Grísland hið góða

Ísland er dauður grís með garnirnar úti, að minnsta kosti samkvæmt frönskum teiknara, sem teiknaði ástand Evrópu á "leiðrétt Evrópukort" árið 1876: L´EUROPE EN  1876, A LA PORTÉE DES GRANS ESPRITS, sem var gefið út hjá forlagi S. HEYMANN, á Rue du Croissant 15 í París. Teiknararnir voru Yves & Barret Sc. S. Heymann gaf út fjölda ádeilu og spaugblaða, þar á meðal La Nouvelle Lune.

Ísland varð, sem sagt, að dauðu svíni í augum franska listamannsins, og er lýst á þennan hátt: ISLANDE: Ni situation, ni habitants, sem útleggst getur: Ísland: Hvorki ástand, né íbúar.

Danmörk er teiknað eins og froskur á hausnum og skrifað stendur: Það er mjög slæmt ástand í Danmörku. Íbúarnir hafa þó ekki lélega siði. Um Grikkland skrifar gárunginn franski: Grikkland er án ástands. Íbúarnir eru fátækir, en grískir. Ekki eru Ítalir heldur hátt skrifaðir: Ástand Ítalíu er eins og stígvéls, sem bíður eftir því fyrir utan hótelherbergi að þjónn pússi það. Íbúarnir eru annaðhvort lassarónar eða ábótar. ... Mannasiðir og venjur:. Eftir að hafa étið fylli sína af makkaróní, hafa Ítalir fyrir sið á fara í gervi stígamanna til að eiga erindi við ferðamenn.

Frakkar eru, og hafa alltaf verið bestir, og ekki þorði gárungurinn annað en að lýsa þjóð sinni öðruvísi en svona: Það sem einkennir Frakkland er,  Regla - Vinnusemi - Frelsi.   Oui-oui!

Kort þetta, einblöðungur, sem er prentað á þunnan dagblaðapappír, átti Matthías Þórðarson þjóðminjavörður einu sinni. En þegar skjalasafn hans var skráð á Þjóðminjasafninu fyrir um það bil 15 árum var ákveðið að farga ýmsu úr því, sem ekki þótti ástæða til að geyma á Þjóðminjasafninu. Matthías safnaði öllu, t.d. öllum aðgöngumiðunum sínum í Tívolí til fjölda ára. Þeir var einnig meðal þess sem þjóðminjavörður ákvað að farga í byrjun 10. áratugar síðustu aldar. Matthías fékk líka mikið af rituðu máli frá háttsettum nasistum í Þýskalandi. Svo mikið var af þannig bleðlum í því sem Þjóðminjasafnið henti út á tveimur pöllum, að vart verður í framtíðinni hægt að sjá að Matthías hafi verið hallur undir hakakrossinn.

Þegar söfnunargleði Matthíasar var kastað á haugana var ég kominn með annan fótinn inn á Þjóðminjasafnið, og fékk leyfi þjóðminjavarðar í snarheitum að tína smáræði úr því "rusli", sem hent var úr geymslum Matthíasar Þórðarsonar, áður en því var hent inn í sendibíl. Meðal þess sem ég tók var dýrakortið (samanbrotið) á milli auglýsingaplakata úr Tívolí frá aldamótunum 1900. Kannski ætti ég að segja "dýra kortið".

Ef til vill hefði verið réttara, hefði textinn á kortinu við Ísland verið: Hvorki ástand, íbúar, né menning.

Vive l´Islande

Færsla þessi birtist áður hér

Hvalur á Stöng

Hljómar þetta ekki eins og forréttur á veitingastað í höfuðborginni, sem ögrar blygðunarsemi veikgeðja útlendinga sem óska þess heitast að geta synt, blístrað og borðað sushi með hvölum í heimshöfunum áður en haldið skal út í nóttina til að horfa á norðurljós?

Á Stöng í Þjórsárdal hefur reyndar fundist hvalur, eða réttara sagt brunnar leifar hvals. Sagan en svona:

Árið 1993 fundum við sem rannsökuðum á Stöng í Þjórsárdal eldaholu með móösku og viðarkolasalla og í henni ýmsar leifar, t.d. brot kambs (greiðu) og brenndra beina. Eldaholan fannst undir skála, sem lá undir smiðju, sem aftur lá undir kirkjurúst, sem síðar varð að skemmu. Eldaholan hefur verið grafin í lok 9. aldar eða í byrjun þeirrar 10., ef dæma má út frá landnámslaginu, sem þarna markaði greinileg mörk. Engin búseta virðist hafa verið á Stöng áður en það gjóskulag féll, og eldaholan eru leifar eins af fyrstu verkum ábúenda á staðnum.

A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Snið sem sýnir hvernig eldaholan hefur verið grafin niður í gegnum Landnámslagið. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Beinin í eldaholunni ollu því að ég fór að velta því fyrir mér hvort þau gætu verið úr manni og að holan væri brunakuml. Ég fór í október árið 1996 með sýni af þeim til Svíþjóðar til norska beinasérfræðingsins Torstein Sjøvold sem var prófessor í Stokkhólmi, og er mest þekktur fyrir rannsóknir sínar á íslíkinu Ötzi, sem allir þekkja í sjón. Thorstein þurfti ekki að skoða beinin lengi áður en hann komst að þeirri niðurstöðu að beinin væru úr öðru spendýri en manni, þ.e.a.s. hval.

