvítum pósitífum á Þjóðminjasafni Íslandi og er hún eignuð Sigfúsi Eymundssyni (sjá hér, hér og hér). 

Stereoskópi-mynd tekin af Sigfúsi Eymundsyni árið 1867.

Mynd Jóns Christján Stephánssonar af Þingvallabænum. Þó myndin sé örugglega tekin af Jóni Stephánssyni, eignar Þjóðminjasafnið nákvæmlega sömu mynd Sigfúsi Eymundssyni (sjá hér). Furðulegt, ekki satt? Það er nokkuð mikið af rugli, þegar kemur að "myndum" Eymundssonar á Þjóðminjasafninu.

Svo vel vill til, að nokkrar ljósmyndir eru til af prestsetrinu að Þingvöllum frá síðari hluta 19. aldar, sem sýna okkur byggingasögu bæjarins á aldar. Elstu myndirnar er í eigu Þjóðminjasafns eru frá því fyrir 1882. Elst þeirra er stereóskópí-mynd Sigfúsar Eymundssonar frá árinu 1867 (sjá frekar hér).

Þar sést kirkjan sem vígð var árið 1859. Fyrir þann tíma var lítil torfkirkja á staðnum og upplýsir Þjóðminjasafnið að það hafi stungna mynd ættaða úr enska dagblaðinu Mirror af þeirri kirkju, mynd sem Hjálmar R. Bárðarson gaf safninu, en sem Hjálmar keypti af föður Fornleifs, sem safnaði erle dum dagblöðum með efni frá Íslandi frá 17. 18. og 19. öld. Hins vegar er myndin ekki upprunalega úr Mirror heldur líklegast úr frönsku riti frá 1836 eftir X. Marmier, sem einnig var gefið út á hollensku í Leskabinet; Mengelwerk tot Gezellig Onderhoud voor Beschaafde Kringe í Amsterdam árið 1837. Langalangafi minn Izzäk hélt það rit, og hefur það verið í eigu Fornleifs frá barnæsku.

Þingvallakirkja 1836 eða fyrr.

Önnur ljósmyndanna var tekin 1871 af William Lord Watts.  þriðja ljósmyndin sem er eldri en 1882 var tekin af Jóni Christni Stephánssyni (en er einnig til í annarri kópíu og eignuð Sigfúsi Eymundssyni). 

Mynd William Lord Watts. Hún var tekin árið 1871 .

Breytingarnar á Þingvallabænum árið 1882

Sjáið svo hvað gerist: Á myndinni efst, sem að öllu líkindum tekin sumarið 1883 og sem einnig er til í þremur pappírskópíum á Þjóðminjasafni Íslands (sjá hér, hér og hér) -  má sjá að burstabærinn sem sést á myndum Sigfúsar Eymundssonar (1867), Jóns Stephánssonar og Watts (1875) var rifinn.

Árið 1882 byggði s. Jens (Ólafur Páll) Pálsson tvö ný hús. Eitt þerra, sem er litað rauðbrúnt á skuggamyndinni myndinni efst var 5x10 metrar að stærð. Aftan við nýju húsin voru torfbyggingar, eldhús og búr. Er sr. Jens afhenti séra Jóni Thorsteinsson staðinn árið 1888 og flutti á Álftanes, var Jens talinn eigandi hins nýja húss. Framkvæmdin hafði ekki verið samþykkt af yfirvöldum og þau ekki tekið þátt í kostnaði.

Mynd þessa tóku Burnett og Trevelyan þann 13. júlí árið 1883 (sjá þa meru bók: Frank Ponzi 1995: Ísland fyrir aldamót. Brennholt, bls. 109) Fornleif grunar að þeir Burnett og Trevelyan hafi einnig tekið myndina efst og setur það fram sem vinnutillögu. Síðar hér í syrpunni um elstu skuggamyndirnar frá Íslandi skal sýnt að Burnett og Trevelyan tóku stundum tvær myndir á sama staðnum.

Ofan á eitt húsa séra Jens var bætt við hæð árið 1906. Núverandi Þingvallabær var reistur á gamla bæjarstæðinu 1928, en sneru húsin í vestur. Til að byrja
með voru aðeins 3 burstir en tveimur nýjum var bætt við árið 1974.

Þessa mynd tók Sigfús Eymundsson af Þingvallabænum. Hér er búið að spónklæða kirkjuþakið og eitt af þeim húsum sem séra Jens Pálsson byggði árið 1882 (sjá myndina efst til samanburðar). Einnig er komin blikkklæðning utan á eystra húsið og sömuleiðis vindfang á eystra húsið. Þjóðminjasafni upplýsir að þessi mynd sé frá 1886 og að þar sjáist sr. Jón Thorstensen ásamt heimilisfólki. Öllu líklegra er að framkvæmdirnar á húsunnum hafi farið fram síðla árs 1886 og að myndin sé frá því í fyrsta lagi frá árinu 1887, því Jens Pálssyni voru veittir Útskálar þ. 27. júlí 1886, en talið er að Jón Thorstensen hafi breytt húsunum.

Jón Helgason biskup teiknaði þessa mynd árið 1892

Þingvallabærinn ca. 1925. Nýr turn var settur á kirkjuna vegna konungskomunnar árið 1907.

Árin 1925-2016 í stórum dráttum

Árið 1925 var tekin mynd af Þingvallabænum, sem sýnir að önnur hæð var reist ofan á eystra húsið. Á eldri mynd sem tekin var og seld af Hans Petersen (sjá hér fyrir ofan), og sem er nokkuð eldri en nærmyndin, má einnig sjá þessa hækkun á íbúðarhúsinu.

Árið 1928 var svo nýr, nýrómantískur og klunnalegur Þingvallabær reistur úr steinsteypu að fyrirsögn Guðjóns Samúelssonar og var það gert fyrir Alþingishátíðina 1930, líklega því Íslendingar hér að þeir yrðu sér annars til skammar. Upphaflega var bærinn þrjár burstir, eins og sjá má á gamalli skyggnumynd, sem sett hefur verið út á veraldarvefinn, en árið 1974 var bætt við tveimur burstum við bygginguna og muna það orðið fáir og hefur bærinn nú verið friðlýstur með nýlegum viðbyggingum sínum. Sannast þar að Íslendingum líkar best við allt nýtt.

Fólkið á litskyggnunni frá 1883

Lítum örlítið hér í lok þessarar sýningar á mannfólkið á litmyndinni efst. Myndin var tekin árið 1883, og líklegast af félögunum Maitland James Burnett og Walter H. Trevelyan, þótt öðru sé haldið fram af Þjóðminjasafni Íslands. Nöfn vinnumannanna eru ekki þekkt. En í gættinni stendur séra Jens Ólafur Páll Pálsson (1851-1912, síðar prófastur og Alþingismaður, og kona hans Guðrún Sigríður Pétursdóttir Guðjohnsen, dóttir Péturs organista og Alþingismanns (fæðingarstaður hans er rangt upp gefinn á vefsíðu Alþingis). Barnið sem stendur með þeim hjónum á myndinni er líklega eitt af mörgum fósturbörnum þeirra prestshjóna. Jens er unglegur á myndinni og fínn í tauinu með pípuhatt, en frú Guðrún Sigríður bara í peysufötum. Jens fékk Útskálaprestakall árið 1886 í lok júlí og fluttu hjónin fljótlega eftir það þangað.

 

7. kafli

 

Brúarárfossar voru líkt og í dag mjög vinsælt myndefni fyrir fyrstu ljósmyndarana á Íslandi. Útlendingar heilluðust einnig snemma af fossunum, einnig fyrir öld ljósmyndarinnar. Þeir voru því tilvaldir í landkynningarefni eins og skuggamyndir. Svo mikið hefur mönnum þótt koma til fegurðar fossanna, að tvær myndir af þeim, annars vegar af fossunum og hins vegar af brúnni, eru með í syrpu Riley Bræðra England to Iceland, sem Fornleifur keypti nýlega nokkrar myndir úr á Cornwall.

Vafalaust er, að Sigfús Eymundsson er höfundur efri myndarinnar sem bar númer 26 í syrpu Riley Bræðra og kallast á ensku Bruera Rapids. Myndin er til í tveimur þurrnegatífu á Þjóðminjasafni Íslands (sjá hér og hér). Hin myndin sem er númer 27 og ber heitið Bruera and Bridge er mjög líklega einnig eftir hann.

Brúarárfossum voru þegar árið 1834 gerð skil af Frederik Theodor Kloss (sjá hér). Mynd Kloss kom seinna út prentuð sem litógrafía. Einnig er vel þekkt koparstunga Auguste Meyers frá 1838 í stórverki Gaimards: Voyage en Islande et au Groënland.

