Bréf frá svörtum sauð

Þetta er stórmerkilegt bréf sem er til sölu. Furðulegt er hins vegar að það hafi hafnað á Íslandi. Upplýsingar sem seljandinn veitir er einnig nokkuð ábótavant. Bréfið er frá manni sem kallar sig árið 1824 Jorgen Jorgenson (upp á enskan máta). Það er sent bróður hans, Fritz Jürgensen. Fritz var gælunafn yngri bróðir sósíópatans og loddarans sem ritaði bréfið og sem við Íslendingar þekkjum sem Hundadagakonunginn.

Fritz hét í raun og veru Frederik og var úrsmiður, líkt og faðir þeirra bræðra og afi þeirra í móðurætt í Sviss. Fritz sem fékk bréfið árið 1824, var faðir danska úrsmiðsins og skopmyndateiknarans Georg Urban Jean Frederik Jürgensen, sem oftast var kallaður Fritz líkt og faðir hans og nafni.

Eldri bróðir Jörundar Hundadagakonungs, Urban J. Jürgensen.

Ekki vissi ég til þess að afkomendur úrsmiðsins Jürgensen hefðu sest að á Íslandi, og tel það vitaskuld næsta ólíklegt. Einkasonur Fritz, þess sem fékk bréfið árið 1824, dó barnslaus og hefur líklega erft bréfasafn föður síns og nafna, þmt bréf frá svörtum sauð fjölskyldunnar sem sat í steininum í London og beið þess að verða sendur down under. En hvernig bréfið hefur svo endað hjá sölumanni á lágu nesi við Faxaflóa uppi á Ísland og loks á eins ómerkilegum stað og eBay þykir mér furðu sæta.

Án þess að draga í efa heiðarlegan uppruna bréfsins þá leiddi þessi frétt strax hugann að stórfelldum þjófnuðum sem hafa átt sér stað, bæði í Konunglega Bókasafninu og á Ríkisskjalasafninu/Landsarkivet for Sjælland á síðustu árum.

Vona ég að núverandi eigandi hafi örugga eigendasögu fyrir bréfið ef ég tæki upp á því að kaupa það.

Við lestur bréfsins þótti mér merkilegt að sjá að skurðlæknirinn, efnafræðingurinn, líkþjófurinn, lögmaðurinn og ævintýramaðurinn John Pocock Holmes, sem einnig varð frægur árið 1845 fyrir að hafa fyrstur manna útbúið pemmican á Bretlandseyjum fyrir leiðangra um óþekkt svæði í Kanada, hafi tekið að sér að taka á móti og senda bréf Jörundar árið 1824.

Afi Jörundar Hundadagakonungs, JF Houriet, og dóttir hans Sophie Henriette, sem giftist Jürgen Jürgensen úrsmið, föður Jörundar Hundadagakonungs og Fritz (Frederiks) úrsmiðs, sem fékk bréfið frá bróður sínum árið 1824.

Bréf frá Jörundi til sölu á eBay

Hin annálaða íslenska gestrisni árið 1909

Um leið og ég minni enn einu sinni á hina undurfögru Súkkulaði-Siggu, sem hægt er að kaupa á 50x70 sm stóru plakati af Fornleifi, greinir hér frá öðru en eldra chromo-korti, með uppfræðandi efni sem fylgdi matvöru iðnvæðingarþjóðfélagsins í stórborgum Evrópu í byrjun 20. aldar.

Merkið hér að ofan er 23 vetrum eldra en Súkkulaði-Sigga í pökkunum frá Chokolat Pupier i Saint Etienne. Merkið fylgdi pökkum með súpukrafti frá Liebig árið 1909. Eins og áður hefur verið greint frá á Fornleifi (sjá hér), gaf Liebig út tvær seríur með Íslandsmyndum sem Fornleifur á einnig á skattkamri sínum. Ofanstæð mynd, sem Fornleifur eignaðist nýlega í Frakklandi, tilheyrir þó ekki þeim seríum, heldur litríkri seríu sem kallaðist Jours d'été das l'extreme Nord, eða Sumardagar í hinu háa norðri. Undirtitillinn er La bienvenue aux voyaguers en Islande, sem útleggjast má: Útlendingar boðnir velkomnir á Íslandi.

Greinilegt er að franskt útibú Liebig kjötkraftsrisans í Þýskalandi hefur vantað upplýsingar frá Íslandi fyrir uppbyggilegt fræðsluefni um Ísland, og listamennirnir hafa ákveðið að skálda örlítið.

Heimasætan á Draumabakka kemur færandi hendi á móts við ferðalangana, með mjólk og brauð. Hún er einna helst líkust blöndu af barmastórri norskri, hollenskri, rússneskri og svissneskri heimasætu. Móðir hennar situr við mjaltir í túnfætinum og fjallasýnin er fögur. Ferðalangarnir taka ofan hattinn og háma í sig nýbakað brauðið og drekka volga mjólkina. Á hinum íslenska bóndabæ er vitaskuld allt mjög reisulegt og bærinn hlaðinn úr grjóti eins og síðar á nasistahofi Gunnars Gunnarsson að Skriðuklaustri. Ekkert torf er sjáanlegt eða útskeifar og skyldleikaræktaðar rollur. Fjallasýnin er glæsileg og vitaskuld er eldfjall og úr því rýkur örlítið. Ferðamannagos voru greinileg líka eftirsótt vara og þekkt árið 1909.

Myndirnar á Liebig-kortunum sumarið 1909 voru ef til vill ekki mikil listaverk, en töluverð handavinna.

Myndin á þessu korti kraftaverkaverksmiðjunnar Leibig er næsta helst eins og einhver sætasta draumkunta fyrrverandi fornminjaráðherra á puttlingaferðalagi með Kim Jong-Un um Ísland. Sigmundur vildi, eins og menn muna, ekki aðeins endurreisa hús í endurreisnarstíl Framsóknarflokksins með aðstoð Margrétar Hallgrímsdóttur þjóðminjavarðar, heldur einnig láta byggja almennilegan Selfossbæ með 60 metra langri miðaldastafkirkju og gapastokki. Hann skammaðist sín fyrir fortíðina og vildi búa til nýjar fornleifar.

Kannski hefði SDG verið ágætur draumsýnarmaður í súpukraftsverksmiðju? Hann var að minnsta kosti algjörlega misheppnaður sem yfirkokkur í stjórnmálum. Ætli Maggi eða Toro hafi ekki lausar stöður fyrir svo efnilegan súpudraumamann? Maður verður að vona það. Annars er alltaf hægt að setja upp Potemkin-tjöld í Norður Kóreu ef enginn áhugi er á Selfossi.

Súkkulaði-Sigga - Fyrsta fornplakat Fornleifs

Heilaga hámeri! Tinni og Kolbeinn kafteinn hafa enn einu sinni leyst eitt erfiðasta vandamál íslensku þjóðarinnar. Ekki hafa þeir þó myndað ríkisstjórn í hinu stjórnlausa landi, þótt ráðagóðir séu. Þeir hafa hins vegar fundið bestu jólagjöfina í ár sem þeir telja að muni seljast betur en verstu Arnaldsreifarar Indriðasonar. Þeir félagar slá einnig tvær flugur í einu höggi, því þetta er líklegast besta tækifærisgjöfin árið 2017.

Tinni og Kolbeinn hafa hjálpað Fornleifi við að útbúa bestu jólagjöfina í ár: Súkkulaði-Siggu með sitt dularfulla bros sem óneitanlega minnir á lokkandi glott Mónu Lísu þar sem hún hangir löngum á Louvre-safninu í París.