 

Hvort menn hafi verið að borða hval uppi í Þjórsárdal vitum við ekki. En það er ekki með öllu útilokað. Líklegra þykir mér þó, að einhver gripur úr hvalbeini, t.d. leifar hvalbeinsspjalds, líku þessu á myndinni hér að ofan sem er frá Norður Noregi, hafi lent í eldinum. Útiloka ég því ekki að holan á Stöng, sem ekki er fullrannsökuð,sé hugsanlega brunakuml.

Vonandi verður hægt að rannsaka það og margt annað á Stöng á næstu árum.

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2010:  Úrvinnsla úr niðurstöðum Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal, Áfangaskýrsla fyrir 2009.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: "Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret på Island". I J.F.Krøger og H.-R. Naley. Nordsjøen.Handel, religion og politikk. Karmøyseminaret 1994 og 1995. Dreyer bok. Stavanger, bls. 118-139.

Kirkjukambar

Bronskambur þessi kom á Þjóðminjasafnið árið 1941 og fékk safnnúmerið 12912. Hann er eins og eftirlíking eða smækkuð mynd af samsettum kömbum úr horni eða beini, sem algengir voru á Norðurlöndum á seinni hluta 12. aldar. Kamburinn er hin besta smíð og er steyptur í einu lagi. Jafnvel skreytið á honum minni mjög á skreyti á venjulegum beinkömbum.

Kamburinn (á myndinni hér fyrir ofan) fannst árið 1937 í fornri tóft austur á Barðsnesi í Norðfirði. Hann er 6.7 sm að lengd. Annar kambur úr bronsi (Þjms. 5021) hafði fundist um aldamótin 1900 á svokölluðum Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. Hann er einnig eftirlíking af einraða kambi, sem telst til einnar af undirgerðum svokallaðra háhryggjakamba. Við fornleifarannsóknir í Reykholti hefur einnig nýlega fundist kambur af sömu gerð. Allir kambarnir eru líklegast frá lokum 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.

Kambur frá Norðlingahól

 

Kirkjukamburinn frá Reykholti *

Kambarnir frá Barðsnesi, Miðnesi og Reykholti eru ekki sérlega hentugir til að greiða hár með. Mjög sennilegt er að þetta hafi verið svokallaðir kirkjukambar, sem notaðir voru við undirbúning að messu. Líkar greiður, sem oftast eru úr beini, rostungstönn eða fílstönn, hafa fundist á Bretlandseyjum, í Danmörku og Svíþjóð og á meginlandi Evrópu og hafa verið túlkaðir sem kirkjukambar eða tonsúrukambar.

Talið er að kirkjukambar hafi orði algengir þegar tonsúran eða krúnan (sem einnig var kölluð kringluskurður eða kringlótt hár) varð algengt meðal klerka suður í löndum á 4. öld og síðar lögleidd á 7. öld. Þá hefur verið nauðsynlegt fyrir presta að halda hárinu í horfi.

Krúnan var mikilvægt atriði  og mismunandi tíska ríkti við krúnurakstur. Í Kristinna laga þættií Grágás eru ákvæði um að prestur verði að gera krúnu sína einu sinni í mánuði og í norskri statútu er prestum gert að greið eitt mark í bætur er krúna þeirra nái niður fyrir eyrnasnepla. Illa útlítandi kirkjunnar þjónar hafa líklegast alltaf þótt vera til lítillar prýði og léleg auglýsing fyrir boðunina.

Í messubók Lundabiskupsdæmis (Missale Lundense), sem er frá byrjun 12. aldar en varðveitt í prentaðri útgáfu frá 1514, er greint frá því að meðan prestur greiði hár sitt eigi hann að biðja sérstaka bæn. Í íslenskum handritum er að finna skýringar á notkun kirkjukamba, t.d. í handritinu Veraldar sögur (AM 625, 4to), sem er frá 14. öld, í kafla sem heitir Messuskýring ok allra tíða:

Er kennimaður býst til messu, þvær hann sér vandlega, og er það í því markað, að honum er nauðsyn að þvo sig í iðrun og góðum verkum, er hann skal Guði þjóna. Það, er hann kembir sér, jartegnir það, að hann skal greiða hugrenningar sínar til Guðs. Höfuð jartegnir hjarta, en hugrenningar hár. Það að hann leggur af sér kápu eða klæði og skrýðist, sýnir það, að hann skal leggja niður annmarka og skrýðast manndáðum.

Hugsun sú, að hárið tákni hugrenningar, finnst þegar í riti Gregoríusar mikla, Cura pastoralis, sem skýring á orðum spámannsins Esekíels um að hár Levítans, þ.e.a.s. prestsins, skuli hvorki vera rakað eða flakandi heldur stýft.

Ímáldögum íslenskra kirkna grein frá kirkjukömbum, ýmist úr tönn eða tré. Vegna þess að aðeins er greint frá kömbum í kirkjum í Hólastifti hefur þeirri kenningu verið varpað fram að notkun þeirra hafi tengst Benediktínaklaustrinu á Munkaþverá eða tengslum Hóla við erkibiskupssetið í Lundi, þar sem kirkjukambar virðast hafa verið notaðir. Miklu frekar mætti skýra fæð kirkjukamba í máldögum úr öðrum landshlutum með því að litlir gripir sem þessir hafi auðveldlega farið fram hjá mönnum þegar vísiterað var.