Meira er víst ekki hægt að teygja lopann um fossana og brýr á Brúará.

Mynd Auguste Meyers af Brúarárfossum.

8. kafli

 

Hverjar eru þetta með leyfi? Jú, Gugga, Vigga og Maddí gátu greinilega ekki setið á sér lengur og urðu að fara í bíó hjá Fornleifi. Þær voru í óþreyju og eftirvæntingu sinni farnar að bryðja bolsíurnar sínar blessaðar stúlkurnar, og jafnvel Gunna sem enn er ekki búin að fá sér nýjar tennur. Þær biðu á fortóinu í allan dag og keyptu meira að segja biletin fyrir viku síðan svo þær gætu setið á fremsta bekk. Svona er þessar sýningar hjá Fornleifi nú vinsælar, og ætti landsbyggðin einnig að fara að átta sig á því.

Hvað er meira spennandi og yndisaukandi fyrir stúlkur á viðkvæmum aldri en myndir af vatni og gusum - þar með talið Geysi og Gullfossi. Þær hafa hvort eð er ekki kattarvit á því hvort er betri sem forseti Íslands, falleraður seðlabankastjóri eða fráfallinn kaþólikki. Það er svo leiðinlegt og þær velta ekki svo heimsspekilegum þönkum fyrir sér. Þær vilja í bíó og hafa fjör.

Geysir var ávallt vinsælasti túristatrekkjari Íslendinga, eða allt þar til að hann gerðist skindauður vegna of mikils grænsápuáts.

Engin ferðalýsing af Íslandi með virðingu fyrir sjálfri sér frá því á 17 öld fram á þá 20. var fullkomin nema að mynd væri með af Geysi í Haukadal. Fljótlega varð goshverinn vinsæll á skuggamyndum 19. aldar í syrpum um jarðfræði eða undur alheims. Útlendingar komu gagngert til Íslands til að berja þessa himnamigu íslensku þjóðarinnar augum.  

England to Iceland 28, Riley Brothers. Þetta er sama mynd og mynd 31 (sjá neðar) en í stað litar á 31 hefur þessi mynd fengið handmálað tjald og karl vestan við það.

Þess vegna getur það engan undrað að heilar fjórar myndir hafi verið af Geysissvæðinu í Haukadal í myndasyrpu Riley Bræðra England to Iceland. Allir öfunduðu íslensku þjóðina af sjálfvirkum gosbrunnum.

Myndirnar af Geysi og Geysissvæðinu í syrpunni eru þessar:

28  Tourists' Tents at Geyser (framleidd  af Riley Brothers í Bradford).

29  Great Geyser (framleidd af Reiley Brothers í Bradford).

30  Strokr in Sulks.

31  Strokr in Action  (framleidd af E.G. Woods á 74 Cheapside í Lundúnum)

England to Iceland 29, Riley Brothers

Því miður tilkynnist hér með að mynd 30 var ekki til á Cornwall þegar Fornleifur keypti þar myndir úr syrpunni England to Iceland fyrir skömmu. En sem bragarbót fá áhorfendur myndina af Strokki að gjósa (31) í lit og í "action". Njótið, því enn eru ekki þekktar aðrar skuggamyndir úr þessari frægu syrpu frá Íslandi. Þær gætu leynst uppi á einhverju lofti verður maður þó að vona, svo að allar myndirnar komi í ljós. 

Þess ber að geta, að mynd númer 29 er til á pappír á Þjóðminjasafninu og er eignuð Sigfúsi Eymundssyni. Fornleifur leyfir sér einnig að benda á að á mynd 28 sést tjald , sem hafa verið handmáluð á glerið ásamt manninum til hliðar við það.

Mynd 28 er í raun sama mynd og mynd númer 31. Tjaldið er af sömu gerð og tjald Rowleys veiðifélaga Burnetts (sjá fyrri kafla og Frank Ponzi 1995. Ísland fyrir aldamót, Brennholt; Bls. 143). Tjaldið er svo kallað "Kabúl-tjald". Fornleif grunar, að myndirnar frá Geysi hafi verið teknar af Burnett eða að Sigfús Eymundsson hafi verið honum innan handar við myndatökur í Haukadal. Myndirnar í syrpu Riley Bræðra virðast greinilega vera blanda af myndum Burnetts og Tevelyans og hins vegar Sigfúsar Eymundssonar.

Gullfoss

Í dag verður vegna skyndilegrar ofhitnunar aukasýning hjá Fornleifi, áhorfendum að kostnaðarlausu. Töfralampinn hefur náð að kólna aðeins. 

Fyrst er mynd af Gullfoss úr syrpunni England to Iceland. Hún var tölusett sem mynd 32 og titilinn Gullfoss--upper. Einnig var önnur mynd í syrpunni af Gullfoss og bar hún vitaskuld titilinn Gullfoss -- lower og var númer 33. Þetta var greinilega allt mjög skipulegt. Því miður var Gullfoss--lower ekki lengur til þegar Fornleifur keypti skuggamyndirnar á Cornwall. Mynd 32 var framleidd í syrpunni England to Iceland af Riley Bræðrum frá Bradford og er myndin samkvæmt Þjóðminjasafninu tekin af Sigfúsi Eymundssyni og mun það örugglega rétt því safnið á þurrnegatífu með nákvæmlega sömu mynd.

Brúará viðbót

Brúará, mynd eftir Sigfús Eymundsson framleidd af E.G. Wood rétt fyrir aldamótin 1900.

Um daginn voru tvær skuggamyndir af Brúarfossum sýndar á Fornleifi (sjá hér). Fornleifur keypti reyndar þrjár myndir af Brúarárfossum á Cornwall. Sú mynd af Brúará sem ekki var sýnd um daginn verður sýnd hér í dag. Hún var úr syrpu þeirri sem E.G. Wood framleiddi og sem hann kallaði A travel to Iceland. Sú syrpa innihélt sama  myndefni- og sömu númer og syrpa Riley Bræðra, enda keypti E.G. Wood útgáfuréttinn af Reiley Bræðrum.

Þar sem skuggmyndafyrirtækið E.G. Wood notaðist við sama myndefni og númeraröð á myndefninu á Brúará, er rökrétt að álykta að þessi mynd hafi hjá E.G. Wood komið í stað myndarinnar nr. 27, sem Riley Bræður kölluðu Bruera and Bridge. Þessi mynd E.G. Wood er miklu betri en yfirretúsheruð mynd Riley Bræðra. Alltaf má gera betur.

Hitt er þó ef til vill áhugaverðara að á myndinni stendur: S. EYMUNDSSON MED EINKARJETTI. Það þarf því ekki að fara í grafgötur með það hver myndasmiðurinn var.

 

 

9. kafli

 

Enginn landkynning um Ísland er fullkomin nema að frægasta fjall landsins, Hekla, sé haft með. "Edjafjolladjokel" er kannski orðið frægara í dag, en Hekla var sögufrægt fjall úti í hinum stóra heimi þegar á síðari hluta miðalda, og var með frægari fjöllum hins þekkta heims.

Sumir fræðimenn, t.d. Sigurður Þórarinsson, vildu jafnvel halda því fram að Hekla hefði þegar verið nefnt í kvæðum á fyrsta hluta 12. aldar. Svo var þó ekki. Sigurður hafði ekki fyrir því sjálfur að finna þetta ljóð, sem þá hafði nýlega gosið hvítri gjósku í byrjun 12. aldar (ntt árið 1104). En Hekla er ekki nefnd á nafn i þessum ljóði munks sem hét Benedeit. Askan er sögð svört og fjallið er við ströndina. Samt taldi Sigurður að höfundurinn væri að lýsa Heklu. Höfundurinn hefur þó hugsanlega heyrt um eldsumbrot á Íslandi, en það þarf alls ekki að vera Hekla sem þar kom við sögu. Furðulegt fræðimennska, en tímans tákn þegar Sigurður var upp á sitt besta. 

Líklega var það vafasamur heiður fjallsins síðar, þar sem fjallið var kynnt til sögunnar sem inngangur að helvíti, sem hélt Heklu á frægðartindinum meðal fjalla. Djöfullinn var svo mikilvægur fyrir kaþólikka, líkt og múslíma, að stundum var erfitt sjá hvort það var Kristur eða Djöfullinn sem var dýrkaður í þessum fjölmennustu höfuðtrúarbrögðum mannkynsins.

Með þessa djöfullegu tenginu Heklu var ekki komist hjá því að hafa Heklu með í fyrstu landkynningaskuggamyndunum sem sýndu Ísland í jafndjöfullegu apparati og Laterna Magica var. Páfastóll var svo hræddur við töfralampan á 17. öld að til tals kom að banna þetta djöflatæki. 

