Skúrinn í Skálholti

Stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis hefur nú lagt til, að leitað verði leiða til að færa furðubyggingu þá sem reis við Skálholtskirkju í fyrra mörgum til ama og landinu til athlægis. Sömuleiðis hefur leikmannastefna þjóðkirkjunnar, sem samanstendur af fulltrúum allra safnaða landsins, og er því voldugri en allir prestar, Guð og biskup til samans, samþykkt ályktun um að Þorláksbúð eigi að flytja og það fyrir 50 ára vígsluafmæli steinsteypudómkirkjunnar í Skálholti nú í sumar.

Þessu ber að fagna, þótt Árni Johnsen líti ekki á kofann sem sögufölsun, heldur sem afkvæmi sitt og jafnvel Guðs verk, nema hvortveggja sé. Telur hann að verið sé að leggja til að troða barninu upp í móðurkvið á ný. Ég get hugsað mér önnur göt sem þessu misfóstri væri hægt að troða upp í, en læt það eiga sig að nefna slíkt nú yfir hátíðirnar.

Fleiri holur eru á þessu ævintýri en Árni Johnsen en heilög leggöng. Ekki væri úr vegi að færa um leið þann ráðherra (Katrínu Jakobsdóttur) sem ber ábyrgð á þessu slysi og embættismann hennar (Kristínu H. Sigurðardóttur), fyrrverandi yfirmanns Fornleifaverndar Ríkisins og núverandi yfirmann Minjastofnunar Íslands. Hún braut þau lög sem hún átti að fylgja þegar hún lagði blessun sína yfir skemmdaverk á fornleifum. Það er bannað samkvæmt íslenskum lögum, sem nú heita Lög um menningarminjar, að byggja ofan á fornleifar. En Kristín Sigurðardóttir heldur óskundanum áfram, hún stendur nú í stórræðum, og ætlar að byggja fáránlega suðræna villu ofan á órannsökuðum rústum Stangar í Þjórsárdal. Til rannsókna þar er ekki hægt að fá svo mikið sem krónu, en yfirvöld eru greinilega meira en til í að hella peningum í ólöglegar framkvæmdir ofan á friðlýstum rústum.

Hvernig má vera að svona meðgönguslys séu möguleg á 21 öldinni? Því er ekki auðsvarað, en menningar- og minjaverndin er ekki betra en það fólk sem starfar við hana. Á Íslandi ríkir einnig víða menningarlegt smekkleysi og hagsmunarpot stjórnmálahöfðingja ræður alltof oft ferðinni - ekki Guðs hönd eins og Árni heldur, og alls ekki landsins lög eins og vera ber.

Færsla Þorláksbúðar er hins vegar álíka mikil vitleysa og bygging hennar. Miklu frekar á að leyfa mönnum að rífa það sem þeir byggðu í Skálholti og tína úr því það efni sem þeir vilja endurnýta, t.d. þakpappann, steypuna og plastið. Legg ég til vara til að kofinn verði fluttur heim að húsi Árna Johnsen á hans kostnað og að hann noti hann sem heimilishof eða bara sem bílskúr.

Langspil á Íslandi og í erlendum söfnum

Er bandaríski tónmenntafræðingurinn David G. Woods rannsakaði langspil og íslensku fiðluna árið 1981 skoðaði hann 21 eintök af langspilum í eigu safna og einstaklinga á Íslandi. Sum þeirra hljóðfæra sem hann skoðaði voru reyndar ekki sérlega gömul, nokkur meira að segja smíðuð á síðari hluta 20. aldar (sjá hér).

Hér verða sýnd og safnað saman upplýsingum um hljóðfæri sem flest eru smíðuð fyrir aldamótin 1900. Flest þeirra eru frá 19. öldinni en nokkur eru með vissu frá þeirri 18. 

Þetta er enn ekki tæmandi skrá, því ekki er búið að hafa samband við öll söfn sem eiga langspil og hugsanlega eru til hljóðfæri í eigu einstaklinga sem eru eldri en frá aldamótunum 1900. 

Mig langar þess vegna að biðja fólk, sem veit um gömul langspil sem ekki eru enn með í þessari skrá, að hafa samband við mig, sér í lagi ef langspil í þeirra eigu eru frá því fyrir aldamótin 1900. Fréttir af hljóðfæri Sigurðar Björnssonar á Húsavík, Guðrúnar Sveinsdóttur Reykjavík og Herdísar H. Oddsdóttur, Reykjavík væru t.d. vel þegnar.

Upplýsingarnar um þessi hljóðfæri, sem safnað verður saman hér, vonast ég að gagnist mönnum sem vilja smíða sér þetta merka hljóðfæri, annað hvort með bogadreginni hlið, eða langspil með beinar hliðar. Vonast ég til að menn hafi þá eitthvað annað en og einskis nýtar vefsíður og með hljóðfæri misjafnlega góðra spilimanna á YouTube sér til fyrirmyndar.

Í næstu færslu um langspilin verður greint frá heimildum um langspil á 20. og 21. öld.

 

Ísland

Þjóðlagasetur sr. Bjarna Þorsteinssonar á Siglufirði

Ljósm. Jón Steinar Ragnarsson

 

Þetta fagra hljóðfæri er erfðastykki Guðrúnar Jónsdóttur arkitekts í Reykjavík, en hún hefur lánað það til Þjóðlagaseturs sr. Bjarna Þorsteinssonar á Siglufirði. 

Fyrsti eigandi þess, og jafnvel smiður, er talinn hafa verið Stefán Stefánsson bóndi á Heiði í Gönguskörðum (1828-1910), sem var langafi Guðrúnar. Sonur hans var Stefán Stefánsson (1863-1921), kennari við gagnfræðaskólann á Möðruvöllum og síðar skólameistari á Akureyri. Dóttir Stefáns skólameistara var Hulda, fyrrum skólastjóri húsmæðraskólans í Reykjavík og móðir Guðrúnar. Frá Heiði kom hljóðfærið að Möðruvöllum árið 1890.

Ljósm. Jón Steinar Ragnarsson

Að sögn Huldu Stefánsdóttur var það fyrsta verk Stefáns afa hennar á hverjum morgni að taka langspilið ofan af vegg og leika á það. Hann notaði vinstri þumalfingurinn á laglínustrenginn og gripbrettið, og var vinstri höndin sveigð yfir strengina. Boganum var haldið með hægri hendi og strokið yfir strengina nærri enda hljóðfærisins. Þetta langspil var notað til að læra sálmalög sem sungin voru á heimilinu en ekki var það notað við kirkjuathafnir.

Þetta fallega hljóðfæri hefur 4 strengi og eru tveir þeirra strendir úr sniglinum en þeir tveir sem lengst eru frá gripbrettinu eru styttri en meginstrengirnir og mislangir og eru festir með höldum sem skrúfaðar hafa verið í kassa hljóðfærisins. Þetta fyrirkomulag strengjanna er líklega ekki mjög frábrugðið því sem var á hljóðfæri sem John Baine einn af ferðafélögum Stanleys á Íslandi árið 1789 lýsti í dagbók sinni: When Mr. Stanley came on board, he shewed us an Icelandic Instrument of music called Langspiel. It is a frustrum of a rectangular pyramid 5½ in by 3 and 1 sq at the top. height 39 in with 6 Strings of thick brass wire the longest about 37 inches and the Shortest 12½ inches with stops like those of the Guitar .. (sjá frekar hér)

Í gripbrettið, háls og fót hafa verið innlagðar beinþynnur sem gegna hlutverki gripa og brúa. Hljóðopið er hringlaga með skreyti umhverfis. Erfitt er að átta sig á viðnum sem notaður hefur verið í kassann. David G. Woods taldi kassann vera smíðaðan úr furu, en það getur vart verið. Ef til vill er þetta viður ávaxtatrés, einna helst kirsuberjatré, en kannski reynir sem hefur verið litaður. Það er þó sagt með með miklum fyrirvara. Verð ég að fara norður á Siglufjörð til að sjá gripinn, áður en ég get slegið nokkru föstu um það.

 

Minjasafn Reykjavíkur, Árbæjarsafn

Í Árbæjarsafni (Minjasafni Reykjavíkur) eru tvö langspil, eitt rauðmálað með bogadreginni hlið og hitt blámálað langspil með beinni hlið.

 

Ábs 28

Þetta langspil kom á safnið árið 1952. Það var í eigu Þorbjargar Bergmann (1875-1952). Þorbjörg safnaði gömlum gripum. Dóttir hennar Hulda Bergmann og eiginmaður hennar Einar Sveinsson afhentu safninu 399 gripi þegar Þorbjörg lést árið 1952. Ekkert er vitað um uppruna langspilsins. Það (stokkurinn) er 86 sm að lengd og rauðmálað. Það er með fætur á kraga og botni og er fóturinn á botninum brotinn. 