Á  Barðsnesi var bænhús á 17. öld og gæti kirkjukamburinn bent til kirkjuhalds löngu fyrir þann tíma.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið.

* Kamburinn frá Reykholti var til sýnis á sýningunni Endurfundir í Þjóðminjasafni 2009-2010. Því miður láðist aðstandendum sýningarinnar að greina frá heimildum um aðra bronskamba á Íslandi.

Glerbrot í Reykholti

Íanda sumra kollega minna á Íslandi (sbr. hér) sletti ég hér vafasamri tilgátu, þótt gúrkutíðinni í fornleifafræðinni sé væntanlega lokið í ár: Snorri Sturluson var veginn í kirkjunni í Reykholti árið 1241, þar sem hann var að drekka af messuvíni úr forláta glerbikar frá Frakklandi. Hann missti glasið, sem brotnaði, og lét þá þessi orð falla."Verið sparsamir á vínið, piltar". Hné han svo niður og var örendur.

Ég leyfi mér að álykta svo fjálglega, þar sem í kirkjurúst einni í Reykholti hafa fundist brot úr vínglasi úr gleri. Mér þykir líklegt er að Skúli jarl hafi gefið Snorra glasið og fimm önnur árið 1238 úti í Noregi, um leið og hann gaf honum jarlstignina. Gissur Þorvaldsson, tengdasonur Snorra, sá glösin og vildi eignast þau, (eða réttara sagt eiginkona Gissurar). Hann eignaðist fimm, því það sjötta datt á gólfið í holrýminu undir kirkjugólfinu, þar sem Gissur og ESB-sinnar 13. aldar réðust að Snorra og drápu hann. Hafði Snorri þá nýlokið að gefa út Heimskringlu og var enn að halda upp á það eins og rithöfundar eiga það til að gera. Gissur Þorvaldsson tæmdi síðan vín- og ölkjallara Snorra, sem var undir kirkjugólfinu. Vínið var haft þar til öryggis. Gissur naut góðs af veigunum er hann undirbjó Gamla Sáttmála.

Snorri veginn. Lýsing úr Borgarhandriti,  AM 100 Foolio. Ólafur forvörður telur lýsinguna falsaða, enda er tölvulykt af henni

 

Nú hefði þessi glannalega tilgáta verið ágæt og vel gjaldgeng í fréttir RÚV-Sjónvarpsins, eins og konan með sjúkdóm fílamannsins, sem að sögn fannst að Skriðuklaustri nú fyrr í sumar, eða eskimóakonurnar sem fundust líka þar eystra fyrir nokkrum árum síðan. Þær fréttir, eins og margar aðrar furðufréttir RÚV, eru lýsandi dæmi um það ástand sem skapast er fréttamenn og fornleifafræðingar hafa misskilið hlutverk sitt og búa til fréttir í stað þess að greina frá þeim.

Bikarinn, sem glerbrotin í Reykholti eru úr, er frá 14. öld.

Glerbikarinn frá Reykholti, eða réttara sagt brotin úr honum, voru til sýnis í Þjóðminjasafninu í heilt ár (2009) á lítilli sýningu sem fjallaði um allar rannsóknirnar á guðshúsum í góðærinu í fornleifarannsóknum á Íslandi, sem nú er víst lokið vegna fjárhagsvandans á Íslandi. Sýningin bar heitið Endurfundir. Á sýningunni mátti finna brot af bikarnum úr Reykholti í glerskáp. Afar fátæklegar upplýsingar fylgdu. Reyndar stóð í sýningartexta, að glasið væri frá 13.-14. öld, sem er ekki alveg rétt. Sérfræðingar telja að minnsta kosti að vínglös þessi séu frá tímabilinu 1300-1350. Snorri gæti því ekki með góðu móti hafa drukkið af þessum glerbikar, nema að hann hafi drukkið í gegnum einhvern. 

Það furðaði mig, er ég sá þessi merku glerbrot úr Reykholti í fyrsta sinn á Þjóðminjasafninu í árið 2009, að þar var því haldið fram að glasið hafi verið altariskaleikur. Glerílát frá þessum tíma, sem og síðar, gátu ekki verið vasae sacrae, eða heilög ílát, á altari í kaþólskum sið á miðöldum. Sakramentin, líkama Krists, varð prestur að bera fram í ílátum úr góðmálmi. Oblátuna, líkamann, á patínu og vínið, blóðið, í kaleik úr silfri eða gulli.

Glerbikarinn hefur því sennilegast brotnað í kirkjunni í hefðbundinni fornicationi ecclesiae. Margir Íslendingar eru sem kunnugt er komnir af kaþólskum biskup og margir hverjir líka af ábótum sem stunduðu saurlifnað. Kirkjur landsins voru fyrr á tímum oft ekki mikið betri en gluggalausa kompan í Bústaðakirkju, ef sögur af  henni er eru sannar. Það þarf þó ekki neina sannleiksnefnd til að segja meira um glerbikarinn frá Reykholti, eða það sem fornleifafræðingarnir sem stjórnuðu þeirri rannsókn vita greinilega ekki og miðla ekki til fólksins í landinu.

