Goblet revival

Photo: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Couple of days ago, when I was wandering around the the island of Amager, which used to be quite Dutch-influenced in the 16-19th centuries, I found this beaker in glass-blower Rikke Bruzelius´ workshop, Glasseriet, in Dragør. It was sold as second choice good and thus cheaper than a 1st class product. Honestly I couldn´t see anything wrong with it, so I bought it and shot this photograph.

What has caused a modern glass-artist to blow this type of glass is really amazing. The form is very much like 14th century glass goblets, which the artist to her knowledge has never seen. The exquisite goblets on the b/w photo are quite rare in archaeological finds. They have been found in few examples in the Netherlands, Britain and one in Reykholt, Iceland (See here in an earlier article). The medieval goblets might be of French origin.

There are only 650 years between the goblet at the workshop in Dragør and the medieval ones. That shows us that form changes slowly.

Out of Africa - or Eurasia

Hér fer Fornleifur mjög langt aftur í tímavél sinni til að kynna niðurstöðu íslensk vísindamanns í Lundi. Eldra getur það vart orðið. Þetta er jafnvel óþægilega fornt fyrir Fornleif, þó hann kalli ekki allt ömmu sína í forneskjunni.

Haldið skal aftur til þess tíma er sum okkar urðum eldklár og þenkjandi: sapiens sapiens, meðan aðrir héldu áfram að vera bara sapiens, og jafnvel hálfgerðir imbecilles, eða imbar og "silly".

Laglegi pilturinn, á myndinni hér fyrir ofan, er ekki mjög ósvipaður sumum af þeim knattspyrnuhetjum sem berjast í Rússlandi þessa dagana. Þá er ég ekki að velta fyrir mér hve útiteknir þeir eru (litinn þori ég ekki einu sinni að nefna). Þessi kappi, sem var ekki hávaxnari en 12 ára íslenskur krakki, er framkallaður á grundvelli hauskúpu sem er um tveggja milljón ára gömul og sýnir Homo erectus, forföður þeirra mannskepna, sem brugðu undir sig betri fætinum fyrir ca. 2 milljónum árum síðan: Þessi manntegund sem voru eðalmenni frá Afríku sem gengu upprétt, tók meðvitaða ákvörðun eins og Bjarni F. Einarsson fornleifafræðingur myndi kalla það. Þeir höfðu slitið barnsskónum í nokkur milljóna ára áður en þeir héldu í mikla langferð norður á bóginn. Ekki miklu síðar en fyrir um það bil 1,8 milljónum árum, var erectus-ættin búin að dreifa sér um það sem síðar var kallað Evrópa og Asía.

Homo Sapiens Sapiens, þrútinn um augun af allt of miklum hugsunum og ákvörðunartökum

Karlinn hér fyrir ofan var hins vega yngri og var hann nokkuð glúrnari en forfeður hans sem flykktust norður á bóginn. Hann er afkomandi þess á efri myndinni. Þessi mynd er gerð eftir beinaleifum manns sem mun hafa verið uppi fyrir um 150.000 árum síðan; Og nokkurn veginn þannig litu fyrstu forfeður okkar einnig út, þegar við af tegundinni homo sapiens sapiens byrjuðum að greinast að fullu frá Homo sapiens Neanderthalensis, fyrir meira en 500.000 árum síðan, einhvers staðar í Evrasíu.

Íslenskur vísindamaður, Úlfur Árnason, prófessor emerítus í sameindarþróunarfræði í Lundi, greindi frá þeim skilnaði fyrir tveimur ári síðan í áhugaverðri grein tímaritinu Gene, á mjög sannfærandi hátt. En fyrst fyrir 150.000 árum, eða þar um bil (þetta er ekki svo nöje), hafi homo sapiens sapiens snúið til Afríku frá Evrasíu. Þannig að skilja, að fyrstu viti bornu mannverurnar sem bjuggu í Afríku komu frá Evrópu og Asíu. 

Þetta eru ugglaust ekki allir eftir að éta hrátt og eins hratt og niðurstöður í þróunarfræði mannsins og erfðafræði breytast, gæti sú kenning þegar verið orðin úreld án þess að ég vissi það - en ég hef ekki haft spurnir af neinu nýrra. 

En ef fyrstu fullvita Afríkumennirnir voru "Evrópumenn" (frá svæðum núverandi ESB) eða "Asíubúar", mætti til gamans segja í anda ESB-keisarans Merkels, að þeir Afríkumenn sem nú leita til Evrópu í miklum mæli, sér og sínum til þæginda, séu bara að snúa aftur til síns heima. Tyggið á því, sem haldið í hreinum nasisma ykkar að Íslendingar séu óflekkuð "þjóð" (sjá t.d. þetta rugl). 

Ég heyrði fyrst um fræðileg afrek Úlfs Árnasonar frá uppeldisföður hans Gils Guðmundssyni, sem ég hitti oftar en einu sinni í flugvélum á leið til Íslands á 9. áratugi og ræddi við hann á Kastrup flugvelli. Þá var Úlfur Árnason að vinna við erfðafræði hvala, þar sem hann hefur unnið mikið og þarft starf.

Mér þykir grein Úlfs Árnasonar, Out of Africa hypothesis and the ancestry of recent humans: Cherchez la femme (et l´homme) (sjá einnig þessa frásögn í öðru riti) mun merkilegri en það sem Íslensk Erfðagreining er að gera; T.d. það skemmdaverk að þeir fengu að  bora í tennur 97 íslenskra kumlverja sem hvíla á Þjóðminjasafninu og raðgreina efnið úr tanntökunni til að fá tölfræðilega óhaldbæra niðurstöðu sem ekki segir neitt marktækt (sjá hér), um leið og eldri rannsóknir með öðrum aðferðum sem ekki reiða sig á hið heilaga efni DNA, sameindina Deoxyribonukleinsýru, er hunsaðar.

Jú, það urðu greinilega ekki allir sapiens sapiens í einum grænum hvelli. Stundum held ég að langt sé í að allir nútímamenn geti státað sig af þessu tegundaheiti, t.d. ekki forseti Bandaríkjanna, en í honum held ég þó frekar að hafi orðið stökkbreyting, sem valdið hefur alvarlegri heilaskerðingu. Hugsið ykkur: Allt þetta erfiði við kynbætur í gegnum hundruð þúsundir ára til einskis.

Vel grafið og dróni Guðnýjar Zoega

Ég hef áður dáðst að verkefnum Guðnýjar Zoega og félaga í Skagafirði, t.d. að Seylu, þótt samverkamenn hennar hafi reynt að breyta myntsláttusögu Dana á heldur ógagnrýninn hátt með því að halda því fram að Danir hafi slegið koparmynt á tíma sem þeir slógu aðeins silfurmynt (sjá hér og hér). Það var heldur ekki mynt sem þeir fundu.