MONA LISA Íslands í neðanverðu Bankastræti 1932; Þetta er fyrsta fornplakat Fornleifs, og vonandi ekki það síðasta. Chokolat Pupier, var nafn verksmiðju í eigu fjölskyldunnar Pupier í Saint Étienne (sjá hér og hér) sem lét útbúa þessar smámyndir sem fylgdu súkkulaðinu sem þeir framleiddu.

Pupier-verksmiðan i Saint-Étienne á velmektardögum hennar, þegar "Súkkulaði-Sigga" var sett í pakkana þeirra.

 

Súkkulaði Sigga kom upphaflega í heiminn í súkkulaðipökkum í Frakklandi snemma á 4. áratug síðustu aldar.

Fyrirtækið Chokolat Pupier, var stofnað árið 1860 í bænum Saint-Étienne suðvestur af Lyon í Loire héraði i Rhône-Alpes í Suðaustur-Frakklandi. Pupier var selt öðru fyrirtæki, CÉMOI, árið 1981. CÉMOI er nú fyrir nokkrum árum alveg hætt að nota nafnið Pupier.

Chokolat Pupier framleiddi um langt skeið súkkulaðipakka sem í var stungið kortum með uppfræðandi efni, mannbætandi og jafnvel trúarlegu. Slík kort í pakkavöru tíðkuðust víða og einnig var ýmsu fróðlegu og uppbyggilegu gaukað í tóbakspakka sem framleiddir voru í Evrópu í lok 19. og byrjun 20. aldar. Seinna komu leikararnir, sem við verðandi gamalmennin þekkjum manna best, einnig þrykkmyndirnar að ógleymdum stimplatyggjómyndunum.

Í langan tíma var efnið á smákortunum sem finna mátti í pökkum Chokolat Pupier fræðsla um lönd og þjóðir heimsins. Venjulega voru kortin þrjú fyrir hvert land. Kortin voru framleidd á tímabilinu 1920-39. Þannig varð Súkkulaði-Sigga og tvö önnur kort, þar sem Íslandi voru gerð skil, til árið 1932. Kortin þrjú voru alls ekki stór, eða aðeins 5,1 x 6,9 sm að stærð.

Fyrir utan Siggu á upphlutnum, (sem er nú ekki alveg réttur þar sem vestið er rautt líkt og á norskum búningum), var framleitt kort með landakorti af Íslandi og annað sem sýndi íslenska fánann (reyndar í röngum litum) og skjaldamerkið.

Ofdekruð frönsk börn gátu þegar þau höfðu safnað 6 eða 9 kortum farið með þau út í næstu næstu búð og afhent og fengið nýjan súkkulaðipakka. Þá var kortið gatað svo ekki væri hægt að nota það aftur.

Franskir tóbakssalar seldu venjulega einnig súkkulaði og eftir nokkur ár voru dekruðu börnin orðin tóbaksfíklar. Góð börn og þæg létu sér hins vegar nægja að safna kortunum og og setja þau í albúm sem hægt var að kaupa til að halda safni sínu til haga. Það hafa sum þeirra gert af mikilli natni

Plakatið

Súkkulaðikortið með upphlutsfegurðardísinni Siggu, sem Fornleifur keypti á eBay, hjálpaði norskættaður vinur minn Milton heitinn Rotschild mér að fá prentað sem 50 x 70 sm. stórt plakat. Það passar t.d. vel í "standardramma", sem ýmis fyrirtæki selja, t.d. stórverslun ein sem árlega býður brennuvörgum að kveikja í risvöxnum, sænskum geithafri. Við segjum ekki meira, missjö.

En á myndinni hér fyrir ofan er sendisveinn Fornleifs einmitt búinn að setja Siggu í ramma frá sænska geithafrafyrirtækinu. Ísetningin er auðveld þó maður hafi 12 þumla líkt og Fornleifur.

Plakatið fæst nú aðeins hjá hinni frábæru Guðrúnu í Gudrun´s Goodies i Sankt Peders Stræde 35 (kjallaranum) í Kaupmannahöfn. Athugið: Upplagið er takmarkað, svo fyrstur kemur, fyrstur fær.

 

Heljarskinn - asískt útlit eða stökkbreyting ?

Stundum verður manni um og ó er maður sér útlendinga (og jafnvel Íslendinga) hamast í fornbókmenntum okkar líkt og væru þær heilagur sannleikur og einhvers konar sagnfræðirit á tag-selv-smurbrauðsborði norrænna fræða.

Þetta á vitaskuld ekki við um flesta útlenska sérfræðinga sem eru hið besta fólk sem kann þó margt listina að skjalla Íslendinga. En inn á milli leynist einn og einn grillumakari. Einmitt þeim tekst oft nokkuð vel upp í að koma að stað trú á hindurvitnum, þó svo eigi að heita að við séum komin svo langt fram á veginn, brott frá bókstafstrú 19. aldar og þjóðernisrembingi sjálfstæðisbaráttunnar. Ekki batnar ástandið þegar einstaka Íslendingur fer síðan að trúa rugli fólks sem vart getur talið læst á forna texta, íslenska eða norræna, eða búa sjálfir til ævintýri og sögur til næsta bæjar (urban myths).

Á safni einu í Noregi, nánar tiltekið að Avaldsnesi (sem fengið hefur nafn sitt frá Augvaldi sagnakonungi) á eyjunni Körmt (sem Norðmenn kalla Karmøy) nærri bænum Haugsundi í Noregi, er greint frá íslenska landnámsmanninum Geirmundi Heljarskinni .

Við gestum, sem þangað koma, blasir við myndin hér að ofan. Hún á að sýna Geirmund og tvíburabróður hans Hámund á unga aldri. Sömuleiðis sýnir hún rauðhærðan mann, Hjörr Hálfsson, konungsættar frá Rogalandi, sem samkvæmt öðru bullukollurugli, Islendingabok.is , er forfaðir minn. Hins vegar er í Íslendingabók upplýst að kona Hjörs Hálfssonar sé óþekkt. Þar hefur forsvarsmönnum ættfræðigrunnsins brugðist bogalistin. Formóðir mín er nefnilega greinilega nefnd til sögunnar í fornum ritum og hét hún Ljúfvina. Furða ég mig mjög á því, af hverju hana má ekki nefna í gagnagrunni Islendingabok.is, en grunar mig vitaskuld að fordómar og fáfræði séu líklegasta skýringin eins og fyrri daginn.

Rauðhærði forfaðir minn (skv ofanstæðri hugmyndateikningu), hann Hjörr, var víst það sem í dag er kallað "Pussy Grabber". Hann herjaði á saklausar konur konur Bjarmalands, sem liggur norðaustur af Skandínavíu. Þar tók hann einfaldlega verðandi konu sína, hana Ljúfvinu, herfangi, áður en hann gerðist landnámsmaður á Íslandi.

Ljúfvina var líklega eins og fólk var flest á Bjarmalandi - af samójeðsku bergi brotin og líklega mongólóíð í útliti. Gaman væri að fá skýringu á því af hverju hún er strikuð út í opinberri ættartölu minni. Ekkert hef ég á móti því að vera komin af prinsessunni Ljúfvinu frá Bjarmalandi.

Heldur ruddaleg "bónorðsför" forföður míns til Bjarmalands bar ávöxt og eignuðust þau Ljúfvina og Hjörr tvíburasynina Geirmund og Hámund sem fengu báðir viðurnefnið Heljarskinn vegna eins konar útlitsgalla sem þeir fæddust með.

