Mikilvæg fyrirspurn um lýðveldið

Í byrjun árs 1944, nánar tiltekið 14. janúar, skrifaði ungur íslenskur námsmaður við Columbia háskólann í New York bréf með fyrirspurn til danska sendiráðsins í Washington, sem þá gegndi hlutverki ríkisstjórnar Dana þar vestra. Námsmaðurinn íslenski, sem var í framhaldsnámi í þjóðréttarfræði, bjó á besta stað á Manhattan, nánar tiltekið í Stuyvesandt Building, 258 Riverside Drive og notaði hann bréfsefni Columbia University þegar hann sendi danska sendiráðinu bréf sitt.

Námsmaðurinn var enginn annar en Hans Georg Andersen (1919-1994) og erindi hans var að leitast eftir upplýsingum um afstöðu Dana til Íslands og Sambandsslitanna. Hann skrifaði:

I would appreciate it very much if you could inform me as to whether the Danish Government has made any statement regarding the Icelandic plans for the termination of said treaty [samninginn frá 1918] as well as the plans for the establishment of a republic in Iceland.

Þessari fyrirspurn svaraði C.A.C. Brun, sem hafði verið sendiráðsritari í Reykjavík 1936 til 1941 , þegar hann ákvað að ganga til liðs við Henrik von Kauffmanns sendiherra í Washington. Brun var "ljósmóðir" eða öllu heldur fæðingalæknir íslenska lýðveldisins, og vita það ef til vill fæstir, því íslenskir sagnfræðingar sem hafa ritað um sambandsslitin hafa alls ekki verið í réttum skjalasöfnum.

Hans G. Andersen á miðjum aldri

C.A.C. Brun á heimili sínu í Tjarnargötu árið 1939

Allar þær skoðanir og fyrirgreiðsla Bandaríkjanna, sem þeim hefur verið þökkuð fyrir, voru að öllu leyti komnar frá C.A.C. Brun. State Department, utanríkismálaráðuneyti BNA, sótti ráðin varðandi Ísland til hans. Brun skrifaði öðrum sendiráðum í hinum frjálsa heimi og setti reglurnar varðandi Ísland. Hann skildi fyllilega óskir meirihluta Íslendinga og hafði góða þekkingu á Íslendingum. Jón Krabbe, sem í ævisögu sinn tók heiðurinn af því að afstaða Kristjáns tíunda varð ekki neikvæðari en hún hljómaði árið 1944, átti engan heiður skilinn. Hann gerði ekki neitt til að tala máli Íslands. C.A.C. Brun ætti allan heiðurinn af því að blíðka konung. Brun hafði skrifað ritgerð og tilmæli um sambandsslitin sem konungi hafði borist eftir krókaleiðum.

Ég er að hefja ritun bókar um C.A.C. Brun með Kristjáni Sveinssyni sagnfræðingi og ætla að leyfa mönnum í tilefni hátíðarinnar að lesa það sem Brun ritaði Hans G. Andersen, sem síðar varð sjálfur mikilvægur diplómat fyrir Ísland og okkar fremsti sérfræðingur í þjóðrétti og landhelgis- og fisveiðiréttarmálum.

Svarið, sem Hans fékk, var lekið beint til íslenska sendiherrans í Washington, Thors Thors, góðvinar Bruns, og hann sendi skilaboðin til bróður síns á Íslandi, Ólafs Thors. Þar með vissu frelsisþenkjandi Íslendingar "óformlega" um afstöðu dönsku stjórnarinnar undir stjórn Kauffmanns sendiherra í Washington, sem sá um löglega stjórn Danska konungsveldisins meðan landið var undir hæl nasista. Afstaða manna í sendiráðinu í Washington var alls ekki eins tvístígandi og tvöföld roðinu eins og í danska sendiráðinu í Lundúnum, þar sem stjórnendur voru andvígir öllu því sem C.A.C. Brun lagði til um Íslandsmál.

Ekki líkaði öllum í Danmörku það sem fór fram, en þeir vissu lítið meira en íslenskir sagnfræðingar, hvað var að gerjast í Vesturheimi milli stjórnar BNA og C.A.C. Bruns hvað varðar sambandslitin.

Flokkurinn Venstre í Danmörku dreifði síðar (apríl 1944) í innbyrðis og leynilegri greinargerð eftir þingmanninn Vangsgaard til sinna flokksfélaga í Rigsdagen, þar sem þessa skoðun á blendingsfjölskyldunni Thors (Apríl 1944) er að finna: Naar Island har travlt nu, er det altsaa ikke Forbundsloven, der er i Vejen, men Ønsket om at indføre en Republik og afskedige Kongen, hvilket Islændinge selv erkender er en Revolution, og hvis Foregangsmand er den tidligere Udenrigsminister Olafur Thors, Søn af den brave Dansker Thor Jensen, der paa Island har gjort en eventyrlig økonomisk Karriere, og dennes islandsk fødte Hustru. Som den islandske Socialdemokrats Redaktør [ritstjóri Alþýðublaðsins] sagde til mig i 1930 ved Tusindaarsfesten, Børnene af dansk-islandske Ægteskaber er de mest danskfjendtlige. Det er ligesom vort paa disse Områder noget svage Blod ved denne Omplantning faar en ukendt Styrke, men en Styrke der desværre vender sig imod os. De islandske Socialdemokrater har forøvrigt som Landets mindst nationalistiske Parti staaet os Danske nærmest. 