Rannsókn kirkjurústar í Keflavík í Hegranesi er afar áhugaverður hluti af Skagfirsku kirkjurannsókninni sem staðið hefur yfir síðan 2007, mestmegnis fyrir styrktarfé frá Bandaríkjunum. Ekki fyrir það að þar hafi fundist kirkja og grafir. Það heyrir vart til tíðinda lengur. Hins vegar hafa fornleifafræðingarnir grafið varlega niður að H-1 laginu úr Heklugosinu árið 1104. Svo hefur Guðný tekið í notkun nýtt leikfang, sem verður ómissandi í íslenskum fornleifarannsóknum framtíðarinnar, nú þegar geimverur eru hættar að taka loftmyndir.

Drónamynd Guðnýjar er sko ekki dónaleg. Hún sýnir okkur, hvernig H-1 hefur lagst eins og næturhrím á hringlaga, skagfirska kirkjugarðinn. Sjá má að nokkrar grafir hafa verið grafnar eftir 1104. En þar sem 1104 lagið er yfir, eru líklegast óhreyfðar grafir undir (nema ef gjóskan hafi fokið til).

Vissulega er H-1 askan ekki eins þykk og í t.d. Þjórsárdal,  þar sem ég þekki hana best. Kirkjan í Keflavík er hreint út sagt álíka falleg og kirkjan á Stöng. Skagfirðingar létu ekki þessa gjósku á sig fá frekar en Þjórsdælir og hélst búseta áfram á báðum stöðum.

Gaman væri að fá að sjá grunnmynd af Keflavíkurkirkju í Hegranesi.

Hér er mynd frá rannsókn á kirkjugarði í Keldudal, en þá var ekki kominn dróni. Minnir mig af myndum, að John Steinberg hafi haft með sér dreka, sem lét illa af stjórn í skagfirsku rokinu. Tæki eru misgóð. Drónar eru framtíðin.

Pöntun

Nú væri gaman að fá eins og 2-3 kolefnisaldursgreiningar á ungum einstaklingum (börnum) sem voru greftruð áður en H-1 gjóskan féll, og síðan 2-3 aldursgreiningar á börnum sem voru greftruð síðar. Í raun hafa menn aðeins tekið það sem gefið, að H-1 askan sé úr gosinu árið 1104 - og er það vitaskuld líklegast - en alls ekki fullsannað. Fyrst töldu menn gjóskuna úr gosi árið 1300 og um tíma var talað um 1158 sem gosárið. Með slíkum kolefnisaldursgreiningum af ungum einstaklingum sem létust fyrir og eftir gos, gætum við endanlega gengið úr skugga um aldur H-1.

Heimildir: https://www.facebook.com/icelandscass

Sjáið hér hvernig fornleifafræðingarnir í Skagafirði eru farnir að nota IPad í rannsókninni. Fyrst börn eru farin að nota slíkt á forskólastigi er eins gott fyrir fornleifafræðinga að kunna á þetta amboð, sem þó er enn ekki hægt að grafa með.

Skammarleg vinnubrögð

Oft er fljótlega hægt að sjá, hvort gæði fræðigreina eru ásættanleg með því einu að athuga, hvernig farið er með heimildir. Ég læt mér jafnvel stundum nægja að skoða hvernig fornleifafræðingar og aðrir vitna í ritverk mín ef þau koma við sögu í vinnu annarra.

Oftast gera menn það siðlega og eftir gildandi reglum. En því miður hef ég upplifað annað. Þegar ég uppgötva vankanta á vinnu annarra þegar að mér snýr, er ég ekkert smeykur við að segja frá því. Ég hef t.d. greint frá því hvernig ungprófessor í HÍ í samvinnu við aðra gerði sig sekan um fræðilega óásættanleg vinnubrögð í tilraun sinni og annarra að gera skoðanir og niðurstöður mínar um aldur byggðar í Þjórasárdal að sínum (sjá hér).

Tilvitnanafúsk - Cambridge style?

Árið 2012 birtist greinin "The Roles of Pit Houses and Gendered Spaces on Viking-Age Farmsteads in Iceland" í hinu virta tímariti Medival Archaeology (56:2012) (sjá greinina hér) Ef tímaritið hefur áhyggjur á copyright-rétti greinarinnar, bendi ég þeim á að hafa samband svo ég geti sagt þeim frá gæðum greinarinnar sem þeir birtu. Það geri ég gjarna opinberlega á ensku og öðrum tungumálum.

Höfundur greinarinnar er Karen Millen (sjá mynd) og fjallar greinin um jarðhýsi og notkun þeirra. Í þessari annars áhugaverðri, en samt mjög ófullnægjandi grein með of mörgum fyrirframákveðnum tesum og vanþekkingu á því hvar jarðhýsi hafa fundist á Norðurlöndum, uppgötvaði ég, að vitnað var í mig. Þótti mér þetta afar undarlegt, því ég hef ekki hreyft svo mikið við þeirri frumtilgátu minni, að hugsanlega hafi fundist hluti af jarðhýsi á Stöng í Þjórsárdal. Það kemur aðeins fram í einni áfangaskýrslu minni frá 9. áratug síðustu aldar, og svo ekki meir, því ekki hef ég haft tök á því að rannsaka málið frekar. Nei, ekki var það nú hugsanlegt jarðhýsi á Stöng sem Milek ritaði um er hún vitnaði í ritverk mín í grein sinni um jarðhýsi.

Karen Milek fornleifafræðingur frá Kanada, sem starfar sem ungprófessor við Háskólann í Aberdeen, og segist sérhæfa sig í Íslandi, vitnar í stutta, 35 síðna, ljósritaða rannsóknarskýrslu (sjá ljósmynd neðar) sem ég skrifaði fyrir Vísindaráð árið 1991, eftir að ég hafði látið gera AMS kolefnisaldursgreiningar við Háskólann í Uppsölum með stuðningi frá Vísindaráði. Skýrslan var gefin Þjóðminjasafni Íslands, en ekki til þess að menn væru að klæmast á niðurstöðum hennar í bresku tímariti.

Karen Milek hefur m.a. fengið Ph.D. gráðu út á þessa grein sína við Háskólann í Cambridge. Slíka gráðu er hægt að fá þegar menn skrifa greinar sem innihalda gallaða og algjörlega innistæðulausa tilvísun í "upplýsingu" í skýrslu eftir mig sem ber heitið Kolefnisaldursgreiningar (AMS) á sýnum frá fornleifa- rannsóknum í Þjórsárdal.

Mér til mikillar furðu vitnar Karen Milek í atriði (sjá bls. 87) sem alls ekki er að finna í skýrslu minni sem hún þykist vitnar í. Hún er að fjalla um jarðhýsi að Gjáskógum í Þjórsárdal. Ég fjalla alls ekkert um þann stað í skýrslu þeirri sem hún vitnar í. Milek láist einnig að greina frá því, að ritverk mitt sé ljósrituð skýrsla til Vísindaráðs og tileinkar hana ranglega Þjóðminjasafni Íslands (sjá heimildaskrá í grein Mileks, bls. 129). Þetta síðasta atriði sýnir mér, að annað hvort hefur Milek aldrei haft skýrslu mína á milli handanna, eða að hún kann alfarið ekki með rétt mál að fara.

