Lea var myrt i Sobibor

 

Lea Judith de la Penha frá Amsterdam í Hollandi varð aðeins 6 ára. Líf hennar var tekið af henni á hrottalegan hátt vegna haturs sem gýs öðru hvoru upp í Evrópu. Hún var myrt ásamt 165.000 öðrum trúsystkinum sínum í útrýmingarbúðunum í Sobibor í Suður-Póllandi. Talið er að um 200.000-250.000 manns, flest gyðingar, hafi verið myrtar í Sobibor á árunum 1942-43.

Nú hefur hópur fornleifafræðinga undir stjórn ísraelska fornleifafræðingsins Yoram Haimis rannsakað leifar helfararinnar í útrýmingarbúðunum í Sobibor. Þeir hafa meðal annars fundið lítið ferhyrnt merki úr áli, sem á hefur verið slegið nafn Leu Judith de la Penha. Lea litla hefur líklega borið þetta merki, eða taska hennar, er hún var flutt til Sobibor með foreldrum sínum.

Lea Judith de la Penha fæddist þann 11. maí árið 1937 í Amsterdam. Foreldrar hennar voru Judith de la Penha-Rodriques Parreira og David de la Penha. Þau voru flutt nauðug í gripavögnum frá Hollandi árið 1943 til Sobibor útrýmingarbúðanna í Suður-Póllandi. Þar voru Lea litla og foreldrar hennar myrt þann 9. júlí 1943.

De la Penha fjöskyldan var stór fölskylda í Hollandi fyrir 1940, en meirihluti meðlima hennar var myrtur í Helförinni. Eins og nafnið bendir til átti fjölskyldan ættir sínar að rekja til Portúgals og Spánar. Frá Portúgal flýðu gyðingar undan trúarofsóknum kaþólsku kirkjunnar og annarra yfirvalda á 16. og 17. öld, m.a. til Niðurlanda.

 

De la Penha fjölskyldan í heimsókn hjá kristnum vinum/ættingjum. Lea er fremst á myndinni.

Lea de la Penha endaði ævi sína í gasklefa í Sobibor eins og flestir aðrir gyðingar þar. Hún var ein 4300 gyðinga af portúgölskum uppruna í Hollandi sem myrtir voru í helförinni. 90% allra sefardískra gyðinga í Hollandi voru myrtar í Helförinni og 75% allra gyðinga Hollands, um 101.000 gyðingar frá Hollandi voru sendir til fanga- og útrýmingarbúða, 96.000 þeirra voru myrtir. 34,313 gyðingar frá Hollandi voru myrtir í Sobibor.

Á 17. Og 18. öld voru og urðu sumar af portúgölsku flóttafjölskyldunum meðal ríkustu fjölskyldna Hollands. Á 20. öld var de la Penha fjölskyldan ekki lengur meðal auðugra portúgalskra gyðingaætta Hollands og höfðu því meðlimir hennar gifst út fyrir hópinn, annað hvort gyðingum af þýskum og pólskum uppruna, eða kristnum hollendingum. Einn forfaðir flestra meðlima de la Penha ættarinnar var þó mjög ríkur á fé, en það var Josef de la Penha kaupmaður í Rotterdam, sem eignaðist Labrador. Vilhjálmur 3. af Óraníu, sem gerðist konungur Englands gaf Josef de la Penha Labrador árið 1697 fyrir veitta aðstoð. Gjafabréfið er enn til. Ýmsir afkomendur Josefs de la Penha hafa reynt að endurheimta Labrador, en án árangurs.

Minnismerki í Sobibor. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001

Sobibor 2001

Ég kom til Sobibor árið 2001 með hópi fræðimanna frá Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier (DCHF) í Kaupmannahöfn ásamt framhaldsskólakennurum. Við vorum á ferð um Pólland til að skoða útrýmingarbúðir og aðra staði sem tengjast sögu helfararinnar í Póllandi. Á DCFH vann ég í tvö ár og voru rannsóknir mínar á örlögum gyðinga í Danmörku m.a. til þess að DCHF var stofnað árið 2000.

Hópurinn, sem heimsótti Sobibor haustið 2001, sá hvernig pólskir fornleifafræðingar höfðu grafið á ýmsum stöðum í Sobibor, en nú er svæðið að mestu hulið furuskógi. Rannsókn, eða réttara sagt frágangur pólska fornleifafræðingsins Andrzej Kola við háskólann í Torun var að mínu mati vægast sagt ekki til mikils sóma og lítið hefur birst af niðurstöðum. Hann fann þó hluta fjöldagrafar sem var svo djúp að ekki var hægt að grafa dýpra niður í vegna grunnvatns. Talið er að gröfin hafi verið allt að 5 metra að djúp. Lík voru einnig brennd í Sobibor og í lok stríðsins voru lík grafin upp til að brenna þau. Vegna vangetu Kolas til að gefa út niðurstöður sínar hafa rannsóknri hans verið skotspónn sjúkra sála sem telja og vilja hald að helförin sé ein stór lygi og samsæri. Þess vegna er gott að heyra um þær mörgu niðurstöður sem rannsóknir undir stjórn Yoram Haimis hafa leitt í ljós. Hér er hægt að lesa grein eftir hann, þar sem hlutar fyrri niðurstaðna af rannsóknum í Sobibor eru lagðar fram.

Hola um 3,5 metra djúp, sem hefur innihaldið mikið magn af brunaleifum. Þarna rannsakaði fornleifafræðingurinn Andrzej Kola árið 2001. Samkvæmt einni grein eftir hann frá 2001 var þarna hús.  Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001.

Bláa pílan sýnir gryfju þá sem ég ljósmyndaði árið 2001. Hún er kölluð "Building B", en þarna hefur varla verið nokkur bygging en mikið var af ösku, kolum  og rusli sem hefur verið kastað í þessa gryfju.

Hópinum sem ég fylgdi til Sobibor árið 2001 var tjáð, að rannsóknunum Andrzej Kolas væri lokið, en ýmsir fundir höfðu verið skildir eftir á glámbekk, og ekki fyllt upp í nokkrar holur suður af þeim fjöldagröfum sem hann fann. Einn menntaskólakennari sem var í för með okkur hafði tekið brot úr öskju úr bakelíti, sem líklega er hollensk sem lá með öðrum fundum á kanti mikillar gryfju. Hann lét mig hafa brotið og ég geymi það enn. Ég reyndi lengi að hafa samband við pólska fornleifafræðinginn Kola sem stjórnaði rannsóknunum í Sobibor, en fékk aldrei svar. Nú mun ég hafa samband við Yoram Haimi til að koma gripnum í réttar hendur.

Brot úr loki úr bakelíti sem lá á glámbekk eftir fornleifarannsóknir í Sobibor árið 2001. Ef einhver hefur hugmynd um hvað WB stendur fyrir væri ég fekinn að fá upplýsingar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

 

Mynd frá ranssóknum Yoram Haimis í Sobibor.

 

Svo talað sé um fórnarlömb

Þess má geta, að sá sem þetta ritar varð í Sobibor "fórnarlamb" mannýgra moskítóflugna, sem réðust á ökkla mína. Dóttir mín, Lea, hafði gefið mér í afmælisgjöf sokka með mynd af Andrési Önd á skaftinu, sem hún hafði fundið með móður sinni í Netto-verslun í Kaupmannahöfn. Ég var einmitt í þessum sokkum sem Lea gaf mér í Sobibor. Flugan sótti í Andrés Önd og stakk hann í sífellu og saug, en það var náhvítur ökklinn á mér sem varð fyrir barðinu á varginum en ekki öndin. Ég bólgnaði mjög illa upp um kvöldið og varð daginn eftir að leita mér læknis í Lublin, með fætur sem meira líktust fótum fíls en manns. Meðan ferðafélagar mínir fóru m.a. til Majdanek. Læknir nokkur á slysadeild spítala, sem var skammt frá Hóteli okkar. Hann sprautaði mig og gaf mér lyfseðil. Lyfin hjálpuðu strax og eftir tvo daga gat ég aftur gegnið í skóm. Eftir það kallaði ég lækni þennan sem hjálpaði mér Töframanninn frá Lublin.