Ábs 136

Þetta fallega og litríka langspil var keypt til safnsins og er sagt vera smíðað eftir skagfirskri eftirmynd. Engar upplýsingar er um smið eða aldur. Gefandi er einnig óþekktur sem og koma langspilsins í safnið, en það var tölvuskráð þar árið 1993 löngu eftir að Lárus Sigurbjörnsson hafði upphaflega skráð það. Engar upplýsingar eru heldur um stærð. Líklega er þetta 20. aldar smíði, sem byggir á eldra hljóðfæri, en engu skal slegið föstu um það enn

Byggðasafn Skagfirðinga, Glaumbæ

Á byggðasafninu í Skagafirði hef ég séð langspil, en aldur þess þekki ég ekki enn. Beðið er eftir upplýsingum frá Byggðasafninu. 

Minjasafn Akureyrar

Tvö langspil tilheyra Minjasafni Akureyrar. Eitt í safninu sjálfur og annað í Davíðshúsi, en það langspil tilheyrði Davíð Stefánssyni skáldi. Langspilið í Davíðshúsi virðist mjög fornt. Samkvæmt upplýsingum safnsins er kassinn er 65 sm að lengd og snigillinn 20 sm. Kassinn er 10 x 10 sm neðst en 8,0 x 8,0 sm efst. Þetta hljóðfæri hefur upphaflega verð með 4 strengi, tvo sem strekktir voru efst í sniglinum og tveir styttri sem strekktir voru með stillingarpinnum neðst en festir á höld á kassanum.

Langspilið í sjálfu Minjasafninu er vandaðri smíð en langspilið í Davíðshúsið og líklegra yngra. Það er málað rautt og svart. Kassinn er 63,5 sm  og snigillinn 10 sm.  Kassinn er 10 x 6 sm neðst  og 5,3 x 5.5 efst, mjórri strengjamegin.

  

Byggðasafn Árnesinga

Í Byggðasafni Árnesingar eru til tvö langspil með safnnúmerin 680 og 1326. Beðið er eftir fyllilegri upplýsingum um þau.

1326

Eitt langspil safnsins ber númerið 1326 og svipar mjög til langspils á Musik/Teatermuseet í Stokkhólmi með safnnúmerið M1890 (sjá neðar).

 

Byggðasafnið Görðum, Akranesi

1959/1077

Langspilið að Görðum hefur safnnúmer 1959/1077. Litlar sem engar upplýsingar eru til um upphaf og komu þessa langspils í byggðasafnið að Görðum. Aldursgreining þess er því ekki alveg örugg, en út frá lagi og tækni er líklegt að það sé smíðað á seinni hluta 19. aldar.

Mesta lengd: 86 sm; Hæð snigils: 17 sm; Breidd snigils efst: 4,2 sm: Breidd framhlið efst: 5,4 sm; Breidd framhlið við botn: 14 sm; Þykkt hliðar efst: 6,7 sm og neðst 9,1 sm.

 

Þjóðminjasafn Íslands

Þjóðminjasafnið á þrjú langspil af mismunandi gerðum. Beðið er eftir nánari upplýsingum um hljóðfærin. 

Eitt langspila safnsins, sem mjög svipar til hljóðfæris Stephensens fjölskyldunnar á Innra-Hólmi, sem Sir George Steuart Mackenzie fékk og lýsti í bók sinni um Íslandsför sína árið 1811 (hljóðfæri sem nú er kannski að finna í Edinburgh, sjá neðar), er skráð með safnnúmerið Þjms. 635 og upplýst er í aðfangabækur að það hafi verið gefið á Fornminjsafnið af Katrínu Þorvaldsdóttur árið 1868. Það mun vera Katrín Þorvaldsdóttir úr Hrappsey sem var kona Jóns Árnasonar þjóðsagnasafnara. Langspilið er ekki lengur til sýnis í Þjóðminjasafninu, heldur má sjá það í Tónlistarstofu Þjóðmenningarhússins.

Þjms. 635

Danmörk

Musikmuseet, København  

Er nú hluti  af Þjóðminjasafni Dana - Nationalmuseet.

Í Kaupmannahöfn er að finna fimm merk langspil og eina fiðlu íslenska. Allt mjög merkileg hljóðfæri. 

Ljósmyndir: Musikmuseet/Nationalmuseet.

D 50

Safnnúmer: D 50

Smiður: Óþekktur; Uppruni: Gefið safninu af Kammerådinde enkefrue Emilie Johnsson (f. Mayer). Sagt er í safnaskrá, að Emilie Johnson hafi verið ættuð frá Íslandi. Langspilið var sent frá Íslandi til South Kensington Museum (Hér er átt við Museum of Musical Instruments) í Lundúnum, en hafnar að óþekktum ástæðum í Kaupmannahöfn; Aldur:  Sennilegast miðbik 18. aldar; Lengd: 78,4 sm; Mesta breidd: 13 sm neðst og efst 5,8 sm: Mest þykkt hliðar neðst: 11.8 sm; Mesta þykkt hliðar efst: 8,2 sm; Hljóðop: Í laginu eins og einhvers konar Þórshamrar. Grip: Er úr tré og stillanlegt. Frekari upplýsingar hefur Fornleifur.

X 13  - Frá Staðarhrauni

 

Safnnúmer: X 13; Saga: (áður N 117 í Þjóðminjasafni Dana í byrjun 20. aldar; Þar á undan (árið 1891) X 175; Smiður: Óþekktur; Uppruni: Staðarhraun í Mýrarsýslu; Aldur: Sennilegast miðbik 18. aldar; Lengd: 93,3 sm; Mesta breidd: 16,2 sm; Hljóðop: Í laginu eins og einhvers konar Þórshamrar; Grip: Upplýsingar hefur Fornleifur.

Anna Þórhallsdóttir söngkona lét smíða eftirlíkingu af þessu hljóðfæri, sem hún lék á. Eftirlíkingin var gerð um í lok 6. áratugar síðustu aldar af hljóðfærasmið í Kaupmannahöfn.

D 68

D 68

 

Safnnúmer: D 68

Mjög ónógar upplýsingar um skráningu og uppruna þessa langspils eru til í safninu. Svo virðist sem þær upplýsingar hafi týnst einhvers staðar frá því að hljóðfærið kom í safnið og þar til að safnvörður skoðar það og dæmir árið 1972. Þetta er tveggja strengja langspil

Efni: "Mahogni" samkvæmt skrásetjara safnsins og er það rangt; Smiður: Óþekktur; ; Uppruni: óþekktur; Aldur: Safnið telur langspilið smíðað um aldamótin 1900 Sennilegra er að hljóðfærið sé frá 19. öld. Langspil D 50 kom á safnið árið 1899 og er því líklegt að langspil D68 hafi komið litlu síðar og miðað við slit, er greinilegt að hljóðfærið er gamalt þegar það kemur á Musikmuseet í Kaupmannahöfn; Lengd: 78 sm; Lengd án snigils: 63,7; Breidd kassa efst: 6,7 sm; Mesta breidd: 18,4.; Þykkt hliða efst 4,9 sm; Þykkt hliða neðst: 5 sm; Hljóðop: Hjartalaga (hjarta á hvolfi); Grip: Upplýsingar hefur Fornleifur; Strengir: 2

D 130

D 130

Safnnúmer: D 130

Þriggja strengja hljóðfæri. Efni:   Smiður: Óþekktur; Uppruni: Hljóðfærið var keypt af skolebetjent Lyum, Larslejestræde 9 í Kaupmannahöfn, Sjálendingi sem hefur engin sjáanleg tengsl haft við Ísland; Aldur: Sennilegast fyrri hluti 19. aldar; Hljóðop: Hjartalaga; Lengd: 86,1 sm; Mesta breidd: 16,4 sm; Breidd kassa við snigil; 6,5 sm; Þykkt hliða efst og neðst: 5,2 sm: Lengd kassa: 37 sm; Grip: Upplýsingarnar hefur Fornleifur; Strengir: 3.

D 165

 

Safnnúmer:  D 165

Efni: Smiður: Óþekktur; Saga: Langspilið var keypt á Det Kgl. Assistenthus, sem var hið opinberlega
danska veðlánahús frá 1688-1974. Langspilið er keypt og kemur á safnið 22/1 1942; Aldur: 19 öld;
Lengd með snigli: 77,5 sm; Lengd kassa: 63,5 sm; Mesta breidd 15,3 sm; mesta breidd við snigil: 6.7 sm; Hljóðop: S-laga: Grip: Upplýsingar hefur Fornleifur.

Svíþjóð

Musik / Teater Museet, Stokkhólmi

Í Stokkhólmi er að finna 3 gömul langspil og eitt sem líklegast er frá 20. öld.