Ekki er nóg með að rangt sé vitnað í eitthvað sem alls ekki stendur í skýrslunni, sem höfundur þykist vitna í; Einnig er sagt að skýrslan mín sé frá 1989. Umrædd skýrsla er frá 1991 og kemur það mjög greinilega fram á kápu skýrslunnar innanverðri, sem og af fylgiskjölum sem birt eru í skýrslunni.

Þetta eru einstaklega sóðaleg og óvandvirk vinnubrögð, höfundi og háskóla hennar til lítils sóma. Vona ég að Karen Milek biðjist formlega og opinberlega afsökunar á þessu í athugasemdum hér fyrir neðan, sem verða opnar í 50 daga frá birtingu greinar minnar.

Það er einfaldlega ekki rétt með farið hjá kanadíska fornleifafræðingnum Karen Beatrice Milek. Í téðri skýrslu eftir mig, sem Milek hefur greinilega aldrei lesið, þar sem hún getur ugglaust ekki lesið íslensku eða önnur Norðurlandamál sér til gagns, stendur ekkert um Gjáskóga eða aldursgreiningu á 1104 laginu. En það segist hún vitna í. Hvernig hún leyfir sér að halda því fram í ritgerð sem hefur verið dæmd hæf sem hluti af Ph.D. gráðu, er mér óskiljanlegt. Það er vitaskuld vandamal háskólans í Cambridge, en fyrst og fremst vandamál Mileks og þeirra fornleifafræðinga á Íslandi sem fóðra hana með röngum upplýsingum í algjöru ólæsi hennar á íslenska menningarsögu og fornleifarannsóknir.

Eða bara íslenskar aðferðir?

Mig grunar auðvitað, hvaðan þessi meinloka hjá Karen Milek er komin og kann engan annan að nefna sem heimildamann hennar en Orra Vésteinsson, sem Milek hefur starfað með. Meðal annarra þakkar hún Orra fyrir aðstoð við gerð ritgerðar sinnar í Medieval Archaeology. Prófessor Orri hefur einmitt framið sams konar heimildamisnotkun á því sem ég hef ritað.

Milek gæti vitaskuld einnig hafa gert þessa villu án nokkurrar hjálpar. Margir aðrir Íslendingar hafa lesið greinina yfir og lánað í hana efni. Enginn þeirra hefur séð þessa yfirlýsingargleði fornleifafræðingsins og tilvitnun í grein sem ekki inniheldur upplýsinguna sem vitnað er í. Það er neyðarlegt.

Grein Mileks má vel vera hin besta smíð, fyrir utan soralega yfirreið á niðurstöðum mínum. Hún heldur því t.d. fram jarðhýsin hafi verið "dyngjur" kvenna, þar sem konur sátu og ófu og unnu með ull - þótt ekki vilji ég útiloka að karlar hafi einnig unnið slík störf. En í doktorsritsmíðum vitnar maður ekki í eitthvað sem ekki hefur verið skrifað, og heldur ekki rangt í það sem hefur verið skrifað. Ef það eru munnlega upplýsingar, ellegar bréf sem maður vitnar í, eru til reglur fyrir slíkar tilvitnanir.

Siðareglur

Að lokum leyfi ég mér að vitna í "siðareglur" Félags Íslenskra Fornleifafræðinga, sem ég er ekki meðlimur í m.a. vegna þess að siðareglurnar hafa verið brotnar svo oft gegn mér og öðrum, að ég tel þær vera tvískinnung og yfirskin fyrir siðleysi sem viðhefst í íslenskri fornleifafræði :

6. Fornleifafræðingum ber að sýna vinnu annarra fornleifafræðinga tilhlýðilega virðingu og mega ekki eigna sér verk þeirra eða hugmyndir.
7. Fornleifafræðingar skulu í starfi sínu forðast óheiðarleika og rangfærslur. Ekki skulu þeir vísvitandi leggja nafn sitt við neinar athafnir af því tagi og ekki heldur umbera þær hjá starfsfélögum sínum.

Vonandi munu erlendir fornleifafræðingar sem vinna á Íslandi, og sér í lagi þeir sem ekki eru læsir á íslensku, kynna sér þessar reglur og læra. Því þær eru ágætar ef maður heldur þær. Margir Íslendingar hafa víst aðeins lög til að brjóta þau (sjá hér hvernig prófessor brýtur siðareglur fornleifafræðinga).

Erlendir fornleifafræðingar á Íslandi

En verri dæmi eru til um siðleysi erlendra fornleifafræðinga á Íslandi. Eitt sinn börðust bandarískir fornleifafræðingar sem leyft hafði verið að vinna á Íslandi innbyrðis líkt og hafin væri ný Sturlungaöld. Heimtufrekur stóramerískur imperíalisti, Thomas McGovern að nafni, sem síendurtekið braut fornleifalög á Íslandi reyndi t.d. allt sem hann gat til að bola öðrum bandarískum fornleifafræðingum, t.d. Kevin Smith, burt úr rannsóknum á Íslandi. "Iceland was not big enough for other American Archaeologists than Tom McGovern" virtist vera mottóið.

Íslendingar sem hann taldi í vegi sínum fengu líka að kenna á miskunnarlausum redneck-aðferðum prófessors McGoverns við Hunter College, City University New York (CUNY). Ég var einn þeirra "heppnu" sem lenti í einelti McGoverns, eftir að ég uppgötvaði galla hans og atferli. Hann sagðist mundu sjá til þess að allir bandarískir styrkir sem færu í rannsóknir á Íslandi myndu verða sendir "to the Soviets". Það er önnur saga og verri en heimildafúsk. Meira og nánar um það síðar.

Minningar úr felti

Eigi biðst ég afsökunar á þessari mynd, þó hún sé í lélegum gæðum. Ég setti hana til hliðar fyrir mörgum árum. Ég fékk mig á þeim árum aldrei til að henda misheppnuðum myndum. Skyggnan var ekki sett í ramma, sem skýrir rykið. Mig minnir að myndina hafi ég sett til hliðar því mér þótti hún hjákátleg. Nú sýni ég hana í fúlustu alvöru. Hún er ágætis heimild.

Myndin sýnir vinnu við eina erfiðustu fornleifarannsókn á Íslandi: Rannsóknina á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum. Ég hef ekki lengur ártalið þegar ég var þarna í heimsókn, því ég gaf rannsókninni flestar aðrar ljósmyndirnar sem ég tók á Stóru Borg, þegar ég vann þar sumrin 1981 og 1982, Það var m.a. nokkuð safn 6x6 sm. litaskskyggna. Líklegast var ég þarna í heimsókn sumarið 1984.

Lítið hefur því miður komið út um rannsóknirnar á Stóru-Borg. Þjóðminjasafnið lét mikið af því gífurlega mikilvæga efni sem þar fannst eyðileggjast. Það er alfarið sök Þórs Magnússonar og þeirrar óstjórnar sem fylgdi honum á Þjóðminjasafni Íslands til fjölda ára.

Á myndinni sést Mjöll Snæsdóttir fil. kand. (t.v.) sem í dag er einn af forstjórum Fornleifastofnunar Íslands, einkafyrirtækis sem býður í fornleifarannsóknir og skráningar og sækir í fé það sem yfirvöld veita til rannsókna. Með Mjöll mælir Dr. Orri Vésteinsson sagnfræðingur, sem löngu síðar var gerður að prófessor í fornleifafræði . Þegar myndin var tekin var hann víst í menntskóla. Orri fékk sína fyrstu þjálfun við hinar erfiðu aðstæður á Stóru-Borg. Það herti menn.