Manni  finnst eins og sagan endurtaki sig stundum. Hverjir eru það sem einmitt nú vilja ólmir selja landið undir ESB og gefa upp sjálfstæði sitt?

January 19, 1944

Mr. H. G. Andersen

258 Riverside Drive

New York 25, New York                                                                                                  Confidential

 

Dear Sir:

                             In reply to your letter of January fourteenth concerning the attitude of Denmark towards the Icelandic plans for unilateral abrogation towards the treaty between Denmark and Iceland, I beg to inform you that the Danish Prime Minister on May 31, 1941, addressed a note to the Icelandic Charge d'Affaires in Copenhagen in regard to the resolutions of the Althing of May 17, 1941, in which he expressed his regret that Iceland had found it necessary at the present moment, (i.e. when Denmark was under German military occupation) to notify its views on this question of legal status involving both countries, but declared that Denmark would be prepared, as soon as conditions render it possible, to negotiate with Iceland on the basis of the provisions of the Union Act and with full consideration of the wishes of the Icelandic People.

                             When the Government of Iceland in September, 1942, notified the government in Copenhagen of a contemplated amendment to the constitution making it possible to establish a republic on short notice,  The Danish Prime Minister replied in a note of September 30, 1942, that when the agreement of 1918 was made it was anticipated that a desire for revision of the Union or even for its complete abrogation might arise in either of the two people. Provision for such a contingencies were made in the Union Act in full accord between Denmark and Iceland. The Danish Government was now as before of the opinion that it would be desireable and most dignified in every respect if the two brother nations in accordance with the good traditions of the Scandinavian countries, as in 1918 entered into negotiations in regard to the future arrangement in order to reach a result in complete mutual understanding. The Danish Government had taken it for granted after the exchange of views in 1941 that Iceland would refrain from taking any unilateral steps which would be prejudicial to the present basis for negotiations in respect to the future arrangement and considered the information now received regarding the proposed amendment to the constitution as a confirmation that it was not going to be disappointed in the its expectations of an understanding procedure on the part of Iceland.

                             Since August 29, 1943, there has been no Danish Government in existence. The Danish Legations are taking care of Danish interests abroad and on their own authority as the duly authorized representatives of Denmark, but it is not likely in case the contemplated unilateral abolition of the Union is actually carried out that they will take steps which would prejudice the position of the future Danish Government established after the liberation of Denmark.

                             It will be up to the future Danish Government to decide the attitude of Denmark. Personally I feel convinced that the government, although people in Denmark might have preferred that the liquidation of the  Union had taken place through negotiation, will not be inclined to enter into a discussion of the legal aspects of the matter but that it will take a benevolent and understanding attitude in accordance with Denmark's traditional policy: the questions of this kind should be in accordance with the wish of the majority of the population. Especially in regard to Iceland no Danish Government notwithstanding the provisions of Art. 18 of the Union Act would be interested in a continuation of the Dano-Icelandic Union after 1943 unless this wish is shared by the majority of the people of Iceland.

                             What the Danish people will consider important, as far as I can judge, is that the separation between Denmark and Iceland take place without ill feeling and that old ties of friendship and culture which exist in spite of all mutual misunderstandings in the past are not broken

Yours very truly,  

C.A.C. Brun 

Counselor [sic] of Legation

Forseti íslenska Lýðveldisins hylltur 18. júní 1944

Landnámsvertíðin er hafin

Hinn íturvaxni yfirpapi, Egill Helgason, þjófstartaði um daginn sumarteiti íslenskra fornleifafræðinga. Það gerði hann í Kiljunni, eins og keltneskur loftbelgur, þegar hann ræddi við Pál Theodórsson eðlisfræðing í 871±2 rústunum, sem er illa lyktandi túristagildra í Reykjavík.

Venjulega eru íslenskir fornleifafræðingar fullfærir og margir hverjir langsjúkir á vorin í að koma sér í fjölmiðlana með misgóðar sögur af grænlenskum sjúklingum eða fílamönnum sem dóu í Skriðuklaustri, þangað til annað, sannara og eðlilegara kemur í ljós. 