 

N34179

(Ljósm. Hans Skoglund)

Safnnúmer: N35179;

Smiður: Óþekktur; Aldur: Óþekktur, en sennilegast er hljóðfærið frá 19. öld. Langspilið kom árið 1882 á Nordiska Museet i Stokkhólmi;  Lengd: 83,5 sm; Strengir: Upphaflega 3.

 

 

N35180 (Ljósm. Hans Skoglund)

Safnnúmer: N35180, upphaflega í Norsiska Museet, að láni þaðan;

Smiður: Óþekktur; Aldur: Óþekktur, sennilegast miðbik 19. aldar: Lengd: 97 sm; 3 strengir; Grip: Úr messingvír; Strengir: 3.

N38855 (Ljósm. Hans Skoglund)

Safnnúmer: N38855, Upphaflega komið úr Nordiska Museet. Að láni þaðan;

Smiður: Óþekktur; Aldur: Óþekktur, sennilegast frá fyrri hluta 19. ald; Lengd: upplýsingar vantar; Strengir: Hafa upphaflega verið 3.

Í Musik / Teater Museet í Stokkhólmi er einnig að finna langspil, (M1890), sem búið var til á Íslandi og kom á Nordiska Museet árið 1934. Það er með einn streng (einn stillingarpinna) og hjartalaga hljóðopi. Ég tel mjög líklegt að þessi smíð sé frá 20. öldinni og að hugsanlega séu einhver tengsl á milli þessa hljóðfæris og hljóðfæris nr. 1326 á Byggðasafni Árnesinga (sjá ofar). En allar upplýsingar væru vel þegnar. Sjá hér.

M1890

Tækniteikningar af íslensku hljóðfærunum er hægt að kaupa í verslun Musik/Teater Museet.

 

Skotland

Edinburgh University
Collection of Historic Musical Instruments

Langspilið kom upphaflega í desember árið 1858 á the Edinburgh Museum of Science and Art. Það var upphaflega í eigu R.M Smith í Leith. Upphaflega fékk hljóðfærið og meðfylgjandi bogi safnnúmerin 3385 og 3386. Síðar lánað af Trustees of the National Museum of Scotland (NMS A301.26). Á miða á botninum stendur hins vegar "INDUSTRIAL MUSEUM / of Scotland /No. 301 26".

Hljóðfærið var endurskráð þann 30.8.2011 með þessari lýsingu:

Technical description: Instrument built of pine, the soundboard and back overlapping the ribs by 3mm. There are 4 strings, one bowed and three drones, one of the drones possibly tuned an octave higher, going through a hook in the soundboard 468mm from the nut. The hitchpins are attached to the bottom of the instrument. The tuning pegs go into a scroll, similar to that on a hurdy gurdy, the bowed string peg of stained beech, an unoriginal drone peg of oak. Iron plate on the nut and bridge for the strings to run over. Sound-hole at the widest part of the soundboard, 40 diameter, marks on the soundboard to indicate that the rose was 48mm. Distance of frets to the nut 749, 666.5, 630, 564, 501.5, 473, 420.5, 374, 333.5, 316, 282.5, 252, 238, 211.5, 187.5, 168, 159.5. Repair History: Of
the three tuning-pegs present, one has an ivory button matching those on the scroll; the remaining two are presumably replacements.

Sjá frekar hér.

Verið er að rannsaka í Edinborg, hvort hljóðfærið geti verið sama hljóðfæri og Sir George Steuart Mackenzie fékk að gjöf á Íslandi árið 1810 (sjá hér), og að bæti hafi verið einum streng í það hljóðfæri.

 

Belgía

Musée des Instruments de Musique/

Muziekinstrumenten-museum

Það er : 4. deild Musées royaux d'Art et d'Histoire, Bruxelles | Koninklijke Musea voor Kunst en
Geschiedenis, Brussel.

1520

Safnnúmer 1520, aldur óþekktur, en langspilið er eldra en 1883, en þá er hljóðfærið komið á safnið í Brussell. Lengd: 88,9 sm.

Langspil þetta er óneitanlega mjög líkt langspili því sem Mayer teiknaði í hlóðaeldhúsinu á Grímsstöðum á Fjöllum árið 1836.

 

Kanada

Candian Museum of Civilization

Ljósm: © CMC/MCC, 69-62 Canadian Museum of Civilizations

"A 1962 survey by Kenneth Peacock of Icelandic settlement in Manitoba noted only one traditional instrument, the langspil, a narrow rectangular box about a metre long, fitted with two metal strings and frets. This instrument was made shortly after 1900 by a farmer south of Gimli. It is housed in the Canadian Museum of Civilization folk instrument collection." (Sjá hér). Hljóðfærið er tveggja strengja.

Skál !

 

Ef þíð eigið svona skál, þá eruð þið svo sannarlega komin í álnir.

Nýverið seldist kínversk hrísgrjónaskál fyrir 274 milljónir íslenskra króna. Kannski hefði það ekki verið í frásögur færandi, ef fjölskyldan sem seldi skálina hefði ekki keypt hana á bílskúrstombólu fyrir 3 dollara fyrir 6 árum síðan. Fjölskyldan er enn að velta því fyrir sér hvort hún hefði fengið meira fyrir snúð hefði hún ekki sett skálina í uppþvottvélina.

Skálin er frá tíma Song keisaraættarinnar, sem var við völd í Kína frá 960-1279. Talið er að aðeins séu til tvær skálar af þessari gerð, svo nú er bara að leita í skápum og skúffum.

Kaupandi skálarinnar er Guiseppi Eskenazi, sem er einn fremsti safnari og seljandi kínverskra forngripa í heiminum. Hef ég i tvígang komið í verslanir hans til að skoða sýningar. Árið 1993 þótti fréttnæmt, að hann væri með tvo gripi í nýrri verslun sinni í Mayfair sem kostuðu meira en 1 milljón punda. Eftir að Kínverjar sýndu okkur hvernig hægt er að misnota Marxismann til að arðræna lýðinn, hefur verðlagið á kínversku postulíni rokið upp úr öllu valdi og Nubóar Kína kaupa inn í stórum stíl hjá Eskenazy í London.

Kannski sjá menn nú hvaða hrísgrjónaverð var sett á landið okkar af Kínverjum í spreng. Ísland er aðeins grjón í veislu Maó-kapítalistanna. 

Heimildir um langspil fyrir aldamótin 1900

Á síðari árum hefur blómstrað mikill áhugi á langspilinu, einu af tveimur þekktum hljóðfærum Íslendinga fyrr á öldum. Af því sem skrifað hefur verið á síðustu áratugum um langspilið, er grein David G. Woods í Árbók hins íslenska Fornleifafélags sennilega besta heimildin um langspil á Íslandi og sú áhugaverðasta. Ég bendi áhugasömu fólki á að lesa hana. Hún er þó alls ekki tæmandi heimildarsafn um langspilið. Woods rannsakaði fyrst og frem hljómgæði hljóðfæra en hér verður lögð meiri áhersla á elstu heimildir og að sýna elstu hljóðfærin.

Hér skal tekið saman það sem vitað er um langspil á Íslandi fyrir aldamótin 1900, bæði ritaðar heimildir teikningar og ljósmyndir.

Í næstu færslu um langspilið verður greint frá þeim hljóðfærum sem til eru í söfnum og einkaeign og voru smíðuð fyrir aldamótin 1900 - þó ekki hljóðfæri smíðuð úr krossvið.

Arngrímur Jónsson

Arngrímur lærði (1568-1648) nefnir ekki, eins og margir halda fram, langspil í bók sinni Anatome Blefkeniana  sem út kom á Hólum árið 1612 og ári síðar í Hamborg. Bókin var andsvar gegn falsi og lygum Ditmars Blefkens um Ísland og Íslendinga. Anna Þórhallsdóttir hin mikla áhugakona um langspilið skrifaði að Arngrímur hefði gert þessa athugasemd við lygar Blefkens:  Hvað sönglist og lagfræði snertir, hafa landar mínir verið svo vel að sér, að þeir hafa búið til hljóðfæri upp á eigin spýtur og tekizt vel. Taldist Önnu til að þarna gæti verið átt við langspil.

 

En upphaflegi textinn hljóðaði nú svona þegar ég fór að lesa hann:

Quoad Musicam et melodiam, non fuerunt adeo amusi nostri homines, quin instrumenta Symphoniaca ipsi artificiose facerent, et melodiam vel musicam, ut vocant, figurativam, recentiore memoria noverint.