Vona ég að hæðamælingatækið sem notað var þetta sumar hafi verið í lagi, því árin sem ég vann á Stóru Borg var það ónýtt. Hæðarmælingar á rúst sem var yngri en undir-liggjandi rúst, gat hæglega fengið hæðarmælingar sem lágu undir rústinni sem var eldri. Þjóðminjasafnið sá ekki til þess að rannsóknin fengi boðleg rannsóknartæki. Ég öfundaði aldrei Mjöll Snæsdóttir af því hlutskipti að stýra þessari rannsókn.

Út úr öxl Orra og maga hans virðist vaxa föngulegur maður. Þetta er Einar vinur minn Jónsson frá Skógum, sagn- og lögfræðingur, sem oft vann með mér á Stöng í Þjórsárdal . Einar var, meðan hann gróf, meðal vandvirkustu grafara og teiknara sem ég hef haft í vinnu. Ef ég hefði tök á því að halda áfram að grafa á Íslandi, í því hafi af fornleifafræðingum sem Orri hefur menntað og mótað, myndi ég reyna að fá Einar í vinnu, gæðanna vegna - hann kann sitt fag. Ég tæki líka Orra í vinnu, því  hann sagði mér ungur er hann kom í heimsókn á Stöng í Þjórsárdal, að hann hefði vinnubrögðin mín að fyrirmynd og lofaði mig mjög á fyrirlestri í Árósum fyrir fáeinum árum, svo ég fór alveg hjá mér fyrir framan gamla samnemendur mína í Árósum. Það eru alltaf einhverjir sem kunna að meta mann.

Lýk ég nú þessu skjalli með myndum frá annarri rannsókn sem ég kom hvergi nálægt. Hér hefur Kristján Eldjárn boðið fjölda manns með í rannsókn á kumli við Úlfljótsvatn sumarið 1948. Þessa tísku verður víst aldrei hægt að fá aftur í fornleifafræðina á Íslandi, þar sem meirihluti fornleifafræðinga eru víst konur á okkar tímum. Við ræðum ekki aðferðirnar.

Landnámskonur Íslands voru ekki kynlífsþrælar frá Bretlandseyjum!

Nýjar rannsóknir Eriku Hagelberg prófessors í Osló og samstarfshóps hennar sýna greinilega, að íslenskar landnámskonur voru ekki sóttar af norskum körlum til Bretlandseyja, gagnstætt því sem DNA rannsóknir á vegum Íslenskrar Erfðagreiningar (deCODE) hafa talið okkur trú um í 14 ár (sjá hér). 

Hluti af sjálfstæðisbaráttu Íslendinga var leit af þjóðar- og /þjóðernisímynd, sem féll að kröfunni um fullveldi og sambandsslit frá Danmörku. Hinn íslenski "Kelti" varð þess vegna til á 20. öld sem hluti af þjóðarbyggingu (nation building) Íslendinga. Sumir fundu hjá sér þörf til að skapa þjóðarímynd og þjóðerni sem var allur öðruvísi en það sem maður sá í Skandínavíu, og sér í lagi Danmörku. Þannig var leitað til frásagna af írskum konungaafkomendum í Íslendingasögum og öðrum heimildum. Í stað norrænna konunga var nú reynt að skýra nýfundin séreinkenni Íslendinga með áhrifum frá landnámsmönnum af göfugum ættum sem jafnvel voru konungabörn frá Írlandi, þótt þeir hefðu komið sem þrælar og ambáttir til Íslands.

Árið 1993 buðu Samvinnuferðir-Landsýn Íslendingum heim til Dublin.

Með uppblómstrun þjóðrembulíkamsmannfræði 20. aldar jókst þessi áhugi til muna. Vantrúaðri menn kölluðu þetta Kelta- eða Írafár. Þeir sem töldu sig hafa séð ljósið hófu dauðaleit að hinum íslenska Kelta. Blóðflokkafræðin reyndist í árdaga geta bent til uppruna Íslendinga á Bretlandseyjum, frekar en í Skandínavíu. Allar slíkar vangaveltur voru loks skotnar niður. Það varð mörgum manninum erfitt að kyngja, og áfram héldu þeir hörðustu að leita "keltneskra", gelískra og írskra áhrifa frá Bretlandseyjum í fornbókmenntum okkar. Mestur hluti slíkra fræða var raus og langsóttur andskoti. Gætu minni í frásögnum, nöfn og annað vera áhrif sem alveg eins gætu hafa borist til landsins á tólftu öld frekar en á þeirri tíundu.

Sumir rauðhærðir menn á Íslandi töldu sig vera ekta "Kelta", þótt rauða hárið á Írlandi og í Skotlandi sé óalgengara en t.d. á Jótlandi og Noregi, og hefur að öllum líkindum að ákveðnu marki skilið eftir sig lit á Bretlandseyjum vegna veru norrænna manna þar á síðasta hluta Járnaldar. Rautt hár er reyndar ekki bara erfðaþáttur. En rauða hárið tóku menn mjög alvarlega. Einstaka menn snerust til kaþólskrar trúar vegna litarhafts síns og nýfundins skyldleika við írska konunga. Eitt sinn heyrði ég frásögn af íslenskum lækni, sem lifði sig svo innilega inn í gelískt eðli sitt að hann réðst á búfræðing og líffræðing á veitingastað í Reykjavík, vegna þess eins að líffræðingurinn hafði leyft sér í grein að benda á að val gæti hafa orðið í blóðflokkakerfinu ABO á Íslandi í tengslum við farsóttir, þannig að O blóðflokkurinn, sem lengi var tengdur "keltakenningum", hafi orðið algengur, þar sem fólk með A og AB blóðflokka dó frekar í ákveðnum farsóttum sem herjuðu á Íslandi. "Írski" Íslendingurinn var á síðasta áratug 20. aldar nærri því að syngja sitt síðasta vers.

En þá kom Kári O'Clone Stefánsson og deCODE til sögunnar. Ein af þessu ósögulegum staðreyndum. Þó svo að greindustu líffræðingar Íslands væru í upphafi margir mjög gagnrýnir á Íslenska Erfðagreiningu, þá lokkaði fjármagn, frægð sem meðhöfundaréttur að innihaldslausum greinum suma unga menn og lélega tölfræðinga inn í hirð Kára Stefánssonar. Einn þeirra var Agnar Helgason. Ég kynntist Agnari lítillega árið 1998 þegar við sóttum báðir mannfræðiráðstefnu í Kaupmannahöfn og héldum þar báðir erindi, og var hann ekki svo lítið gagnrýninn á keltafárið í íslenskum mannfræðirannsóknum. Skömmu síðar (2001) birti hann hins vegar, ásamt öðrum, greinar þar sem niðurstaða samanburðarrannsóknar á erfðamengi núlifandi Íslendinga var borðið saman við þær upplýsingar sem menn höfðu safnað annars staðar.