Ljósmyndin efst er með í syrpu Riley Bræðra í Bradford sem kom út um miðbik 9. áratugar 19. aldar. Þar er fjallið nefnt til sögunnar sem "Mount Heckla", bæði í auglýsingum og á miðanum sem límdur hefur verið á kant myndarinnar, Myndin er númer 34 í Íslandssyrpu Riley Bræðra. Ljósmyndari myndarinnar er ekki þekktur. Myndin sem er heldur dökk og drungaleg er ekki þekkt meðal mynda Sigfúsar Eymundssonar.

Önnur skuggamynd af Heklu í heilmiklum ævintýraljóma var einnig þekkt í skuggamyndasýningum 19. aldar eins og áður hefur verið greint frá. Þessi ævintýramynd er í raun miklu betri til að lýsa "Heklu" þeirri sem Sigurður Þórarinsson taldi víst að minnst væri á í ljóði Benedeits munks, Navigationes sancti Brendani, sem er frá fyrsta fjórðungi 12. aldar. Hekla er þó hvergi nefnd í ljóðinu. Sigurður taldi einnig að Heklu væri óbeint lýst í Liber Miraculorum eftir Herbert af Clairvaux, sem er frá síðasta fjórðungi 12. aldar, n.t.t. í kafla sem kallast "De inferno Hyslandie", þar sem kemur fram að hraun eldfjallsins hafi  runnið í sjó fram. Menn voru enn að vitna í þessi 12. alda rit á 19. öld, þegar þau voru gefin út á prenti í fræðilegum útgáfum.

S. EYMUNDSON MED EINKARJETTI

Fornleifur keypti aðra Heklumynd, sem er úr syrpu E.G. Wood frá því um 1890 eða skömmu síðar. Hún er öllu betri að gæðum en myndin efst úr syrpu Riley Bræðra, þótt sú mynd sé samt mjög áhrifamikil og full af dularfullum drunga. 

Myndin í syrpu E.G. Wood var tekin af Sigfúsi Eymundssyni. Maður er ekki í vafa um það, því hann merkir hana sér með þessari áletrun:

Mynd þessi er til á Þjóðminjasafni Íslands á skyggnu og var hún þar til nýlega eignuð Árna G. Eylands og sögð vera frá 1920-30 (sjá hér)- sem er vitaskuld stórfurðuleg þegar Sigfús upplýsti menn að hann hefði tekið hana og var meira að segja fyrstur manna til að sýna einkaréttsyfirlýsingu á Íslandi á ljósmynd. Villan hefur nú verið leiðrétt af Þjóðminjasafni Íslands.  Myndin var einnig notuð til að sýna eldgos í Heklu árið 1847 á póstkorti. Kortið var prentað á fyrri hluta 20. aldar. Á þessu póstorti er nú einum of langt gengið í fölsun á upphafsrétti Sigfúsar Eymundarsonar og myndefninu sjálfu. Gosstrókur var tildæmis málaður inn á mynd Sigfúsar.

En hver hefur einkarétt á Heklu, nema hún sjálf? Hún gýs þegar hún þarf, en vissulega helst þegar helvíti þarf að ná sér í kaþólikka og aðra djöflatrúarmenn. Svo af nógu er að taka. Það er því ljóst að Hekla mun lengi enn hafa nægan brennivið.

 

10. kafli

Jæja ágætu gestir, nú er komið að síðasta hluta skuggamyndasýningar Fornleifs. Síðasta myndin af þeim sem Fornleifur keypti á Cornwall fyrr í ár verður sýnd og reifuð í dag.

Við vitum hvaða dag hún var tekin, hvar hún var tekin og hverjir tóku ljósmyndina - og við vitum sömuleiðis að þeir tóku tvær myndir af sama atburðinum. Þar fyrir utan vitum við hver framleiddi skuggamyndina. 

En það er líka mikinn annan fróðleik af finna í þessari mynd. Hún er t.d. merkilegt fyrir mig, sem á að hluta til ættir að rekja í Kjósina og sýnir hvernig fólk, sem ég er ekki kominn af, var sumt vel í álnum í Kjósinni á 19. öldunni, og lék sér þar á eins konar þjóðbúningatískusýningum meðan fátæklingarnir á landinu þurftu að flýja til Reykjavíkur eða Vesturheims. Myndin sýnir vel eina af dellunum sem Íslendingar fengu á þeim öldum sem þeir voru mest hrjáðir. Þeir fóru að hanna sér þjóðbúninga. Skrýtinn veruleikaflótti það. Körlum þykir nú alltaf gott að konan sé sæt og góð, þó svo að illa áraði. Mín tilgáta er sú að konur gefist einnig síður upp en menn í hörmungum og harðæri. En venjulega voru það karlar sem stóðu fyrir hönnun á kvenbúningnum.

Reynivellir í Kjós, 11. júní 1882

Þann 11. júní 1882 var enn Kristni í landinu og því fermt í kirkjunni að Reynivöllum í Kjós. Svo vel vildi til að tveir erlendir ferðalangar voru boðnir til kirkju. Þetta voru þeir Maitland James Burnett og Walter H. Trevelyan, efnamenn sem stunduðu stangaveiðar á Íslandi og ljósmynduðu þess á milli fólk og fyrirbæri (sjá hér ef þið hafið þegar gleymt, eða lesið hina ágætu bók Ponzis frá 1995 Ísland fyrir Aldamót).

Skuggamyndin hér að ofan var líklega tekin þegar fólk kom úr kirkju og stillti sér upp vestan og suðvestan við kirkjuna til að láta útlendingana eilífa sig.

Teknar voru tvær myndir

Þegar skuggamynd númer 38 í syrpu Riley Bræðra í Bradford í Jórvíkurskíri var keypt af forngripasala fyrr á þessu ári, varð fljótlega ljóst að hún hafði verið framleidd af fyrirtækinu fljótlega eftir að hún var tekin árið 1882. Í sölulistum Riley Brothers var hún kölluð Coming from Church. Líklegast er að Burnett og Trevelyan hafa útvegað myndir sínar til þessarar framleiðslu, eða að Sigfús Eymundsson hafi framkallað myndir fyrir þá félaga, en síðan sjálfur séð um að setja mynd þeirra til framleiðslu í skuggamyndaröðunum sem hann lét útbúa með Þorvaldi Ó. Johnson (sjá hér). Enn annar möguleiki er vissulega sá að Sigfús hafi tekið myndirnar fyrir Burnett og Trevelyan að Reynivöllum, en um slíkt samtarf vitum við aftur á móti ekkert. 

Við nánari samanburð á mynd Burnetts og Trevelyans frá fermingunni við mynd 38 í syrpu Riley Bræðra kemur í ljós að alls ekki er um sömu mynd að ræða, þó hún sé tekin af sama ljósmyndara og sama dag.

Þetta sést á ýmsu, en greinilegast þegar maður beinir sjónum að konunum fyrir framan kirkjuna við heysátuna fremst í myndinni. Þær eru allar á iði. Þegar myndin, sem birt er í bók Frank Ponzis er tekin stendur ung kona í dyrgættinni á kirkjunni. Á myndinni sem hefur verið notuð í skyggnu númer 38 er hún horfin úr gáttinni. Þess vegna má álykta að teknar hafi verið tvær glerplötur af fólkinu sem kom frá kirkju þann 11. júní 1882.

Tískusýning eftir messu

Konurnar á myndunum frá Reynivöllum eru mesta prýði myndanna. Flestir karlanna sjást ekki á skuggamyndinni, því þeir standa vestar en myndin nær, þar sem hún hefur verið klippt skorin til að passa á glerið í skuggamyndunum sem var 8,2 x 8,2 sm að stærð meðan að glerplöturnar voru ferhyrndar og lengri á einn veginn en hinn eins og gjarnt er um ferhyrninga.

Í frekar svölum júnímánuði árið 1881 sveipuðu konur sig með innfluttum skoskum teppum eða stórum sjölum sem Bretar kalla rugs eða scarves þegar þau voru minni, en Danir kalla þessi teppi plaide eftir mynstrinu sem er áþekkt því sem ofið tartan-vaðmál skotapilsa hefur. Teppi þessi voru kölluð sjöl á Íslandi og seldust mikið á 9. og 10. áratug 19. aldar.