Sem getur aðeins útlagst þannig:

Hvað varðar tónlist og sönglist, þá geta landar mínir, það er við vitum síðast til eins og það er orðað, ekki hafa verið án hljóðfæra, sem þeir hafa byggt listavel, eða án tónlistar eða söngs

I handriti að Íslensk-latnesku orðasafni (AM 433 1, fol. I-IX) Jóns Ólafssonar Grunnvíkings, sem tekið var saman á árunum ca. 1736-1772, kemur orðið Langspilsstrengur fyrir. Rósa Þorsteinsdóttir þjóðfræðingur á Árnastofnun hefur vinsamlegast upplýst mig að í seðlum Jóns Ólafssonar við orðasafn hans komir orðið langspil fyrir (sjá athugasemd Rósu í athugasemdum neðst).

Á tveimur seðlum nefni Jón Ólafsson þau hljóðfæri sem hann þekkir á Íslandi. Á seðli sem á að bætast við flettiorðið "hljóðfæri" telur hann fyrst upp hljóðfæri sem þekkt eru í Danmörku og öðrum löndum og nefnir síðan þau sem algengust eru á Íslandi:„harpa et fidla. laang-spil, symphon, etc. it. Clavier, qvod etiam clavichordium vocant“ (AM 433 fol. V 1: 178r-v).

 

Á seðli, sem er viðbót við flettiorðið spil stendur: „Laang Spil, instrumentum musicum, fi dibus instruetum [!]. Danicè Langeleeg. Spectat ad hljood-færi, ut: fi dla, fjool, harpa, symphoon et clavier, aliis clavicordium. item Bumba; vesicam habens in fl atam. Loqvos enim de illis instrumentis tantum qvæ Islandis sunt familiari simi“ (AM 433 fol. VIII 2: 288r).

 

Kveðskapur á 18. öld 

Vísa Árna Böðvarssonar (1713-1776) á Ökrum á Mýrum tileinkuð Latínu Bjarna, Jónssyni (f. 1709), sem einnig var kallaður djöflabani. Bjarni Jónsson var bóndi og bjó á Knerri í Breiðuvík. Af Bjarna þessum eru einnig til þjóðsögur í safni Jóns Árnasonar.

Smiður bezti, vanur til veiða,

vistast hjá honum allar listir,

fiðlu, simfun, fer hann tíðum,

fiol, hörpu, langspil, gígju,

kirurgus er mörgum meiri

maður tryggur, vel ættaður,

orðsnotur, skáld, allvel lærður

Árni kveður um Jónsson Bjarna.

Jón Steingrímsson

Önnur 18. aldar heimild um íslenska langspilið er ævisaga séra Jóns prófasts Steingrímssonar (1728-1791) sem hann ritaði sjálfur á árunum 1784-1791. Í sögunni er tvisvar minnst á langspilsleik:

Hún [þ. e. Þórunn Hannesdóttir, síðar eiginkona höfundar] hafði mig og áður séð, er eg var í skóla [í Hólaskóla 1744-1750], því síra Sveinn [Jónsson, prestur á Knappsstöðum] og síra Pétur [Björnsson, prestur á Tjörn], skólabræður mínir, sem voru um hátíðir þar á klaustrinu,lokkuðu mig um ein jól að koma þangað að sjá stað og fólk og slá þar upp á langspil, er eg með list kunni, ásamt syngja með sér, hvar af klausturhaldari hafði stóra lyst á stundum. Þá eg í minni Setbergsferð, hvar um áður er getið, hafði næturstað á Bæ í Borgarfirði, sá eg þar snoturt langspil, er þar hékk, og þarverandi húsmóðir, Madame Þuríður Ásmundsdóttir átti og brúkaði. Hún, sem gera vildi mér alt til þénustu og afþreyingar, bauð mér það til að slá upp á það. Og þá eg það reyndi, gat eg það ei fyrir innvortis angursemi og hugsun til fyrri daga, hvað þá hún sá, tók hún sjálf að spila á það ein þau listilegustu lög, hvar við eg endurlifnaði við og fékk þar af sérleg rólegheit.

John Thomas Stanley 

Enski ferðalangurinn og John Thomas Stanley barón af Alderley (1766-1850) stýrði leiðangri til Færeyja og Íslands árið 1789. Í ferð sinni um Ísland heimsótti Stanley og rannsakaði ýmsa þekkta staði og umhverfi þeirra. 28. ágúst 1789 var ritað í dagbók leiðangursins að Stanley hefði fundið íslenska hljóðfærið langspil (Þannig þýtt i grein D.G. Woods):

Þegar Stanley kom um borð í skip leiðangursins sýndi hann okkur íslenskt hljóðfæri, sem heitir langspil. Það er í lögun líkast stýfðum píramíða, 5 ½ þuml. sinnum 3 og 1 í toppinn, hæðin 39 þuml., með sex strengjum úr látúnsvír, hinn lengsti 37 og hinn stysti 12 ½ þumlungur festir líkt og gítarstrengir við grunn píramíðans, og leikið á þá með klunnalegum boga. Stanley lék á það, en naumast getur annað hljóð látið verr í eyrum en þau, sem úr því komu. [Hér vantar setningu hjá þeim sem þýddi]

(Upphaflegi textinn er þannig: When Mr. Stanley came on board, he shewed us an Icelandic Instrument of music called Langspiel. It is a frustrum of a rectangular pyramid 5½ in by 3 and 1 sq at the top. height 39 in with 6 Strings of thick brass wire the longest about 37 inches and the Shortest 12½ inches with stops like those of the Guitar -  The strings come over a Moulding at the base of the pyramid and are played upon by a clumsy Bow.  -  Mr. Stanley played upon it but nothing is more grating to the ear than the sounds it produced. It is it seems a very Ancient intrument, introducing here perhaps by the first Norwegian Colonists.

Erfitt er að átta sig á útliti þessa 6 strengja hljóðfæris, með mismunandi lengd strengja.

William Jackson Hooker

Árið 1809 ferðaðist um Ísland ungur enskur grasafræðingur, William Jackson Hooker (1785-1865). Árið 1811 kom  út í Yarmouth bók hans Journal  [á 1. titilblaði stendur reyndar Recollections] of a Tour in Iceland in the Summer of 1809. Hooker, sem síðar varð forstöðumaður grasagarðsins fræga í Kew, lýsti með mikilli hrifningu heimsókn sinni að Innra-Hólmi nærri Akranesi, þar sem Magnús Stephensen bjó. Magnús var sem kunnugt er sonur Ólafs Stephensens og var hann lögmaður norðan lands og austan árið (1789), síðan settur landfógeti og árið 1800 og varð dómstjóri (háyfirdómari) í Landsyfirrétti, sem þá var nýstofnaður. Þar að auki bar hann titilinn Etatsráð (Etatsråd) sem var það sem Íslendingar komust næst aðalstign. Magnús bjó árið 1809 með fjölskyldu sinni að Innra-Hólmi við Hvalfjörð. Til er góð stutt íslensk endursögn á því sem Hooker sá á upplýsingarheimilinu að Innra-Hólmi í tímaritinu Brautinni árið 1928, en í bók Hookers sjálfs er lýsingar allar mjög langdregnar:

Segir Hooker, að þar sé ágætlega húsaður bær, enda búi þar maður sem sé háyfirdómari, og svo vel búinn að gáfum og lærdómi, að sómi myndi að honum í hverju þjóðfélagi sem væri. Alt benti til þrifnaðar, jafnvel útihúsin báru vott um smekk og snyrtimennsku. Var að vísu fylgt gamalli landsvenju i húsaskipun og byggingaefni. Mörg hús í röð hlaðin upp úr torfi og grjóti, en þó var svo frá öllu gengið, torfveggjunum og torfþökunum, að sannarlegt prúðmennskusnið var á. Útidyrnar voru málaðar og stórir gluggar á bænum. Var gengið inn löng göng alþiljuð, og með timburgólfi. Bókastofa húsbóndans var í meðallagi stórt herbergi, alsett bókum. Innar af því dagstofa, var hún blámáluð með gipsrósum á lofti. Var þar inni góður húsbúnaður líkur þvi er tíðkaðist á Englandi. Á veggjunum voru nokkrar litmyndir meðal annars af Napóleon Frakkakeisara og Nelson sigurvegaranum við Trafalgu. Strax er þeir voru seztir að, bar bóndinn fram hvítt vín og tvíbökur, og meðan beðið var til máltíðar sýndi húsbóndinn Hooker ýmsar fágætar og merkar bækur, og handrit um sögu landsins. Þar voru og bækur eftir merkustu rithöfunda, franska, þýzka, sænska og danska, og mikið af enskum skáldritum. Par að auki megnið af fornritum Grikkja og Rómverja. - Sönglistin var einnig í hávegum höfð á Innrahólmi. Stóð upp að vegg í dagstofunni stórt orgel, og þegar Hooker lét á sér skilja, að sig langaði til að heyra íslenskan söng, kom fjölskyldan inn, og söng fyrir hann nokkur sálmalög, en húsbóndinn lék undir á hljóðfærið. Einnig söng dóttir húsbóndans nokkra íslenzka og danska söngva, og lék undir á langspil. Um kl. 3 var sezt að miðdegi, var fram borin steik með sætu kirsuberjamauki og kálstöppu, en á eftir kom rauðvín, laufabrauð og kökur.