En nú duttu fornleifafræðingar sem sagt í lukkupottinn og fengu ókeypis auglýsingu, og það ekki af ómerkilegra taginu. Hún kom í hinum merka bókmenntaþætti Egils Helgasonar, Kiljunni. Egill telur víst að Páll Theodórsson eðlisfræðingur sé að segja satt um þrjósku, vantrú og villu íslenskra fornleifafræðinga hvað varðar "Landnámið fyrir Landnámið", sem er heitasta óskhyggja svo kallaðra íslenskra keltómaíaka. Keltómaníakar (eins og t.d. þessi), eru þeir kallaðir sem eru í keltafári og trúa á byggð "kelta" og papa fyrir landnám "Norsara", mest vegna þjóðernisrembings en einnig vegna oftúlkunar á fyllingartexta hjá Ara fróða, sem var aðeins að minnast á papa vegna þess að þeir voru minni úr helgra manna sögum, írskum, sem hann kannaðist við, en þar eiga allir almenniglegir heilagir menn bækur, bagla og bjöllur (sjá hér).  

Írskur dýrlingur á broti af hákrossi frá 10. eða 11. öld í Old Kilcullen, County Kildare á Írlandi. Eins og papar átti þessi helgi maður bækur, bagla og bjöllur, helstu tákn írskra einsetumanna, sem Ari Fróði hefur líklega lesið um og blandað saman við vitneskju úr Siglingum heilags Brendans og frásögur Dicuils, sem voru ævintýri.

Egill inn alvitri skrifar líka um tilgátur Páls Theodórssonar á Silfrinu og Guðmundur Magnússon, sagnfræðingur, fjölmiðlamaður, sjálfstæður penni og fyrrverandi Þjóðminjavörður hefur bersýnilega líka bæst í átrúendahóp Páls Theodórsson, en hann hefur þó allan varann á. Nýlega spurði Guðmundur mig um aldursgreiningar fornar, svo áhuginn er greinilega mikill á Landnáminu. Er það nokkur óeðlilegt áhugamál hjá þjóð sem enn er ekki búin að finna sjálfa sig eftir sjáflstæði og hrun?  Margir eru tilbúnir að trúa á hið snemmbæra Landnám, en þekking þeirra á efninu, heimildum og umræðunni hingað til er sísona. Keltafár er mikið á Íslandi og menn rugla öllu oft saman og tala um papa og kelta á Íslandi sem fjölguðu sér hér með bjölluleik, baglaslag og bókasafnsfræði áður en ólæsir, ljóshærðir fábjánar komu frá Noregi og eyðulögðu keltneska drauminn og lugu æ síðan um það sem í raun gerðist.

En hverju eiga menn eiginlega að trúa, þegar það virðist fyrir neðan virðingu starfandi kollega minna að svara Páli Theódórssyni, og hvað þá síður hafa samstarf við hann, eða hlusta á aðra sem vilja svo innilega að forfeðurnir hafi komið dálítið fyrr en heimilt er að trúa og halda?

Á Silfurbloggi sínu um Pál segir Egill Helgason frá ritlingi Páls sem út kom árið 2011. Ég hef sem svar við honum skrifað þetta blogg, en einnig í fljótheitum nú um helgina útbúið litla skýrslu með dæmum af kolefnisaldursgreiningum á sýnum frá Skeljastöðum og Stöng í Þjórsárdal, til að sýna að vandamálin við geislakolsaldurgreiningar á sýnum frá Íslandi, og notkun þeirra, eru nú fleir og fjölþættari en Páll tínir til í ritlingi sínum.d

Þar sem ég telst til þessarar hræðilega vitlausu og þrjósku stéttar fornleifafræðinga, sem helst trúir ekki neinu nýju, og þaðan að síður tölum sem spýtast úr vélum, ef trúa skal því sem Páll skrifar, tel ég mér skylt að leggja orð í belg um tilraunir Páls Theódórssonar til að færa sönnur á landnám fyrir þetta hefðbundna, ca. 870. Ég hef dálitla þekkingu á efninu sem Páll hefur oft vitnað í, og sem má lesa í frekar gömlum greinum eftir mig sem hægt er að finna á ritaskrá minni hér, en einnig t.d. hér. Eins hefur Páll notað niðurstöður úr rannsóknum mínum, kolefnisaldursgreiningar sem ég hef fegnið gerðar, sem mér finnst hann hafa notað heldu ógagnrýnið

Ritlingur Páls Theódórssonar (2011)

Í tilefni af viðtalinu við Pál Teodórsson birtir Egill Helgason tengingu í rúmlega eins árs gamlan ritling, Upphaf Landnáms á Íslandi, á Silfurbloggi sínu. Páll samdi ritið árið 2011 en Raunvísindastofnun HÍ gaf hann út. Í ritlingi slær Páll því slegið föstu að landnám hafi hafist löngu fyrir hefðbundið landnám um 870, eða 871 ár e. Kr., ef maður notar löggilda aldursgreiningu á Landnámslaginu. Sú aldursgreining er svo til orðin naglföst, þótt að hún byggi á mjög veikum grunni. Áður en Landnámslagið fékk þessa aldursgreiningu, sem er sögð absolút (afgerandi/óháð/óhlutlæg), þó hún sé það ekki, hafa um 6-7 mismunandi aldursgreiningar verið gefnar þessu lagi, og sumar af sama manninum, Sigurði Þórarinssyni.