Bikarinn frá Reykholti er mjög líklega franskur. Svipuð glös hafa t.d. fundist í Hollandi og á Bretlandseyjum (Sjá myndina efst). Glerbikar, sem fannst í kastalanum Niewendoorn norður af Alkmaar í Hollandi og í rústum Ludgershall kastala í Wiltshire á Bretlandseyjum, gefa góða hugmynd um hvernig svona glös litu út óbrotin. Þetta hafa verið dýrindis hlutir, sem líklega hafa kostað hátt í kýrverð. En evrópsk samhengi glerbikarsins í Reykholti hefur greinilega ekki verið mikið áhugamál þeirra  þá sem rannsakað hafa fornleifar á síðustu árum í Reykholti.

Það vekur athygli mína, að á vef Skálholtskirkju var því haldið fram nýlega, þegar kirkjan fékk nýjan kaleik í gömlum stíl, að kaleikar hafi fyrrum verið úr gleri, tré og leir. Þetta er hið mesta rugl. Það var ekki fyrr en eftir 1962 að kaþólska kirkjan leyfði kaleika úr öðru efni en góðmálmum, gylltum málmblöndum eða bergkristal. Á Íslandi er reyndar til kaleikur úr kókoshnotu með silfurumbúnaði, en hann er úr lútersku kirkjuhaldi.

Almenn kirkjusaga er kannski ekki kennd lengur á Íslandi, og greinilegt er að fornleifafræðingurinn, sem setti glerbikarinn á sýninguna á Þjóðminjasafninu, er heldur ekki sleipur í miðaldafræðum, enda hefur það sýnt sig áður, og býst ég við því að hún taki þeim dómi ekki illa, enda þaulvön að venja aðra um slæleika í fræðunum, eins og frægt er orðið og dómur fallinn um. Sjá hér .

Nú verður ekki meiri sannleika hellt í barmafullan bikarinn frá Reykholti... en auðvitað álíta einhverjir að þetta sé eitur sem í bikarinn fór, því gagnrýni er illa tekin í íslenskri fornleifafræði. Verður saga glerbikarsins í Reykholti örugglega skráð án þess að þessi athugasemd Fornleifs verði nefnd. Það er þó alltaf auðveldara að vita betur þegar maður veit ekki neitt. Hér neðar er vinsamlegast tilvitnun í grein sem hægt væri að kynna sér.

Heimildir:

Harden, D.B. 1975: Table-glass in the Middle Ages. Rotterdam Papers II, A contribution to medieval archaeology.[Teksten van lezingen, gehouden tijdens het Symposium 'Woning en huisraad in de Middeleeuwwen' te Rotterdam, van 29 t/m 22 maart 1973] Uitgegeven onder dedactie van J.G.N. Renaud, Rotterdam 1975, bls. 35-45.

Grein þessi er stytt útgáfa af þessari færslu.

Gullnæla frá Skipholti

Nælu þessa afhenti Jóhann Briem prófastur í Hruna Forngripasafninu árið 1870. Lítið segir Sigurður Guðmundsson málari um hana í safnskrá Þjóðminjasafnsins  nema að hún hafi lengi verið í eigu langfeðga í Skipholti í Hrunamannahreppi og er hún metin til 5 ríkisdala.

Mjög vönduð smíð er á nælunni sem ber safnnúmerið Þjms. 803. Hún er rúmir 2 sm að ummáli þar sem það er mest og 2 mm þar sem hún er þykkust. Mikið gull er því ekki í gripnum. Nælan er samsett af tveimur vængjuðum drekum, sem mynda hring með bolnum. Þeir snúa saman hausunum að ásnum sem þornið leikur á, en vinda hins vegar hölum saman, og enda þeir í höggormshausum. Út frá stíl og verklagi er sennilegast að nælan sé frá 12. öld eða byrjun þerrar 13.

Slík drekadýr voru í goðsögnum Forn-Grikkja og í furðudýrafræði (Bestiarium) miðalda kölluð Amphisbaena, sem þýðir að þau gátu jafnauðveldlega gengið fram og aftur. Þetta voru hin verstu dýr, hvorki fugl né fiskur, en skaðlaus ef þau horfðust í augu hvort við annað eða í spegil.

Amphisbaena

Einhver máttur hefur eflaust verið eignaður nælunni. Furðudýr, drekar, rándýr, púkar og djöflar voru oft á skreytingum á dyrabúnaði kirkna um alla Evrópu á miðöldum. Vafalaust var tilgangurinn með því sú hugsum að með illu megi illt út reka. Stórir dyrahringir úr bronsi, sem eru alveg eins í laginu og nælan frá Skipholti  hafa verið á kirkjuhurðum í Noregi (t.d. í Norderhov og Hjartdal í Þelamörk) og vonandi bægt illum vættum frá söfnuðunum.

Annar miðaldahlutur úr gulli, forláta vafningshringur (Þjms. 804) með áletrunina Halldor(a) jons. Dotter innan í, hefur einnig fundist í Skipholti. Vera kann að í Skipholti hafi í einhvern tíman verið ríkir bændur þar sem tveir fegurstu skartgripir íslenskra miðalda hafa varðveist þar. Þess má geta að Jón bróðið Fjalla-Eyvindar bjó í Skipholti um miðja 18. öld.

Gullhlutirnir frá Skipholti eru meðal fárra gripa úr gulli sem varðveist hafa frá fyrri öldum á Íslandi. Skíragull er ekki oft nefnt í fornbókmenntum okkar Íslendinga. Enn sjaldnar finnst það á forngripum. Þá er það oftast sem logagylling á hlutum úr bronsi. Aðeins hefur fundist einn gripur úr hreinu gulli frá söguöld og er það lítill hnappur úr gullþráðum sem fannst í kumli.