Hooker teiknaði eitt langspilanna eftir minni og birtist teikningin í bók hans um Íslandsförina árið 1811.

Í bók Hookers var langspilið sýnt á haus

George Steuart Mackenzie

Sir Mackenzie (1780-1848) kom einnig við hjá Stephensen fjölskyldunni á Innra-Hólmi á reisu sinni árið 1810 sem hann greindi frá í mikilli bók sinni Travels on the Island of Iceland during the Summer of the Year MDCCCX, sem var gefin út árið 1811.  Mackenzie greinir svo frá langspilinu á bls. 146-47:

While busily engaged with our viands, our ears were all at once struck with musical sounds. Knives and forks were instantaneously laid down; and we gazed at each other in delight. Having heard nothing of the kind before in Iceland, except the miserable scraping of the fiddle in the Reikjavik ballroom, the pleasure we now derived from agreeable sounds and harmonious music, was very great. When our first surprise was over, and we could recollect ourselves, we thought that the music, which proceeded from an apartment above, was from a pianoforte; but we were told that it was an Icelandic instrument, called the Lang-spiel; and that the performers were the son and daughter of Mr Stephenson, whose proficiency upon this instrument was considered to be very great. The Lang-spiel, which was now brought down for our inspection, consists of a narrow wooden box, about three feet long, bulging at one end, were there is a soundhole,and termination at the end like a violin. It has three brass wires stretched along it, two of which are tuned to the same note, and one an octave lower. One of the two passes over little projections, with bits of wire on the upper part. These are so placed, that when the wire above them is pressed down by the thumbnail, the different notes are produced on drawing a bow across; and the other wires perform the same office as the drones of a bagpipe. In short, it is simply a monochord, with two additional strings, to form a sort of bass. When the instrument is near, it sounds rather harsh; but, from adjoining room, especially when the two are played together, as was the case when we first heard the music, the effect is very pleasing. The tunes we heard played were chiefly Danish and Norwegian. Mr Stephenson's daughter made me a present of her Lang-spiel,from which this description and the drawing were taken.

Við þessa frásögn er rista af langspilinu gerð af E. Mitchell.

 

Stækkið myndina með því að smella á hana og berið saman við teikningu Hookers 

Eftir dóm um miður fallegan söng ungra stúlkna á Innra-Hólmi skrifar Mackenzie: Mr Stepenson's family is the only one in Iceland that be said to cultivate music at all.  He himself plays upon a chamber-organ, which he brought from Copenhagen a few years ago.

 

Innri-Hólmur árið 1789. Vatnslitamynd eftir E. Dayes; Myndin teiknuð og vatnslituð eftir teikningum gerðum í leiðangri Stanelys á Íslandi árið 1789.

 

Auguste Étienne François Mayer

Smellið á myndina til að stækka hana

Listamaðurinn Auguste Mayer (1805-1890)  ferðaðist með lækninum og náttúrfræðingnum Joseph Paul Gaimard (1796-1858) um Ísland árin 1835 og 36, og teiknaði af mikilli leikni það sem fyrir augun bar. Listaverk hans voru gefin út í þremur stórum bindum (Atlösum) sem fylgdu 11 binda ritröð um ferðir Gaimards til Íslands og Grænlands, sem bar heitið Voyage en Island et au Groënland. Ekki er í bókunum greint frá þeim "concert" sem frönsku ferðalangarnir upplifðu í hlóðaeldhúsinu á Grímstöðum á Fjöllum, en myndin sem birtist í öðrum atlas leiðangursins er steinprent (litógrafía) með lýsingunni: Un concert à Grimsstadir (Islande). Myndin er á við mörg langspil.

Benedikt Gröndal

Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson (1827-1907) verður að teljast með hér, þegar hann lýsir langspilsleik móður sinnar í Dægradvöl, bók sem út kom að honum látnum árið 1923 og var eins konar blogg þess tíma. Gröndal óð úr einu í annað. Kallinum þótti gaman að lífinu! Hann segir svo frá langspilinu í bókinni:

Um Langspil hjá Benedikt Gröndal: Dægradvöl (Afisaga Mín), Bókaverslun Ársæls Árnasonar , Rvík, Prentsmiðjan Gutenberg - MCMXXIII (bls. 40)

Einu sinni man jeg til at Bjarni Thararensen kom; jeg man eptir honum og sýndist mjer hann stærri en hann var í raun og veru, því að jeg var barn, en Bjarni bar sig hátt og ljet mikilmannlega; hann var á rauðum kjól, eðalmaður á hæð, baraxlaður og flatvaxinn; hann beiddi móður mína að spila á langspil, sem hún var ágætilega vel leikin í, og spilaði hún þá Lyt Elskede, ut", en Bjarni söng undir. Þetta hefur verið 1836 eða 7.; Þá voru Langspil alltíð á Alptanesi; í Mackenzies ferðabók er mynd af langspili með bumbu, alveg eins og móðir mín átti, með þrem strengjum, myndin er alveg rétt. Móðir mín var fræg fyrir þetta spil, hún ljek valsa og allskonar lög. Sum langspil voru ekki með bumbu, en einungis breiðari í þann endann sem hljóðopið var á og leikið var yfir; strengirnir voru þrír en nótur settar einungis á þann strenginn sem næstur manni var og hæst var stemdur. þar næst var strengur einni octövu lægri og svo bassinn. Í bók Ólafs Davíssonar um gátur og leiki og í Sunnanfara (nr. 6, 1893) er talað um langspil af töluverðum ókunnugleik (þar sendur og bls. 272 að M. St. hafi andast 1827) Ólafur ætlar að þau sjeu alíslenzk að uppruna,en þau eru sjálfsagt frá Noregi og heita (hjetu) "langeleg", "Langeleik" og "Langspel" (I. Aasen). Um langspil eru þessi vísa, líklega eptir Rósu;

"Netta fingur venur við
veifir slingur korða
hjartað stingur, fær ei frið,
fallega sýngur langspilið".

Vatnsenda Rósa

Það var Rósa Guðmundsdóttir (1795-1855) sem svo orti þannig um langspilið:

 

Hvort þetta var ort er Rósa var í þingum við Natan Ketilsson í Húnaþingi, eða síðar er hún bjó í Markúsarbúð undir Jökli (Snæfellsnesi), er ekki vitað, en falleg er vísan.

Ljósmyndir

Til eru tvær skemmtilegar ljósmyndir af mönnum sem leika á langspil. Ein er af Jóni Ásbjörnssyni (f. 1821), sem einatt var kallaður goskall. Jón var vinnumaður og bóndi víða í Borgarfirði og á sunnanverðu Snæfellsnesi en átti heima í Borgarnesi frá 1879 til dauðadags 1905. Myndina hefur Árni Thorsteinsson sennilega tekið (Úr ljósmyndasafni Þjóðminjasafns Íslands). Svo virðist sem Jóns leiki á langspil með bogadreginni hlið.

Hin ljósmyndin var tekin einhvers staðar í Húnaþingi (Skagaströnd) af danska ljósmyndaranum Johannes Klein sem ferðaðist með Daniel Bruun um Ísland árið 1898. Bóndinn leikur á langspil með bogadreginni hlið (sem sumir kalla bumbu).

Stolnir gripir og rangar upplýsingar

Í framhaldi af færslu minni í gær, sem fjallaði um algjört umkomuleysi og aumingjahátt íslenskrar minjavörslu og ráðuneyti hennar er Unnur Brá Konráðsdóttir bað menntamálaráðherra um svar um fornminjar frá Íslandi í erlendum söfnum, langar mig að upplýsa, að sumt þeirra gripa sem nú er að finna á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn var hreinlega stolið á Íslandi

Það á til dæmis við um ljósahjálminn (NM D 8073) úr Hvammskirkju (sjá t.d. hér) sem Daniel Bruun seldi Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn fyrir 300  krónur árið 1912. Það gat hann ekki samkvæmt íslenskum fornleifalögum frá 1907, sem sögðu til um að Forngripasafnið í Reykjavík hefði forkaupsrétt af öllum forngripum. Kapteinn Bruun rændi því forngripum á Íslandi og seldi Þjóðminjasafni Dana, sjálfum sér til vinnings.