Mjög athyglisvert er að skoða búninga kvennanna sem höfðu verið við guðsþjónustuna. Þær eru flestar klæddar í skautbúninga hannaða af Sigurði Guðmundssyni málara á árunnum 1858-60. Fjórar kvennanna eru hins vegar í 19. aldar faldbúningi með spaðafald og traf. Enn enn aðrar í upphlut eða peysufötum. Ein kvennanna í skautbúningi og ber skikkju eða slá bryddaða með hvítu skinni. Aðrar frúr bera ofin, köflótt teppi yfir herðarnar, líklega innflutt. Það var mjög kalt í veðri árið 1881-1882 samkvæmt heimildum, en ljóst er að konur í sveitum áttu enn ekki almennilegar kápur á þessum tíma líkt og karlar. Tvær konur eru hins vegar með með hekluð sjöl. Ein kvennanna lítur út fyrir að vera í kyrtli við skautið. Kyrtilinn hannaði Sigurður málari um 1870. Konan í kirtlinum er hugsanlega dóttir síra Þorkels Bjarnsonar á Reynivöllum. Hún eða systir hennar er í þessum kirtli á annarri ljósmynd þeirra Burnetts og Trevelyans sem er birt í hinni góðu bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót (1995).

Engin kvennanna er sjáanlega með garðahúfu/kjólhúfu (sjá hér). Slík húfa sést á mynd 13 í myndaröð Riley Bræðra frá Ísland. Hins vegar var einnig til mynd af konu í hátíðarbúningi, Woman in Holiday Dress, sem líklegast var skautbúningur. Sú mynd var númer 37 samkvæmt auglýsingum Riley Bræðra. Gæti hugsast að það hafi verið mynd af af prestsfrúnni að Reynivöllum, þar sem hún stóð ein við borð fyrir utan íbúðarhúsið að Reynivöllum (sjá mynd 95 í Ísland fyrir Aldamót).

Prestar og karlar

Karlarnir virðast miklu færri en kvenpeningurinn í kirkju þennan daginn. Kannski hafa þeir ekki haft eins mikla þörf á því að eilífast á ljósmynd og konurnar, og eigi eru þeir nú beint glæsilegir, karlarnir í Kjósinni

Mikið ber á að karlarnir séu með bowlerhatta sem hafa væntanlega komið í kaupstað frá Bretlandseyjum með teppunum sem konurnar keyptu sér sem sjöl. Greinilegt var að bresk eða réttara sagt skosk sveitatíska var að ryðja sér til rúms á Íslandi.   

Burnett og Trevelyan komu oft við á Reynivöllum og voru vel kunnugir endurreisnarprestinum og Alþingismanninum Þorkatli Bjarnasyni (1839-1902) sem þar bjó með fjölskyldu sinni. Burnett kom einnig sumarið 1886 að Trevelyan látnum og ljósmyndaði fjölskyldu prestsins í bak of fyrir. Prestsfrúin, Sigríður Þorkelsdóttir (1835-1912), átti þessi forláta sólgleraugu sem gjörsamlega skáka augnbúnaði Fornleifs.

Látum þetta ágæta fólk setja punktinn að sinni og ef menn vilja fræðast meira um Reynivelli á 19. öld, þá er ágætt að horfa á þessa litlu fræðslumynd og stórmerku um Reynivelli i Kjós byggða á ljósmynd Sigfúsar Eymundssonar af bænum. Það er Inga Lára Baldvinsdóttir forstöðumaður myndasafns Þjóðminjasafns Íslands sem segir frá. Síðan ættu menn að lesa bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót (1995). Þannig geta þeir fengið sér góða sýnisferð aftur á 19. öld.

Myndin er úr bókinni Ísland fyrir Aldamót eftir Frank heitin Ponzi. Ljósmynd Maitland James Burnett 1886.

Þakkir:

Þakkir færi ég vinum mínum sagnfræðingunum Kristjáni Sveinssyni, mag.art. og Einari Jónssyni úr Skógum, sem einnig er löglærður. Þeir eru báðir fyrrverandi sveitadrengir með annan fótinn á 19. öldinni. Ég þakka þeim viðræður og upplýsingar um myndirnar; Sér í lagi Einari Jónssyni fyrir að greina mér frá myndum Burnetts og Trevelyans frá Reynivöllum í Kjós í hinni góðu bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót. Þó að faðir minn hafi útvegað eina mynd í bókina entist honum ekki aldur til að sjá bókina útgefna, en ég náði loks í eintak hjá ágætum fornbókasala á Selfossi sem tók sér ríflega greiðslu fyrir hana, enda bókin orðin afar sjaldséð. Vonandi vill einhver standa í því að gefa hana aftur út.

Sömuleiðis bestu þakkir til Dr Richard Crangle, Developer, Lucerna Magic Lantern Web Resource Exeter, U.K. sem miðlaði af upplýsingum af því sem Lucerna hefur safnað um Íslandsmyndum Riley bræðra og E.G. Woods. Starfsmenn Lucerna vefsins höfðu þó aldrei áður en þessir kaflar voru birtir sé nokkrar af myndunum úr Íslandssyrpunum.

 

Titlar ljósmynda í syrpu Riley Bræðra frá Íslandi. Myndir með bláum bakgrunni hafa fundist, hinar ekki.

Ísland í töfralampanum: 10. hluti

Jæja ágætu gestir, nú er komið að síðasta hluta skuggamyndasýningar Fornleifs. Síðasta myndin af þeim sem Fornleifur keypti á Cornwall fyrr í ár verður sýnd og reifuð í dag.

Við vitum hvaða dag hún var tekin, hvar hún var tekin og hverjir tóku ljósmyndina - og við vitum sömuleiðis að þeir tóku tvær myndir af sama atburðinum. Þar fyrir utan vitum við hver framleiddi skuggamyndina. 

En það er líka mikinn annan fróðleik af finna í þessari mynd. Hún er t.d. merkilegt fyrir mig, sem á að hluta til ættir að rekja í Kjósina og sýnir hvernig fólk, sem ég er ekki kominn af, var sumt vel í álnum í Kjósinni á 19. öldunni, og lék sér þar á eins konar þjóðbúningatískusýningum meðan fátæklingarnir á landinu þurftu að flýja til Reykjavíkur eða Vesturheims. Myndin sýnir vel eina af dellunum sem Íslendingar fengu á þeim öldum sem þeir voru mest hrjáðir. Þeir fóru að hanna sér þjóðbúninga. Skrýtinn veruleikaflótti það. Körlum þykir nú alltaf gott að konan sé sæt og góð, þó svo að illa áraði. Mín tilgáta er sú að konur gefist einnig síður upp en menn í hörmungum og harðæri. En venjulega voru það karlar sem stóðu fyrir hönnun á kvenbúningnum.

Reynivellir í Kjós, 11. júní 1882

Þann 11. júní 1882 var enn Kristni í landinu og því fermt í kirkjunni að Reynivöllum í Kjós. Svo vel vildi til að tveir erlendir ferðalangar voru boðnir til kirkju. Þetta voru þeir Maitland James Burnett og Walter H. Trevelyan, efnamenn sem stunduðu stangaveiðar á Íslandi og ljósmynduðu þess á milli fólk og fyrirbæri (sjá hér ef þið hafið þegar gleymt, eða lesið hina ágætu bók Ponzis frá 1995 Ísland fyrir Aldamót).

Skuggamyndin hér að ofan var líklega tekin þegar fólk kom úr kirkju og stillti sér upp vestan og suðvestan við kirkjuna til að láta útlendingana eilífa sig.

Teknar voru tvær myndir

Þegar skuggamynd númer 38 í syrpu Riley Bræðra í Bradford í Jórvíkurskíri var keypt af forngripasala fyrr á þessu ári, varð fljótlega ljóst að hún hafði verið framleidd af fyrirtækinu fljótlega eftir að hún var tekin árið 1882. Í sölulistum Riley Brothers var hún kölluð Coming from Church. Líklegast er að Burnett og Trevelyan hafa útvegað myndir sínar til þessarar framleiðslu, eða að Sigfús Eymundsson hafi framkallað myndir fyrir þá félaga, en síðan sjálfur séð um að setja mynd þeirra til framleiðslu í skuggamyndaröðunum sem hann lét útbúa með Þorvaldi Ó. Johnson (sjá hér). Enn annar möguleiki er vissulega sá að Sigfús hafi tekið myndirnar fyrir Burnett og Trevelyan að Reynivöllum, en um slíkt samtarf vitum við aftur á móti ekkert. 

Við nánari samanburð á mynd Burnetts og Trevelyans frá fermingunni við mynd 38 í syrpu Riley Bræðra kemur í ljós að alls ekki er um sömu mynd að ræða, þó hún sé tekin af sama ljósmyndara og sama dag.

Þetta sést á ýmsu, en greinilegast þegar maður beinir sjónum að konunum fyrir framan kirkjuna við heysátuna fremst í myndinni. Þær eru allar á iði. Þegar myndin, sem birt er í bók Frank Ponzis er tekin stendur ung kona í dyrgættinni á kirkjunni. Á myndinni sem hefur verið notuð í skyggnu númer 38 er hún horfin úr gáttinni. Þess vegna má álykta að teknar hafi verið tvær glerplötur af fólkinu sem kom frá kirkju þann 11. júní 1882.