Syria est perdita

 

Þessa dagana heyrum við í fréttum um hörmungar sýrlensku þjóðarinnar. Sumir Íslendingar virðast þó ærast meira af því að heyra um örlög píkanna í Pussy Riot hjá keisaranum í Pútoníu. Það uppþot getur maður vonað, að séu byrjunin á lokum KGB-veldisins sem tryggir öfgaíslamisma og einræðisherrum völd.

Mikill harmur leggst að mér þegar ég sé fornleifum raskað eða þær eyðilagðar. Þótt mér sé annt um fornleifar og vilji vernda þær og virða, er mér þó meira illt að verða vitni af þeirri eyðingu sem Sýrlendingar þurfa að ganga í gegnum vegna einræðisherra annars vegar og öfgatrúar hins vegar. Mannslíf verða því aldrei borin saman við menningarminjar.

Menningarlaus uppskafningur eins og morðingjasonurinn Bashir al-Assad vílar ekki fyrir sér að eyðileggja efniskennda menningu og heimsminjar til að halda völdum sínum, ættarinnar og klíkunnar í kringum hann. Hann er að drepa fólk, og nokkrar fornminjar í leiðinni er ekkert mál fyrir hann og aðra stríðsherra.

Maður þarf að vera mjög auðtrúa einfeldningur eða illa sér í sögu Miðausturlanda til að hafa ekki séð og vitað um áratuga morðveldi al Assad fjölskyldunnar og hættuna sem stafaði af henni fyrir fjölda þjóðir, heimsfriðinn og menninguna. Munið þið fjöldamorð Hafez al-Assads í Hama árið 1982?  

Einstaka rugludallar, eins og fyrrverandi utanríkisráðherra Íslands, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, töldu hins vegar bitastætt að sækja úrhrak eins og Bashir al-Aassad heim til að reyna að tryggja vota drauma mikilmennskubrjálæðis sumra Íslendinga um að komast í Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna. Markmiðið var að gerast samreiðarmenn og stuðningsland hryðjuverkalanda fyrir hégómagirnd sína. Á fund al-Aassads yngra hélt sama konan sem áður fór offari þegar farið var fram á rannsókn á máli stríðglæpamanns sem bjó á Íslandi, vegna þess að beiðni um það kom frá stofnun í Ísrael.

Nú horfum við upp á, hvernig fólk er brytjað niður á Sýrlandi og ástandið verður vafalaust enn verra eftir að friðargæsluliðar SÞ eru farnir frá Sýrlandi.

Hin merka borg Aleppo er á heimsminjaskrá UNESCO og nú berast fréttir að því eyðilegging eigi sér stað á fornminjum í borginni. Hér má sjá hina fornu borg Aleppo fyrir um 100 árum.

Andstæðingar Bashir al-Assads veldisins eyðileggja hér fornminjar

Mikil eyðilegging á menningarminjum hefur ávallt átt sér stað í tíð al-Assad fjölskyldunnar, sérstaklega á leifum eftir búsetu gyðinga, en þeir voru fjölmennir í öllum stórum sýrlenskum borgum, stundum í miklum meirihluta. Hafez al-Assad lét t.d. ryðja burt stærsta grafreit gyðinga í heiminum þegar hann lét gera hraðbraut frá Damaskus til nýs flugvallar sem byggður var á 7. áratug síðustu aldar. Enginn mótmæli heimsins heyrðust þá. Þess vegna má furða að uppskafningslegir embættismenn UNESCO hafi samþykkt að að setja staði á Sýrlandi á WH listann(Heimsminjalistann), því skjölin sem undirbyggja friðunina eru vægast sagt illa unnin og ekki samkvæmt þeim kröfum sem settar hafa verið þjóðum á Vesturlöndum sem vildu koma menningarminjum sínum á WH-listann. Það er greinilega ekki sama hvert landið er hjá spjátrungunum í UNESCO, sem ég hef haft örlítil kynni af.

Fyrir utan tíðindi af frumstæðri eyðileggingahvöt Bashir Assads og herja hans í Aleppo, berast fréttir af eyðileggingu á virkjum krossfara, á moskum, á rómverskum minjum, m.a. mósaíkgólfum. Sem dæmi má nefna að skemmdir hafa verið unnar á miðaldakastalanum fræga, Krak des Chevaliers, sem Saladin náði aldrei á sitt vald, en fjöldamorðingjanum sem Ingibjörg Sólrún heimsótti og herjum hans hefur nú tekist að vinna spjöll á fornri krossfarakapellu sem þar er.

Krak des Chevaliers

 

Rústasvæðið í Tell Sheikh Hamad

 

Fregnir berast frá sýrlenskum fornleifafræðingum og erlendum sérfræðingum í fjölbreyttri menningu fyrri alda á Sýrlandi, um að leifar assýríska hofsins sem nýlega hefur verið rannsakað í Tell Sheik Hamad hafi verið eyðilagðar. Mikill skaði hefur orði á Al Madiq kastala, sem síðast féll árið 1106. Nú skítur svokallaður uppreisnarher á fornminjarnar og hrópar Allauachbar.

Fræg mósaíkgólf í Apamea hafa verið mokuð upp með jarðýtu og tvær fornar súlur úr marmara hafa horfið þaðan nýlega. Andstæðingar al-Assads, þar á meðal illvirkjar úr röðum verstu helstefnu nútímans, hafa í mörgum tilvikum leitað vars í fornum rústum, en það hefur ekki komið í veg fyrir árásir stjórnarhersins. Kastali Ibn Maans fyrri ofan rómversku rústirnar í Palmyru hafa t.d verið notaðar sem herstöð stjórnarhersins og í dal kumlanna vestur af Palmyru hefur stjórnarherinn grafið djúpa varnarskurði á rómverska rústasvæðinu. Fregnir og myndir sýna, að herir as Assads hafi rænt fornum steinlistaverkum í Palmyru. Sjá https://www.facebook.com/Archeologie.syrienne (þess ber þó að geta að þessari facebooksíðu er greinilega haldið úti af andstæðingum Assads.

Kastali Ibn Maans, sem hefur verið ráðist á í núverandi borgarstyrjöld á Sýrlandi

Fólk sem elst upp í virðingarleysi fyrir öðru fólki, lífi, menningu og trú annarra, ber heldur enga virðingu fyrir menningarminjum. Það er algild regla.

Klaustrið og Gunnar

Óska ber menningarsetrinu að Skriðuklaustri í Fljótsdal, ja öllum Íslendingum, til hamingju með nýja fornminjasvæðið sem opnað verður á 500 ára vígsluárstíð klaustursins sem er eftir nokkra daga. 

Varla hefur það farið framhjá nokkrum, að miklar fornleifarannsóknir hafa farið fram að Skriðuklaustri og ekki hefur heldur verið sparað á reikningi yfirlýsingagleðinnar. Um tíma mátti skilja, að Skriðuklaustur hefði verið hospítal fyrir ínuitakonur frá Grænlandi, (í þá tíð er íslenska heilbrigðiskerfið var annálað), og jafnvel konu með "fílamannseinkenni", sem var kallaður Paget sjúkdómur (sem sumir halda í óráði að hafi hrjáð Egil Skallagrímsson). Það er auðvitað allt bölvuð vitleysa, eins og var t.d. líka tilfellið með franskan pening sem fannst á Skriðuklaustri og örvarodd sem sagður var af lásboga og margt fleira. 

Fyrir utan hinn netta fornmenjagarð, sem nú er búið að hanna á Skriðuklaustri, og sem er til sóma, hafa fornleifarannsóknirnar þar haft ákveðið skemmtanagildi fyrir þjóðina í gúrkutíð undanfarinna sumra. Ekki er þó öllum atriðunum lokið. Nú vantar grand fínalið, þar sem fremstu embættiskonur landsins leggja blessun sína með nærveru sinni.

 

Þessi ekki ófína teikning af hugsýn manna af því hvernig klaustrið hafi litið út, er hreint út sagt kjánaleg. Ekki hef ég séð neitt í fornleifunum eða í sparsömu myndefni aldanna á eftir sem bent getur til kirkju eins og þeirrar sem er sett fram í þessari hugslettu. Þetta er hugmynd sem ég býst við að komi út í bók um rannsóknirnar, sem ég hlakka til að sjá. Kannski er búið að leiðrétta eitthvað að hinum glannalegum yfirlýsingum sem hafa skemmt allslausum fornleifafræðingum eins og mér hinn síðari ár.