Þess ber að geta að danskir vísindamenn vara nú við oftúlkun á ískjarnatímatalinu og eru nú farnir að tala um "Settlement~AD 870s" eins og lesa má í þessari grein. Þeir skrifa: Our results emphasize the variable spatial and temporal distributions of volcanic products in Greenland ice that call for a more cautious approach in the attribution of acid signals to specific eruptive events. Hafa menn ekki heyrt um 871±2? Jú vissulega, en kannski var sú aldursgreining þegar hún kom fram frekar bjartsýn?

Landnámslagið sést hér óhreyft undir torfvegg (C) skálarústar á Stöng í Þjórsárdal. Það er ekki skálinn sem í dag er til sýnis á Stöng, heldur skáli sem liggur undir smiðju, sem liggur undir kirkju og kirkjugarði. A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Hluti af þversniði jarð- og mannvistarlaga á Stöng í Þjórsárdal, sem sýnir hvernig eldahola og kristin gröf hafa verið grafnar niður í gegnum Landnámslagið og veggur var reistur ofan á því ekki mjög löngu eftir ca. 900 e.Kr. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

.

Páll Theódórsson hefur áður skrifað ágætar greinar um vandamál varðandi aldursgreiningu landnáms í Skírni og annars staðar, en bæklingurinn Upphaf Landnáms á Íslandi er því miður ekki til þess gerður að auka trú á skoðanir Páls. Páll byrjar bæklinginn á tilvitnun í bók Fornleifastofnunar Íslands, Upp á yfirborðið (2010) sem vissulega er mjög þunnur og sjálfshátíðlegur þrettándi eins og tíundað hefur verið hér. Það er alltaf furðulegt að sjá fornleifafræðinga á miðjum aldri slá því föstu að þeir hafi höndlað sannleikann og uppgötvað hann einir. Þeir eru þá farnir að líkjast íslensum eðlisfræðingum og jarðfræðingum. Setning eins og þesser makalaust vitlaus og dæmir sig sjálf: 

»Við erum nú viss um að landnám Íslands hafi átt sér stað á seinni hluta 9. aldar og það séu engir gallar á tímasetningaraðferðum okkar «

En þrátt fyrir þessa skoðun mína á galgopahætti Fornleifastofnunnar Íslands, sem er alls ekki opinber stofnun þrátt fyrir þetta mikilmennskubrjálaða nafn, verð ég að lýsa mig ósammála Páli þegar kemur að skoðunum hans um landnám löngu fyrir ca. 870. Ég hef alltaf verið "large" og sætt mig við 3 áratuga búsetu fyrir 870, en Páll notar ekki aðferðir sem ég er sáttur við.

Í ritlingnum notar Páll heldur fjálglega niðurstöður úr mismunandi fornleifarannsóknum, þar sem fengist hafa háar aldursgreiningar. En hann gleymir að segja okkur frá því hvað hefur verið aldursgreint. Í mörgum tilfellum hafa viðarsýni ekki verið viðargreind og sums staðar er hinn "óvænti" hái aldur fenginn því kolin hafa verið úr rekaviði, viði sem ekki vex á Íslandi. Þetta á t.d. við um sum sýni frá Heimaey.

Kenninguna um notkun á gömlum, dauðum trjá úr skógum eignar hann Guðmundi Ólafssyni, sem lengi vel kallaði sig fornleifafræðing og meira að segja "State Archaeologist", þó hann væri þá ekki með lokapróf í þeirri grein. Það er háber della að eigna honum svo góða tilgátu, því Kristján Eldjárn minntist fyrst á þennan möguleika í rituðu máli og ég skrifaði hér um árið einnig um notkukun gamals viðs í grein í Acta Archaeologica 62 (1991) (það tekur tíma að hlaða greinina niður; Sjá einnig greinar mínar um efnið frá því fyrir 1995 á ritaskrá minni hér, en margar greinarnar er hægt að hlaða niður sem pdf-skrá).

Til stuðnings visku sinnar um notkun birkis sem eldsneytis á Íslandi á Landnámsöld, vitnar Páll hins vegar í ónafngreindan vin sin sem lengi bjó í Noregi, um að það sé af og frá að gamalt birki sé brúklegt til eldsneytis. Það er ekki beint vísindaleg aðferð. Noregur er langt land og siðir þar eru misjafnir hvað varðar nýtingu spreks og gamals viðar. Birki gat líka rekið til Íslands annars staðar frá eins og Lúðvík heitinn Kristjánsson hefur bent á. Bendi ég hér með áhugasamari lesendum mínum og Páli, að lesa bók F. E. Wielgolaskis Nordic mountain birch ecosystems sem út kom árið 2001.