Þegar þetta kom til umtals á milli mín, Olaf Olsens fyrrverandi þjóðminjavarðar og Þórs Magnússonar á þingi Þjóðminjavarða Norðurlandanna árið 1995, og ég sagði frá áformum Guðmundar Magnússonar setts þjóðminjavarðar að reyna að fá þennan og aðra gripi til Íslands, þá lýsti Þór Magnússon Guðmundi sem öfgamanni og taldi það af og frá að við ættum að biðja Dani um íslenska gripi í Kaupmannahöfn. Danski þjóðminjavörðurinn varð mjög undrandi á Þór, en vildi náttúrulega ekki missa íslensku gripina, þótt stolnir væru.

Svör Þjóðminjasafns Íslands eru fyrir neðan allar hellur

Ekki er var nóg með að þegar Unnur Brá Konráðsdóttir bað um upplýsingarnar, að hún fengi þær ónógar og aðeins það sem Matthías Þórðarson fyrrv. Þjóðminjavörður skráði þegar í byrjun 20. aldar(sjá hér). Nokkrir íslenskir gripir í Kaupmannahöfn fóru fram hjá Matthíasi og ég hef skrifað um þrjá þeirra í Árbók hins Íslenska Fornleifafélags árið 1984. Í skránni Sarpi er þess hvergi getið og þar tekur heiðurinn skrásetjarinn, Anna Þorbjörg Þorgrímsdóttir, en Matthías Þórðarson er sagður skrá hina gripina frá Íslandi í Sarpi. Matthías dó árið 1961, alllöngu áður en að Sarpur kom til.

Af hverju var ekki getið þess manns sem fann þá íslensku gripi sem Matthías fann ekki 70 árum fyrr?

Ég uppgatvaði snemma á 9. áratug síðustu aldar, að á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn væru til innsigli Jóns Arasonar prests (síðar biskups) og Steinmóðs ábóta í Viðey, sem hér sést.

 

Maðurinn, sem ekki má nefna í Sarpi, og sem uppgötvaði gripi frá Íslandi í Kaupmannahöfn sem höfðu farið framhjá glöggu auga Matthíasar, þarf hins vegar að bíða í marga daga eftir því að fá upplýsingar um einn einasta grip í Sarpi, því starfsmenn þjóðminjasafnsins álíta greinilega Sarp sína einkaeign. En hugsanlega er þessi ófullkomna og greinilega mjög svo ranga skrá bara síðasta vígi stofnanakarlakerfisins, sem á Þjóðminjasafninu verður víst að kalla stofnanakerlingakerfi vegna kynjahlutfallsins þar.

Það myndi létta öllum vinnuna, ef Sarpur yrði gefinn frjáls. Þessi skrá, sama hve ófullkomin og full af rangfærslum hún er, er eign þjóðarinnar, en ekki ódugandi starfsmanna Þjóðminjasafns Íslands, sem geta ekki veitt þær upplýsingar sem þeim ber að veita, þótt það ætti ekki að vera mikið mál.

Þess ber að geta, að Margrét Hallgrímsdóttir var ekki að biðja um stolna ljósahjálminn eða aðra illa fengna gripi á Nationalmuseet í Kaupmannahöfn, þegar hún var þar um síðustu mánaðamót.

Menntamálaráðuneyti gefur rangar upplýsingar um fornminjar

 

Í fyrra lagði Unnur Brá Konráðsdóttir þingmaður Sjálfstæðisflokksins fram fyrirspurn á Alþingi til menntamálráðuneytisins um íslenskar fornminjar í erlendum söfnum. Áhugi þingmannsins er ánægjulegur. Við erum mörg sem teljum að fágætir íslenskir forngripir, sem erlend ríki hafa t.d. lagt eign sína á, þó svo að Ísland sé ekki í lengur í ríkjasambandi við viðkomandi ríki, eigi aðeins heima á Íslandi. Líkneskjaskrínið hér að ofan, sem er frá 13. öld, er t.d. að finna í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn, en var upphaflega eign kirkjunnar á Keldum á Rangárvöllum. Auðvitað á þetta skrín að vera á Íslandi og hefur ekkert að gera í Kaupmannahöfn.

Spurning Unnar hljóðaði þannig:

Á ráðuneytið skrá yfir íslenskar fornminjar varðveittar á erlendri grund og ef svo er, hvaða munir og minjar eru á þeirri skrá?

Ráðuneytið svaraði:

Samkvæmt þjóðminjalögum, nr. 107/2001, sem enn eru í gildi, eru fornminjar annars vegar fornleifar og hins vegar forngripir.  Þar sem fornleifar eru staðbundnar minjar eru engar íslenskar fornleifar til á erlendri grundu.
    Mennta- og menningarmálaráðuneytið sjálft á ekki skrá yfir forngripi sem varðveittir eru á erlendum söfnum en slík skrá er hins vegar til í menningarsögulega gagnagrunninum Sarpi, www.sarpur.is. Langflestir gripir eru varðveittir á Þjóðminjasafni Dana og til frekari upplýsingar má sjá á fylgiskjali lista sem tekinn er úr Sarpi yfir þá forngripi sem þar eru skráðir. Eitthvað er til af munum á öðrum söfnum, þó í mun minna mæli.

Menntamálaráðuneytið (Þjóðminjasafnið) gaf ónógar og rangar upplýsingar

Unnur Brá hefur því miður ekki fengið tæmandi svör frá Menntamálaráðuneytinu sem hlýtur að hafa ráðfært sig við starfsmenn Þjóðminjasafn Íslands.

Listi sá sem  Unnur Brá hefur fengið í hendur í kjölfar fyrirspunar sinnar er alls ekki tæmandi. Fyrir utan fornleifar og forngripi í dönskum og sænskum söfnum, er þá að finna annars staðar í Danmörku, á Bretlandseyjum, Hollandi, Frakklandi, Noregi og víðar. Um marga þeirra gripa hefur verið ritað í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags og annars staðar. En greinilega hefur enginn haft fyrir því að setja upplýsingarnar um þá í Sarp. Ég hef t.d. skrifað um einn íslenskan grip í erlendu safni í Árbókina (sjá hér). Það er áhyggjuefni að Þjóðminjasafnið hafi ekki gert góða skrá yfir íslenska forngripi og muni sem í erlendum söfnum.

Dýrabein voru flutt út af erlendum fornleifafræðingum í stórum stíl á 9. og 10. áratug síðustu aldar. Fæstum þessara beina hefur verið skilað. Ég þekki til þess að stóru beinasafni frá Stóru-Borg undir Eyjafjöllum hafi verið fargað á öskuhaugum New York, m.a. vegna þess að umhverfisslys varð í byggingu þeirri þar sem stofnunin, sem var með beinin að láni, var. Ef einhver hefur áhuga á að rannsaka niðurstöður bandaríkjamannanna sem tóku að sér að rannsaka beinin, og lofuðu sömuleiðis að skila þeim, þá er það ekki hægt í öllum tilvikum.

Á Hunter College í New York fór mikið magn dýrabeina úr fornleifarannsóknum frá Íslandi forgörðum, þar sem í byggingunni varð alvalegt mengunarslys. Prófessor Thomas H. McGovern sem var ábyrgur fyrir rannsóknum á þeim beinum getur gefið yfirvöldum nánari upplýsingar um það eða aðstoðarmenn hans á Íslandi, Guðmundur Ólafsson og Mjöll Snæsdóttir sem í fjölda ára kölluðu sig fornleifafræðinga án þess að vera það.

 

Menntamálaráðuneytið segir réttilega í svari sínu til þingsmannsins, að engar íslenskar fornleifar findust á erlendri grund. Þetta er ekki alls kostar rétt. Til eru í söfnum á Norðurlöndunum heimildir og frumgögn um samnorrænar rannsóknir á fornleifum sem fóru fram á Íslandi. Þessi gögn eru heldur ekki talin upp í Sarpi.

Ekki get ég séð annað en að dýrabein þau sem fóru forgörðum í Nýju Jórvík á 9. áratug síðustu aldar séu forngripir samkvæmt þjóðminjalögum (sem nú heita Lög um menningarminjar) - og þess vegna tel ég víst að þingmanni  hafi verið gefin röng svör og gegn betri vitund starfsmanna Þjóðminjasafnsins, en þar vinna enn menn sem aðstoðuðu við útflutning dýrabeina til rannsókna.

Sarpur tilheyrir þjóðinni en ekki starfsmönnum safnanna

Í bréfi sínu til Unnar Brár Konráðsdóttur nefnir Menntamálaráðherra Sarp, líkt og það sé einhver Mímisbrunnur. En það getur oft reynst ári erfitt að fá upplýsingar úr þeim brunni.