Gunnar Gunnarsson

Ég tel  persónulega nokkuð víst, að kirkja á Skriðuklaustri hafi aldrei litið svona út. Ég er reyndar jafnviss um það og að Gunnar Gunnarsson rithöfundur, sem að sjálfsögðu er heiðraður á bæversku sveitasetri sínu á Héraði, var brennandi og ósvífinn nasisti, þótt því sé ævinlega staðfastlega neitað og engar heimildir að finna um slíkt á heimasíðu Skriðuklausturs eða í fórum íslenskra menningarvita sem hafa ritað sögu hans í greinum eða bókum.

Eins og ég hef leyft mér að leiðrétta alvarlegar meinlokur sem upp hafa komið í Skriðuklaustursrannsóknum, leyfi ég mér að nefna eina eða tvær heimildir um hve atkvæðamikill Gunnar Gunnarsson var, og mikilsmetinn félagi, í nasistasamkundunni Nordische Gesellschaft. Sem dæmi má nefna, aðallega þar sem þeir sem mest hafa skrifað um Gunnar hafa misst af því , að veturinn 1936-37 hélt félagið 75 fundi og jafnmörg erindi voru flutt á þeim. Þriðjungur allra erindanna, eða 25 talsins, voru flutt af engum öðrum en Gunnari Gunnarssyni, bændasyninum frá draumsýnarlandinu Íslandi. Félag, sem m.a. gaf út tölublaðið Rasse, notaði skáld frá Íslandi sem aðalsprautuna á samkomum sínum. Þess má geta að Heinrich Himmler sat í stjórn Nordische Gesellschaft.

Fornleifafræðingar teikna gjarna prófíla af viðfangsefnum sínum. Íslendingar eru hins vegar enn ekki búnir að sjá hinn sanna prófíl Gunnars Gunnarssonar, þrátt fyrir doðrant Jóns Yngva Jóhannssonar um Gunnar (2011). Hann kemst að þeirri niðurstöðu að Gunnar Gunnarsson hafi ekki verið nasisti.

Meðan nasistar brenndu bækur á torgum, héldu þeir bókasýningu, (les áróðurssýningu), í Kaupmannahöfn í september 1937. Þar komu allir þeir sem mætur höfðu á nasismanum og þeim helstu var boðið  í þýska sendiráðið í Kaupmannahöfn, þar á meðal Gunnari Gunnarssyni,  "bóndasyni", enda Gunnar vel styrktur af þessu sendiráði 3. Ríkisins. Þetta kom fram í tímaritinu Norden, sem nasistar gáfu út.

Gunnar horfir til veðurs 1938. Hann var hvorki vísari né víðsýnni en það, að hann sá friðsamlega vinda blása frá Þýskalandi.

 

Gunnar Gunnarsson bankaði upp á hjá Adolf Hitler í Berlín í byrjun árs 1940 og fékk einkafund. Sömuleiðis óskaði  hann sama ár eftir því að lesa upp úr verkum sínu fyrir þýska hermenn. Hann ætlaði karlgarmurinn í samkeppni við Marlene Diedrich um hylli.  En samt geta menn verið að neita því að hann hafi verið nasisti. Hvað þarf til? Halda menn að aðeins þeir sem hafi starfað í útrýmingarbúðum nasista hafi verið nasistar?

Himmler og Rosenberg yfirmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft

Samstarfsmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft gerðu útrýmingarbúðirnar að veruleika. Gunnar ritaði einum þeirra, Alfred Rosenberg, forstöðumanni Nordische Gesellschaft eftir 1933, bréf árið 1938, þar sem hann lýsir ánægju sinni yfir innlimum nasista á Austurríki. Gunnar skrifaði:

"Hræsni hinna gömlu Friðarpostula veldur mjer meiri hugaræsingu, en hitt, hvernig Þýskaland fór nú að ráði sínu."

Þetta hefur Rosenberg örugglega þótt vænt að heyra, en hann var hengdur i fyrir stríðsglæpi  árið 1946. Svo furðar það fræðimenn af yngri kynslóðinni á Íslandi, að setulið bandamann á Íslandi hafi rannsakað húsakynni Gunnars Gunnarssonar og heimsótt hann á Skriðu.

Hvern er verið að reyna að plata, eða vill fólk láta plata sig? Af hverju geta rithöfundar eins og Böðvar Guðmundsson og Einar Már Guðmundsson ekki séð nasistann í Gunnari Gunnarssyni. Af hverju er hann stikkfrí. Aðrar þjóðir dæmdu vægðarlaust listamenn þá sem höfðu gert hosur sínar grænar gagnvart 3. ríkinu. Á Íslandi fengu menn sem dufluðu við nasismann stórriddarakross með stjörnu.

Gunnar sagði þetta í viðtali við á Gads Danske Magasin árið 1938:

„Ég er ekki stjórnmálamaður, en minn stuðningur við Þýskaland varð til á þann hátt, að mér fannst að það væri vansæmandi að meðhöndla mikilhæfa þjóð eins og Þjóðverja á þann hátt sem gert var í Versailles og Genéve. Ég hef verið nálægur og horft á Þjóðverja í þeirra ýtrustu neyð, þar sem allur fjöldi fólksins hálfsvalt og hafði varla klæði til að hylja með nekt sína. Og ég hef séð Þjóðverja rísa upp undir hinni nýju forystu með aðdáunarverðum krafti og öðlast frelsi, það frelsi sem við Norðurlandabúar vorum fyrstir til að syngja lof. Auðvitað eru þættir þróunarinnar, sem ég hefði óskað öðruvísi, en - það er svo auðvelt að dæma og fordæma [...] Við Norðurlandabúar teljum okkur skylt að framfylgja réttlætinu, en það verður að vera hlutlaust. Við hefðum t.d. ekki átt að taka sæti í Alþjóðasambandinu sem fullgildir aðilar, meðan hinn stóri nágranni okkar í suðri átti einungis rétt á helmingsþátttöku, menningarþjóð sem hefur gefið okkur svo mikilvæg andleg verðmæti í tímanna rás [...] Ég trúi í raun og veru á friðarvilja Þjóðverja ..."

Þetta sýnir okkur kannski bara að Gunnar var vitlaus og einfaldur bóndason? Það held ég ekki að Gunnar Gunnarsson hafi verið.

Er Gunnar hafði verið á einum af fyrirlestraferðum sínum í Þýskalandi 1940, þar sem hann trauð upp í að minnsta kosti 40 borgum og bæjum, náði dagblaðið Berlingske Tidende tali af honum. Gunnar greindi frá viðdvöl sinni hjá Hitler:

„Já, ég ræddi persónulega við ríkiskanslarann. Hitler ræðir mjög blátt áfram og eðlilega við gesti sína, rétt eins og þar röbbuðu saman góðir kunningjar. Og umræðuefnið eru sömu hlutir og atburðir og - kringumstæður - sem koma okkur öllum við. Hann minntist á hinar miklu byggingarframkvæmdir um allt ríkið sem nú lágu niðri vegna stríðsins, og hann sagði, að auðvitað hefði hann aldrei óskað stríðs sem mundi raska hinni miklu ráðgerð hans um uppbyggingu Þýskalands."

Fyrr á 20. öldinni hafði Gunnar reyndar einnig heillast af Stalín, hinum stóra böðlinum, sem hann hitti sem blaðamaður í Moskvuborg árið 1927.

Veður einhver í villu um, hvers konar karl Gunnar Gunnarsson var? Nei, hann var ekkert edjót! Hann var blindur nasisti.