Veggjarstúfurinn í Kvosinni

Í ritlingi sínum er Páli Theodórssyni tíðrætt um veggjabrot sem rannsökuð hafa verið af nokkrum fornleifafræðingum í Kvosinni í Reykjavík. Röksemdafærsla Páls á bls. 8 í ritlingi hans er út í hött. Þar gerir hann Þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal að samlíkingarefni við forleifar frá Landnámsöld í Reykjavík. Menn verða að hafa í huga að sú skrumskæling, sem kölluð er Þjóðveldisbærinn, er byggð með steinsteypu í veggjum, plastdúk í þaki, plastklæðningu bak við veggi, steypustyrktarjárn í  veggjum og torfi sem er sótt í Ölfussið. Þjóðveldisbæinn er ekki hægt að nota til vísindalegra vangavelta um landnámsrúst í Reykjavík, þar sem enginn vísindi eru í honum, önnur en þjóðernisrembingur Harðar Ágústssonar, myndlistakennarans sem fékk að ráða ferðinni þegar þetta þjóðveldis-monstrum var reist.

Þverskurðarmyndin sem Páli er svo tíðrætt um, er að mínu mati gölluð heimild. Skýringar á teikningunni eru ónógar og viðvaningslegar og sýna að tölvuvinnsla hreinteikninga gefur ekki alltaf æskilega eða rétta niðurstöður til birtingar. Hér með er lýst er eftir ljósmynd af þessu sniði. Veggurinn sem veggjarbrotið tilheyrir gæti vel hugsast að hafa verið niðurgrafinn að hluta til, eins og við þekkjum með veggi frá Stöng eða úr þeim stóra skála sem Jesse Byock fann með hjálp fornleifafræðinga þegar hann var að leita að Agli Skallagrímssyni á Hrísbrú í Kjós. Það skýrir að mínu mati að Landnámslagið, sem fróðir menn erlendis láta sér nægja að kalla "Settlement~AD 870s", sé að finna beggja vegna veggjarins og t.d. ekki ofan á honum.

Niðurstöður teknar úr samhengi

Annað sem mér finnst frekar ámælisvert í bæklingi Páls frá 2011, er að hann birtir ekki fulla niðurstöður kolefnisgreininga eins og samþykkt hefur verið alþjóðlega. Menn eiga að minnsta kosti að birta talningaraldur sýna (BP-aldur fyrir 1950) og leiðréttan aldur við 2 staðalfrávik. Því gleyma fornleifafræðingar oft, og birta stundum eitthvað tölfræðilega óhaldbært meðaltal, en þannig fá þeir niðurstöðurnar oft frá lélegum rannsóknarstofum eins og t.d. BETA Laboratories.

Niðurstöður ¹⁴C aldurgreininga eru háðar tölfræði og umreikningum sem byggja á leiðréttingum út frá skipulögðum mælingum á geislakoli í trjáhringum fornra trjáa. ¹⁴C var í mjög mismunandi mæli í andrúmslofti á mismunandi tímum. Þess vegna getur dæmigerð há aldursgreining eins og sú sem Páli er starsýnt á á Íslandi, með talningaraldur sýnis sem t.d. er 1230±50 (sjá XX-grafið hér fyrir neðan) gefið sömu aldursgreiningu og talningaldur sýnis sem t.d. er 1240-60 (YY-grafið hér fyrir neðan). Fyrri talningin (XX) gæfi umreiknaða og leiðrétta aldursgreiningu sem er 669- 934 e.Kr., en hin (YY) gæfi aldursgreiningu sem væri svo að segja sú sama, 660-940 e.Kr, þó svo að talningin hafði munað 10 árum og óvissan 10 árum í báðar áttir. 

Margir óvissu- og áhættuþættir eru einnig tengdir mælingum og meðferð sýna, og þekkir Páll þær manna best. Mengun sýna og mistök á rannsóknarsfofu er aldei hægt að útiloka. En aðstandeur rannsóknastofa eiga mjög erfitt með að viðurkenna neitt slíkt. Í bæklingi sínum einfaldar Páll hlutina einum of mikið þegar hann notar aldursgreiningar sem ekki eru teknar úr góðum samhengjum, eða einfaldlega eins og honum hentar. Páll er það sem á alþjóðlegu fræðimáli kallast of "selektívur" eða sértækur eins og það hefur víst verið þýtt yfir á Íslensku þá er menn uppgötvuðu að þeir gætu vísinda- og fræðimenn á Íslandi líka verið.  Í stað þess að líta til allra tiltækra heimilda og vitnisburðar, er Páll að plokka þær aldursgreiningar úr ritum sem hentar tilgátu hans best, en gleymir því miður að segja að fullu frá samhengi þeirra niðurstaðna sem hann ræðir um.