Á fyrrnefndu safni á Augvaldsnesi er því haldið fram (með tilvísun í Ísleskan fræðimann) að Heljarskinn þýði svört/dökk húð, og er það sagt skýra útlit og nafn tvíburabræðranna og sér í lagi "asískt" útlit þeirra! Þetta kom m.a. fram á Stöð 2 í vetur sem leið og selja menn á Stöðinni það ekki dýrara en þeir keyptu og hafa að hluta til úr skáldsögu eftir íslenska doktorinn, Bergsvein Birgisson, sem búsettur er í Björgvin í Noregi. Hann tók sig til fyrir fáeinum árum og skrifaði skáldsögu, eins konar Geirmundar sögu Heljarskinns. En fyrir utan þann nútímaskáldskap, sem ekkert kemur málum við, og er að öllu leyti fantasía dr. Bergsveins sjálfs, er Geirmundur aðeins nefndur að einhverju ráði í Landnámabók og Geirmundar þætti Heljarskinns. Við lestur frumheimildanna um þennan forföður minn kemur eftirfarandi í ljós:

Fæddir Geirmundr ok Hámundr heljarskinn.

Geirmundr heljarskinn var sonr Hjörs konungs Hálfssonar, er Hálfsrekkar eru við kenndir, Hjörleifssonar konungs. Annarr sonr Hjörs konungs var Hámundr, er enn var kallaðr heljarskinn. Þeir váru tvíburar.
   En þessi er frásögn til þess, at þeir váru heljarskinn kallaðir, at þat var í þann tíma, er Hjörr konungr skyldi sækja konungastefnu, at dróttning var eigi heil, ok varð hon léttari, meðan konungr var ór landi, ok fæddi hon tvá sveina. Þeir váru báðir ákafliga miklir vöxtum ok báðir furðuliga ljótir ásýnis, en þó réð því stærstu um ófríðleika þeira á at sjá, at engi maðr þóttist sét hafa dökkra skinn en á þessum sveinum var. Dróttning felldi lítinn hug til sveinanna, ok sýndist henni þeir óástúðligir. Loðhöttr hét þræll sá, er þar var fyrir stjórn annarra þræla. Þessi þræll var kvángaðr, ok ól kona hans son jafnframt því sem dróttning varð léttari. Ok þessi sveinn var svá undarliga fagr, er þrælskonan átti, at dróttning þóttist ekki lýti sjá á sveininum, ok sýndist henni nú þessi sveinn ástúðligri en sínir sveinar. Síðan ræðir dróttning til kaups um sveinana við ambáttina. En ambáttinni sýndist svá sem dróttningu, at henni þótti sinn sonr tíguligri, en þorði þó eigi at synja at kaupa við dróttningu um sveinana. Ok tekr dróttning við ambáttarsyni ok lætr nafn gefa ok kallar sveininn Leif, ok segir dróttning þenna svein sinn son. En ambáttin tekr við þeim dróttningarsonum, ok fæðast þeir upp í hálmi sem önnur þrælabörn, þar til þeir váru þrévetrir. En Leifr leikr á lófum ok hefir virðing, sem ván var, at konungsbarn mundi hafa.
   En svá sem aldr færist á sveinana alla jafnt saman, þá guggnar Leifr, en þeir Hámundr ok Geirmundr gangast við því meir sem þeir eru ellri, ok bregzt því meir hverr til síns ætternis.

Hér má glögglega sjá og skilja að

• Þeir bræður voru stærri en gengur og gerist með kornabörn
• Þeir voru sömuleiðis einstaklega dökkir eða á anna hátt ófrýnilegir, svo mjög að móðir þeirra vildi helst ekkert af þeim vita, þó svo að að hún eins og menn ætla í dag hafi einnig verið dekkri á hörund en Norðmenn enda komin af konungum á Bjarmalandi.,

Ef nokkur trúanlegur kjarni er í þessari frásögn, sem má lesa til enda hér, þá má furðu sæta að kona af asísku bergi brotin hafi fætt börn sem voru meiri af vöxtum en gerðist á meðal norskra kvenna, og sér í lagi þar sem þeir voru tvíburar, sem oft eru heldur rýrari í vexti en einburar.

Ef Ljúfvina hefur sjálf verið dekkri á brún og brá, líkt og listamaðurinn hefur túlkað hana á myndinni í safninu á Augvaldsnesi, þá má furðu sæta að börnin hafi orðið dekkri en hún sjálf, ef gengið er út frá því að faðirinn hafi verið rauðhærður ribbaldi með ljósa húð sem skaðbrenndist þegar hann beraði handleggina.

Að mínu viti hefur það litla sem við vitum um Geirmund forföður minn og fjölskyldu hans verið skrumskælt í myllu fræðimanna sem eru illa læsir eða illa haldnir að pólitískri rétthugsun nútímans.

Eins og sjá má hér í þætti Stöðvar 2 er mýtan farin að snúast víða.

Þess vegna leyfi ég mér í vinsemd að benda fólki á að til er önnur skýring á heljarskinni tvíburanna Geirmundar og Hámundar.

 

Heljarskinn = cutis laxa

Ef þeir sem tóku sér það bessaleyfi að skrifa um hinn hörundsdökka og "asíska" Geirmund Heljarskinn, hefðu beitt rökhugsun hefðu þeir líklega leitað að öðrum skýringum á sögunni. Til er heilkenni (sem oftast nær eru stökkbreyting) í ýmsum birtingarmyndum sem bera samheitið Cutis laxa (laus húð). Oftast erfa menn þessa kvilla vegna stökkbreytinga á X-kynlitningum.

Börn með Cutis laxa

Helstu einkenni þeirra sem erfa þennan sjúkdóm, á því stigi að það aftrar þeim ekki á annan hátt en útlitsins vegna, er mikil umframhúð. Fólk með sjúkdóminn er oftar dekkra á hörund en skyldmenni þeirra sem ekki hafa heilkennin. Í verri tilfellum geta menn átt við kvilla í liðum og limum að stríða, sem jafnvel getur hindrað gang og hreyfigetu. Sjúkdómurinn getur einnig leitt til alvarlegra afbrigðileika í líffærum. Einnig er til sjúkdómur sem ber heitið Cutis verticis gyrata og sem lýsir sér í miklum húðfellingum á höfuðleðri manna.

Hér, hér , hér og hér geta menn sem áhuga hafa á cutis laxa, sem er samheiti heilkenna sem oftast erfast, lesið meira um heilkennin.

Geirmundur Heljarskinn og Hámundur bróðir hans voru drengir sem voru miklir af vöxtum, dekkri en foreldrarnir og höfðu mikla húð og hold umfram það sem eðlilegt gat talist. Útlit þeirra ögraði fegurðarmati foreldra þeirra. Kannski hefur Geirmundur forfaðir minn og margra annarra Íslendinga í æsku verið eins útlítandi og Michelin-maðurinn?

En eru Íslendingar tilbúnir að taka því að forfaðir þeirra með viðurnefnið Heljarskinn hafi verið með stökkbreytingu (mutation) sem veldur cutis laxa, utan þess að vera asískir?

Líklegast er auðveldara að lesa óþarflega í kringum það sem í raun og veru stendur um hann í fornum ritum og álykta, að hann hafi verið dökkur á húð og hár og því eins konar Asíumaður eins og móðir hans - ekki ósvipaður börnum taílenskra kvenna á Íslandi og í Noregi.

En hafði Ljúfvina einhverja ástæðu til að leggja fæð á drengina sína fyrir að líkjast sér og hafa sama litarhaft og hún? Varla. "Ljótleikinn" sem olli fráhvarfi hennar frá börnum sínum var líklega annars eðlis.

Það sem gerst hefur í nýrri sögu um Geirmund Heljarskinn og á veggmálverki á safni í Noregi eru selektívur skilningur og hlutlægar skýringar sem eru því miður vandamál víðar í fræðunum en á Íslandi. Það er svo enn verra, þegar menn fara að trúa ruglinu og jafnvel ruglinu í sjálfum sér (sjá hér).