Þessi feiti, ljóti morðingi, Hinrich Lohse, kom með Gunnari Gunnarsyni af fundinum með Hitler 20. mars árið 1940:

Der isländische Dichter Gunnar Gunnarson wurde im März 1940 vom Führer und Reichskanzler empfangen. Gunnarson und der Leiter der Nordischen Gesellschaft, Gauleiter [Hinrich] Lohse, verlassen die Reichskanzlei (geleitet von einem Offizier der Leibstandarte SS Adolf Hitler);

Ljósmynd mun vera til af þessum merka viðburði. Hinrich Lohse bar ábyrgð á morðum á gyðingum í Lettlandi, bæði á þarlendum gyðingum og öðrum. Alveg er ég viss um að svona upplýsingar séu ekki tiltækar á Gunnarsstofu á Skriðuklaustri.

Finnur Magnússon (1781-1847), fyrstur íslenskra fornleifafræðinga

Fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn var óefað Finnur Magnússon (Finn Magnusen) prófessor í Kaupmannahöfn. Finnur var kannski ekki með próf í fornleifafræði, því hún var einfaldlega ekki kennd þegar hann var í námi. Hann gróf, svo vitað sé, heldur aldrei. Hann var líka dálítill draumóramaður og skýjaglópur eins og margir íslenskir fornleifafræðingar. Hér er ég auðvitað að hætti fornleifafræðinga kominn í hrópandi mótsögn við það sem ég sagði í færslunni hér á undan, þar sem ég hélt því fram að maður án prófs og uppgraftar gæti ekki verið fornleifafræðingur. Ég tek það hér með aftur.

Titilsíða Nordisk Archæologie eftir Finn Magnússon (1820). Karl faðir minn gaf mér bókina er ég fékk pungapróf (Ph.D.) í fornleifafræðinni við háskólann í Árósum árið 1992

 

Finnur var fyrsti Íslendingurinn sem ritaði um norræna fornleifafræði og hélt hann marga fyrirlestra um hana við Hafnarháskóla. Árið 1820 gaf hann út litla bók, Bidrag til nordisk Archæolgie meddeelte i Forelæsninger.

Finnur var reyndar uppgjafarlögfræðistúdent sem gerðist fornleifafræðingur. Árið 1833 fór hann með tveimur öðrum fræðimönnum til Runamo í Blekingehéraði í Svíþjóð, þar sem er að finna mikla ristur. Finnur réði upplýsingar þeirra og innihald á nokkrum klukkustundum. Dellu-Íslendingurinn kom upp í honum og ári síðar gaf hann út ekki meira né minna en 750 blaðsíðna verk um hvað risturnar geyma af upplýsingum þegar maður les þær aftur á bak, þ.e.a.s. frá hægri til vinstri. 

Lögfræðinám og ævintýri í Reykjavík

Hvernig hefur slíkurr fornaldarsnillingur ævi sína. Jú, Finnur sem fæddist í Skálholti, fékk stein í hausinn þegar hann var tveggja ára. Það gerðist í miklum jarðhræringum sem hann og fjölskylda hans komust lífs úr. Nokkru síðar fékk hann hlaupabólu og var vart hugað líf. Bólan skaðaði sjónina í Finni og var hann að eigin sögn ávallt mjög nærsýnn eftir það, þótt ekki sjáist gleraugu á myndum af honum. Ég hef oft heyrt um höfuðáverka sem aðrir fornleifafræðingar fengu í æsku, og sem menn telja rótina að fræðilegum heiðri sínum. Aðrir snillingar hafa t.d. dottið á hausinn.

Auðsýnt þótti á 19. öld, að menn sem fengu stein í hausinn, voru af góðum ættum og með lélega sjón væri til einskis annars nýtir en að sigla til Hafnar og leggja stund á guðfræði eða lélegt handverk. Finnur valdi handverkið og sigldi til Hafnar til að lesa lög, en tíminn fór mest í verklega þætti hennar, drykkju, dufl, spil og hraðskreiðar konur, sem eru lestir sem við þekkjum enn meðal lagastúdenta á okkar tímum.

Slippur og snauður og án gráðu sigldi Finnur aftur heim til Íslands árið 1806 fyrir síðustu skildingana sem hann hafði kríað út hjá veðlánaranum. Lífið næstu árin á Íslandi var ekki minna óreglulegt en Hafnarárin, en hann hélt þó stöðu sem ritari sem hann fékk fyrir góð tengsl og klíku sem alltaf hefur verið mikilvægt afl á Íslandi og hefur bjargað mörgum aumingjum frá glötun.

Talið er að Finnur hljóti að hafa veri  „hirðmaður" Jörundar Hundadagakonungar, þótt hann hafi eins og flestir hirðmenn Jürgensens svarið það af sér. En Jörundur greiddi honum morðfé fyrri einhverja ómerkilega bók sem Finnur útvegaði honum áður en konungstíð Jörunds lauk.

Önnur tilraun 

Er Finnur eða Finn Magnusen, sem hann kallaði sig lengstum, var rúmlega þrítugur, gerði hann aðra og heiðvirðari tilraun til náms í Kaupmannahöfn, enda karlinn búinn að hlaupa af sér hornin. Hann lagði nú stund á fornnorrænar bókmenntir og á mettíma var hann orðinn prófessor við Hafnarháskóla árið 1815.

Árið 1918 var honum falið að halda fyrirlestra um fornnorrænar bókmenntir og goðafræði og er bók hans um fornleifafræði frá 1820 m.a. afraksturinn af því. Árið 1823 hlotnaðist honum staða sem Gehejmarkivar, þ.e. einkaskjalavörður hins konungslega skjalasafns og 1829 var hann orðinn forstöðumaður safnsins. Í skjalavarðarstöðunni, sem ekki gaf mikið í aðra hönd, gat hann unnið að rannsóknum og 1836 var honum veittur doktorstitill við Hafnarháskóla. Finnur var sömuleiðis einn af stofnendum Hins Íslenzka Bókmenntafélags, og gaf út Íslenzk sagnarblöð, sem voru fyrsti vísirinn að Skírni. Með öðrum stofnaði hann Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab árið 1825 og hann þýddi Eddu hina eldri og helsta verk hans var líklegast Eddalæren og dens Oprindelse sem út kom 1824. Það rit var fullt af bulli og fræðilegum þvættingi og álíka spekúlasjónum og íslenskir bókmenntafræðingar hafa verið með allar götur síðan.

Eina verk Finns fyrir íslenska fornleifafræði var að senda spurningalista Oldsagskommissionarinnar, Den kongelige Commission til Oldsagers Opbevaring, sem stofnuð var árið 1807, til Íslendinga. Fornleifanefndin var stofnuð árið 1807 til að safna upplýsingum um fornleifar í danska konungsríkinu. Árið 1817 var röðin komin að Íslandi. Fyrstu listarnir voru sendir prestum á Íslandi er Finnur gerðist nefndarmaður. Í spurningalistanum voru menn beðnir um að upplýsa um fornleifar, jarðfastar og lausar, sem þeir þekktu í nágrenni sínu. Afraksturinn var merkilegur en hann kom ekki út á Íslandi fyrr en árið 1983, þegar prófessor Sveinbjörn Rafnsson og Guðrún Ása Grímsdóttir gáfu hann út í tveimur bindum: Frásögur um fornaldarminjar 1817-1823,  I-II. (Stofnun Árna Magnússonar, Rit 24) Útgáfan er stórvirki fyrir sögu fornleifafræðinnar á Íslandi.

Sveinbjörn Rafnsson skrifaði einnig fyrir fáeinum árum ágæta grein um Finn Magnússon í Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie, forna ritröð danska, sem Finnur gaf upphaflega út með öðrum. Það er grein sem allir áhugamenn um íslenska fornleifafræði verða að þekkja og lesa. Það furðar mig þó, þrátt fyrir góða grein, að Sveinbjörn minnist hvergi á að Finnur Magnússon hafi skrifað bókina Nordisk Archæologie, og að hann hafi haldið fyrirlestra um fornleifafræði. Bókin er trúlega ekki til á Landsbókasafninu? Páll Valsson hefur einnig sýnt Finni áhuga og skrifað áhugaverða grein: "En runologs uppgång och fall" í Scripta Islandica: Isländska Sällskabets årsbok 48 for 1997.