"Iceland goes Mitochondrial"

Það voru sér í lagi niðurstöður á hvatberum (mitókondríum) Íslendinga, sem vöktu athygli. Agnar Helgason og Kári Stefánsson, sem eru báðir menn afar norrænir að útliti og atgervi, svo notuð séu fornar og ófræðilegar skilgreiningar, töldu nú víst, að flestar konur sem komu til Íslands í öndverðu hefðu verið ættaðar frá Bretlandseyjum og hefðu ekki á neinn hátt verið skyldar "norskum" mönnum sínum. Með öðrum orðum sagt, áttum við nú að trúa því að kynhungraðir norskir karlar hefðu allir sem einn brugðið sér í einhvers konar kynlífsferð til Bretlandseyja til að ná sér í konur, sem þeir drógu svo með sér til Íslands, stundum sem ambáttir en einnig af eigin og frjálsum vilja. Síðan hófu þeir að framleiða Íslendinga.

Með þessari kenningu Agnars Helgasonar um kynlífstúrismann innbyggðan í hið heilaga Landnám, fundu menn sem voru haldnir miklu keltafári til endurreisnar. Ferðir til Dyflinnar og Glasgow færðust aftur í aukana. Á sumum varð hárið aftur rautt og menn fóru að spila keltneska tónlist á öldurhúsum Reykjavíkur. Lopapeysuvíkingar urðu nú æ óvinsælli og þegar Jón Páll sprakk undir lóðunum var The Icelandic Viking, risavaxinn, misloðinn og skyldleikaræktaður maður með offituvandamál, nærri bráðkvaddur þar sem hann var upphaflega skapaður: Á auglýsingastofunum í Reykjavík. Íslendingar brugðu sér nú á Hálandaleikana og í á Keflavíkurflugvelli heyrði mann stundum ölóða íslendingar segja frændum sínum á Bretlandseyjum frá þessum örugga skyldleika sem nú hefði verið staðfestur í rannsóknarstofum eins af "óskabörnum" íslensku þjóðarinnar. Keltnesk mynstur sáust nú á lopapeysum. Menn töluðu um að nú væri kominn tími til að hætta við alla skandínavískukennslu í skólum og hefja kennslu í River dance og haggisgerð í staðinn.

Niðurstaða Agnars og teymis hans hefur vakið mikla athygli á Íslandi sem og erlendis. DeCode gat selt sig með þessari niðurstöðu og sjónvarpsefni frá Skandinavíu hvarf að mestu hjá RÚV. Hinn íslenski Kelti varð staðreynd. Allir töldu sig vita betur en t.d. þessi fornleifafræðingur, sem reyndi að benda mönnum á að ekkert í fornleifafræðinni eða hefðbundinni líkamsmannfræði gæti bent til þess sem Agnar og félagar hans héldu fram. DNA var framtíðin og það lá stundum við að menn héldu því að hin nýja, fagra veröld væri komin. Prófessor Gísli Pálson afreiddi alla aðra líkamsmannfræði nema DNA, sem nasisma.

Örfáir einstaklingar drógu eindregna niðurstöðu Agnars mjög í vafa og menn spurðu sig mjög hvert gott samanburðarefni Agnars var. Nær engar rannsóknir á erfðaefni einstaklinga frá þeim tíma sem landnámið átti sér stað var notað til samanburðar við hvatberana í frumum núlifandi Íslendinga.

Erika Hagelberg kemur til sögunnar

Nú er komin ný rannsókn, sem bráðvantaði, þegar kenningunni um keltnesku kynlífsþræla norsku víkinganna var fyrst sett fram. Prófessor Erika Hagelberg í Osló, sem mig minnir að hafi alist upp á Kúbu, hefur ásamt samstarfsfólki sínu rannsakað erfðaefni í beinum einstaklinga í gröfum í Noregi frá síðari hluta járnaldar og víkingaöld (söguöld). Með stærra samanburðarefni en Agnar hafði ásamt niðurstöðum hans, sem hann hefur látið í té, er nú ljóst að tilgátan eða réttara sagt alhæfingin um mikinn fjölda kvenna frá Bretlandseyjum meðal landnámsmann á Íslandi er fallin. Erika Hagelberg kom eitt sinn á ráðstefnu í Reykjavík sem Tannlæknafélagið bauð til, þar sem ég hélt einnig erindi. Það var árið 1995, löngu áður en Agnar var farinn að vinna með DNA. Þá varaði Hagelberg einmitt við ofurtrú á DNA rannsóknum og greindi frá hættum við mengun sýna af fornu DNA.

Með tilkomu rannsóknar Eriku Hagelbergs eru Landnáma og aðrar elstu ritheimildir okkar aftur orðnar áhugaverðar heimildir, skoði maður upplýsingar um uppruna landnámsmanna í þeim tölfræðilega. Það er auðvita ekki eina aðferðin frekar en DNA rannsóknir.

Niðurstöður Eriku Hagelberg (lesið einnig um þær hér í alþýðlegri skýringu) koma einnig mátulega heim og saman við niðurstöður Dr. Hans Christian Petersens, sem i samvinnu við mig rannsakaði og mældi elstu mannabeinin á Íslandi sem varðveitt eru á Þjóðminjasafni Íslands (sjá hér og hér). Mælingar á hlutföllum útlimabeina elstu Íslendinganna sýna í samanburði við mælingar á öðrum þjóðum frá þessum tímum, að landnámsmenn voru fyrst og fremst frá Noregi. 10-15% voru frá Bretlandseyjum og um það 10-15% voru að einhverju leyti og á stundum mjög svipaðir Sömum, frumbyggjum Skandinavíu.

Það ber að fagna rannsóknum Eriku Hagelberg og samstarfsmanna hennar. Þær er gott dæmi um hve skjótt veður geta skipast í lofti í erfðavísindunum. Aðalvandi þessarar greinar hefur lengi verið að menn hafa slegið of stórmannlega út tilgátum miðað við hvað litlar upplýsingar, lélega tölfræði og magurt samanburðarefni þeir höfðu undir höndum.

Nú þegar grein Agnars hefur verið gjaldfelld, og raðgreiningar hans orðnar lítils virði, er hinn káti íslenski Kelti á ný mestmegnis ímyndunarveiki misrauðhærðra manna og þeirra sem sem hafa gaman af að hlusta á Dubliners og að drekka Guinness á krá, kalla börnin sín Melkorku, Brján, Patrek eða Brendan eða eru í Whiskeyklúbbi og "draga" í keltapilsi (Kilti) án nærfata og horfa síðan á gamla skoska sjónvarpsþætti með Taggart þar sem hann tautaði í sífellu "mudder". En mikið er ég viss um, að mestur hluti slíkra Brjána og Helga Keltasona séu í raun afturhaldssamir Norðmenn innst inni við beinið.