Tískusýning eftir messu

Konurnar á myndunum frá Reynivöllum eru mesta prýði myndanna. Flestir karlanna sjást ekki á skuggamyndinni, því þeir standa vestar en myndin nær, þar sem hún hefur verið klippt skorin til að passa á glerið í skuggamyndunum sem var 8,2 x 8,2 sm að stærð meðan að glerplöturnar voru ferhyrndar og lengri á einn veginn en hinn eins og gjarnt er um ferhyrninga.

Í frekar svölum júnímánuði árið 1881 sveipuðu konur sig með innfluttum skoskum teppum eða stórum sjölum sem Bretar kalla rugs eða scarves þegar þau voru minni, en Danir kalla þessi teppi plaide eftir mynstrinu sem er áþekkt því sem ofið tartan-vaðmál skotapilsa hefur. Teppi þessi voru kölluð sjöl á Íslandi og seldust mikið á 9. og 10. áratug 19. aldar.

Mjög athyglisvert er að skoða búninga kvennanna sem höfðu verið við guðsþjónustuna. Þær eru flestar klæddar í skautbúninga hannaða af Sigurði Guðmundssyni málara á árunnum 1858-60. Fjórar kvennanna eru hins vegar í 19. aldar faldbúningi með spaðafald og traf. Enn enn aðrar í upphlut eða peysufötum. Ein kvennanna í skautbúningi og ber skikkju eða slá bryddaða með hvítu skinni. Aðrar frúr bera ofin, köflótt teppi yfir herðarnar, líklega innflutt. Það var mjög kalt í veðri árið 1881-1882 samkvæmt heimildum, en ljóst er að konur í sveitum áttu enn ekki almennilegar kápur á þessum tíma líkt og karlar. Tvær konur eru hins vegar með með hekluð sjöl. Ein kvennanna lítur út fyrir að vera í kyrtli við skautið. Kyrtilinn hannaði Sigurður málari um 1870. Konan í kirtlinum er hugsanlega dóttir síra Þorkels Bjarnsonar á Reynivöllum. Hún eða systir hennar er í þessum kirtli á annarri ljósmynd þeirra Burnetts og Trevelyans sem er birt í hinni góðu bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót (1995).

Engin kvennanna er sjáanlega með garðahúfu/kjólhúfu (sjá hér). Slík húfa sést á mynd 13 í myndaröð Riley Bræðra frá Ísland. Hins vegar var einnig til mynd af konu í hátíðarbúningi, Woman in Holiday Dress, sem líklegast var skautbúningur. Sú mynd var númer 37 samkvæmt auglýsingum Riley Bræðra. Gæti hugsast að það hafi verið mynd af af prestsfrúnni að Reynivöllum, þar sem hún stóð ein við borð fyrir utan íbúðarhúsið að Reynivöllum (sjá mynd 95 í Ísland fyrir Aldamót).

Prestar og karlar

Karlarnir virðast miklu færri en kvenpeningurinn í kirkju þennan daginn. Kannski hafa þeir ekki haft eins mikla þörf á því að eilífast á ljósmynd og konurnar, og eigi eru þeir nú beint glæsilegir, karlarnir í Kjósinni

Mikið ber á að karlarnir séu með bowlerhatta sem hafa væntanlega komið í kaupstað frá Bretlandseyjum með teppunum sem konurnar keyptu sér sem sjöl. Greinilegt var að bresk eða réttara sagt skosk sveitatíska var að ryðja sér til rúms á Íslandi.   

Burnett og Trevelyan komu oft við á Reynivöllum og voru vel kunnugir endurreisnarprestinum og Alþingismanninum Þorkatli Bjarnasyni (1839-1902) sem þar bjó með fjölskyldu sinni. Burnett kom einnig sumarið 1886 að Trevelyan látnum og ljósmyndaði fjölskyldu prestsins í bak of fyrir. Prestsfrúin, Sigríður Þorkelsdóttir (1835-1912), átti þessi forláta sólgleraugu sem gjörsamlega skáka augnbúnaði Fornleifs.

Látum þetta ágæta fólk setja punktinn að sinni og ef menn vilja fræðast meira um Reynivelli á 19. öld, þá er ágætt að horfa á þessa litlu fræðslumynd og stórmerku um Reynivelli i Kjós byggða á ljósmynd Sigfúsar Eymundssonar af bænum. Það er Inga Lára Baldvinsdóttir forstöðumaður myndasafns Þjóðminjasafns Íslands sem segir frá. Síðan ættu menn að lesa bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót (1995). Þannig geta þeir fengið sér góða sýnisferð aftur á 19. öld.

Myndin er úr bókinni Ísland fyrir Aldamót eftir Frank heitin Ponzi. Ljósmynd Maitland James Burnett 1886.

Þakkir:

Þakkir færi ég vinum mínum sagnfræðingunum Kristjáni Sveinssyni, mag.art. og Einari Jónssyni úr Skógum, sem einnig er löglærður. Þeir eru báðir fyrrverandi sveitadrengir með annan fótinn á 19. öldinni. Ég þakka þeim viðræður og upplýsingar um myndirnar; Sér í lagi Einari Jónssyni fyrir að greina mér frá myndum Burnetts og Trevelyans frá Reynivöllum í Kjós í hinni góðu bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót. Þó að faðir minn hafi útvegað eina mynd í bókina entist honum ekki aldur til að sjá bókina útgefna, en ég náði loks í eintak hjá ágætum fornbókasala á Selfossi sem tók sér ríflega greiðslu fyrir hana, enda bókin orðin afar sjaldséð. Vonandi vill einhver standa í því að gefa hana aftur út.

Ísland í töfralampanum 1. hluti

Ísland í töfralampanum 2. hluti

Ísland í töfralampanum 3. hluti

Ísland í töfralampanum 4. hluti

Ísland í töfralampanum 5. hluti

Ísland í töfralampanum 6. hluti

Ísland í töfralampanum 7. hluti

Ísland í töfralampanum 8. hluti

Ísland í töfralampanum 9. hluti

Þú varst að enda við að lesa Ísland í töfralampanum 10. hluta

Titlar ljósmynda í syrpu Riley Bræðra frá Íslandi. Myndir með bláum bakgrunni hafa fundist, hinar ekki.

Ísland í töfralampanum: 4. hluti

Unga konan á myndinni hér fyrir ofan var rangleg talin norsk þar til fyrir skemmstu. Hún, eða öllu réttara myndin af henni, var til sölu sem hvert annað aflóga rusl á eBay, og hún var í söluefni dæmd til að vera Norsari, eða þar til Fornleifur fann hana og gerði henni hærra undir höfði.

Nú er sömuleiðis komið í ljós, að myndin er mjög sjaldgæf. Hún er ekki til í söfnum og þangað til að þetta eintak fannst var myndin af þessari hárfögru kona aðeins nefnd í sölulistum fyrir glerskyggnur með myndum frá Íslandi frá 19. öld.

Ekki er hægt að búast við að fáfróðir Bretar viti hvaðan háeðalborin íslensk kona kemur, þegar hún er nefnd til sögunnar sem "Woman wearing Hufa". Það stendur svart á hvítu á mjóum límmiða á kantinum á skyggnumyndinni. Það var einmitt titill skuggamyndar nr. 13 í syrpunni England to Iceland sem upphaflega kom út hjá Riley bræðrum í Bradford um miðbik 9. áratugar 19. aldar.

Fyrir utan húfuna góðu, ber búningur hennar og skreyti öll einkenni íslensk upphlutar. Hún, blessunin búlduleit, er á sauðskinnsskóm þar sem hún rakar á fullu á ljósmyndastofu í Reykjavík. Greinilegt er að þetta var hefðarpía úr bænum, því svona héldu ekta sveitakonur ekki á hrífu, þó svo að rakstur hafi ávallt tengst rómantík og lír. Væntanlega hafa útlendingar sem horfðu hugfangnir á syrpuna England to Iceland haldið að íslenskar konur trítluðu út á tún eða út í mýri í sparifötunum. Af þessu má einnig sjá að landkynningarstarfssemi hefur í árdaga sem síðar verið eintóm lygi og glansmyndagerð, eins og svo oft síðar. Fyrst komu vitaskuld Landnáma og Íslendingabók.