V.Ö.V.

Skylt efni: Finnar á Íslandi

Mansal

Íslenskar konur hafa heldur mikið farið kaupum og sölum á hinum síðustu og verstu tímum. Sér í lagi undirgefnar konur í þjóðbúningum í upphlut með silkisvuntu og skúfhúfu. Þannig var þeim pakkað inn áður en kvenréttindi voru viðurkennd að nafninu til. Erlendis lýsa menn ólmir eftir íslenskum konum af þessari klassísku gerð og sækjast eftir postulínshúð þeirra og brothættri sál og greiða mætavel fyrir.

Nýverið voru tvær slíkar boðnar upp í Danmörku og vildu augsýnilega margir eignast þær. Ég hefði hugsanlega keypt eina þeirra, sem meira var í varið, hefði ég heyrt tímanlega af uppboðinu. En hún hlaut hæsta boð einhvers dansks dóna, sem mun þukla hana og stöðum sem engan getur dreymt um nema einhverri forsetaefnisómynd í Bandaríkjunum.

Ég er sér í lagi að tala um konuna sem ber nafnnúmerið 12164 undir iljum sér, en við gætum bara kallað hana Guðríði. Hún var upphaflega framleidd í Konunglegu Postulínsverksmiðjunni í Kaupmannahöfn á fyrsta fjórðungi 20. aldar.

Hún var hluti af röð þjóðbúningastytta sem danski listamaðurinn Carl Martin-Hansen (1877-1941) hannaði fyrir Kgl. Porcelæn á árunum 1906-1925 og sem báru heitið Danske Nationaldagter. Þetta voru styttur af fólki í þjóðbúningum dansks Konungsríkisins, dönskum, færeyskum, íslenskum og grænlenskum. Bjó Carl Martin-Hansen til myndir af fullorðnu fólki jafnt sem börnum, en ekki er þó vitað til þess að íslensk börn eða karlar hafi farið kaupum og sölum.  Stytturnar af fullorðna fólkinu voru jafnan 30-34 sm háar og vel gerðar. Einn hængur var þó á listaverkum þessum, sem fólki gafst færi á að prýða stássstofu(r) sína með. Andlitin voru svo að segja öll eins. Stytta af konu frá Amákri (Amager) var með sama andlitið og konan frá Íslandi og börnin voru öll með það sem Danir kalla ostefjæs, nema grænlensku börnin sem eru iðuleg hringlaga í fasi án þess að hægt sé að tengja það sérstaklega osti.

Fölsk kerling sem seld var á 10.700 krónur árið 2014.

Ef einhver á svona styttu á Íslandi,sem er ósvikin og ekta (því heyrt hef ég að þjóðbúningastyttur Martin-Hansens sé farið að falsa í Kína), þá hafa þær farið á allt að 10.700 krónur danskar. Það gerðist árið 2015 á Lauritz.com netuppboðsfyrirtækinu danska (sjá hér), þar sem oft hefur reynst mikill misbrestur á heiðarleika í sölumennskunni og kunnáttu starfsmanna á því sem þeir reyna að selja. Styttan sem seld var af þessu undarlega fyrirtæki á þessu uppsprengda verði hafði ekki einu sinni nauðsynlega stimpla og málaramerki konunglegu Postulínsverksmiðjunnar, máluninni á styttunni var sömuleiðis ábótavant miðað við styttu sem seld var fyrr á uppboði Bruun Rasmussen fyrir miklu lægra verð en sú var með alla nauðsynlega stimpla og merkingar.

Bið ég lesendur mína að taka eftir tímasetningunum á boðunum og hvenær menn bjóða á nákvæmlega sama tíma sólahrings, og hvernig mótframboð stangast á í tíma (sjá hér).

Spurningin sem gæti vaknað í hugum gagnrýninna manna er, hvort menn sem láta framleiða eftirlíkingar í Kína afhendi styttur til sölu hjá uppboðshúsum og láti mismunandi aðila, þ.e.a.s. vitorðsmenn sína, bjóða í hana til að hækka verðið og lokki þannig ginkeypta Íslendinga sem vilja hafa styttu af ömmu æsku sinnar uppi í hillu til að kaupa hana á hlægilega uppsprengdu verði. Í Danmörku er nefnilega mikið til af fólki sem gjarna selur ömmu sína. Á Íslandi eru aftur á móti til margir sem eiga skítnóg af peningum og vita jafnvel ekki aura sinna ráð.

Lauritz.com stundar þá iðju að halda uppboð á netinu og er fyrirtækið misfrægt fyrir. Vefssíðan Kunstnyt.dk hefur vígt starfsemi sína því að koma upp um vanþekkingu og hugsanlega sviksemi uppboðsfyrirtækisins lauritz.com. Af nógu er greinilega að taka. Hér er t.d. dæmi starfsemi þeirra og aðstoðarmenn vefsíðunnar hafa t.d. fundið málara í París sem framleitt hefur fölsuð málverk fyrir uppboðsfyrirtækið. Lögreglan í Danmörku gerir svo að segja ekkert í svikamálum fyrirtækisins, enda vinna þar fábjánar fyrir það mesta. Danska Dagblaðið Berlingske Tidende skrifar gagnrýnar greinar um Lauritz en fólk heldur áfram að láta snuða sig og aðaleigandi fyrirtækisins keypti sér nýlega stóra vínhöll í Frakklandi áður en fyrirtækið sem einnig starfar á hinum Norðurlöndunum og á Spáni var skráð á verðbréfamarkaðnum í Kaupmannahöfn.

Varið ykkur landar sem kaupið sögu ykkar í postulíni. Konan í upphlutnum eftir Carl Martin-Hansen, er ekki öll þar sem hún er séð. Kaupið þið hana á 10.700 DKK, gætuð þið alveg eins verið að kaupa kerlingu sem er gul á húð undir farðanum og postulínsbrosinu og sem eldar chop suey í stað saltkjöts og bauna. Það þarf meðal annars að líta aðeins upp undir pilsfaldinn á henni til að sjá hvers kyns hún er. Skúfurinn kemur einnig upp um þá kínversku og balderingarnar á vestinu. Eðlilegt verð fyrir ekta styttu er 2-2500 DKK. og ekki krónu meir.

Tvær efstu myndirnar eru af ófalsaðri framsóknarmadömmu Konungslegu Postulínsverksmiðjunnar í Kaupmannahöfn, en hinar eru myndir af svikinni vöru.

Kínverjar þekkja ekki balderingarnar á upphlut þegar þeir falsa íslenskar hefðarkonur og fá þeir greinilega lélegar ljósmyndir frá þeim sem panta verkið og sjá því ekki smáatriðin.

Hér má lesa færslu Fornleifs um aðra ömmu æskunnar sem óprúttið fólk lét búa til úr stolinni "hugmynd" og var það meira að segja verðlaunað fyrir. Þá kom makalaus athugasemd frá Gústafi Níelssyni fv. súludansstaðareiganda og Gretti íslenskra stjórnmála.

Þegar Íslendingar drukku tóbak

Til viðbótar ritgerðum mínum um tóbaksnotkun og pípureykingar Íslendinga á 17. öld (sjá hér og hér) langar mig að bæta við nokkrum upplýsingum sem einhverjum þykja vonandi bitastæð tíðindi.

Seiluannáll segir svo frá við anno 1650:

Það bar til vestur í Selárdal, að maður þar nokkur vanrækti kirkjuna á helgum dögum, þá prédikað var, en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann; var hann þar um áminntur af prestinum, en gegndi því ekki, og hélt fram sama hætti; en svo bar til einn sunnudag, að hann var enn að drekka tóbak, og gekk svo út og upp á kirkjuvegginn; var þá lítið eptir af prédikun, sofnaði svo strax og vaknaði aldrei þaðan af; lá svo dauður, þá út var gengið.