Misheppnaður rúnafræðingur 

Rúnafræði Magnússonar, sem fyrr var nefnd, orkaði tvímælis er hann var enn uppi. Menn vildu ekki alveg meðtaka túlkun hann ristunum í Runamo í Blekinge, sem hann las reiprennandi afturábak og afrám. Árið 1844 gaf 21 ára upprennandi fornleifafræðingur, Jens Jacob Asmussen Worsaae að nafni, út bækling þar sem hann sýndi fram á að risturnar í Runamo væru náttúrfyrirbæri. Margar aðrar rúnaskýringar Finns á manngerðum rúnum hafa síðar reynst vera rangar eða dellukenndar. Finnur var einn um að bera skömmina vegna uppgötvunar J.J.A. Worsaae, sem síðar varð einn að fremstu fornleifafræðingum Dana. Aðrir sem höfðu verið samsinnis Finni um "rúnirnar" í Runamo voru ekki áreittir vegna þessarar fræðilegu skammar.

Teikning af náttúrufyrirbærunum í Runamo í bók Worsaaes

Finnur hafði slegið um sig með illa ígrunduðum skýringum, líkt og sumir íslenskir fornleifafræðingar gera enn í dag á sumarverðtíðinni. Þrátt fyrir Runamo-ævintýri Finns verður ekki af honum skafið, að hann var afkastamikill og merkur fræðimaður - síns tíma. Við getum ekki dæmt hann í dag eins og samtíminn gerði, við getum í mesta lagi brosað dálítið í kampinn yfir því að einhver hafið gefið út 750 blaðsíðna bók um sænskt náttúrufyrirbæri. Bækur Finns um fornleifafræði og rúnirnar í Runamo, bera öll einkenni þess að Finnur hafi nú verið hálfgerður skýjaglópur með mikinn sannfæringarkraft. Hann verður því örugglega að teljast til fornleifafræðinga, annars hefði hann ekki fengið stein í hausinn, svo tekin sé snúin skýringatækni hans sjálfs að láni.

Síðustu árin 

Síðustu ár ævinnar barðist Finnur í bökkum fjárhagslega. Konan var farin frá honum, eins og hendir marga góða menn sem ekki eru öðrum sinnandi vegna fræðimennsku og peningaleysis. Runamo- rúnirnar voru orðnar af Guðs rúnum og karlinn orðinn hálfgert aðhlátursefni í Kaupmannahöfn. Finnur leysti þá sín verstu fjárhagsvandamál með því að selja íslensk miðaldahandrit á ýmis erlend bókasöfn, þar sem þau varðveittust líkast til betur en í saggalegri íbúð hans í Kaupmannahöfn.

Þegar Finnur Magnússon andaðist árið 1847 í Klampenborg, var hann greftraður á Assistens-kirkjugarðinum í Kaupmannahöfn. Hvorki var reistur bautastinn eða ristar rúnir yfir leiði hans og líklega var það sökum þess að engir peningar voru lengur til í skuldabúi fræðimannsins. Steinn var þó settur yfir Finn 34 árum eftir andlát hans. Sá steinn hvarf um 100 árum síðar þegar breytingar voru gerðar á kirkjugarðinum. Árið 2006 sá áhugafornleifafræðingurinn Rud Kjems um að setja nýjan legstein yfir yfir jarðneskar leifar fyrsta íslenska fornleifafræðingsins með þátttöku Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskabs. Nokkru síðar gaf Rud Kjems út skemmtilega skáldsögu um Finn, sem hann kallar Runamo  og hægt er að lesa þanka Kjems um Finn Magnússon hér, hér og hér 

Þeir sem vilja votta Finni Magnússyni virðingu, næst þegar þeir eru staddir í Kaupmannahöfn, finna jarðneskar leifar hans undir nýjum legsteini í Assistents kirkjugarði, Deild C, gröf 181.

Blessuð sé minning Finns fornleifafræðings

Nýlega var mikið rask í Assistent kirkjugarði, því neðanjarðarlestarstöð á að rísa í einu horni hans. Jarðneskar leifar þeirra sem lágu á svæðinu þar sem grafarfriðurinn var rofinn voru rannsakaðar af fornleifafræðinemum frá ýmsum löndum. Að mati ýmissa manna var ekkert því til fyrirstöðu að hafa stöðina handan við götuna þar sem hús hafa hvort sem er verið rifin nýlega. Þetta var afar umdeild framkvæmd.

Svona finnst silfur í jörðu

 

RÚV greinir frá merkum minjum sem voru að finnast við fornleifarannsóknirnar í Alþingisreitnum. Þar fara rannsóknir fram undir stjórn Völu Garðarsdóttur fornleifafræðings.

Einn gripanna er talinn vera armhringur eða armbaugur úr silfri. Takið eftir því hvernig hringurinn er tekinn upp og þetta er upplýst: Forvörður var kallaður á svæðið til þess að klára að grafa armbauginn upp og koma honum í umhverfi þar sem málmurinn heldur jafnvægi. Vala útskýrir að það sé gert vegna þess að um leið og hann sé tekinn úr moldinni fái hann sjokk því jarðvegurinn sem hann liggi í sé súrefnissnauður.

Munið þið silfursjóðinn frá Miðhúsum sem fannst óáfallinn í jörðu í súrum og súrefnisríkum jarðvegi. Silfur finnst ekki óáfallið í jörðu, sama hvort um jarðvegurinn er súrefnissnauður eða -ríkur. Sjá meira um silfrið að Miðhúsum hér.

Sömuleiðis fannst tunnulaga met í Alþingisreitnum. En það er líka alveg met, það sem er sagt um metið: Annar gripurinn er met, með plús og mínus á sitthvorum enda. Ef búið er að finna sannanir þess að menn á söguöld hafi þekkt plús og mínus, þá er mér öllum lokið. X og I þekktu þeir sem rúnir fyrir g og i, en einnig sem rómverska tölustafi sem notaðir voru fyrir aura og aurtugi og mörk. Blýmet finnast oft með einhverju skrauti eða táknum og er x eða "+" laga tákn eru vel þekkt á metum frá fyrri hluta miðalda og eru ugglaust til að sýna þyngd metsins. Nú verður gaman að sjá hve þungt metið er

Hver var fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn ?

Margir telja að dr. Kristján Eldjárn hafi verið fyrsti gjaldgengi fornleifafræðingurinn á Íslandi. Því fer fjarri. Eldjárn var ekki fyrstur til að stunda fræðin og hafði aðeins lágmarksmenntum í fornleifafræði frá Hafnarháskóla. Ekki þekki ég vel námsárangur Kristjáns, en hann fór á kostum sem fyrirsæta á Hafnarárunum. Kristján var ekki eins limalangur og þungbyggður eins og margir danskir samstúdentar hans. Fornaldabúningar sátu því afar vel á Kristjáni. Eldjárn telst óefað til okkar fremstu fornleifafræðinga fyrir sitt ævistarf og þekkingu, m.a. doktorsrit sitt Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Síðari tíma fornleifafræðingum tókst svo til ekkert að betrumbæta í endurútgáfu á því verki fyrir nokkrum árum (sjá hér). Nei, aðrir fornleifafræðingar en Kristján verða víst ekki forsetar úr þessu.

Smá snobbgrobb. Kristján Eldjárn gaf mér mörg sérrit er hann bauð mér í heimsókn til sín í byrjun 9. áratugar 20. aldar. Hann var afar ritfær fornleifafræðingur. Þessa tileinkun ritaði hann á sérrit sem hann gaf mér. Þap bar heitup "Skriftlige og arkæologiske vidnesbyrd om Islands ældste bebyggelse", sem var heiti heiðursfyrirlesturs sem hann flutti við Háskólann í Óðinsvéum í maímánuði árið 1974.