Ef verðmæti gulls er tekið sem mælikvarði á efnahag og afkomu, er auðvelt að álykta að á Íslandi hafi þjóðfélagsskipan verið öðruvísi á landnámsöld en ráða mætti af sumum Íslendinga sögum. Raunsæ túlkun á ritheimildum, sem og á efnislegri menningu fyrstu landnemanna segir sömu sögu. Íslendingar voru bændur sem leituðu betri afkomu hér en í heimasveitum sínum í Noregi og á Bretlandseyjum þar sem bújarðir voru vandfengnar. Þeir tóku með sér búsmala sinn, mismunandi menningu, hefðir og reynslu, sem aðlöguðust misjafnlega fljótt aðstæðum á Íslandi.

Sumir þættir hinnar upphaflegu menningar og efnahags hafa heldur aldrei breyst að ráði. Menn héldu tryggð við sauðféð, sem reyndist lífseigara en t.d. nautpeningur og var sauðaeign því miklu hagkvæmari en akuryrkja. Sauðkindin varð því gull landsmanna. Aðra kosti eygðu menn ekki fyrr en seint og síðar meir.

Gull og gildir sjóðir voru vafalaust lítils virði fyrir efnahag eyjarskeggja, sem byggðu nær allt á landbúnaði. Ef til vill hafa einstaka menn þó lumað á digurri sjóðum, eins og þeim sem er greint frá í rituðum heimildum miðalda. Tilgangur fornleifafræðinga er ekki aðeins að leita að þeim, heldur að gefa sem gleggsta mynd af þeirri þjóðfélagsgerð og efnahag sem ríkti, út frá þekkingu sem við höfum í nútímanum.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið

Undarlegt efni

Oft vakna fleiri spurningar við fornleifarannsóknir en þær mörgu sem fyrir voru.

Fornleifafræðingar geta alls ekki svarað öllum spurningum sjálfir, þótt stundum gæti svo virst í fljótu bragði. Þeir hafa aðra sérfræðingum sér til hjálpar, oft færa náttúruvísindamenn, sem ráða yfir tækjum og tækni sem fornleifafræðingar kunna ekkert á. Þetta þýðir þó ekki að fornleifafræðingar hafi, eða þurfi að hafa blinda trú á því sem tæki annarra fræðimanna segja. Tæki eru búin til og stjórnað af mönnum og tæki geta því gefið rangar niðurstöður. Errare machinam est.

Fornleifafræðingar standa oft frammi fyrir vandamálum vegna þess að náttúrvísindamenn líta á vandamál og lausnir á annan hátt en menn í hugvísindunum. Í náttúruvísundum eiga hlutirnir það til að vera ekki afstæðir fyrr en sýnt er fram á að tækin og tæknin dygðu ekki til. Tökum dæmi. Fornleifafræðingur fær gerða kolefnisaldursgreiningu sem sýnir niðurstöðuna 600 e. Kr. +/- 50  Hvað gera fornleifafræðingar ef slík niðurstaða fæst úr sama lagi og mynt sem er frá 1010 e. Kr. ? Tæki geta ekki alltaf svarað öllum spurningum, þó stundum gæti svo virst. Tæki eiga það líka til að skapa fleir spurningar en fyrir voru. Þannig eru vísindin. Þá leitum við lausna, eða sum okkar.

En hér ætlaði ég að segja frá rannsókn sem er "pottþétt", þótt gömul sé. Fyrsta náttúrvísindalega greiningin sem gerð var fyrir fornleifafræðina á Íslandi var gerð í Kaupmannahöfn árið 1886 af Vilhelm Storch forstöðumanni rannsóknarstofu í lanbúnaðarhægfræðilegum rannsóknum (Landøkonmiske Forsøg) við Konunglega Landbúnaðarháskólann á Friðriksbergi. Niðurstöðurnar birti hann fyrst í litlum bæklingi á dönsku, sem gefinn var út  í Kaupmannahöfn af Hinu íslenzka Fornleifafélagi, sem bar heitið

Kemiske og Mikroskopiske Undersogelser af Et Ejendommeligt Stof, fundet ved Udgravninger, foretagne for det islandkse Oldsagssalskab (fornleifafélag) af Sigurd Vigfusson paa Bergthorshvol i Island, hvor ifølge den gamle Beretning om Njal, Hans Hustru og Hans Sønner indebrændtes Aar 1011.

Sigurður Vigfússon forstöðumaður Fornminjasafnsins, sem þá var á loftinu í Alþingishúsinu í Reykjavík, hafði samband við Vilhelm Ludvig Finsen í Kaupmannahöfn og sendi honum nokkur sýni af undarlegu efni, sem hann hafði grafið upp á Bergþórshvoli árið 1883 (sjá grein Sigurðar Vigfússonar). Þetta voru hnullungar af hvítu efni, frauðkenndu, sem Sigurður og aðrir töldu geta verið leifar af skyri Bergþóru. Vilhjálmur Ludvig Finsen (1823-1892) leitaði til nokkurra manna til að fá gerða efnagreiningu vísuðu allir á  Vilhelm Storch, sem rannsakaði efnið mjög nákvæmlega og skrifaði afar lærða grein sem nú er hægt að lesa í fyrsta sinn í pdf-sniði hér. Greinin birtist einnig í íslenskri þýðingu í Árbók Fornleifafélagsins árið 1887, sjá hér.