Ljót var sú saga, sem einnig var sögð í Vallholtsannál. Tóbaksdrykkja er einnig iðja sem þekktist á Englandi á 17 öld, og greinilega varð einhver bið á því hvenær menn fóru að nota sögnina að reykja eða to smoke fyrir þessa iðju. Hollendingar töluðu einnig um að drekka tóbak, tabak drinken, og furðuðu sig á því að Þjóðverjar notuðust enn við það orðtak árið 1859 (sjá hér), þegar Hollendingar voru fyrir löngu farnir að reykja (roken).

Sögur af skjótum dauða manna sem reyktur voru nokkuð algengar á 16. öldinni, en komu líklega til vegna þess að yfirvöld litu með áhyggjum á þessa frekar dýru nautnavöru sem gróf undan efnahag sumra landa. Hugsanlega hefur verið einhverja óværa í tóbaki mannsins í Selárdal, eða hann hálfdauður af einhverju öðru en tóbaki.

Jakob (James) I Englandskonungur gaf árið 1603 út tilkynningu um siðferðislegar hættur reykinga og hækkaði tolla af tóbaki sem Elísabet fyrst hafði lækkað mjög. Beta reykti víst eins og strompur. Áhugi á tóbaki í byrjun 17. aldarinnar tengdist að einhverju leyti þeirri trú að tóbakið kæmi í veg fyrir sýkingar og pestir. Jakob I fyrirskipaði árið 1619 konunglega einokun á ræktun og innflutningi á tóbaki og nokkrum árum síður bannaði Ferdínand III keisari alla "tóbaksdrykkju".

Maður drekkur tóbak og öl. Málverk eftir Gerrit Dou, frá ca. 1650. Rijksmuseum Amsterdam. Pennateikningin efst hangir á sama safni og er frá því fyrir 1647 og eftir Adriæn van Ostade

En allt bann kom fyrir ekkert, og er Urban VIII páfi auglýsti þetta nautnaefni með því að lýsa því yfir árið 1624 að tóbaksdrykkja færði notendur nærri "kynferðislegri alsælu", jók það frekar reykingar frekar en hitt.  Múslímar voru einnig hræddir við tóbak. Murad IV súltan bannaði reykingar og hótaði mönnum aftöku (lífláti) ef þeir færu ekki að skipunum hans. Mikael Rússakeisari bannfæri árið 1640 reykingar sem dauðasynd, og reykingamenn í Rússlandi voru hýddir og varir þeirra skornar í tætlur. Ferðalangur sem kom til Moskvuborgar árið 1643 lýsir því í dagbók, hvernig reykingamenn og -konur megi eiga vona á því að nef þeirra séu skorin af ef þau eru tekin í þeirri hættulegu iðju að drekka tóbak.

Þess má geta að í 92. spurningarlista Þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns Íslands var fyrir einhverjum árum síðan spurt á þennan hátt:

Kannast menn við orðtakið "að drekka tóbak" ? Hvað merkti það?

Vonandi skráir þessi virðulega deild hjá sér hvar hér upplýsist um tóbaksdrykkju. Annars getur hún troðið þeim upplýsingum í vörina eða sogið þær í nösina.

Aðrar tóbakshættur

Íslenskri annálar greina frá annarri hættu við reykingar sem menn þekktu þá. Greint er frá líkamsmeiðingum og drápum í tengslum við uppgjör varðandi innflutning á tóbaki. Minnir ein lýsing á sitthvað úr undirheimum eiturlyfjagengja á Íslandi í dag. 

Í Sjávarborgarannál er við árið 1639 greint frá húsbrunum sem rekja mátti til reykinga:

Um haustið brunnu 2 hús á hlaðinu á Járngerðarstöðum í Grindavík með öllu fémætu þar inni, item skemma á Ási í Holtum, hvorutveggja af tóbakseldi.

 

 

 

Elsta heimild um tóbaksútflutning til Íslands

Nýverið rakst Fornleifur á elstu heimild um tóbaksútflutning til Íslands sem þekkt er úr heimildum  og sem ekki hefur áður verið birt í íslenskum ritum.  

Árið 1636 kemur fram í sjölum frá borginni Yarmouth, sem kölluð var Járnmóða á íslensku og var Íslendingum af góðu kunn enda var þangað flutt mikið magn af vaðmáli og fiski, að kaupmaður í borginni af hollenskum ættum, de Mun að nafni, hafi hafi flutt inn 15 pund af tóbaki frá Rotterdam sem hann sendi áfram til Íslands og seldi fyrir fisk.

Eins og áður greinir (sjá hér) kom maður, Rúben að nafni, Jóni Ólafssyni Indíafara upp á að reykja á skipinu sem Jón sigldi á til Englands árið 1615 og hóf þar með hið ævintýralegt lífsferðalag sitt. Annar maður var um borð á skipinu og var sá frá Járnmóðu og vildi fá Jón með sér þangað. Maðurinn frá Yarmouth, sem var skipherramæti (þ.e. fyrsti stýrimaður) tefldi og glímdi oft við Jón, en skipherrann Isaach Brommet, sem var af hollenskum ættum, varaði Jón við félaganum frá Yarmouth.

Rulla

Medalía (Escudos, coins)

Tóbak sem flutt var til Íslands á 17. öld voru að öllum líkindum tóbaksblöð snúin í reipi sem undin voru upp á 1-1,5 langar rúllur - ellegar minni rullur af tóbaki eins og greint er frá í annálum á 17. öldinni, sem voru tóbaksblöð sem pressuð voru í sívalninga og reyrð með bandi, á breidd við sveran karlmannsframhandlegg. Á okkar dögum er slíkar rullu kallaðar "roll cake". Menn skáru síðan það sem þeir þurftu að reykja þvert á rúlluna líkt og þeir skæru bita af vænni pylsu, og eru slíkur tóbaksskurður það sem síðar kallast "Navy cut" og skífurnar nefndar medalíur (coins á ensku eða escudo á spænsku).

Þið getið hér fengið sýnishorn af 17. aldar tóbaksreyk. Setið bendilinn á nefið á reykingamanninum og klikkið. Reykurinn verður sendur í tölvupósti.

Odin med sin solhat på Fyn

Af og til tager Fornleifur skeen i den anden hånd og skriver dansk på gadeniveau. Et fantastisk fund som danske amatørarkæologer gjorde i august i år på Fyn har gjort denne danske epistel dødnødvendig.

Ved Mesinge på Hindsholm fandt man på en bar mark en yderst interessant Odin-figur. Lignende genstande har man tidligere fundet i Sverige (i Levide og Uppåkra), samt i Rusland (Staraja Ladoga).

Odin fra Levide

Odin fra Uppåkra

De fynske arkæologer mener, at det som figuren bærer på hovedet og visse mennesker ville tolke som horn på en hjelm, er stiliserede ravne, d.v.s Huginn og Muninn. Selvom der her ikke skal afvises at der er tale om stiliserede ravne, er der dog intet tydeligt ved udformningen af "hovedprydet" som minder om ravne - og som bekendt kunne man i vikingetiden sagtens stilisere ravne bedre end med de buer som man ved første øjekast tolker som ravne.

Her skal der ikke rokkes ved den antagelse at det drejer sig om en gengivelse af selveste Odin den øverste af Aserne. Ej heller vil der her forsøges at overbevise nogen om, at Odin havde horn monteret på en ussel hjelm.

Tror man derimod på skriftlige overleveringer fra Island, ved vi at Odin bar mere end 200 forskellige navne, hvoraf man skulle kende nogle da man gik i gymnasiet på Island i min ungdom.  