Ólafía Einarsdóttir

Margir hafa einnig verið á þeirri skoðun, að dr. Ólafía Einarsdóttir hafi verið fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn. Þess vegna er eitt af tímaritum fornleifafræðinga á Íslandi kallað Ólafía. Ólafía lauk gjaldgengu prófi í greininni. Hún stundaði nám í Lundúnum og í Lundi. Ekki gróf Ólafía þó mikið á Íslandi, og hvort það var karlremba í Kristjáni Eldjárn eða kvenremba í Ólafíu, þá var Ólafíu ekki stætt á Þjóðminjasafni Íslands, þar sem Kristján réði ríkjum. Ólafía meistraði í staðinn sagnfræðina og tímatal í fornbókmenntum og er ekki síðri fornleifafræðingur fyrir það. Fornleifafræðingar eru færir um margt. Ólafía er með vissu fyrsta íslenska konan sem varð fornleifafræðingur. Ólafía heillaðist af fornleifafræðinni þegar hún kom í heimsókn í Þjórsárdalinn með föður sínum árið 1939 og minntist Matthías Þórðarson þjóðminjavörður stúlku í stígvélum með regnhatt sem horfði á fornleifafræðingana grafa. Þetta sagði Ólafía mér og konu minni  fyrir langalöngu, þegar við heimsóttum hana í íbúð sem hún hafði á leigu á Stúdentagörðum í Reykjavík. Má einnig lesa um það hér í ritgerð í fornleifafræði við HÍ, þar sem því er m.a. haldið fram að konur séu minnihlutahópur. Segið mér eitthvað nýtt. Fyrir utan það er mikið af villum í ritgerðinni, en þær eru gjarnan álíka algengar, sama hvort það eru konur eða karlar sem skrifa - humanum errrare est.

Nei, við þurfum að fara öllu lengra aftur í tíman, en þó ekki alla leið aftur til þess tíma að menn grófu upp bein að Mosfelli og hjuggu í þau þar sem menn töldu víst að þau væru úr Agli Skallagrímssyni. Leit að beinum Egils Skallagrímssonar getur reyndar ekki talist fornleifafræði (eins og hér hefur verið lýst og hér) og þeir sem leita að slíku eru ekki fornleifafræðingar.

Sumir vilja veita Jónasi Hallgrímssyni heiðurinn, því hann gróf í rústir. En gröfturinn einn gerir menn ekki að fornleifafræðingum. Þá geta þeir alveg eins stundað kartöflurækt. Jónas var kannski fyrsti áhugamaðurinn um fornleifauppgröft á Íslandi. Hann fékk vafalaust þursabit er hann velti steinum í hringi á Þingnesi við Elliðavatn árið 1841 með fjórum verkamönnum. Hætti hann öllum greftri eftir það. Gylltir hnappar áttu það líka til að falla af jökkum í uppgreftri. Síðari tíma fornleifafræðingar hafa grafið þar sem Jónas var á ferðinni með vöskum sveinum. Þeir skildu ekki upp né niður í neinu og töldu hann afleitan fornleifafræðing. Kannski var Jón valdur að menningarslysi? Rannsóknum er enn ekki lokið á Þingnesi við Elliðavatn, þar sem hann gróf.

Í dag þurfa menn helst að vera með prófgráðu og tilheyrandi titlatog til að geta kallað sig fornleifafræðing, en ekki er það þó verra ef maður fæðist inn í ætt þar sem menn eiga vélgröfur og kunna almennilega uppmælingu. Sumir fornleifafræðingar á síðari tímum eru því miður ekkert annað en verktakar, grafarar, með mjög takmarkaða þekkingu á fortíðinni úr frekar takmörkuðu námi. Það sýnir sig því miður í allt mörgum glannalegum yfirlýsingum og á opinberun á vanþekkingu í sumarvertíðinni, þar sem menn blaðra alls kyns vitlausu í fjölmiðla. Sem dæmi má nefna Keltabyggð í Dölunum, „verstöð fyrir landnám"???, eskimóa í íslenskum klaustrum, fílamenn og aðrar sensasjónir. Fornleifafræðin er orðin aðalsirkus sumarsins. Ef menn  grafa meira en þeir skrifa, er glansinn fljótt farinn af fornleifafræðigráðunni.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann.

Mynd af Þórði Tómassyni fornleifafræðingi við orgelið

Í færslu Fornleifs á morgun verður greint frá þeim manni sem að mati Fornleifs var fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn, en ef einhverjir hafa hugmynd um hvaða mann ég tel réttast að kalla fyrsta íslenska fornleifafræðinginn, geta þeir komið með tilgátur í athugasemdunum.

Fyrispurn til Fornleifs

Einn af ötulustu lesendum Fornleifs hefur sent áhugaverða fyrirspurn. Lesandinn, V, hefur fengið tölvupóst frá manni í Vesturheimi, sem er greinilega áhugamaður um indíána og telur þá hafa verið víðar á faraldsfæti en almennt er talið. Bandaríkjamaðurinn sendi V teikningu úr bók, en gefur því miður ekki upp titil bókarinnar. Myndin (sjá hér að ofan) á, að sögn, að sýna ristur á Hofi eða við Hofsá (river-creek of Hof) á Íslandi.

Í fljótu bragði verð ég að viðurkenna, að ég man ekki eftir þessum ristum, þótt mig rámi í að þær hafi hugsanlega verið birtar í Árbók Fornleifafélagsins eða Frásögum af Fornaldarleifum (gefnum út af Sveinbirni Rafnssyni).

Mér sýnist einnig, að þarna séu á ferðinni fangamörk eða búmörk frá 17. 18. og jafnvel 19. öld, sem í vissum tilvikum gætu líkst merkjum og táknum sem indíánar hafa höggvið eða rist í berg. Ef vel væri að gáð, fyndi maður líkast til svipuð tákn annars staðar í heiminum, því svipað hafast mennirnir að.

Ef menn vilja fræðast meira um búmörk (búmerki) og fangamörk, er best að lesa tvær merkar greinar um slík merki, eina eftir prófessor Sveinbjörn Rafnsson og hina eftir hinn mesta núlifandi fræðaþul þjóðarinnar, heiðursfornleifafræðinginn Þórð Tómasson, sem birtust í Árbók Fornleifafélagsins árin 1974 og 1975 (lesið greinarnar með því að klikka á árstölin).

Búmörk voru ekkert sér íslenskt fyrirbæri og þekkjast þau um gjörvalla Evrópu. Ekki veit ég til hvers keimlík tákn indíána hafa verið notuð, en ekki er útilokað að þau hafi gegnt sama hlutverki og á Íslandi og annars staðar í heiminum. Í Evrópu og m.a. á Íslandi notuðust menn á miðöldum og síðar við innsigli og signethringi, þar sem fangamörk og búmerki voru stundum greypt í stimpilflötinn, og búmerki voru einnig í skjaldamerkjum sumra aðalsætta og biskupa.

Beinaflutningur í Skagafirði - fyrir 1104

Þrátt fyrir vonir um að finna beinagrindur að Seylu í Skagafirði, grípa fornleifafræðingar nú í tómt. 

Merkar fornleifarannsóknir fara nú fram undir stjórn Guðnýjar Zoëga á Stóru-Seylu eða Seylu, sem er bær og gamalt höfuðból á Langholti í Skagafirði. Þar var áður þingstaður Seyluhrepps, sem var kenndur við bæinn. Bærinn hét upphaflega Seyla, en eftir að hjáleigan Litla-Seyla byggðist úr landi jarðarinnar, var hann kallaður Stóra-Seyla. Nafni Litlu-Seylu var breytt í Brautarholt árið 1915 og eftir það er gamli bærinn yfirleitt aðeins nefndur Seyla þótt formlega heitið sé Stóra-Seyla. Nafnið Seyla er talið merkja kelda.

Fornleifarannsóknin á Stóru Seylu er hluti af hinni merku Skagfirsku Kirkjurannsókn sem hefur verið undir stjórn Guðnýjar Zoëga og Guðmundar St. Sigurðssonar (sjá hér). Skitnar tvær milljónir króna fengust til rannsókna á fornum kirkjugarði á Stóru-Seylu á Langholti í sumar. Samkvæmt umsögn með styrkveitingu var „ætlunin er að grafa garðinn að fullu en þannig fást einstakar heimildir um lífsviðurværi þeirra sem bjuggu í Seylu á 11. öld, gerð kirkju og kirkjugarðs og greftrunarsiði." Nú virðist hins vegar sem fornleifafræðingum ætli ekki að verða að ósk sinni. Upp er komið "lagalegt" vandamál.

Kirkja var á Seylu á miðöldumm eins og kemur fram í Sturlungu, þar sem segir frá því að árið 1255, eftir að Oddur Þórarinsson var veginn í Geldingaholti, að lík hans var fært að Seylu, þar sem annars var ekki grafreitur. Var Oddur grafinn inn undir kirkjugarðsvegg. Þetta var gert vegna þess að Oddur dó í  banni og mátti í raun ekki liggja í vígðri mold.