 Vilhelm Storch (1837-1918)

Til að gera langt má stutt, þá var Storch mjög nákvæmur og varfærinn maður, sem velti öllum hlutum fyrir sér. Hann gaf engin ákveðin svör um hvort sýni 1 (sjá mynd) væri af skyri, en hin sýnin 2-4 taldi hann nær örugglega vera af osti. Storch fékk Vilhelm Finsen til að senda sér skyr frá Íslandi til að geta gert samanburð í efnagreiningunni. Storch gat með vissu sagt að leifar mjólkurleifanna frá Bergþórshvoli hefðu verið í tengslum við tré sem hafði brunnið, enda fann Sigurður Vigfússon efnið undir 2 álna lagi af ösku.

Sigurður Vigfússon (1828-1892) i kósakkafornmannabúning sínum

Samkvæmt Storch var það líklegast ostur Bergþóru og Njáls frekar en skyr, sem Sigurður Vigfússon gróf niður á árið 1883. Kannski skildi Storch þó ekki alveg framleiðslumáta skyrs, en skyr er í raun ferskur súrostur.

Gaman væri að fá gerða greiningu á efninu aftur, svo og aldursgreiningu. Það eru enn til leifar af því á Þjóðminjasafninu. Fornleifur vill vita hvor slett var skyri eða hvort það var ostur sem kraumaði undir brenndri þekju Bergþórshvols. Osturinn/skyrið gæt vel verið úr meintri Njálsbrennu árið 1011, þótt menn hafi lengi talið rústirnar þar sem rannsakaðar voru á 5. áratug síðustu aldar vera frá 11. eða 12. öld. Sjá grein Kristjáns Eldjárns og Gísla Gestssonar. Tvö sýni, eitt af koluðu birki sem kolefnisaldursgreint var í Kaupmannahöfn (K-580) og hitt af koluðu heyi og korni, sem aldursgreint var í Saskachewan (S-66), útiloka ekkert í þeim efnum, en aldursgreiningarnar voru reyndar gerðar í árdaga geislakolsaldurgreininga. Sjá hér.

K 580

S-66 

Aðrir fræðingar velta svo fyrir sér öðru undarlegu efni og óefniskenndara í Njálu, eins og hvort Njáll hafi verið hommi, og er það af hinu besta. En ég tel þó að osturinn á Bergþórshváli hafi frekar lokkað að unga menn eins og Gunnar á Hlíðarenda, en vel girtur Njáll Þorgeirsson.  

Er nema von að Gunnar á Hlíðarenda hafi verið eins og grár köttur á Bergþórshvoli, þegar nóg var þar til af ostinum? Hvállinn hefur líkast til verið eins konar Dominos Pizza síns tíma.

Fiskur frá Íslandsmiðum í hollensku skipi ?

Jólanótt árið 1593 sukku 24 skip í aftaka suðvestanstormi við strendur Hollands á grynningum alræmdu við eyjuna Texel. Talið er að um 1050 sjómenn hafi farist þessa nótt. Eitt af þeim skipum sem fórust í þessu mikla óveðri var rannsakað af fornleifafræðingum á árunum 1987-1997. Verkefnið er hluti af miklu stærra verkefni neðansjávarfornleifafræðinga hjá stofnun fyrir neðansjávarfornleifafræði (ROB/NISA, sem í dag er hluti af Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) í Hollandi. Skipið sem hér greinir frá hefur fengið nafnið Scheurrak SO1. Það var stórt hollensk verslunarskip, 34 metrar að lengd og 8 metrar breytt. Skipið var byggt eftir 1571 samkvæmt trjáhringaaldursgreiningu.

Lestar skipsins voru fullar af korni frá Eystrasaltslöndum er það sökk, en einnig fundust í skipinu níu tunnur á efstu lest og þremur þeirra voru miklar leifar af fiski. Fiskur þessi hefur verið rannsakaður og er líklegt að þetta hafi verið skreið sem veidd og unnin í norðurhöfum og þá líklega við Íslandsstrendur.

Skreið 

Fornvistfræðingurinn Dick C. Brinkhuizen skrifaði árið 1994 merkilega grein, sem ég fékk eintak af hjá kollega mínum á Sjóminjasafninu í Amsterdam (Nederlands Scheepvaartsmuseum). Brinkhuizen kemst af þeirri niðurstöðu, að fiskurinn í tunnunum hafi mestmegnis verið þorskur (Gadus morhua), en einnig var þar að finna keilu (Brosme brosme) og löngu (Molva molva). Brinkhuizen telur að fiskurinn hafi verið matur áhafnarinnar. Sjáið einnig safn merkilegra forngripa sem fundust í skipsflakinu Scheuraak SO1 hér.

Fiskibeinin eru skorin/hafa skurðarmerkri á þann hátt að enginn vafi getur leikið á því að fiskurinn hafi verið verkaður sem skreið. Taldi Brinkhuizen líklegt vegna stærðar fisksins og tegundanna, að hann sé ættaður úr "norðurhluta Norðursjávar eða t.d. frá Íslandsströndum". Það síðasta er nokkru líklegra, vegna þess að skreiðarverkun var líklega erfið á svæðum við Norðursjó.