Den lærdom som blev banket ind i ens hoved på Island dengang får mig til at overveje, at man i stedet for at se to ravne på Odins hoved, når de normalt satte sig på hans skuldre og hviskede ham i ørerne, skulle forestille sig en hat. Jeg vil faktisk vove min arkæologpels ved at fremlægge den alternative hypotese, at Oden bærer en hat på den nyfundne figur fra Mesinge.

Ikke hvilken som helst hat, men guden Hermea' hat - en ægte græsk solhat for vandrere.

Jeg er ikke den første til at påpege et slægtskab mellem Hermes og Odin. En af de første til at gøre det var den hollandske germanistiker Jan de Vries (1890-1964). De Vries påpegede i sin Altgermanische Religionsgeschichte visse ligheder mellem Odin og Hermes samt Hermes og hinduismens gud Rudra.

Her skal de Vries hypotese underbygges ved præsentationen af tre af Odins navne for at at understøtte slægtskabet med Hermes:

Höttr (Hat)

Síðhöttur (Bredhat/langhat)

Gangari, Ganglari eller Gangleri  (Vandrer, vandrermand)

Hermes bar gerne en stor hat for vandrere, med store skygger som beskyttede dem for solens stråler. Hans hat havde en ganske lille puld. Den slags hatte som Hermes bærer i antikkens kunst kendetegnes på græsk som πέτασος (Petasos). Hermes var sendebud og vandrede meget. Det havde han til fælles med Odin.

Desuden var et andet af Hermes' attributter en vandrestav eller et spyd. Spyddet var også et attribut som var fastankret til flere af Odins mange navne. Nogle af de navne han bar, som har tilknytning til spyddet, er:

Geirlöðnir (Spyddets bud)

Geirölni (Spyd angriber)

Geirtýr (Spydgud)

Geirvaldr (Spydmester)

Biflindi  (Spydryster - som må vel oversætters som Shakespeare på engelsk)

Darraður (Spydmand)

Jagtguden Hermes med alle sine spyd og en bue. Læg mærke til hatten.

Eftersom jeg savner dyb viden om guden Rudra, tør jeg ikke uddybe noget om Rudras lighed med Odin. Men blot dette:  Rudra bliver ganske vist kendetegnet som den mægtigste af alle guder som fint korresponderer med definitionen af Odin:  Æðstur Ása. Desuden var Rudras attribut ikke et spyd, men en drabelig trefork, og i stedet for at være spydgud var han først og fremmest en bueskytte i lighed med Hermes.

Hermes holdt gerne et lille scepter som med tiden er dog blevet bedre kendt som Mercurs slangestav. Men kigger man på tidlige fremstillinger af Hermes med sin stav på græske lerkar, kan man klart se, at der oprindeligt ikke var tale om så tydelige slanger på staven som i den romersk gudekunst.

Der er derimod store ligheder mellem formen af den Hermes stiliserede scepter og de meget senere skandinaviske Odin-fremstillinger, f.eks. den som er fundet ved Mesinge. Der kunne naturligvis være tale om tilfældigheder. Men det som Odin bærer på hovedet ligner dog mere en hat end to hviskende ravne. Sammen med mytologiens navneregister for Odin som bar store hatte og spyd lige som hans kollega Hermes, så er jeg i hvert fald tilbøjelig til at tro, at Odin snarere har græske aner, end at han var gay (bøsse), sådan som visse forskere indenfor det fortræffelige fag arkæologiske gender-studier (bl.a. Brit Solli, Oslo) hare fantaseret over. Måske var han det også - i hvert fald en smule bi. Hvad genstanden fra Mesinge var, må man nu diskutere. Den var dog ikke en fragmentarisk øloplukker.

Eros í Reykjavík

Þegar ég heyrði hér um árið um danska dátann, sem tróð sér inn í Kaupþingsbanka í Reykjavík í annarlegu ástandi, stal þar hundraðköllum, dó svo og reis upp frá dauðum eftir kossa og hnoð í lögreglubíl, kemur upp í huga mér bókin Eros in Reykjavík, sem er skáldsaga á hollensku.

Bók þessi var eftir hollenska gyðinginn og hommann Ali Cohen (1895-1970), sem aldrei kom til Íslands að því er ég best veit. Bókin kom út árið 1931 í Amsterdam hjá Querido forlaginu.

Söguþráðurinn er þessi í grófum dráttum:  

Þrjú skip eru stödd í höfninni í Reykjavík, norskt skip, danskt herskip og Eros, glæsilegt, hvítt farþegaskip sem er komið frá Skotlandi, en sem siglir undir fána fjarlægs lands. Áhöfnin og farþegarnir um borð hafði farið víða um lönd. Veisla er skipulögð á Eros að næturlagi og íslenskum stúlkum úr landi og áhöfnum hinna skipanna er boðið til hennar. Þetta er hörkupartí og menn komast að ýmsu um söguhetjurnar í því annarlegu ástandi sem sumir veislugesta komast í. Daginn eftir fara sumir ferðalanganna af Eros með íslensku blómarósunum í bíltúr til goshvers sem spýtir upp vatni einu sinni á dag. Má telja víst, að þar sé verið að segja frá Geysi. Danskur matrós, sem í hita veislunnar kvöldið áður, kemst að ýmsu um sjálfan sig, reynir að þvo af sér þær uppgötvanir með því að kasta sér til sunds í höfninni. Ekki vill betur til en að hann fær krampa og drukknar.  

Bókin er hómó-erótísk, eitt fyrsta verk af þeirri tegund á hollensku. Það þýðir á mannamáli, að dátinn sem drukknaði var ekki eins og Fylludátar voru flestir, en þeir döðruðu við íslenskar stúlkur og skildu eftir sig mörg efnileg börn með bætt erfðamengi á Íslandi. Dátinn sem drukknar í sögunni Eros in Reykjavik sigldi á önnur mið og banka en félagar hans. Kannski hefur dátinn sem vildi ná sér í hundraðkarla í Kaupþingi komist að hinu sanna um sjálfan sig í teiti kvöldið áður. Hver veit?

Lodi Ali Cohen árið 1940. Málverk eftir Kees Verwey sem hangir í Frans Hals Museum i Harleem í Hollandi.

Lodewijk (Lodi) Ali Cohen, eins og höfundur hét fullu nafni, starfaði lengstum sem lögfræðingur. Hann lifði af stríðið og var þekktastur fyrir ljóð sín og fyrir að hafa snemma verið yfirlýstur hommi.

Heilagur Vitus í Freiburg

Fyrir viku síðan dvaldi ég í Þýskalandi, nánar tiltekið í Freiburg, þar sem ég var gestur í afmælisveislu Felix vinar míns Rottbergers (sjá færslu hér fyrir neðan).

Freiburg er forn háskólaborg og trúarmiðstöð kaþólskra. Einhverjir Íslendingar hafa lagt stund á nám í Freiburg og þykir þar ekki dónalegur háskóli. Borgin varð mjög illa út úr síðara heimsstríði. Mikið magn af sprengjum rigndi yfir hana í nóvember 1944 og 90 % gamla bæjarhlutans voru jöfnuð við jörðu. 

Nokkuð var þó öðruvísi farið með sprengjuregnið í Freiburg en í flestum öðrum borgum Þýskalands. Þýskt stórskotalið taldi vegna mistaka að borgin væri frönsk, enda skammt til landamæra Frakklands. Þjóðverjar töldu að í borginni væru herir bandamanna búnið að hreiðra um sig. Því fór sem fór. Þjóðverjar réðust á sjálfa sig. Aleppó er ekkert einsdæmi.