Melkorka In Memoriam: Þannig sjá sumir Íslendingar hina konunglegu ambátt, Melkorku, sem nefnd er í Laxdælu. Mér finnst þessi vaxmynd af henni líkust norskri freyju með plokkaðar augnabrýr á botoxi. Flestar írskar konur eru dökkhærðar, jafnvel svarthærðar og grána fyrir þrítugt. Ég hef alltaf haldið að þær sem væru ljóshærðar og rauðhærðar á Írlandi væru afkomendur norrænna manna sem settust að á Írlandi. En hin rauðhærða stereótypa er vinsæl. Það er skrýtið þetta ör sem maður sér á hálsi Vax-Melkorku. Var hún viðbeinsbrotin blessunin, eða er þetta merki eftir kynlífsok norrænna fauta?

Ég er margoft búinn að lýsa gagnrýni skoðun minni og vantrú minni á tilgátu Agnars Helgasonar um kvenlegginn á Íslandi hér á Fornleifi. Síðast gerði ég það hér í nýlegri og forlangri grein sem var hörð gagnrýni á yfirreið Gísla Pálssonar félagsmannfræðings um ranghala íslenskrar líkamsmannfræði. Gísli hélt því ranglega og afar óheiðarlega fram, að íslensk líkamsmannfræði á 20. öld væri eins og hún lagði sig aukaafurð nasismans (þjóðernisstefnu). Það er einfaldlega ekki rétt. Hinn íslenski Kelti og DNA rannsóknirnar nútímans, þar sem menn álykta stórt án samanburðarefnis, er miklu frekar afurð öfgaþjóðernishyggju, ef nokkuð er.

Agnar Helgason, sem einnig hefur verið nemandi og samstarfsmaður Gísla Pálssonar, verður nú að skýra fyrir Íslendingum þann mun sem er á niðurstöðu hans og Eriku Hagelbergs. Það er mikill munur á, en vitaskuld er ekki við Agnar einn að sakast, þegar hann fór að telja öllum trú um að hinar fögru íslensku konur væru gelískar gellur. Hann vinnur með unga fræðigrein sem þróast mjög hratt og rannsókn og samanburður hans er barn síns tíma. Hann hafði svo að segja ekkert bitastætt samanburðarefni við rannsókn sína á nútímaíslending. Erfðaefni nútímaþjóðar er heldur ekki það besta til að rannsaka uppruna þjóða. Erfðaefni úr beinum frá fyrri tímum verður að rannsaka til að fá rétta mynd. Rannsókn Hagelbergs er örugglega heldur ekki það síðasta sem sagt verður um samsetningu landnámsmanna, en hún er skref í rétta átt.

Hér má hlusta á Eriku Hagelberg flytja áhugaverðan fyrirlestur um þróun rannsókna á fornu DNA. Fyrir rúmum áratug varð Erika enn og aftur fræg sem konan sem sökkti Kon-Tiki. Hún sýndi með rannsókn á erfðaefni fram á að tilgátur Thors Heyerdals um uppruna fólks í Suður-Ameríku og á Páskaeyjum, ættu ekki við rök að styðjast.

Kristján Eldjárn hafði mikla óbeit á Kelta- og Írafári sumra Íslendinga. Hann hefði orðið ánægður að heyra um niðurstöður Hagelbergs og samstarfsmanna hennar. Eldjárn var mikill andstæðingur Íra- og Keltafársins meðal sumra manna á Íslandi, enda sá hann vitanlega að fornleifar studdu ekkert slíka þanka og tilgátur.  Brekán, grjúpán, Kjaran og Brekkan og önnur orð með "gelískar" rætur gætu hæglega hafa komið með þrælum sem Íslendingar náðu sér í á þrælamörkuðum Dyflinnar. Þeir einstaklingar sem þar fengust skýra hugsanlega ýmsa þætti sem má sjá í erfðamengi Íslendinga og við mælingar hlutfalla í útlimabeinum manna. Þeir þættir eru þó ekki nægilega afgerandi til þess að halda því fram að formæður Íslendinga hafi verið írskar og skoskar lassies. Það var tálsýn.

Good bye you sassy, Icelandic Landnam-Lassie

Rennur ítalskt blóð í æðum Grýlu?

Hún er sig svo ófríð
að höfuðin ber hún þrjú,
þó er ekkert minna
en á miðaldra kú.

Þó svo að Grýla okkar hafi aldrei verið rómuð fyrir andlegan eða líkamlega fríðleika og séra Stefán Ólafsson í Vallanesi hafi m.a. lýst henni sem óvætti með þrjú höfuð og ýmsar aðrar lýtir á 17. öld, grunar Gvend að Grýla eigi lítið annað að sækja til tröllkonunnar Grýlu sem Snorri Sturluson lýsir á 12. öld, en sjálft nafnið.

Ég hef lengi velt því fyrir mér, hvort Grýla eigi ekki frekar ættir að rekja til Ítalíu og sé engin önnur en La Befana, jólakerling þeirra Ítala og margra annarra.

La Befana var samkvæmt þjóðsögunni kona sem fékk Vitringana þrjá í heimsókn nokkrum dögum fyrir fæðingu Jesúbarnsins. Vitringarnir báðu hana að vísa sér til vegar svo þeir gætu fundið Guðs son. Þeir hefðu séð stjörnu eina mjög bjarta á himni. Hún sagðist ekki vita hvar Jesúbarnið væri að finna. Þeir voru þreyttir svo hún leyfði þeim að gista eina nótt. Daginn eftir buðu Vitringarnir henni að slást í för með sér, en hún afþakkaði boðið með þeirri röksemd að hún hefði allt of mikið að gera, sér í lagi við húsverkin, alls kyns tiltektir og sópun. Síðar sá la Befana sárlega eftir þessari ákvörðun sinni og hóf að leita uppi vitringana og Jesús. Hún fann þá ekki og leitar þeirra enn þann dag í dag. Hvar sem hún fer gefur hún góðum og þægum börnum leikföng og karamellur, eða ávexti, meðan óþægu börnin fá aðeins kol í sokkinn, eða jafnvel lauk eða hvítlauk...og sum fá að kenna á vendinum.

Grýla Ítalíu líkist greinilega á margan hátt sonum sínum. Hún gefur kol í sokkinn, meðan Grýla sigar Jólakettinum á óþekk börn. Þessi fékk hvítlauk og aftur hvítlauk þegar hann var ungur.

Önnur þjóðsagan lýsir Befönu sem móður er missti drengbarn sem hún elskaði mjög hátt. Befana varð vitstola við barnsmissinn. Er hún heyrði að Jesús var í heiminn kominn, lagði hún land undir fót til að finna hann, í þeirri trú að hann væri sonur sinn. Loks fann hún Jesús og færði honum gjöf. Jesúbarnið á í staðinn hafa gefið La Befana gjöf og gerði hana að "móður" allra barna á Ítalíu.

Enn önnur sagan segir að la Befana hafi rekið vitringana þrjá á dyr, því hún var svo upptekin við að sópa og snurfusa. Hún var skapstór. Síðar uppgötvaði hún mikið stjörnuskyn á himni og lagði þá land undir fót til að leita Jesúbarnsins með sætabrauð og aðrar gjafir handa því. Hún tók einnig kústinn með til að hjálpa Maríu mey við hreingerningarnar. Hún fann þó aldrei Jesús og er enn að leita hans, og þess vegna gefur hún börnum enn gjafir í þeirri von að hún hafi fundið Jesúbarnið, vegna þess að Jesúsbarnið er að finna í sálum allra barna, eða þangað til fólk með einkarétt á sannleikann bannar þeim það og kallar það siðmennt.