Í síðustu viku bað ég t.d. um upplýsingar um einn grip á Þjóðminjasafni Íslands. Gripurinn ber númerið Þjms. 635. Starfsmenn þar hafa alla möguleika til að svara um hæl, því þeir geta flett upp í Sarpi, gagnasafni sem Íslendingar hafa borgað fyrir með skattpeningum sínum. Svar við fyrirspurn minni um einn grip hef enn ekki borist, þó svo að starfsmennirnir séu með Sarp í tölvum sínum og gæti hæglega slegið Þjms. 635 inn, klippt og límt uppklýsingarnar í gagnagrunninum til mín um hæl.

Það er líklegast ekki nokkur vafi á því, að nú er kominn tími til að allir hafi aðgang að því sem þeir hafa borgað fyrir. Sarpur á ekki að vera einkaheimild stofnanna sem geta ekki einu sinni veitt réttar upplýsingar til þingmanna landsins.

Ég á ekki sem fornleifafræðingur að þurfa að bíða eftir upplýsingum úr Sarpi upp á geðþótta starfsmanna Þjóðminjasafnsins sem geta ekki einu sinni gert almennilega grein fyrir forngripum sem týnst hafa í tímans rás á Þjóðminjasafni, eða sýnum sem hafa horfið. Það er algjörlega óviðunandi.

Ljósahjálmur í Þjóðminjasafni Dana í Kaupmannahöfn. Hjálmurinn er frá 15. öld og tilheyrði eitt sinn íslenskri kirkju. Nú er hann í geymslu danska safnsins engum til gagns.

»Allt út af einhverjum helvítis steini«

segir kona Íslendings, sem handtekinn var fyrir að hafa meintar fornminjar með í tösku sinni við brottför frá flugvellinum í Antalya á Tyrklandi sl. föstudag. Henni er vitanlega mikið niðri fyrir.

Reyndar eru svona dags daglega ekki seldar fornminjar á mörkuðunum við rústasvæðin í Perge og Aspendos, þar sem þau hjónin hljóta að hafa verið. Þetta hlýtur því að vera einhver stór misskilningur. Í Perge sitja oftast konur og selja perlur og leirmuni, og ef þær væru byrjaðar að selja ekta rómverskar styttur á 80€ væri líklega eftir því tekið.

Vill maður láta virða sín eigin lög, verður maður að virða lög í þeim löndum sem maður heimsækir.

Það hendir þó á stundum, að ferðamenn eyðileggi fornleifar eða taki með sér minjagripi sem þeir vita stundum ekki að eru fornleifar. Það eiga allir heilvita einstaklingar að vita, að maður á ekki að gera - jafnvel þeir sem koma frá löndum eins og Íslandi, þar sem Fornleifavernd og Minjastofnun leyfa byggingar hugarórabyggingar og suðrænar villur ofan á fornleifum og Þjóðminjasafnið týnir forngripum.

Upplýsingamiðill ferðamálayfirvalda í Tyrklandi www.goturkey.com, sem flestir lesa vitanlega ekki, vara menn einnig greinilega við því að kaupa fornleifar, og þar er fólki ráðlagt að hafa kvittanir á reiðum höndum fyrir kaupum á listmunum. Tyrkir hafa víst ekki enn gert sér grein fyrir því að ólæsi er líka mikið í öðrum löndum. Margir hafa víst lent í ströngu eftirliti Tyrkja á þessu sviði. Sjá hér

Í Tyrklandi er þjófnaður á fornleifum og ólögleg sala þeirra greinilega mikið vandamál, sem Tyrkir virðast helst vilja stöðva með því að stinga (blásaklausum) bláeygum útlendingum sem finna eða kaupa fornleifar í steininn. En það hendir einnig á stundum að útlendingarnir taka eitthvað með sér sem þeir finna og borga ekki fyrir.

Vonandi leysist úr máli Íslendingsins sem langaði í rómverska styttu fyrir 80 evrur, sem verður nú að teljast frekar ódýrt. En á Tyrklandi er fólk fátækara en Íslendingar í Svíþjóð. 

Stradivarius íslenskra langspila

Drengurinn á þessari ljósmynd er enginn annar en ritstjóri Fornleifs, Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, dekraður drengur úr vel stæðu raðhúsahverfi í austurhluta Reykjavíkur. Myndin var tekin vorið 1972. Ég er að leika á langspil sem ég smíðaði í skólanum með mikilli hjálp smíðakennara míns, Auðuns H. Einarssonar heitins.

Þessi grein er fyrsti hlutinn í safni upplýsinga um langspilið, sem ég mun setja hér á síðuna svo allir hafi aðgang að þeim upplýsingum.

Hvers konar börn smíða langspil?

Snemma beygðist hugur minn til flest þess sem gamalt er. Eftir því var tekið og drengurinn talinn frekar undarlegur. Hvaða 8 ára barn fer með eintak af gamalli og slitinni skólaútgáfu af Hávamálum upp í Öskjuhlíð í nestistösku sinni, og fer að lesa þau undir heitavatnstönkunum í sólinni án þess að skilja aukatekinn staf? Það gerði ég. Kennarinn tók af mér Hávamál og þetta einkennilega uppátæki kom til umræðu á næsta foreldrafundi. Ég varð snemma, allavega á 7. ári, heimagangur á Þjóðminjasafninu. Þangað fór ég tvisvar, stundum þrisvar í viku yfir vetrarmánuðina og hékk og skoðaði allt og las alla miða og alla bæklinga  og ræddi við gömlu gæslukonurnar, sem þótti gaman að tala við þennan fróðleiksfúsa strák, sem hafði Kristján Eldjárn í guða tölu. Gæslukonurnar á Þjóðminjasafninu, sem sumar hverjar voru ævafornar, urðu verndarenglar Fornleifs.

Einn þeirra, sem tók eftir því hve undarlegur þessi drengur var, var smíðakennarinn minn í barnaskóla, sá ágæti maður Auðun H. Einarsson (1941-2009) en honum og minningu hans er þessi grein tileinkuð. Auðun kenndi mér smíði í  Æfinga- og tilraunadeild Kennaraskóla Íslands, sem í dag heitir Háteigsskóli. Þar kenndi Auðunn mér smíði frá haustinu 1969 til barnaprófs árið 1973. Auðun, sem margir þekkja fyrir smíðakennarastörf sín og vandaða smíðavinnu, sem og torfbæjabyggingar, var líka áhugamaður um allt fornt og sögu Íslands. Þar að auki var hann með hagari mönnum á Íslandi. Betri smíðakennara og smið gat maður ekki fundið.

Hin listagóða ljósmynd af Auðuni hér fyrir ofan er birt með leyfi fjölskyldu hans.

Gert upp á milli nemenda

Þótt að Auðun væri frábær kennari, varð honum einu sinni á í messunni. Hann gerði upp á milli drengjanna og bauð mér einum að smíða langspil og ekki öðrum. Líklega var það vegna þess að hann taldi mig geta valdið verkefninu. Hann þekkti hinn mikla forneskjuáhuga og teiknihæfileika, og hafði þar fyrir utan heyrt mig tala um langspil af miklum móð. Hann reyndi að haga því þannig til, að ég ynni eitthvað að verkefninu í skólanum, stundum á eftir tímum, en mest heima. Ég fór líka heim til hans vestur í bæ um helgar, þar sem hann var með lítinn bílskúr sem var fullur af smíðaefni.

Vitanlega hjálpaði Auðun mér mikið með smíðina á langspilinu. Hann treysti mér samt fyrir óhemjumiklu og það gerði þetta smíðaverkefni okkar afar ánægjulegt. En þetta skapaði auðvitað einnig öfund meðal sumra skólafélaganna. Einn bekkjafélaga minna, sem í dag er lögfræðingur, reyndi meira að segja að koma langspilinu fyrir kattarnef, þegar það var að mestu klárað.

Ég fór á Þjóðminjasafnið og fékk þar með leyfi þjóðminjavarðar að mæla langspil með bogadregnum hljómkassa sem þar var varðveitt og sem hefur safnnúmerið Þjms. 635. Ég fór í eitt skipti á safnið með bekkjafélaga mínum Eggert Pálssyni, sem nú er páku- og slagverkmeistari í Sinfóníuhljómsveit Íslands. Það var fyrsta eiginlega rannsóknarferð mín í fræðunum.

Ég hafði einnig samband við Önnu Þórhallsdóttur söngkonu sem lengið hafði reynt að efla áhugann á langspilinu og það gladdi hana, að heyra að strákpjakkur í barnaskóla væri að smíða sér slíkt hljóðfæri og ætlaði að leika eftir henni listina. Sjálf hafði hún látið smíða fyrir sig langspil eftir hljóðfæri frá 18. öld sem varðveitt er á Musikmuseet í Kaupmannahöfn (sem nú er hluti af Þjóðminjasafni Dana). Oft var Anna látin kyrja með sinni hástemmdu rödd og strjúka strengi langspilsins rétt fyrir hádegisfréttir í útvarpinu hér á árum áður. Ég mun brátt gefa lesendum mínum hljóðdæmi af hennar list. 