Á árunum eftir stríð var gamli bærinn byggður upp aftur eftir gömlum myndum, teikningum og jafnvel minni. Endurreisn gamla bæjarins hefur tekist upp og ofan, en margt er þó með ágætum. Í dag sver Freiburg sig því í ætt við "gamla Selfoss", leikmyndabæ sem fyrrverandi forsætisráðherrann vildi byggja úr timbri frá BYKO, þó svo að aldrei hefði sprungið nema borðsprengja og nokkrir botnlangar á  Selfossi.

Ekki fóru allir forngripir forgörðum í Freiburg og þar er ágætt borgar- og miðaldasafn, Augstiner Museum, sem er í gömlu Ágústínaklaustri.

Þar fann ég þetta skemmtilega líkneski frá 1500-1525, sem sýnir háheilagan mann sem tekinn hefur var með buxurnar niðrum sig og hefur síðan verið látið krauma í eigin feiti, ekki ósvipað og sá fyrrverandi sem vildi reisa Selfoss í áður óþekktri dýrð. Þau jarteikn gerast nefnilega á stundum að rassberir menn eru teknir í heilaga manna tölu, sér í lagi ef talið er að þeir séu sakleysið uppmálað.

Þarna er auðvitað á ferðinni heilagur Vitus sem uppi var um 300 e. Kr. í Litlu-Asíu, ef það er ekki lygi. Diocletianus keisari lét sjóða Vitus í olíu fyrir þær sakir einar að Vitus var kristinn. Keisarinn var líklegast félagi í Vantrú, því ekki hefur hann verið múslími. Sánkti Vitus telst í kaþólskum sið til eins hinna 14 hjálpardýrlinga sem gott þykir að heita á í veikindum og vandræðum. Vænlegast þótti að heita á hann ef maður var barn eða unglingur eða fyrir fólk sem haldið var flogaveiki og krampa. Hann dugði þó skammt fyrir fórnarlömb presta sem hafa fengið gott fólk á Íslandi til að greiða 200.000.000 króna í bætur fyrir ósannaðar sakir erlendra presta. Kannski vantar líkneski af Vítusi í Landakotskirkju.

Einhver veltir líklega fyrir sér af hverju af er hægri höndin á Vítusi. Ég veit bara eitt, það er ekki George Soros að kenna.

Blessuð sé minning hans.

"Í olíu, fyrr má nú fyrr vera. Mikið þurftu sumir menn að þola til að við gætum orðið svona ferlega siðmenntuð á okkar tímum."

Pípusaga úr Strákey

Hér kemur góð blanda úr tóbakspung Fornleifs, blanda af sterku tóbaki sem ýmsir hafa hjálpað til með að rækta.

Verkefnið Allen die willen naar IJsland gaan, eða Allir vildu þeir til Íslands fara, er komið á fulla ferð. Verkefninu er ætlað að varpa ljósi á tengsl og verslun Íslendinga við Hollendinga á 17. og 18. öld. Ég er einn þátttakenda í verkefninu, en aðrir þátttakendur koma bæði frá Íslandi og Hollandi. Verkefnið er styrkt af RANNÍS.

Meðal þess sem gerst hefur í lok sumars er að dr. Ragnar Edvardsson, sem fer fyrir verkefninu, fór við annan mann út í Strákey á Ströndum (Strákey er ásamt Kóngsey úti fyrir Eyjafjalli milli Bjarnarfjarðar og Kaldbaksvíkur) til að gera forrannsókn á meintri hvalveiðistöð. Eftir nokkrar skóflustungur og örlítið skaf og krukk var ljóst að Ragnar hafði reiknað það rétt út líkt og oft áður, enda er Ragnar aðalsérfræðingur landsins í hvalveiðistöðvum á Íslandi á 17. öld. Leifar eftir Hollendinga fundust í eyjunni.

Meðal þeirra forngripa sem komu upp á yfirborðið í Strákey í september voru tvö krítapípubrot (A og B hér fyrri neðan), sem Ragnar sendi mér myndir af. Brotin er ég nú búinn að láta hollenska sérfræðinga greina og niðurstöðurnar eru einstaklega skemmtilegar og áhugaverðar. Þær koma sömuleiðis heim og saman við ritheimildir um hvalveiðarnar við Ísland á því tímabili sem pípurnar eru frá.

A) Pípuhaus

Þetta er lítill haus og tunnulaga, sem er lögun sem bendir til fyrri hluta 17 aldar. Á hælnum er merki : A sem standandi róðukross gengur í gegnum. Hægra megin við A-krossinn virðist einnig vera bókstafurinn A, en minni en sá sem ber krossinn. Bókstafurinn I á einnig að vera til vinstri við A-Krossinn, en sést illa.

Samkvæmt einum fremsta sérfræðingi Hollendinga í pípum, Don Duco við Pípusafnið í Amsterdam, sem ég hafði samband við, er pípuhausinn af gerð og lögun sem bendir til þess að pípan sé frá því 1630-40 og að hausinn gæti verið af pípu sem gerður var í Amsterdam eða Gouda. Nánari athugun og eftir að ég hafði samband við Jan van Oostveen fornleifafræðing og sérfræðing í krítarpípum gaf betri árangur.

Van Oostveen gat upplýst að stimpillinn á hæl pípunnar væri búmark pípugerðarmanns sem bar nafnið IA. Bókstafurinn I hefur ekki stimplast vel á hæl pípunnar í Strákey. IA gætu hugsanlega verið annað hvort Jacob Adams eða Jan Atfoort, sem framleiddu pípur í Amsterdam ca. 1630-40. Jan van Oostveen tekur fram að ekki sé fullvisst hvort þessara tveggja manna hafi framleitt pípuna.

Flestir tóbakspípugerðarmenn í Amsterdam, sem á annað borð merktu sér pípur sínar í byrjun 17 aldar, voru aðfluttir og erlendir að uppruna og flestir fluttir þangað frá Lundúnum og nánustu sveitum ensku höfuðborgarinnar. Jan Atvoort hét upprunalega John Atford (eða Hatford) og var ættaður frá "Sitnecoortne" (sem er mjög líklega þorpið Sutton Courtenay suður af Oxford). Í Amsturdammi bjó hann við Heiligeweg í hjarta borgarinnar, þar sem hann framleiddi pípur á tímabilinu 1625-1640. Jacob Adams kemur einnig til greina sem maðurinn sem bjó til pípuna sem fannst í Strákey fyrr í september. Hvor þeirra var framleiðandinn verður ekki skorið úr um að svo stöddu.

Teikning af sams konar pípu og fannst í Strákey árið 2016. Teikning Amsterdam Pipe Museum.

Ljósmynd Jan van Oostveen

B) Brot af pípulegg

Brot af krítarpípuleggur, sem fannst í september 2016 í Strákey á Ströndum. Ljósm. Ragnar Edvardsson

Er ég hafði samband við Jan van Oostveen fornleifafræðing, sem er m.a. sérfræðingur í krítapípum, gat hann hann frætt mig um að pípuleggurinn sem fannst nýlega í Strákey væri frekar frá Gouda svæðinu og væri frá tímabilinu 1630-40. Hann upplýsir að skreytið sé óalgengt á pípum framleiddum í Amsterdam, en hins vegar að sama skapi algengt kringum Rotterdam og Gouda. Að sömu niðurstöðu komst Don Duco er upplýsti stutt og laggott: "The pipe stem is Gouda make, c. 1630-1635".