Leifar þeirrar skreiðar sem fannst í SO1 flakinu, er líklega það sem hér fyrr á öldum var kallaður Malflattur fiskur á Íslandi, eða plattfiskur á Hansaramáli eða stokkfiskur. Malflattur fiskur var einnig kallaður kviðflattur eða reithertur.              

Dökku svæðin eru þeir hlutar beinanna sem fundust í tunnunum og línurnar gefa til kynna hvar skorið hefur verið og hvernig. 

 

Þýska öldin (16. öldin) sem íslenskir sagnfræðingar kalla svo, var kannski ekki meira þýsk en nokkuð annað. Virðist sem Hollendingar/Niðurlendingar hafi í Hansasambandinu gert sig mjög heimakomna á Íslandi á 16. öldinni. Verslunin á þessum tíma í Hansasambandinu var alþjóðleg í vissum skilningi. Fiskinn gætu Hollendingar hafa keypt í Brimum, en alveg eins hafa sótt hann sjálfir.

Í dag er reyndar hægt að rannsaka hvaðan fiskur sem finnst við fornleifarannsóknir er uppruninn með DNA- rannsóknum. Hefur ritstjóri Fornleifs farið þess á leit við þá stofnun í Hollandi, sem sér um minjar frá SO1, að hún hafi samvinnu um rannsókn beinanna frá SO1 við íslenska fornleifa- og líffræðinga.

Kynning á skipinu á YouTube

 

Mynd efst: Tunnubotn og fiskibein úr SO1.

Ítarefni:

Brinkhizen, Dick C. 1994: "Some notes on fish remains from the late 16th century merchant vessel Scheuraak SO1": Offprint from: Fish Exploitation in the Past; Proceedings fo the seventh meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group. Edited by W. van Neer. Annales du Musée Royal de l´Afrique Centrale, Sciences Zoologiques no 274, Trevuren, 197-205.

Lúðvík Kristjánsson: Skreiðarverkur. Íslenzkir Sjávarhættir 4, s. 310-316.

Vatnslitateikning eftir Allaert var Everdingen (ca. 1650). Teylers Museum Haarlem. Klikkið á myndina til að sjá hana stærri. Er þetta mynd frá Íslandsströndum?

Veni Vidi Vici

Alltaf finnst eitthvað skemmtilegt í jörðinni.

Vorið 2009 fannst forláta gullhringur vestan við Þingvallakirkju. Þetta kom í fréttum og sumarið 2009 var gripurinn kosinn gripur mánaðarins á vefsíðu Þjóðminjasafns Íslands. Þar, eins og í frétt Morgunblaðsins, var því haldið fram að þetta væri innsiglishringur og að á honum stæði F og I, og að þar væri jafnvel hægt að sjá kórónu og skjöld.

Ég var spurður um álit mitt á þessum grip. Ég var sammála því að hringurinn væri úr gulli og að steinninn væri blóðsteinn (heliotrop). Ég taldi af myndum að dæma, að gullkarat hans væri mjög lágt.

Ég er hins vegar ekki sammála sérfræðingi Seðlabankans um áletrun þá sem skorin er í stein hringsins. Sérfræðingurinn er oft fenginn til að tjá um sig um áletranir og myntir.

Í stein hringsins er skorið  A ω og I sem ekki þýðir neitt annað en Alfa, Omega Ω (með litlum staf) og Iesous, skrifað upp á grísku. Skammstöfun fyrir Jesús, Upphafið og Endinn.

Til að kóróna þetta, er það sem sérfræðingur Seðlabankans taldi vera kórónu, þrjú V, V V V, sem samkvæmt þessum fornleifafræðingi er skammstöfun fyrir Veni, Vidi, Vici. Þessi fleygu orð Cæsars hafa oft verið tengd Jesús, sem kom sá og sigraði.

Þjóðminjasafn Íslands sættir sig örugglega ekki við þessa túlkun, enda í engu greint frá henni á vefsíðu safnsins. Ekki óskað eftir störfum mínum og skoðunum framvegis árið 1996. Það gildir væntanlega fyrir niðurstöður mínar og álit líka.

Innsiglishringur, er gripur mánaðarins í júlí 2009 kannski ekki, og ekki hringur Jesús. En næsta líklegt tel ég að hann sé frá 18. eða 19. öld. og gæti jafnvel verið frímúrara- eða regluhringur.

Leyfi ég mér að minna á önnur innsigli sem ég hef skrifað um. Sjá t.d. hér.

Færsla þessi birtist áður hér þann 26.11.2009

ω

1. getraun Fornleifs

 

Ríðum nú á vaðið með fyrstu fornleifagetraun Fornleifs. Gripurinn á myndinni er getraunin. Svarið vinsamlegast eftirfarandi spurningum:

Hvað er þetta og úr hvaða efni?

Hvaðan er gripurinn?

Frá hvaða tíma er hann?

Hvenær kemur þessi gripur út?

Þið hafið viku til að svara. Skrifið svör ykkar í athugasemdir. Gripurinn er 16,2 sm að lengd.

Fornleifafræðingar og aðrir sérfræðingar, nema tannlæknar, eru útilokaðir frá þessum leik.

Næla frá Vaði

Allmargir gripir sem ættaðir eru frá austurhluta Skandinavíu og löndunum við botn Eystrasalts hafa fundist í jörðu á Íslandi. Sumir þessara gripa eru greinilega gerðir þar austur frá, en aðrir eru undir stíláhrifum þaðan. Í raun hafa fundist fleiri gripir frá Eystrasaltslöndunum norðanverðum en gripir sem óyggjandi er hægt að tengja Írlandi eða svokölluðum keltneskum stíláhrifum.