Þetta eintak af syrpunni England to Iceland af nr. 13. "Woman wearing Hufa" var selt af E.G. Wood í Lundúnum, sem á einhverju stigi keypti réttinn til að selja Íslandsskuggamyndir Riley Bræðra og kallaði hana A travel to Iceland. Eins og hægt er að lesa á miðanum í efra vinstra horninu var E.G. Wood til húsa á 1 & 2 Queen Street i Cheapside í London. Heimilisfangið gefur til kynna hvenær myndin hafi verið framleidd. Þetta var heimilisfangs E.G.Wood árin 1898-1900. Myndatakan, sem eignuð verður Sigfúsi Eymundssyni fór hins vegar fram í byrjun 9. áratugar 19. aldar og jafnvel fyrr.

Garðahúfa einnig kölluð Kjólhúfa

Húfan sem konan ber, er heldur ekki hvaða húfa sem er. Þessi húfa kallast Garðahúfa en einnig kjólhúfa og eru nokkrar þeirra til á Þjóðminjasafni. Ein þeirra er nauðalík húfunni sem unga konan á myndinni er með. Þetta vissi Fornleifur ekki fyrr en nýlega, því greinilega hefur Garðahúfunni/kjólhúfunni ekki verið gert hátt undir höfði í yfirreið um sögu íslenskra Þjóðbúninga. Þetta höfuðfat íslenskra kvenna á 19. öld hefur heldur ekki ekki hlotið náð hjá hávirðulegri þjóðbúninganefnd, en formaður nefndarinnar Lilja Árnadóttir safnvörður á Þjóðminjasafni Íslands upplýsti Fornleif að garðahúfur og kjólhúfubúningur séu ekki "löglegur" þjóðbúningur.

Er eitthvað samsæri í gangi gegn þessu höfuðfati? Hér með stofnar Fornleifur vinafélag Garðahúfunnar/kjólhúfunnar í von um að þetta séríslenska höfuðfat, sem notað var á 19. öld, og hugsanlega fyrr, verði gert hærra undir höfði.

Ein af nokkrum Garðahúfum/kjólhúfum á Þjóðminjasafni Íslands. Hún var skráð og varðveitt í Nordiska Museet i Stokkhólmi og hefur safnnúmerið NMs-38809/2008-5-130, en er nú (síðan 2008) í varanlegri varðveislu Þjóðminjasafns. Húfunni er lýst sem: "Kvenhúfa (kjólhúfa). Efni svart flujel. Gullvírsborði, 1,7 að br., efst og marglitur, rósofinn silkiborði næst, br. 2 cm. Tvöfaldur kross af þeim á kolli: (hér er teikning). Á jöðrum efst eru bryddingar, með rauðu silki innst og svörtu flujeli ytri: Baldýruð stjarna eða 5 blaða blóm er á hliðum efst. Silkiskúfar, grænir og rauðir að aptan og framan efst. L. 27, samanl., h. 16 í miðju, 9 við enda, br. um miðju 17,5 cm. Gefin af R.A. Fóðruð með hvítum striga." Þó það komi ekki fram í skráningu, held ég að þetta sé lýsing Matthíasar Þórðarsonar sem skráði íslenska gripi í Nordiska Museet.

Uppruni Garðahúfunnar/kjólhúfunnar eða "Tyrknesku húfunnar"

Uppruni Garðahúfunnar er einnig mjög á huldu. Í grein sem Daniel Bruun skrifaði í Eimreiðina árið 1905, er þetta upplýst um Garðahúfuna, og þar birtist einnig brot af sömu myndinni og notuð var í skuggamyndina hér að ofan: 

Sérstök tegund var »garðahúfan« eða »tyrkneska húfan« (22. og 23. mynd), sem óefað er mjög gömul á Íslandi. Hún minnir á fald þeirrar konu, er stendur framar á 1. mynd; en sú mynd er frá lokum 16. aldar. Jafnvel brúðir hafa borið slíkar húfur fram að 1868. Yfirleitt virðist smekk kvenna að hafa verið varið á þann hátt: Jafnhliða eftirsókninni eftir háa faldinum var og eftirsókn eftir fallega skreyttum húfum.

Hvaðan heitið tyrkneska húfan kemur, skrifar Daniel Bruun ekkert um.

Ein af garðahúfum þeim sem Daniel Bruun birtir myndir af í grein sinni í Eimreiðinni árið 1904.

Garðahúfunni/kjólhúfunni hefur svo um munar verið rutt út af síðum sögunnar. Getur hugsast að þessi húfa sé síðbúinn ættingi falda sem voru margs konar á Íslandi frá því á miðöldum? (Sjá hér). Mest af öllu líkist þessi húfa höfuðfati karla í Serbíu, sem kallast sajkaca. Sá hattur varð síðar betur þekktur í annarri gerð sem Titovka, og var slík húfa notuð af flokksmönnum Josip Broz Titos sem börðust vasklega gegn nasistum. Vitaskuld eru engin tengsl þarna á milli frekar en við svarta kjólhúfu Dorritar Moussaieff sem hún bar þegar hún heimsótti fyrrverandi páfa ásamt eiginmanni sínum (sjá hér).

Eins er víst að konan á myndinni er hálfgerð huldukona, og þæði Fornleifur allar upplýsingar um hana (þó ekki símanúmer hennar). Er hún formóðir einhvers í hinum gríðarstóra lesendaskara Fornleifs, þá hafi þeir vinsamlegast þegar samband við Fornleif, einn í einu. Fornleifur leyfir sér þó að detta í hug, að konan sé engin önnur en hin ævintýralega Sigríður E. Magnússon, kona Eiríks Magnússonar bókavarðar í Cambridge (sjá hér). Fornleif grunar að neðanstæð mynd Sigfúsar af konu í peysufötum með gítar sýni sömu konu og þá sem ber garðahúfuna á skuggamyndinni. Þá er nú ekki langt í að maður láti sér detta í hug að húfan hafi verið ein af mörgum hönnunarverkum hinnar litríku Siggu. Ekkert skal þó fullyrt, því svipaðar húfur þekkjast úr Flatey, Vopnafirði, Reykjavík og frá. Kannski var þetta höfuðfat algengara en við höldum.

Sigríður E. Magnússon á yngri árum? og á eldri árum.

Garðahúfan/Kjólhúfan er frægari en menn halda

Þó að æðstaráð þjóðbúninganefndar hafi stungið 5 tommu nálum í allar óskir um að garðahúfan/kjólhúfan sé löglegur hluti íslensks þjóðbúnings, þá var kjólhúfan nokkuð þekkt í þeim hluta Evrópu þar sem menn keyptu og notuðu súpukraft í matargerð sína. Súpukraftfyrirtækið Liebig hafði það fyrir sið að setja fræðsluefni á lítil spjöld í pakka eða við dósir með súpukrafti. Oft voru þetta litríkar myndasyrpur um lönd og þjóðir. Þýskur, sjálfmenntaður efnafræðingur Justus Freiherr von Liebig (1803-1873), hóf um miðja 19. öld að framleiða þurrkaðan kjötkraft með alls kyns "bætiefnum" til að bæta heilsu vina sinna sem hríðdrápust úr kóleru og alls kyns magakvillum (efnaeitrunum og geislun).

Fullvinnsla á dýrahræjum fyrir súpukraft var fljótlega flutt til Uruguay og síðar til Argentínu, þar sem þýskir innflytjendur og nautgripahjarðir þeirra eyddu landgæðum með ofbeit svo Evrópubúar gætu fengið ódýrt, þurrkað kjötsoð. En þrátt fyrir meira eða minna ómeðvitaða landeyðingu var fyrirtæki Liebigs Fríherra í mun um að fræða fólkið sem keypti kraftinn í teningum (sem einnig gengu undir heitinu OXO) eða sem duft í dós. Þetta var því miklu menningarlegri kraftmiðstöð en t.d. Maggi og Knorr sem sérhvert mannsbarn á Íslandi þekkir og sem aldrei hefur nokkuð barn frætt. Frá og með 1875 og fram á 8. áratug 20. aldar sendi fyrirtækið Liebig/OXO frá sér um 11500 myndir á 15 tungumálum.

Tvær seríur með myndum með íslensku efni voru settar í pakka með kjötkrafti frá Liebig (sjá meira um þær síðar) og í einni þeirra var mynd sem grafin hafði verið eftir myndinni af konunni með kjólhúfuna sem upphaflega seld var í sem skuggamynd hjá Riley Brothers og E.G. Woods. Konan með hrífuna og Garðahúfuna var því með þekktari íslenskum konum áður en Björk sönglaði sig til frægðar og Vigdís varð forseti - og aldrei hafa þær stöllur sett svo mikið sem tána í súputeningapakka. Liebig syrpan með sex myndum sem Kjól-/Garðahúfu-konan birtist í kallaðist á þýsku Liebig Bilder Serie 846 "Island, das Land der Edda" og var fyrst gefin út árið 1911-1912. 