La Befana

Enn ein sagan segir að la Befana ferðist um á vendi sínum og flengi alla með vendinum sem hana sjá á flugi, þar sem henni er ekki um gefið um að fólk og börn uppgötvaði að húni komi klofvega til byggða á kústinum.

Befana kemur til byggða fyrir Þrettándinn (6. janúar) sem var eins og allir vita opinber fæðingardagur Krists allt fram á 6. öld. Dagurinn er á Ítalíu einnig kallaður Festa della Befana. Þrettándinn, síðasti dagur jóla, hefur fangið gamalt grískt heiti hátíðar Epiphania og tengdist síðar Vitringunum þremur sem mættu í fjárhúsið í Betlehem. Kenna sumar þjóðir því enn daginn við Vitringana þrjá (sbr. Helligtrekonger í Danmörku og Driekoningen í Hollandi).

Af Epiphania er nafn Befönu dregið. Eldri mynd nafns hennar var Pefania.

Befana í heimsókn í bænum Adria nærri Feneyjum. Ekki er laust við að hún hafi tekið með sér karlinn sinn sem er dálítið lúðalegur. Kannski hafa þeir lesið bók Árna Björnssonar um Jólin og tekið upp Il "Leppaludo"?

Margt merkilegt hefur verið skrifað um Befönu, og telja ítalskir sérfræðingar með svipaða menntun og Árni okkar Björnsson, að rekja megi uppruna hennar allt aftur til steinaldar. Minna má það auðvitað ekki vera. Kenndu Ítalir ekki Kínverjum að búa til pasta?

Líkt og Befana, var Grýla okkar dugleg með vöndinn sinn (kústinn) og hún lét köttinn svarta? (kolin sem í dag á atómöld eru gefin með táknrænni lakkrískaramellu í sokkinn) nægja börnum sem höfðu verið óþekk:

Þannig hljóðaði margfræg jólasveinsvísa á Hornströndum á 19. öld

Jólasveinar ganga um gólf

og hafa staf í hendi.

Móðir þeirra sópar gólf

og strýkir þá með vendi.

Skarpan hafa þeir skólann undir hendi.

Ýmsar aðrar gerðir eru til af vísunni (sjá hér og hér), en Grýla er líkt og la Befana iðin við flengingar, hýðingar, tiltektir og sópun. La Befana sópaði samkvæmt þjóðsögunni dagana langa. Ef vitnað er í gamlar vísur um Befönu verður þetta enn augljósara. Befana býr nefnilega einnig í fjöllunum eins og Grýla:

Viene, viene la Befana
Vien dai monti a notte fonda
Come è stanca! la circonda
Neve e gelo e tramontana!
Viene, viene la Befana

Hér kemur, já hér kemur hún Befana
Úr fjöllunum ofan um miðja nátt
Þreytt og öll dúðuð upp, sjáið hana.
Í snjó, hrími og norðanátt!
Hér kemur, já hér kemur hún Befana.

Vitaskuld er margt annað ólíkt með Grýlu og La Befönu. La Befana átti til dæmis ekki jólasveina, en eins og við vitum eignast Ítalir ekki mörg börn. Þannig er það enn.

Auðvitað er ekki allt fundið upp á Íslandi, nema kannski vitleysan. Jólakötturinn er að öllum líkindum heldur ekki íslenskur og örugglega ekki sænskur eins og einn kyndugur kvisturinn í sænsku menningarmafíunni á Íslandi hélt einu sinni fram með jólaglampann í augum í Árbók hins íslenska fornleifafélags.

Uppruni jólasiðanna er líklega margslungnari en menn halda.

Ítalskir karlmenn og einstaka stjórnmálamenn munu víst margir óska sér einhvers í sokkinn frá þessari tötralega klæddu banka-Befönu, en flagð er víst oft undir fögru skinni. Hún ætti að flengja þá ærlega, og sumir hafa víst einmitt óskað sér þess fyrir jólin.

Fiskveiðimaskína Sæmundar Magnússonar Hólm

 

Ekki alls fyrir löngu skrifaði ég um 24 olíumálverk frá Íslandi sem Þjóðminjasafninu áskotnaðist árið 1928 úr dánarbúi dansks baróns. Þau eru nú geymd í Listasafni Íslands. Myndirnar áttu að sýna ýmsa staði á Ísland, en sýna miklu heldur ímyndunarafl listamannsins sem málaði myndirnar. Ég tel nokkuð víst, að Sæmundur Hólm (1749-1821) hafi verið höfundur myndanna og að hanni hafi selt þær Otto Thott greifa. Færði ég fyrir því ýmis rök (sjá hér og hér).

Otto Thott greifi skildi eftir sig meira sem Sæmundur hafði gert og selt honum. Greifinn hefur ugglaust verið velunnari margra stúdenta á listaakademíunni í Kaupmannahöfn, en þar var Sæmundur fyrsti Íslendingurinn sem stundaði nám. Otto Thott var líka mikill bóka og handritasafnari og safnaði m.a. ritum upplýsingaaldar. Eftir hann liggur eitt merkilegasta safn pólitískra ritlinga á franska tungu, sem margir hverjir varðveittust í Danmörku en ekki í ringulreið byltingar í Frakklandi fallaxarinnar. Thott greifi var afar upplýstur maður. Hann safnaði sömuleiðis bókum og ritum um alls kyns atvinnubætur og nýjungar í anda upplýsingaaldarinnar. Hann unni sömuleiðis mjög myndlist og fornum fræðum, þó svo að hann hefði ekki hundsvit á þeim efnum. Í höll Thotts á Gavnø á Suður-Sjálandi hangir fjöldi málverka af þekktum persónum sögunnar. Myndirnar eru greinilega málaðar eftir prentmyndum og koparristum. Gæðin eru ekki mikil og það læðist að manni sá grunur að Thott greifi hafi látið mála þessar myndir fyrir sig á akademíunni. Vel get ég ímyndað mér að Sæmundir ætti þar einhver verkanna.

Machina Sæmundar Hólm

Sæmundi var meira til listanna lagt. Hann úthugsaði líka vélar, Machinu, til fisk og selveiða. Hann settist niður og handritaði lítinn ritling á kynvilltri dönsku og myndskreytti, þar sem hann lýsti tillögum sínum að veiðiaðferðum á fiski og selum sem honum hafði dottið í hug. Ritlinginn kallaði hann Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten.

Ég tel næsta víst að verkið Traité général des pesches, et histoire des poissons qu'elles fournissent  (Almennar frásögur af fiskveiðum, og saga af fiski þeim sem þær færa) hafi haft einhver áhrif á Sæmund. Höfundar verksins voru Henri-Louis Duhamel du Monceau (1700-1782), sem var einn af risum upplýsingaaldarinnar í Frakklandi, og Jean-Louis De La Marre. Byrjað var að gefa út ritið, sem var í þremur bindum, í París árið 1769. Hér er hægt að fletta verkinu góða.