Þegar Páll blandar umræðunni um gamalt landnám í Færeyjum við  umræðuna á Íslandi, fer hann líka heldur geyst. Hann hefði kannski átt að segja lesendum sínum frá því að sú frétt sem barst af mjög háum mælingarniðurstöðum úr Færeyjum var framreidd af fréttamanni RÚV, sem lært hafði fornleifafræðim sem eitt sinn taldi sig hafa fundið munkbyggð frá því fyrir landnám einfaldlega vegna þess að hann misskildi kolefnisaldurgreiningar sem hann fékk gerðar í Þrándheimi(sjá hér). Sýnin af koluðum fræjum sem gefa mjög háan aldur í Færeyjum eru tekin úr skeljasandi og eru mjög líklega menguð af honum. Mengun sýna er mjög mikið vandamál sem aftrar kolefnisaldursgreiningum við nákvæmnisspursmál eins og upphaf búsetu manna á ákveðnu svæði. (Sjá hér um það sem Fornleifur hefur ritað um "landnám fyrir landnámið" í Færeyjum).

Ég hafði sannast sagna beðið eftir og búist við mælingarniðurstöðum og aldursgreiningum Páls sjálfs, því ég veit að hann og aðstoðarmenn hans hafa verið að reyna að þróa nákvæmnis-geislakolsgreiningar, og hafa haft aðstöðu neðst í Hvalfjarðargöngunum fyrir mælingar. Ég veit að illa hefur gengið fyrir Pál að fá samstarf við íslenska fornleifafræðinga. Ekki er laust við að áróður í garð tilrauna hans við að stofna aldursgreiningastofu á Íslandi hafi komið frá þeim íslensku vísindamönnum sem hafa verið í samvinnu við AMS-¹⁴C aldursgreiningarstofuna við Árósarhóskóla í Danmörku.

Á Stöng hófst búseta ofan á óhreyfðu Landnámslagi 

Mér til mikillar furðu var í viðtalinu við Pál á Kiljunni sýndur myndstubbur tekinn á rigningardegi sumarið 1992 af rannsóknarsvæði sem ég stóð fyrir á Stöng í Þjórsárdal. Myndskeiðið, sem ég hef aldrei áður séð, hefur verið tekið þegar við sem unnum að rannsókninni vorum í helgarfríi eða í mat. Ég frétti aldrei af neinum fréttamönnum eða kvikmyndatökumönnum frá RÚV. Þetta kom dálítið á óvart, og að verið væri að blanda Stöng og Þjórsárdal inn í þetta "Fyrirburalandnám" í bókmenntaþætti á RÚV.

Á Stöng hófst búseta ofan á óhreyfðu Landnámslagi. Á Stöng er landnámslagið, sem ég geng enn út frá að sé frá 871±2, óhreyft, og allt sem þar er byggt er yngra en það.

Á Stöng fór árin 1983, 1984, 1986, 1992, 1993 og 1995-6 fram mjög nákvæm skráning á gjóskulögum, í, yfir og undir mannvistarleifum. Fjöldi ¹⁴C aldursgreininga á sýnum frá Stöng og öðrum stöðum í Þjorsárdal var gerður í Kaupmannahöfn og Uppsölum, sem sýna að Stöng fór í eyði á 13. öld, en ekki 1104. Niðurstöður mikils meirihluta geislakolsgreininganna staðfestir vitnisburð gjóskulaga og forngripa um að búseta hafi haldist í Þjórsárdal fram á fyrsta fjórðung 13. aldar. Þetta hafa aðrar rannsóknir (sjá einnig hér) staðfest síðar, og jafnvel að búseta hafi haldið fram undir aldamótin 1300.  

Tvær greiningar á sýnum frá Stöng orka hins vegar tvímælis. Birkikol fundin í fyllingarlagi á milli smiðju og kirkjurústarinnar á Stöng (sýnin tekin á Stöng árið 1986), sem greind voru í Uppsala árið 1991, sýndu aldursgreiningu (Ua-1428) á kolunum sem bent gæti til þess að fyllingarlagið á milli rústanna sé frá því löngu fyrir hefðbundið landnám. Vandamálið er að Landnámslagið fynnst óhreyft undir skálarúst sem er undir smiðjurústinni, sem aftur er undir kirkjurústinni. Hár aldur greiningarinnar passar á engan hátt við afstöðu (stratigrafíu) gjóskulaga og Landnámslagið eins og það finnst á Stöng í Þjórsárdal. Ef núverandi aldurgreining þess er rétt, (871±2 e.Kr.), þá er aldursgreiningin frá Uppsölum á kolunum alvarlega gölluð. Líklegasta skýringin er, að kolin (birkið) hafi verið úr gömlum viði sem óx fyrir Landnám, sem hafi verið brenndur í landnámsskálunum, en hafi síðar borist í fyllingarlagið yfir smiðjunni ofan á skálanum, Þegar við fornleifafræðingarnir á Stöng gerðum okkur grein fyrir því árið 1993, að minnsta kosti þrjú byggingarskeið væru austan við skálann frá 12.-13. öld, sem í dag er yfirbyggður og til sýnis á Stöng, sáum við fyrst að sýni það sem sent hafði verið var kannski ekki það hentugasta til geislakolsaldursgreininga. Alls ekki var hægt að útiloka að sýnið hafi komið úr eldri lögum en því sem það var tekið úr. Hér sést niðurstaða greiningarinnar á sýninu (Ua-1428) sem greint var i Uppsölum. Slíkt sýni er ekki hægt að nota til að sýna fram á búsetu fólks fyrir viðtekna Landnámið um 870 e.Kr.