Kirkjugarður sá sem Oddur var grafinn í, er líklega sá garður sem fannst við jarðsjármælingar á Stóruseylu árið 2008, og er hann ofar í landinu, eða réttara sagt suðvestan við eldri kirkjugarðinn (sjá yfirlitskort hér að neðan). Hins vegar er kirkjugarðurinn sem rannsakaður er í sumar við gamalt bæjarstæði á Seylu, sem talið er hafa verið í notkun fyrir 1104. Það meta menn út frá því að gjóskan úr Heklugosi árið 1104 liggur óhreyfð yfir þeim rústum, sem og eldri kirkjugarðinum.

 

Engar beinagrindur finnast að Seylu 

Það bregður hins vegar svo við, að í sumar finnast engin mannabein í eldri kirkjugarðinum á Seylu.  Svo virðist sem beinaflutningur hafi farið fram á Seylu. Í umsókn til Fornleifasjóðs hafði hins vegar verið upplýst að við nánari könnun hafi komið  „í ljós að garðurinn hefur verið nánast fullur þegar að hætt var að grafa í hann", einhvern tímann skömmu fyrir aldamótin 1100.

Það vakti því furðu mína er mér bárust af því fréttir í gæra,  á því forna fyrirbæri á facebook, frá einum af fornleifafræðingunum sem vinna við rannsóknir, að menn teldu að ábúendur á Seylu hafi farið að lögum á 11. öld og að fram hefði farið beinaflutningur á Seylu - líkt og gerðist á Stöng í Þjórsárdal eins og lýst er m.a. hér,  hér, hér og hér.

Fyrstu ákvæði um beinaflutning er að finna í Kristinna laga þætti Grágásar. Ef trúa má Ara Þorgilssyni hinum fróða var farið að setja saman Grágás árið 1117. Ef menn hafa fylgt lögum um beinaflutning fyrir þann tíma, hefur lagahefðin sem safnað var í Grágás þegar verið til á 11. öld, rituð eða í munnlegri geymd. En hvað segir Grágás?

Kirkja hver skal standa í sama stað sem vígð er, ef það má fyrir skriðum eða vatnagangi eða eldsgangi eða ofviðri, eða héruð eyði af úr afdölum eða útströndum. Það er rétt að færa kirkju ef þeir atburðir verða. Þar er rétt að færa kirkju ef biskup lofar. Ef kirkja er upp tekin mánuði fyrir vetur eða lestist hún svo að hún er ónýt, og skulu lík og bein færð á braut þaðan fyrir veturnætur hinar næstu. Til þeirrar kirkju skal færa lík og bein færa sem biskup lofar gröft að.

Þar er maður vill bein færa, og skal landeigandi kveðja til búa níu og húskarla þeirra, svo sem til skipsdráttar, að færa bein. Þeir skulu hafa með sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húðir til að bera bein í, og eyki til að færa. Þá búa skal kveðja er næstir eru þeim stað er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til þarf að koma, eða meira mæli. Þeir skulu koma til í miðjan morgun. Búandi á að fara og húskarlar hans þeir er heilindi hafa til, allir nema smalamaður. Þeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarði utanverðum, og leita svo beina sem þeir mundu fjár ef von væri í garðinum. Prestur er skyldur að fara til að vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bændur er til. Til þeirrar kirkju skal bein færa sem biskup lofar gröft að. Það er rétt hvort vill að gera eina gröf að beinum eða fleiri...(Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852).

Rústir að Seylu á Langholti í Skagafirði. . Nyrst við bæjarstæðið sem talið er eldra en 1104 er nú verið að grafa upp tómar grafir við elstu kirkjurústina að Seylu. Kirkjurústin ofan við mælistikuna liggur á svokölluðum Kirkjuhóli og hefur hún uppgötvast með jarðsjá bandarískra fornleifafræðinga. Sjá myndina neðar. Eftir Árbók hin íslenzka Fornleifafélags.

Ekki er Fornleifi alveg ljóst, af hverju menn fluttu bein úr eldri kirkjugarðinum á Seylu. Voru þau flutt í fjöldagröf í yngri garðinum, þegar kirkjan var flutt um set og voru ákvæði til um slíkt, áður en Grágás var rituð? Urðu hamfarir eða ofsaveður til þess arna, eða er elsti grafreiturinn heiðinn grafreitur og hafa beinin verið flutt í kirkjugarð? Margar spurningar vakna, og líklega verður ekki hægt að rannsaka og fá „einstakar heimildir um lífsviðurværi þeirra sem bjuggu í Seylu á 11. öld" eins og ætlunin var.

Rannsóknin er unnin í samstarfi við hóp bandarískra sérfræðinga sem hafa unnið að jarðsjár- og fornleifarannsóknum í Skagafirði undanfarin 10 ár. Jarðsjármyndin er af 11. aldar kirkjugarði að Stóru-Seylu á Langholti. Eftir nokkurra ára þróun hugbúnaðar og aðferðafræði hefur tekist að ná fram einstaklega skýrum og athyglisverðum myndum af jarðlægum minjum, sem flestar eru ósjáanlegar á yfirborði).  Myndin er, af því er talið er, af yngri kirkjugarði og rúst yngri kirkju á Seylu þar sem heitir Kirkjuhóll. Eftir siðbót var þarna bænhús og því var breytt í hesthús.  Mælt hefur Dr. Brian Damiata SASS (Skagafjörður Archaeological Settlemenets Survey).

Ég hef áður skrifað um Stóru-Seylu og hnaut þá um menningalega fávisku þeirra bandarísku fornleifafræðinga sem taka þátt í rannsókninni þar. Þeir eru mest uppteknir af tæknidellu, sem getur reyndar verið ágæt til ýmissa hluta. Töldu John Steinberg frá University of Massachusetts Boston og Anton Holt starfsmaður í Seðlabankanum í Reykjavík, sem oft er leitað til er finnast peningar í jörðu, að koparhlutur sem fannst á Seylu væri dönsk mynt frá 11. öld. Ekki var þetta þó danskur peningur, því Danir slógu ekki annað en silfurmynt á 11. öld. Danskur myntsérfræðingur á Þjóðminjasafni Dana, Jørgen-Steen Jensen hefur staðfest það við mig og hefur hann skrifað um kingur eins og þá sem fannst á Stóru Seylu í fræðirit. Það sem fannst á Seilu var þunn kinga úr koparblöndu með skreyti, þar sem líkt hefur verið eftir myndum á myntum í skreytinu.

John Steinberg lét hafa eftir sér þessi fleygu orð á Seylu árið 2008: „We can see what we are going to find, before we find it" og vitnaði þar í getu tækjakosts síns. Ég ráðlagði honum hins vegar eftirfarandi, vegna vankunnáttu á myntir þess menningarheims sem hann stundaði rannsóknir í: „But you sure aint goin' to discover what you find, if you don't make an effort to know what it is."

Tæki bandarísku samverkamanna fornleifafræðinganna í Skagafirði sáu það þó ekki fyrir, að í eldri kirkjugarðinum á Seylu hefðu bein verið flutt á braut, og það þótt góðar jarðsjár geti nú hæglega átt að sjá slíkt. Líklega hafa Kanarnir bara verið með eitthvað cheap scrap á Seylu.

Myndin efst sýnir grafir á Stöng í Þjórsárdal, sem tæmdar voru á 12. öld, meðal annars sökum eldgoss í Heklu árið 1104. Kirkjan í miðjum kirkjugarðinum á Stöng var síðan notuð til annars en helgihalds og mannvistarlög mynduðust ofan á kirkjugarðinum. Í gröfunum á Stöng fundust einstöku kjúkur og hnéskeljar og heillegri bein þar sem þeir er fluttu beinin hafa ekki munað eftir leiðum, t.d. bein sem ýtt hafði verið til hliðar er tekin var nýrri gröf á 11. öld. Myndin hér fyrir neðan sýnir útlimabein, sem ýtt hafði verið til hliðar. Hafði neðri kjálka einhvers Stangarbúans, hugsanlega þess sem ýtt hafði verið til hliðar, verið komið fyrri við lærlegginn. Áður en að tæmdar grafir fundust á stöng, fannst stök mannstönn og kjálkabrot með einum jaxli í fyllingu yfir gröfunum (sjá hér). Flutningur beina átti sér stað á Stöng á 12. öld, en allt bendir nú til þess að lagaákvæði þau sem fest voru á bókfell í Grágás á 12. öld hafi einnig verið við lýði á 11. öld, enda virðing fyrir jarðneskum leifum forfeðrana mikilvæg í elstu kristni og er gamall kristinn-gyðinglegur siður (sjá frekar hér).