Teikning af laxfiskum í bók  Duhamel du Monceau og de la Marre

 

Ugglaust hefur þetta verk verið til í einkabókasafni Thotts greifa, og einn þeirra 120.000 titla sem eftir hans dag voru seldir hinu Konunglega Bókasafnsins. Eins tel ég nokkuð öruggt að Sæmundur hafi komist í þetta verk og hugsanlega hjá greifanum. Það var ekki langt að ganga frá Listaakademíunni yfir í Kaupmannahallarslot Thotts, sem kallað var Det Thottske Palae, sem á okkar tímum hýsir franska sendiráðið í Danmörku. Svo tilgátusmíðum og vangaveltum sé haldið fjálglega áfram, þykir mér allt eins líklegt að Sæmundur hafi, líkt og íslendinga er siður, sniglast í kringum fyrirmenn og fengið að skoða og lesa í þessu merka franska verki um fiskveiðar og fiskirækt.

Ljóst þykir mér af öllu, að Sæmundur hafi verið okkar fyrsti Georg gírlaus, en greinilega var hann einnig haldinn vægum átisma. Hann gat ekki lært dönsku sér til gagns, og latína var ekki hans sterka hlið ef dæma skal út frá fleygum orðum á latínu á forsíðunni. En hann sá hins vegar smáatriði í eldgosum og úthugsaði vélar í smáatriðum til að efla veiðar. Ekki ætla ég að dæma um notagildi fiskivélar Sæmundar, en skemmtileg er hugmyndin.

 

Hugmyndir Sæmundar Hólm

 

Úr bók  Duhamel du Monceau og de la Marre 

 

Hvort Sæmundur hefur hugsað sér ritkorn sitt til útgáfu, er ekki hægt að segja til um með vissu, en það þykir mér þó líklegt. Greinilegt er út frá lýsingum á staðháttum að Sæmundur hefur haft íslenskt umhverfi í huga, enda hvergi neitt landslag í núverandi Danmörku sem líkist því sem hann lýsir í ritlingnum. Handritið komst í safn Háskólabókavarðarins, guð og sagnfræðingsins Abrahams Kall, sem var einnig mikill safnari í samtíð sinni. Safn hans var síðar selt Konunglega bókasafninu. Handritið með þönkum Sæmundar um fisk og laxveiðar fékk handritaeinkennisstafina Kall 628 b 4to.

Hér skal ráðin bót á þekkingarleysi Íslendinga á þessu framtaki Sæmundar Hólm. Fornleifur gefur hér með út lýsingu Sæmundar Magnússonar Hólm á fiskveiðimaskínu hans. Bókina er ekki hægt að kaupa.

Hér er hægt að lesa ritling Sæmundar Hólms Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten og hér má betur skoða myndir ritlingsins.

Hér er síðan hægt að lesa afritun mína af af textanum í ritlingnum með myndum Sæmundar.

Fornleifafræði í dag (Monty Python)

 

Íslensk fornleifafræði er líklega ekki alveg eins ruglingsleg og fornleifafræði félaganna í Monty Python.

Myndin hér fyrir neðan er af dr. Bjarna F. Einarssyni. Hún sýnir ekki fornleifafræðing með stæla. Bjarni er líklega hæsti fornleifafræðingur landsins og víðsýnn eftir því. Hér er hans gáfumannahaus tæpum 7 metrum fyrir óhreyfðum jarðlögum á Stöng í Þjórsárdal, þar sem hann hjálpaði mér dyggilega eitt sumarið. Lengi verður eins góðs grafara og hans leitað. Hjá mér vann þó lögfræðingur og sagnfræðingur sem var betri, en enga stæla nú... Þetta atriði Monty Pythons er líka einstaklega raunsætt.

Tannpína á laugardegi

Í bráðskemmtilegu bréfi Benedikts Gröndals til Þorsteins Jónssonar læknis í Vestmannaeyjum árið 1895, sem birtist í Óðni árið 1919 má lesa ofanstæða klausu um Nikolin nokkurn sem stundaði "tannlækningar" á Íslandi á tímabilinu 1887-1895.

Nikolin var ekki maður sem Gröndal syrgði, en ekki höfðu allir eins slæman bifur á þessum manni og Gröndal. Var þessi tannsi aldrei öðruvísi nefndur á nafn en Nikolin, sem líkast til hefur verið eftirnafn hans. Auglýsti hann "þjónustu" sína í tímaritum og þar kemur fram að hann hafi stundað tannatog úr fátæklingum á þriðjudögum, fimmtudögum og laugadögum milli kl. 10 og 12.

Ekki er þetta Gröndal í stólnum hjá Nikolin, en svona gæti Nikolin hafa borið sig að er hann dró tennur úr Íslendingum, þegar hann var ekki á fylleríi með Gröndal.

 

Ég býst við því að verðlagi hafi annað hvort verið stillt í hóf fyrir fátæklingana (sem í dag væri ólíkleg góðverk á meðal tannlækna), eða að Nikolin hafi veitt ómögum og fátækralimum verri þjónustu en þeim efnameiri. Oft var það þó svo, að fátækir voru með betri tennur en þeir sem endalaust sugu brjóstsykur, kandís og sykurmola. En það þótti fínt að láta draga úr sér tennurnar á tímabili, eða öllu heldur að fá nýjar mublur á góminn. Sumir fátæklingar gera eins og kunnugt er allt til að fylgja tískustraumum.

Svo mikill þjóðþurftarmaður taldist þessi Nikolin vera hjá þjóð kvalinni af tannverkjum, að hann var settur á fjárlög. Í 17. tölublaði Norðurljóssins árið 1891, þar sem greint er frá fjárlögum þess og næsta árs er undir Aðrar Styrkveitingar taldir upp þeir fræðimenn og sérfræðingar sem ekki gátu flokkast með aðalverkefnum sem fjármögnuð voru af hinu opinbera: Adjunkt Þorvaldi Thoroddsen veittar 1000 kr. hvort árið til jarðfræðisrannsókna í Skaptafellssýslu m. m. Hannesi Þorsteinssyni cand. theol. 600 kr. hvort árið til að koma skipulagi á landsskjalasaftnið o. s. frv. Nikolin tannlækni 500 kr. hvort árið til að halda áfram tannlækningum her á landi. Birni Ólafssyni augnlækni á Akranesi sömuleiðis 500 kr. hvort árið til að halda hér áfram augnalækningum. Halldóri Briem 300 kr. fyrra árið til að gefa út kennslubók i þykkvamálsfræði (sem á fræðimáli kallast stereometri).

Líklega finnast svör við því hverra mann Nikolin var, eða hvaðan hann kom, í ritgerð Lýðs Björnssonar um tannlækningar fyrr á öldum sem birtist fyrir löngu í Tannlæknatali. Enginn getur álasað mig fyrir að hafa ekki keypt æviskrár tannlækna, miðað við hvað ég hef bætt efnahag margra tannlækna. Ég vil helst ekki af þessari stétt vita. En samt þætti mér vænt um ef einhver gæti upplýst mig frekar um Nikolin þennan og hvaðan hann kom til að lina tannpínu Íslendinga.