Efst er langspil á Þjóðminjasafni (Þjms. 635), en langspil dóttur Magnúsar Stephensens sem teiknað var árið 1810 í Viðey er fyrir miðju. Þessi hljóðfæri eru mjög svipuð og má telja næsta öruggt að sami maður hafi smíðað þau. Hljóðfæri mitt hefur þó reynst líkast mest því hljóðfæri frá 19. öld sem til er á Musikmuseet í Kaupmannahöfn (neðsta myndin) og sem upphaflega kom þangað árið 1915 úr búi dansks skólaumsjónarmanns (skolebetjent) sem Hans Peter Lyum hét (f. 1859; Hét upphaflega Nielsen) og bjó í Larslejestræde 9 í Kaupmannahöfn (allar upplýsingar um hann væru vel þegnar um þann mann og hvernig það kom til að hann átti langspil).

 

Ég mældi lengd og bil milli þverbandanna á gripbrettinu. Límingar, sögun, heflun og pússun hliðanna í hljómkassanum sá ég alfarið um, en Auðun hjálpaði náttúrulega með að líma saman gott tré í snigilinn og skera hann út,  skeyta saman og líma allt hljóðfærið. Eins og í fiðlu og gítar var hornlisti límdur til styrktar í innanverðum langspilskassanum. Auðuni og að útvega mahóní í gripbrettið. Ég náði í íbenholt fyrir lyklana (sem sumir kalla skrúfur eða stillingarpinna) og raspaði þá, þjalaði og pússaði eftir að Auðun hafði rennt sívalningana sem fara inn í snigilinn. Ég sá svo um lökkun og pússun. Eitt af því skemmtilegasta við þetta verkefnið, fyrir utan að heyra hljóminn þegar strengirnir voru komnir í, var að beygja eina hliðina. Það gerðum við heima hjá Auðuni yfir tvær helgar. Hliðin var mýkt með gufu og sett í koparklædda pressu sem Auðun hafði smíðað. Hliðin var svo lögð í pressu til að fá lags sitt.

 

»Eins og mjúkt selló«

Þegar langspilið mitt var tilbúið, fór ég með móður minni í hljóðfæraverslunina RÁN og keypti ýmsa strengi til að reyna í langspilið. Ég man þegar ég hrindi í Auðun til að láta hann heyra í gegnum símann hvernig hljóðfærið hljómaði. Auðun varð hinn ánægðasti og sagði kátur, »þetta hljómar eins og mjúkt selló«. Síðar fékk hann að heyra betur í hljóðfærinu.

Ég lék við tækifæri á langspilið, með fingrum og boga sem ég fékk að láni, en þó mest fyrir sjálfan mig. Ég spilaði þjóðlög og miðaldasmelli eftir eyranu en sjaldan fyrir áheyrendur. Hljómurinn í langspilinu var fallegur og dýpri og þýðari en í langspilinu á Þjóðminjasafninu sem var fyrirmyndin. Mér fannst sjálfum betra að heyra tóninn í mínu langspili en t.d. því sem Anna heitin Þórhallsdóttir spilaði öðru hvoru á í útvarpið. En það hljóðfæri var líka með bogadregnum kassa og var gert eftir hljóðfæri sem var frá 18. öld og sem nú er varðveitt á Musikmuseet í Kaupmannahöfn.

Svo varð maður eldri og það var ekki beint í lagi að vera kvæðamaður og sólisti á langspil í Menntaskólanum í Hamrahlíð, þar sem allir voru annað hvort að dansa í takt við Travolta eða Þursaflokkinn. Ég fór svo árið 1980 erlendis til náms og langspilið góða hékk áfram á veggnum í gamla herberginu mínu, þar sem það hangir enn móður minni til augnayndis. Engin tónlist hefur því miður komið úr langspilinu í langan tíma. Úr þessu ætla ég að bæta við fyrsta tækifæri og stend nú í að semja fornleifafræðingarímur og McGoverns-bálk um skálmöld í íslenskri fornleifafræði, sem henta örugglega vel i flutningi við undirleik mjúks sellós.

Langspil Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar smíðað 1971-72. Á hljóðfærið vantar nú útskorið lok á hljóðopið, strengina og stóla, sem margir voru reyndir til að fá sem bestan tón. Ljósm. Sigríður B. Vilhjálmsdóttir, sem einnig hefur tekið myndina að ofan með bláum bakgrunni.

David G. Woods finnur besta hljóðfærið

Árið 1981 dvaldist á Íslandi bandarískur sérfræðingur í tónmennt, David G. Woods. Á Fullbright-styrk rannsakaði hann íslenska langspilið og íslensku fiðluna, sögu þessara hljóðfæra og eiginleika. Hann rannsakið þau langspil forn sem hann hafði spurnir af og fékk sér til hjálpar ýmsa menn sem þekktu til hljóðfærisins og gátu smíðað það. Þeirra á meðal var heiðursmaðurinn Njáll Sigurðsson sem kennt hafði mér um tíma í Barnamúsíkskólanum þegar hann var nýkominn úr námi (og sem líklegast smitaði mig upphaflega af langspils-bakteríunni), og Auðun H. Einarsson sem tók Woods í smíðatíma.

Woods, sem síðar varð m.a. prófessor við háskólann í Connecticut í Bandaríkjunum lét smíða nokkur hljóðfæri, sem ég mun sýna ykkur síðar þegar hann er búinn að senda mér myndir. Þau voru smíðuð með gömul hljóðfæri að fyrirmynd. Auðun smíðaði eintak af því hljóðfæri sem ég mældi upp á Þjóðminjasafninu (þótt það hafi ekki að lokum orðið alveg eins).

Meira en áratug eftir dvöl Woods á Íslandi kom út frekar stutt grein eftir hann í Árbók hins islenzka Fornleifafélags árið 1993 sem Njáll Sigurðsson hafði þýtt. Árið 1993 hóf ég störf á þjóðminjasafninu og þá ræddi ég einmitt við Auðun um þessa grein dr. Woods. Woods greinir frá langspilsgerð, sem var að sögn Auðuns smíðuð eftir móti Auðuns og teikningu minni. Sú eftirlíking á hljóðfærinu (Þjms. 635) á Þjóðminjasafni reyndist samkvæmt tónmenntafræðingnum Woods vera það langspil sem hefði fegurstan tóninn.

Nýlega skrifaði ég prófessor emerítus David G. Woods í Connecticut tölvupóst og sagði honum frá fyrsta langspilinu með bogadreginn kassa sem Auðunn og ég smíðuðum eftir Þjms. 635. þessa góða langspils sem honum líkaði betur en mörg önnur. Þetta "Stradivaríus íslenkra langspila" var ekkert annað en samstarfsverkefni mitt og meistara Auðuns H. Einarssonar. 

Woods greindi einnig frá því í grein sinni í Árbók Fornleifafélagsins, að gerður hafði verið pakki fyrir kennslu í smíði langspila. Því miður hef ég ekki séð þessi gögn og þætti vænt um ef einhver gæti útvegað mér þau. 

Auðun kenndi fleiri börnum að smíða langspil

Ekki get ég útilokað að Auðun hafi smíðað langspil með öðrum nemanda áður en hann leyfði mér að smíða mitt hljóðfæri. En ef svo var, var það hljóðfæri ekki með bogadregnum hljómkassa. Tíu árum eftir að ég smíðaði mitt hljóðfæri með Auðuni, kenndi hann 14-15 ára krökkum að smíða ýmis konar hljóðfæri. Kennslan fór fram í kvöldtímum í Tónmenntaskóla Reykjavíkur við Lindargötu. 

Auðun og nemendur hans í Tónmenntaskóla Reykjavíkur árið 1982. Greinilegt er að tvær stúlknanna hafa smíðað "Stradivaríus Vilhjálms og Auðuns". Þarna má einnig sjá stoltan miðausturlandasérfræðing með gítar.

 

Á myndinni, sem birtist í Þjóðviljanum sáluga vorið 1982, má sjá fólk sem síðar hafa orðið þekktir tónlistarmenn og á sviði stærðfræði. Á þessu námskeiði ungra hljóðfærasmiða var til að mynda Jóhann Friðgeir Valdimarsson, síðar söngvari, og Katarína Óladóttir fiðluleikari, en í þessum hópi var einnig mjög svo efnilegt fólk sem því miður féll allt of snemma frá af ýmsum ástæðum, líkt og Auðun, sem snemma varð Alzheimer sjúkdómnum að bráð. Blessuð sé minning þess völundarsmiðs. 

Í þarnæstu færslu skal sagt frá ýmsum þeim

 heimildum sem til eru um

langspilið fyrir

 aldamótin

1900