Manni leyfist líklega að spyrja: Hvers á þessi fræga garðahúfaeiginlega að gjalda, þá er hún ekki má teljast til búnaðs íslenskra þjóðbúninga?

Fáni Dana, Rødgrød med fløde, var enn notaður á Íslandi þegar Garðahúfan var upp á sitt besta, en ekki er hún ættuð úr Danaveldi.

Höfundur myndarinnar og aldur

Myndasmiðurinn sem tók myndina af konunni með Garðahúfun var vafalaust Sigfús Eymundsson. Það er auðséð á handmálaða tjaldinu á bak við hana sem einnig  sést á nokkrum pappírskópíum eftir Sigfús sem varðveittar eru á Þjóðminjasafni Ísland, sem sjá má á Sarpi. (sjá t.d. hér, hér, hér, hér og hér). Sá möguleiki er einnig fyrir hendi, að einhverjir hafi fengið stúdíó Sigfúss Eymundarsonar að láni, en þá mynd nafns síns notaðist hann lengi á ljósmyndir sínar.  Það verður ekki útilokað hér að aðrir hafi fengið að nota stúdíótjöld Sigfúsar - eða jafnvel að Sigfús hafi tekið myndir fyrir Burnett og Trevelyan (sjá 3. hluta).

Myndin hefur að öllum líkindum verið tekin í byrjun 9. áratug 19. aldar um 1881-83. Myndin er skömmu síðar nefnd í sölulistum Riley Bræðra og síðar í lista E.G. Woods.  

Undirskriftasöfnun til stuðnings Garðahúfunni/Kjólhúfunni

Þeir sem vilja hefja Garðahúfuna aftur til vegs og virðingar, líkt og þegar hún var stjarna á kjötkraftsmyndum, mega vinsamlegast setja nafn sitt hér í athugasemdirnar. Konur og menn og aðrir sem vilja sauma sér slíkar húfur geta ugglaust fengið frekari upplýsingar á Þjóðminjasafni Íslands. Skammt er í Gleðigöngur og hvað er meira tilvalið fyrir menn sem ganga í kjól en kjólhúfa. Skúfhúfan, skotthúfan, spaðafaldurinn, sér í lagi krókfaldurinn, skildahúfan, skarðhúfan og skautið ættu að fara að vara sig. Konur eru fyrir löngu farnar að að kasta skúfhúfunni. Það er orðinn löglegur réttur heimavinnandi karla að ganga með þessa hatta, líkt og fyrrverandi borgarstjóri Reykjavíkurþorps sýndi okkur, en slík apparöt eru nú ef til vill einum of nýmóðins fyrir Fornleif. Setjum því brúna punktinn hér.

Auglýsing árið 1919 í Þjóðólfi. Aldrei tapaði neinn Garðahúfu.

Upplýsingar um garðahúfur/kjólhúfur á Þjóðminjasafni Íslands:

Þjms. 279  ; Kölluð garðahúfa
Þjms. 2052 ; Garðahúfa frá Hofi í Vopnafirði.
Þjms. 2457 ; Garðahúfa frá Reykjavík.
Þjms. 4509 ; Garðahúfa frá Reykhólum í Reykhólasveit.
Þjms. 4642 ; Skráð sem kjólhúfa. Frá Heydalsseli í Strandasýslu.
Þjms. 9206 ; Garðahúfa úr Flatey á Breiðafirði. (Sjá mynd hér fyrir neðan).

Og loks sú sem var meðal gripanna sem komu frá Nordiska Museet 2008.
2008-5-130; Skráð sem kjólahúfa. Sjá mynd ofar

Þakkir fær Lilja Árnadóttir fyrir að veita upplýsingar um garðahúfur Þjóðminjasafns. Húfurnar hafa því miður ekki allar verið ljósmyndaðar enn, og þess vegna er ekki hægt að sýna þær hér.

Fyrri kaflar

Ísland í töfralampanum 1. hluti

Ísland í töfralampanum 2. hluti

Ísland í töfralampanum 3. hluti

Mótmæli fyrr og síðar

Bandaríski herinn er löngu farinn og þeir sem hötuðu BNA og NATO hafa heils hugar snúið hatri sín að Ísrael í hjáverkum við stuðning sinn við skátasamtökin Hamas á Gaza sem halda heilli þjóð í gíslingu trúarofstopa og ofbeldishyggju.

En heimurinn hefur breyst. Þó ekki meira en svo, að sum mótmælaskiltin sem notuð voru þegar BNA og NATO voru fjandinn væri enn hægt að nota í dag, væru þau enn til. En líklega væri ekki sama fólkið sem bæri þessi skilti í dag og sem gerði það þá, með nokkrum undantekningum þó. 

Skemmtilegt þykir mér að skoða gamlar ljósmyndir frá íslenskum mótmælum gegn  "heimsvaldastefnu NATO". Í Þjóðminjasafni er varðveitt töluvert safn ljósmynda Vilborgar Harðardóttur, sem börn hennar (þ.m.t. Mörður Árnason) gáfu safninu að henni látinni. Þótt skiltin og borðarnir hafi verið brennd á báli gleymskunnar, eru prýðisgóðar ljósmyndir Vilborgar heitinnar ágætur vitnisburður um þann tíma sem hún ljósmyndaði. Þar á meðal eru áhugaverðar myndir frá mótmælum vinstrimanna og herstöðvarandstæðinga á NATO-fundi í Reykjavík 24.6. 1968.

Eins og sjá má efst, var Grikkland mönnum hugleikið á þeim árum, þegar landið var í hers höndum. Fánanum væri einhver tilbúinn að veifa í dag í vanda Grikklands undir ESB-fasismanum. Meðal fyrrverandi sósíalista sem nú dýrka margir hverjir ESB væri þó líklega erfitt að finna marga sem telja prýði af þessum fána í ESB-glansklisjunni sem fests hefur á nethimnu þeirra. 

Fólk, sem til var í að færa ESB Ísland á silfurfati sem eins konar tryggingu í Icesave málinu, á víst mjög erfitt með að sýna Grikklandi stuðning í dag. Hefur þetta fólk svikið málstaðinn? Ja, sumt að því var reyndar ekki fætt, eða á bleyjualdrinum þegar þessi mynd var tekin. Hún sýnir göngumenn á leið til Hótel Sögu, þar sem NATO-fundurinn var haldinn.

Ísland fyrir Íslendinga. Þarna þekkjast ýmsir, m.a. Gísli Gunnarsson og Auðun H. Einarsson smíðakennari (sjá hér). Með þekkingu mína á þeim heiðursmönnum tel ég víst að þeir hafa meint annað með því en fólk gerir í dag enda Gísli kominn af fólki sem aðstoðaði gyðinga í nauð.

Skoðið skiltin: "ÍSLAND fyrir ÍSLENDINGA". Ekki þætti slíkt slagorð kórrétt í dag meðal þeirra sem mótmæltu NATO í júní 1968. Í dag myndu kannski framsóknarmenn bera slík skilti.  Maður getur líklega leyft sér að spyrja. Er tvískinnungur að leysa vinstrisinnaða Íslendinga upp? Mér sýnist það.

Gísli Gunnarsson prófessor emeritus, er einn helsti og heitasti stuðningsmaður byltingar Palestínumanna gegn Ísrael, þjóðríki gyðinga, og notar hann mestan tíma sinn nú orðið til að deila við og fræða menn um skoðanir sínar á því á fasbók sinni.  Gísli hafði sig mikið í frammi í mótmælunum gegn "Heimsvaldastefnu Bandaríkjanna", sem færðust frá Hótel Sögu til Háskóla Íslands, þar sem lögreglulið borgarinnar lét til skarar skríða gegn mótmælendum. Löggurnar tóku "þennan lýð" ekki neinum vettlingatökum eins og sjá má og, aumingja Gísli var færður í fangarútu með kverkartaki.

Komdu hérna væni. Gísli Gunnarsson sagnfræðingur og byltingarsinni fær að kenna á hrottaskap laganna varða.

Sjáið svo þessa mynd. Hún er frá mótmælum gegn NATO og tveimur skipum herafla bandalagsins í Sundahöfn árið 1979. Þar var fólk líka tekið með kverkartaki af sömu löggunum og höfðu sig frammi árið 1968,og fært í rútu löggunnar.