Fornminjarnar í Elliðaárdalnum?

Ungur maður, Daníel Alexandersson að nafni, sem örugglega er upprennandi stjarna í fornleifafræðinni, greindi í gær í kvöldfréttum Sjónvarpsins frá fundi sínum á afar furðulegum steini með skreyti. Daníel rakst á steininn er hann var nýverið að vaða í Elliðaánum (sjá hér).

Daníel og faðir hans með steininn góða

 

Daníel lætur sig dreyma um víkinga og telur skreytið minna á list víkingaaldar. Ekkert er þó í þessu mynstri og þeirri aðferð sem notuð hefur verið til að klappa steininn, sem bendir til víkinga eða norrænna manna frá fyrstu byggð á Íslandi. Mynstrið á steininum gæti reyndar minnt á völundarhúsafléttur, labyrinþoi (Gr. λαβiρινθοi), sem klappaðar voru á stein t.d. á Bretlandseyjum og víðar. Á Írlandi eru völundahúsafléttur þekktar í steinlist frá steinöld (3500 ára gamlar ristur) fram á miðaldir. En skreytið á steininum sem Daníel rakst á er ekki höggvið með aðferðum sem notaðar voru á Írlandi fyrr en á síðari hluta miðalda. Sömuleiðis bendir margt til þess steinhellan sé söguð til.

Hugdetta Fornleifs um hvernig allt skreytið kynna að hafa litið út í byrjun.

 

Af myndum við sjónvarpsfréttina er ljóst að listaverkið er nokkuð haglega unnið. Í fljótu bragði sýndist mér steinninn sé íslenskur, og ef þetta er grágrýti, hefur steinninn nærri örugglega verið sagaður til eða unninn með nútímaverkfærum.

Eini tilhöggni íslenski steinninn frá fyrri öldum, sem er unninn með svipaðri tækni og steinninn sem Daníel Alexandersson fann, eru leifar grafsteins Odds Biskups Einarssonar í Skálholti (1559-1630). Hann var unninn í íslenskan stein, og með allt annarri tækni en áður hafði sést á Íslandi. Þótt ekki sé ég að að gera því skóna að steinninn sem Daníel Alexandersson fann eigi eitthvað skylt við grafstein Odds biskups, þá hefur mig lengi grunað að sá sem bæri ábyrgð á gerð grafsteins yfir Oddi hafi verið Daníel nokkur Salómon, fátækur pólskur gyðingur, sem breytti nafni sínu í Jóhannes Salómon, þegar hann tók skírn í Frúarkirkju í Kaupmannahöfn árið 1620. Árið 1625 hélt hann til Íslands með með ferðastyrk upp á 6 ríkisdali og fara engar sögur af honum síðan. Grafsteinns Odds Einarsson svipar ekkert til grafsteina samtímamanna hans á Íslandi eða á Norðurlöndunum en minnir um margt á grafsteina gyðinga, sunnar og austar í Evrópu.

Hluti af grafsteini Odds biskups Einarssonar

 

Að loknum þessum vífilengjum og vangaveltum, þykir Fornleifi líklegast að einhverjir hafi verið að leika sér að höggva völundarhús á sagaða og eða slípaða steinhellu. Eins og kunnugt er, hefur þarna í nágrenninu við fundarstaðinn farið fram ýmis konar gjörningur. Í Elliðaárdalnum hafa menn "lengi" lagt stund á indíánalist. Gæti hugsast að einhverjir hafi verið að höggva völundarhús í einhverjum indíánaleik og að brot af þeirri vinnu hafi fyrir órannsakanlegar leiðir lent í ánni?  Indíánar krotuðu reyndar ekkert síður en Írar völundarhúsaskreyti á steinklappir.

Best er að útiloka ekkert, og gaman væri að fá að vita úr hvaða efni steinhellan er og hvort sjáist för eftir steinsög. Ef steinninn hefur verið sagaður útilokar það vitaskuld háan aldur og er þá ekki um fornleifar að ræða.

Lev Samuilovich Klein

 

Leo S. Kejn (f. 1927), eða Lev Samuilovich Klein eins og hann heitir í vegabréfum og opinberum sjölum, er einn merkasti fornleifafræðingur núlifandi. Ég ætla ekki að þylja upp áhugaverða ævisögu þess merka rússneska fornleifafræðings hér, heldur getið þið lesið hans eigin sögu og merkilegar athugasemdir við hana hér.

Eitt langar mig þó að nefna. Leo S. Klejn var sendur í Gúlag, úthýst úr samfélaginu eins og mörgum öðrum sem hugsa sjálfstætt eða gagnrýnið. Eftir að Klejn losnaði úr Gúlaginu, þangað sem sumir samstarfsmanna hans og KGB höfðu komið honum, hefur umheimurinn notið góðs af visku þessa merka manns í ríkum mæli.

Ég varð þess njótandi að hlusta á erindi með honum í Árósum í byrjum 10. áratugarins og síðar í Kaupmannahöfn, og ég hef lesið meginhluta ævisögu hans á þýsku. Á 9. áratugnum varð ég einnig vitni að því að deildin mín í Árósum hafði samstarf við fornleifafræðinga í Leníngrad. Sumir þeirra komu Klejn í Gúlagið. Forgangsmaður um það sovét-danska samstarf var Olaf Olsen þjóðminjavörður Dana, sem áður hafði verið prófessor deildar þeirrar við Árósaháskóla sem ég stundaði nám við frá 1980 til 1992. Olaf Olsen var um síðustu helgi afhjúpaður í Jyllands-Posten fyrir að hafa stundað njósnir fyrir Rússa í lok 5. áratugar síðustu aldar. Meira um það síðar.

Þegar Klejn kom í fyrirlestraferð til Kaupmannahafnar og ég bjó á Vandkunsten 6, beint á móti húsinu þar sem fornleifadeild háskólans í Kaupmannahöfn var, mættu afar fáir á fyrirlestur hans. Þessi auma mæting varð til þess að Olaf Olsen skammaðist út í stúdenta í stúdentablaði Hafnarháskóla. Hann kallaði það skandal að svo fáir hefðu komið til að hlýða á hinn merka manna. Þá var mér nú hugsað til þess samstarfs sem Olsen hafði haft við háskólann í Leníngrad, meðan Klejn sat í Gúlaginu.

Ég kynntist Leo S. Klejn örlítið, en honum þótti afar merkilegt að að ég gat þýtt nokkur orð fyrir hann í fyrirlestri. Orðið fyrir flugu á ensku var stolið úr honum í miðri setningu, í einhverri líkingu þar sem hann þurfti að nota flugu. Kleijn bað áheyrendur um hjálp og spurði hvor einhver þekkti enska orðið fyrir rússneska orðið myxa (borið fram múcha). Latínan hjálpaði mér. Musca er orðið fyrir flugu á latínu og munu orðin myxa og musca vera skyld málsifjalega. Klejn fór þá að tala við mig á rússnesku, en ég stöðvaði hann strax og upplýsti að ég hefði afar takmarkaða þekkingu á rússnesku og að ég hefði slegið fluguna í einu höggi vegna latínukunnáttu úr menntaskóla.

Oft hefur mig þó langað að kunna meiri rússnesku, til að mynda til að geta lesið verk Leo S. Klejn, eins merkasta fornleifafræðings sem uppi hefur verið, þótt hann hafi ekki grafið mikið. En eins og lesendur mínir vita, er ekki nóg að grafa. Menn verða líka að skilja hið stóra samhengi, og það grafa menn oftast ekki upp.