Einnig bar ég undir Jan van Oostveen brot af pípulegg sem fannst á Strákatanga árið 2007 (sjá mynd). Á Strákatanga á Ströndum(sem liggur á tanga við Hveravík sem áður hét Reykjarvík við norðanverðan Steingrímsfjörð) var einnig hvalveiðistöð sem Ragnar Edvardsson hefur rannsakað. Ég hafði fundið brot með sams konar skreyti og á pípuleggnum frá Strákatanga. Ég fann hliðstæðuna í skýrslu frá rannsókn í bænum Gorinchem sem ekki er allfjarri Rotterdam. Skýrsluna hafði Jan van Oostveen ritað. Mikið rétt, pípur með sama skreytinu og á leggnum sem fannst á Strákatanga árið 2007 hafa samkvæmt Jan von Oostveen fundist í bæjunum Rotterdam, Gorinchem, Breda, Den Bosch og Roermond og er hægt að aldursgreina þær til 1630-1645. Jan van Oostveen telur að pípur þessar séu framleiddar í Rotterdam og hafi haus pípunnar verið án skreytis. Hann hefur skrifað um þessar pípur (Sjá Oostveen, J. van (2015), s.77).

Ritheimildir

Nú vill svo til að á þeim árum sem ofangreindar pípur í Strákey og Strákatanga voru búnar til voru Hollendingar við hvalveiðar á Íslandi. Ekki þó í leyfisleysi og í trássi við reglur einokunarverslunarinnar. Verð á hvalalýsi hækkaði um 1630 eftir mikla lægð sem dregið hafði úr hvalveiðum við Ísland um tíma. En nú hafði Islands Kompagnie verslunarfélagið (stofnað 1619, sjá t.d. hér) sem hafði töglin og hagldirnar í versluninni á Íslandi, orðið þess vísari hve arðbærar hvalveiðar væru. Félagið vildi fara út í hvalveiðar og koma í veg fyrir hvalveiðar annarra. Því var haft samband við krúnuna og konungur veitti félaginu einkarétt á hvalveiðum við Ísland með konungsbréfi dagsettu 16. desember 1631. En félagsmenn höfðu hins vegar litla sem enga reynslu af hvalveiðum og vantaði skip til slíkra veiða. Þess vegna var haft samband við mann í Kaupmannahöfn, Jan Ettersen að nafni, sem hafði reynslu af slíku. Öll skip sem stunduðu hvalveiðar fyrir Islands Kompagnie við Ísland á 4. áratug 17. aldar voru því hollensk sem og áhafnir þeirra. Skip Íslenska kompanísins voru tekin á leigu í Rotterdam og Delfshaven, sem lá nærri Rotterdam og er í dag hluti af Rotterdam.

Jan Ettersen var tengdasonur Christoffers Iversens sem var rentuskrifari (fjármálaráðherra). Iversen var vellauðugur og stundaði við hlið embættisgjörða sinna í fjálmálunum mikla verslun við Holland. Gegnum sambönd Iversens komst Ettersen í samvinnu við kaupmanninn Harmen Bos og bróðurson hans Pelgrum Bos í Amsterdam. Þeir voru báðir ættaðir frá bænum Delfshaven við Rotterdam og áttu þar skip með öðrum kaupmönnum. Þeir Bossarnir í Amsterdam sköffuðu skipin og áhafnir. Forstjóri hvalveiða Islandske kompagnie var Jacob Sebastiansz Coel, sem búsettur var í Kaupmannahöfn en átti einnig ættir að rekja til Delfshaven nærri Rotterdam.

Meðal þeirra skilyrða sem konungur setti fyrir leyfisveitingunni til handa Islands Kompagnie i Kaupmannahöfn árið 1631 var, að mannað yrði skip, eins konar birgðaskip og flutningaskip, sem einnig var hugsað sem landhelgisskip, sem með vopnum ef nauðsyn var, kæmu í veg fyrir hvalveiðar annarra, Dana eða Hollendinga, sem í leyfisleysi veiddu hval við Ísland.

Skipið de Jager (Veiðimaðurinn) að minnsta kosti 150 lesta skip frá fra Delftshaven var sent með hvalveiðiskipunum til að þjóna þeim skilyrðum sem kóngur setti. Um borð voru:

14 gotlingar (fallstykki), 2 stenstykker (fallbyssur fyrir steinkúlur), 6 "donder bussen" (dúndurbyssur) og 12 muskettur (rifflar) með tilheyrandi skotfærum.

Áður en de Jager var sent til Íslands til að vernda "hollenskar" hvalveiðar Islands Kompagnie á Ströndum, hafði það og skipstjóri þessi til margra ára, Dirch Cornelisz (Cornelíusarson) t'Kint siglt á Frakkland og suðlægari lönd til að ná í vín fyrir Hollandsmarkað.

Hvort það var t'Kint sem tottaði pípurnar í Strákey og á Strákatanga skal ósagt látið, en þar sem pípurnar voru frá heimaslóðum hans og faktoranna sem útveguðu skipið, og meðan að engir aðrir máttu veið hval við Ísland á þeim árum sem pípurnar eru tímasettar til, er varla nokkur vafi á því að pípurnar eru komnar í Strákey og á Strákatanga úr þeim flota hvalveiðiskipa sem skipið de Jager fylgdi til Íslandsmiða á 4. áratug 17. aldar.

Hér sjáum við ljóslega hve ritheimildirnar og fornleifafræðin geta leikið léttilega saman, þó menn séu ekki að skálda á kjánalega hátt eins og oft hefur hent í íslenskri fornleifafræði á síðari árum. Fornleifafræðingar sem hafna ritheimildum vaða einfaldlega í villu og vita ekki hvers þeir fara á mis. Hinir sem búa svo til góðar sögur, t.d. um eskimóa og fílamen á Skriðuklaustri eða stærsta klaustur í Evrópu á Suðurlandi fyrir sjónvarpið og aðra miðla eru einnig í einhverju fræðilegu hallæri.

Ekki þurfti nema tvö pípubrot sem fundust við frumrannsókn og vandlega rannsókn á brotunum til að sýna okkur og staðfesta hve merkileg tengsl Íslands við Holland voru fyrr á öldum.

Að mati Fornleifs eru pípubrotin úr Strákey með merkari fundum fornleifavertíðarinnar árið 2016, þó þau hafi ekki enn komist í sjónvarpið. En ekki er að spyrja af því. Áhuginn á Vestfjörðum er í takt við vitsmuni þeirra sem starfa á RÚV.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson/Í verkefninu Allen die willen naar IJsland gaan (2016)

Heimildir:

Dalgård, Sune 1962. Dansk-Norsk Hvalfangst 1615-1660: En studie over Danmark-Norges Stilling i europæisk merkantil Expnasion. C.E.C. Gads Forlag.

de Bruyn Kops, Henriette 2007. A spirited Exchange:The Wine and Brandy Trade beteen France and the Dutch Republic in its Atlantic Framework, 1600-1650. Brill, Leiden-Boston., s. 161.

Duco, Don 1981. De kleipijp in de 17e eeuwse Nederlanden. BAR V 1981.

Friederich F.H.W. 1975. Pijpelogie. A.W.N.-mnonografie no.2, 1975.

Oostveen, J. van, 2015. Tabak, tabakspijpenmakers en hun producten in Rotterdam (1600-1675). BOOR notitie 19, Rotterdam, (sjá síðu 77, mynd 100).

Paulsen Caroline Paulsen, Magnús Rafnsson og Ragnar Edvardsson, 2008. Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2007. Data Structure Report. NV nr. 5-08. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Rafnsson, Magnús og Ragnar Edvardsson 2011. Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2010. Field Report. NV nr. 5-11. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Simon Thomas, Marie 1935. Onze IJslandsvaarders in de 17de en 18de Eeuw: Bijdrage tot de Geschiedenis van de Nederlandsche Handel en Visscherij. N.V. Uitgevers-Maatschappij ENUM, Amsterdam.

Upplýsingar vinsamlegast veittar í tölvupóstum af Don Duco 15.9.2016 og Jan van Oostveen 29. og 30. 9. 2016.