Fornleifur gamli telur sig þekkja vandræðagemlinginn á myndinni hér til hliðar, sem gerði sig líklegan til að kasta grjóti í herafla Atlantshafsbandalagsins tveimur mánuðum fyrir stúdentspróf sitt árið 1979. Útsendari CIA hjá Mogganum tók mynd af honum við söfnun steinanna. Þessi frumstæði ungi maður, sem var þó svo útsjónasamur að sleppa við að fara í rútuferð með löggunni, tilheyrði auðvitað rumpulýðnum í MH, þar sem hann eyddi tíma sínum þegar hann var ekki að plotta byltingar. Í Sundahöfn bar hann plastpoka með latínuglósum úr ræðum Ciceros í einni hendi og stein í hinni. Hann var upp frá þessum degi kallaður "Borgarskæruliðinn" (sjá frekar hér)

Menn telja að hann geymi enn vopn í skápum eða uppi á háalofti og sé brennuvargur í skrautgarði broddborgaranna. Menn spáðu því á sínum tíma, að hann gerðist meðlimur í Brigade Rossa. En sjá, allt tekur enda. Þessi hrokkinhærði æringi er nú hinn argasti stuðningsmaður Ísraelsríkis (sem hann var reyndar líka árið 1979 og fyrr) og skilur ekki þá sem kasta steinum gegn ofurafli en um leið styður hann vitaskuld ekki uppruna síns vegna hina skítlega möntru þjóðernissinna og sósíalista :"Ísland fyrir Íslendinga".  Hann telur að öll mótmæli séu holl. Þeir sem völdin hafa, hvar sem það er í þjóðfélaginu, verðskulda þau ekki alltaf. Ef ekki er hægt að bylta þeim, er þeim dauðilla við að það sé minnst á skítlegar aðferðir þeirra til að ná völdum eða komast í stöður. Slíkt verður að skrá og birta og leita réttar síns, en ekki bara berja á potta og pönnur, gaula og garga eins og menn tóku upp þegar brann við í bönkunum.

Fornleifur hefur ekkert á móti skoðunum þessa unga, villta manns, bara ef hann blandar sér ekki í fornleifamálin. Þar er nógu mörgum steinum safnað og kastað fyrir, svo ekki sé talað um tvískinnunginn, valdabaráttuna og keppnina um að komast í sjónvarpsfréttirnar með eins fjarstæðukenndar yfirlýsingar og mögulegt er.

Bendi ég áhugamönnum um fornleifafræði, byltingu og steina að bíða spennta eftir næstu færslu, sem fjallar um steina og fornleifafræði og verður greinin vitaskuld steinhörð og byltingarkennd ádeila.

Að lokum birti ég hér mynd af skælbrosandi andbyltingarmanni (lengst til hægri), sem mótmælti gegn þeim sem mótmæltu NATO árið 1968. Vilborg náði einnig mynd af honum. Þessi grallaralegi maður hefur svo um munar reynst vera áhugamaður um steina eins og fyrrnefndur menntskælingur í Sundahöfn, og tekið þátt í að búa til nýlegar fornleifar eins og frægt er orðið. Svo við ljúkum Alfa í sömu fánalitunum og Omega, þá er hann næstum því eins grískur og fáninn á efstu mynd. Kanelás hét hann, en kallar sig dags daglega Johnsen. Það vekur hins vegar meiri athygli mína, að mótmælin gegn NATO eru kölluð mótmæli í skrá Þjóðminjasafns sem birtist á Sarpi, en mótmæli Heimdellinga gegn mótmælum NATO deginum áður eru kölluð óeirðir og ólæti. Svona er nú margt skrítið í sarpinum.

Við lifum í pólitískum heimi

Til minningar um Lionel Cohen og Meyer Bubis

Síðari heimsstyrjöld er einnig hluti af Íslandssögunni, þótt sumum láti sér fátt um finnast. Þetta er brot af ljósmynd sem tekin var í Reykjavík 12. október 1940. Maðurinn á myndinni féll í Frakklandi sumarið 1942.

Árið 1994 birtist hópmyndin hér fyrir neðan í Jewish Chronicle á Englandi. Ég hafði beðið blaðið um að birta hana í von um að einhverjir þekktu þá sem sitja fyrir á hópmyndinni. Sigurður Guðmundsson ljósmyndari tók myndirnar og aðrar af gyðingunum í Gúttó á Friðþægingardeginum (Jom Kippur) í Reykjavík haustið 1940. Ég fékk bréf frá nokkrum þátttakendum og ættingjum þeirra hermanna sem lifðu síðar heimsstyrjöld af.

Einn þeirra sem ritaði mér var Maurice Kaye i Bournemouth á Englandi, sem sagðist vera maðurinn í miðröð lengst til vinstri með hönd mannsins fyrir ofan á öxl sér. Hann skrifaði að hanni hefði verið leikfimiskennari herdeildar sinnar í Reykjavík.

Ég stóð síðan í þeirri trú að þetta væri Maurice Kaye og sami maðurinn sem einnig sést á myndinni efst, og hef ég upplýst þetta í greinum sem ég hef skrifað um fyrstu samkomu gyðinga á Íslandi.

Í ágúst 2014 sá ég, að haldið var upp á 80 ára brúkaupsafmæli Maurice Kayes og konu hans Helen. Flest helstu blöð og fjölmiðlar Englands greindu frá þessum merka áfanga í lífi samlyndra hjón (sjá t.d. hér). Þar birtist brúðkaupsmynd af þeim hjónum frá 1934 og sannast sagna fannst mér hann ekkert líkur manninum á myndinni frá Reykjavík, sem hann sagðist vera. Maðurinn á myndunum í Gúttó er heldur ekki Maurice Kaye. Síðan kom ég fyrir stuttu síðan algjörlega fyrir tilviljun inn á bloggi Ellin Bessner, og sá þá hvers eðlis var.

Tvær efri myndirnar eru af Lionel Cohen, en neðsta myndin er af Maurice Kaye er hann kvæntist í Lundúnum árið 1934. Maurice var bláeygur er fjölmiðlar greindu frá 80 ára brúðkaupsafmæli hans árið 2014. Maðurinn sem hann telur sig vera á myndinni frá 1940 var svarteygur og í raun ekkert líkur Maurice Kaye.

Maðurinn á myndinni efst, sem tók þátt í Jom Kippur samkomunni í Reykjavík 1940, var Lionel Cohen, Kanadamaður frá Toronto, f. 12. apríl 1912. Hann kom til Íslands sem óbreyttur hermaður með The Royal Regiment of Canada. Árið 1942, þann 19. ágúst, féll hann aðeins 31 árs að aldri við Dieppe í Frakklandi og er greftraður í grafreit í Dieppe Canadian War Cemetery, Hautot-sur-Mer (sjá hér og hér). Hann var kvæntur Rose, síðar Richmond (1913-2005).

Hvar var þá Maurice Kaye?

Nú er ég viss um að myndin er alls ekki af Maurice Kaye sem enn býr í Bournemouth á Englandi 104 ára að aldri, heldur af Lionel Cohen. En við nánari athugun á þeim mönnum sem áður hafa ekki verið greindir af sjálfum sér eða ættingjum tel ég ljóst að leikfimisþjálfarinn Maurice Kaye standi hugsanlega efst í hægri röð við hliðina á Kurt Zeisel, sem á afkomendur á Íslandi. Maurice Kaye gæti þó hafa misminnt og hafa verið með við síðara tækifæri. Kaye sagði árið 2014 við fjölmiðla, að hann hafi verið tvö ára á Íslandi og hafi verið íþróttaþjálfari, og að hann hafi verið sendur til Íslands eftir að hafa slegið mann í andlitið vegna andgyðinglegra ummæla. Hann sagðist hafa verið var dæmdur af herrétti til að fara til Íslands.

Meyer Bubis

Annar Kanadamaður frá Toronto, sem reyndar var fæddur í Bandaríkjunum, var Meyer Bubis (f. 1914). Hann féll sömuleiðis í Frakklandi. Hans var saknað eftir átökin við Dieptte 19. águst 1942 var talinn af herstjórninni þann 1. nóvember árið 1942. Hann kom einnig til Íslands í júní 1940 og tók þátt í Jom Kippur-föstunni það ár. Hér ofar er mynd af honum á Íslandi og úr minningarbók um fallna kanadíska hermenn.

Meyer Bubis fékk hópmynd frá Jom Kippur samkomunni í Gúttó hjá Sigurði Guðmundssyni ljósmyndara og sendi myndina föður sínum Salómon í Toronto og skrifaði aftan á myndina:

"Pop, This is the first time in the history of Iceland that such a service has been held, Meyer. P.s. Take care of this for me, please. B66596 Pvt. M. Bubis, Royal Regiments Canada."

Ljósmynd Meyer Bubis sem hann sendi föður sínum í Toronto. Tæpum tveimur árum síðar féll Meyer Bubis í hinni misheppnuðu árás við Dieppe. Ontario Jewish Archives. Ljósm. Sigurður Guðmundsson. [Þetta er ekki sama "skotið"/ramminn og myndin ofar]

Lionel Cohen og Meyer Bubis