Ljósm. Ívar Brynjólfsson. Þjóðminjasafn Íslands.

Nælan frá Vaði í Skriðdal í Suður-Múlasýslu fannst í kumli árið 1894 en kom á Forngripasafnið tveimur árum síðar, Það er til góð lýsing á fundi hennar frá 1897 eftir Stefán Þórarinsson:

Þess skal þá fyrst getið að þessi staður er rétt fyrir utan og ofan túnið á Vaði  á snöggu grasbarði. Þannig var varið að utan af þessu barði hefi blásið, grasrótin og moldin, sem mun vera c. 3 kvartél á þykkt ofan á aur. Svona hefur haldið áfram að blása upp þar til komið var að beinunum, þá lomu þau í ljós. Auðvitað sást ekki nema höfuðkúpan sem upp var komin, en þegar grafið var svo sem 4-5 þuml., og sumstaðar ekki nema 2-3 þuml., þá komu öll beinin í ljós. Öll mannabeinin sáust bæði tábein og fingur, nema hvað ryfbein og hryggur var farin að fúna, þar sem innýflin höfðu legið

Eftir því sem eg þekki best til átta, þá lág maðurinn frá há norðri til há suðurs, þannig að höfuðið snöri suður, en fæturnir norður. Beinin lágu öll reglulega, og var auð séð, að við þau hefði aldrei verið átt. -  Sverð það sem sumir segja að hafi fundist hef ég ekki getað fengið áreiðanlegar sagnir um, enda hefði ég best getað trúað, að það væri ósatt? En Björn á Vaði segið það satt vera að þar hafi fundist hnappar nokkuð einkennilegir, en víst eru þeir tapaðir. Brjóstnálina fann eg af þeirri ástæðu að þegar ég sá höfuðkúpuna, þá fór eg að grafa þar niður og fann eg þá strax nálina hjá hálsinum.

Ég tók öll beinin saman og gróf þau í sama stað niður, þó nokkru dýpra. Þess skal getið að barðið er ekki blásið lengra upp inneftir en rétt yfir beinin, svo fleiri bein geta ef til vil verið þar. Sendi form. Forngripasafnsins mann hér austur þá er ég jafnan reiðubúinn að gefa þær upplýsingar er ég get af þessum fundi mínum.

Þessi hringlaga næla, sem er úr koparblöndu, er steypt og lokuð að aftan með plötu sem nál er fest á. Bronsplatan, sem hangir í keðjunum og sem á eru leifar af gyllingu, er með skrautverki í Borróstíl. Nælan, keðjurnar og axalaga plötu sem hanga á þeim benda til stíláhrifa frá baltnesku löndunum eða Rússlandi og að hún sé frá 10. öld. Svipaðar nælur finnast í Finnlandi, norður í Þrumu (Troms) í Norður-Noregi, en finnast hins vegar ekki í sunnan- og  vestanverðri Skandinavíu. Austrænir hlutir finnast afar sjaldan þar. Tvær mjög líkar nælur hafa fundist á Íslandi.

Baltneskir, rússneskir og finnskir gripir, sem finnast í Norður-Noregi, eru jafnan tengdir samískri búsetu eða verslun Sama á þessum slóðum. Samar, sem áður voru kallaðir Lappar, hlutu ekki verðskuldaða athygli í fornleifafræðinni fyrr en fyrir nokkrum áratugum, og ekki eru mörg ár síðan þessi frumbyggjar Skandínavíu voru var nefndir í bókum um víkingaöldina. Þjóðernisnærsýni norrænnar fornleifafræði og sagnfræði gerði það að verkum að hlutu Sama í menningu járnaldar gleymdist og að þeir voru jafnvel taldir óæðri Skandínövum. Þótt enn sé vinsælt að sjá Sama í hlutverki náttúrubarnsins eru fræðimenn nú sammála um mikilvægi þeirra fyrir menningar- og verslunartengsl í Norður-Skandinavíu á járnöld og miðöldum.

Verslunarhæfileika Sama könnuðust fyrstu landnemar á Íslandi vel við, enda margir þeirra ættaðir úr nyrstu héruðum Noregs og voru  jafnvel af samískum ættum. Rannsóknir danska mannfræðingsins Hans Christian Petersens  í Þjóðminjasafni sumarið 1993 á beinum fyrstu Íslendinganna virðast eindregið benda til þess að þau tengsl kynni að vera meiri en t.d. Landnámabók getur um. Austrænir gripir á Íslandi gæti því sýnt tvennt. Annars vegar verslunartengsl við Norður-Skandínavíu, og hins vegar skyldleika Íslendinga við þá sem þar bjuggu.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing  (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ítarefni:  

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, "Archaeological Retrospect on Physical Anthropology in Iceland". Populations of the Nordic countries Human population biology from the present to the Mesolithic." [Proceedings of the Second Seminar of Nordic Physical Anthropology, Lund 1990. Editors Elisabeth Iregren and Rune Liljekvist ]. Report Series from the Archaeological Institute, University of Lund No. 46 (1990), 198-214. Hægt er að lesa greinin hér í pdf sniði, en dálítinn tíma tekur að hlaða hana niður.

Ivar Samuelsen, Sami frá Finnmörku