Viðarkol, viðarkol frá fyllingarlagi milli kirkju og smiðju sem rannsakaðar voru að hluta til árin 1886 og 1992-93 á Stöng í Þjórsárdal.                    

                      Talningaraldur:

                      14C ár fyrir 1950 BP                                                   1205±50

                      Leiðréttur aldur e.Kr. :

                      við 2 staðalfrávik,  (2σ / 95,4% líkur), cal AD               684-962

Sama beinið - tvær niðurstöður 

Kýrbein eitt frá Stöng var aldursgreint í Kaupmannahöfn og í Uppsölum, þar sem AMS ¹⁴C aldursgreiningarstofan fékk ekki að vita, að ég leitaðist eftir samanburði á niðurstöðum kolefnisaldursgreininga frá mismunandi rannsóknarsforum. Í Kaupmannahöfn fékk kýrbeinið (K-5366) aldursgreiningu sem leiðrétt við 2 staðalfrávik hljómar 1054-1287 e. Kr.  Sama beinið fékk  allt aðra aldursgreiningu í Uppsölum (Ua-1420), eða 889-1022 e.Kr. 

Kindabein sem fannst í yngsta skálanum á Stöng var einnig greint í Uppsölun (Ua-1421) og reyndist fá enn hærri aldursgreiningu en sýni Ua-1420, eða 690-946 e. Kr. Mig dreymir þó ekki um að halda að þessar greiningar frá Uppsölum sé réttar, miðað við allar hinar einkennulegu aldursgreiningarnar þaðan (sjá hér). Dýrabeinin sem notðuð voru í sýnum Ua- 1420 og Ua-1421 fundust árið 1939 í rúst þar sem einnig fundust kambar frá seinni hluta 12. aldar og leirkersbroti frá byrjun þeirrar 13. Hvað haldið þið, lesendur góðir?  

Kambar af sömu gerð og aldri og kambarnir frá Stöng fundust á 8. áratug síðusta aldar að Sámsstöðum í Þjórsárdal. Brot úr þeim voru greind í Uppsöllum og fengu aldursgreininguna 776-1016 e. Kr. við 2 staðalfrávik í meðförum AMS ¹⁴C rannsóknarstofunnar í Uppsölum. 

Með aðferðarfræði Páls, þ.e. er að finna það elsta með mjög sértæku (selektívu) vali á upplýsingum, ætti ég auðvitað að nota aldursgreiningarnar afbrigðilegu frá Uppsölum. Samhengi aldurgreininganiðurstaðna á sýnum frá Stöng sem greind hafa verið í Kaupmannahöfn er eðlilegt, en það er alls ekki hægt að segja um niðurstöðurnar sem fengust í Uppsölum.

ca 1:1

Myndir af forngripup frá Stöng í Þjórsárda: a) leirkersbroti frá Grimston á Englandi (byrjun 13. aldar) sem fannst á Stöng árið 1939, b) kambi af gerð sem aldursgreind er með vissu til seinni hluta 12. aldar, c) kýrbein sem rannsóknarstofa í Uppsölum aldursgreindi til 10-11. aldar en sem í Kaupmannahöfn var aldursgreint til  1054-1287 e. Kr.  Allt fannst þetta í sömu rústinni og kýrbeinið var matur íbúanna í því. Ljósmyndir Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

 

Kambar frá Sámsstöðum í Þjórsárdal, sem almennt er talið að séu frá síðari hluta 12. aldar. Ein aldursgreining frá AMS ¹⁴C greiningarstofunni í Uppsölum upplýsir/gefur miklu hærri aldur. Sá hái aldur fær ekki staðist miðað við aðra vitneskju um kamba þessa og gerð þeirra á Norðurlöndunum sem og á Bretlandseyjum. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Páll Theódórsson hefur því miður notað niðurstöður á geislakolsmælingum, sem ég hef fengið gerðar á efnivið úr Þjórsárdal, mjög ógagnrýnið. Sér í lagi niðurstöður á mannabeinum frá kirkjugarðinum að Skeljastöðum. Hann nefnir rannsóknir mínar ekki á nafn í ritlingi sínum nú, líkt og hann hefur gert í greinum í t.d. Skírni, en menn geta menn lesið frekar um greiningarnar frá Þjórsárdal og skoðað línurit í sérskýrslu Fornleifs um efnið sem má finna hér. 

Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal árið 1992

Lokaorð 

Að lokum langar mig að taka fram, að ég ber mjög mikla virðingu fyrir hinum dagfarsprúða og virðulega Páli Theodórssyni sem vísindamanni og persónu. Við þekkjumst, þótt sambandið hafi verið frekar lítið á síðustu árum. Við reyndum einu sinni að koma á laggirnar samnorrænu verkefni um kolefnisaldursgreiningar og spurninguna um hvort landnám hefði hafist fyrr en flestir telja og mestur samhljómur er um. Það verkefni rann út í sandinn áður en það byrjaði, vegna samvinnuörðugleika eins þátttakandans, dr. Margrétar Hermanns-Auðardóttur, sem var sá íslenskur fornleifafræðingur sem fyrstur taldi sig hafa uppgötvað  Landnám fyrir Landnámið. En persónulegar skoðanir hennar áttu víst að gilda hæst í verkefninu og hún byrjaði að reka fólk úr verkefninu áður en það hófst, sem útilokaði vitaskuld frekara samstarf.

Páll hefur mikið kvartað yfir því við mig, hve lítinn áhuga íslenskir fornleifafræðingar hafa sýnt vinnu hans. Það er miður, en ég tel að það komi m.a. til af einu. Flestir þeirra vita afar lítið um kolefnisaldursgreiningar, ef dæma má út frá því hvernig þeir birta þær, og velja að trúa á ákveðnar mælingarniðurstöður, en bara ekki þær háu mælingarniðurstöður sem Páll Theódórsson veltir fyrir sér. Almennt áhugaleysi íslenskra fornleifafræðinga, nema þá helst á endalausum uppgröftum og að komast í sjónvarpsfréttir með veika Ínúíta og fílamenn, sé ég t.d. í að engir þeirra hafa viljað taka þátt í umræðum á fornleifabloggi mínu, þótt nokkrir séu þó farnir að vitna í bloggið.

Páll Theódórsson ca 3 m. yfir sjávarmáli að tukta íslenska fornleifafræðinga til í Kiljunni

Annað vandamálið með umræðuna um Landnámið fyrir Landnámið er, að mínu mati, að Páll Theodórsson hefur ekki alltaf sett sig nægilega vel inn í það sem fornleifafræðin hefur upp á að bjóða, og stundum er það vegna lélegrar framsetningar fornleifafræðinganna. Það ber dálítið á lítilsvirðingu meðal sumra íslenskra sagnfræðinga á fornleifsafræðinni, svo ekki sé talað um jarðfræðinga. Fornleifræðingarnir og jarðfræðingarnir virða aftur á móti margir Pál að vettugi, meðal annars vegna þess að þeir leggja trúnað á fólk við Háskóla Íslands, sem ekki hefur líkað það sem Páll var að gera á sviði aldurgreiningamála. Það er alltaf svo mikil skálmöld og skítasamkeppni í raunvísindunum á Íslandi, líklega vegna hins eilífa fjárskorts.

Við sem höfum áhuga á Landnáminu og á því að svar ósvöruðum spurningum í tengslum við það, verðum að halda þing um þetta endalausa "Landnámsvandamál", og setja niður vinnuhóp til að leysa spurninguna um Landnámstímann eitt skipti fyrir öll, og það þótt Fornleifastofnun Íslands telji sig hafa höndlað sannleikann. Ég býð mig hér með fram og vona að Páll vilji vera með. Heyri ég einnig gjarnan frá áhugasömum fornleifafræðingum. Svo er ekki til setunnar boðið með að hefja rannsóknarverkefni til að fara í saumana á því sem hefur verið að gerjast í Landnámsfræðunum. Það hljóta að fást peningar í slíkt verkefni. 

Menn verða svo að muna, að geislakolsaldursgreining eu hlutlæg (realtív) aðferð, engu síður en hefðbundnar aldurgreiningar í fornleifafræðinni. Hún er aðferð sem með tímanum hefur sýnt sig að vera ekki eins örugg og menn töldu í upphafi. Það á einnig við um gjóskulagafræðina, sem er hlutlægasta aldursgreiningaraðferð sem sögur fara af, þótt sumir íslenski jarðfræðingar hafi kallað hana "alsólúta" aldursgreiningaraðferð. Ískjarnatímatalið er einnig hlutlæg aðferð og danskir sérfræðingar kalla nú einnig á varúð við (of)túlkun þeirra.

Menn eru í öllum aldursgreiningaraðferðum að miða hlutina við aðra vitneskju, sem stundum er fengin með enn aðra viðmiðun sem menn gleyma að athuga niður í kjölinn. Á stundum fara menn í hring í röksemdafærslunni og fara því að trúa öllu eins og heilögum sannleika. Menn eiga einnig að varast, að trúa öllu því sem úr tækjum kemur. Því eru einstaka aldursgreiningar einskir verðar, ef þær eru ekki hluti af röð geislakolsgreininga sem eru gerðar á sýnum sem eru úr innbyrðis tengdum mannvistar- eða jarðlögum.

Ítarefni: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2013. Innlegg í umræðuna um "Landámið fyrir Landnámið". Rit Fornleifs (Stærstur hluti þessarar færslu er texti úr þeirri skýrslu, með smávægilegum viðbótum).

Samískur uppruni Íslendinga - með getraun

 

Árið 1993 sótti ég ásamt mannfræðingnum og tölfræðingnum dr. Hans Christian Petersen, sem nú starfar sem lektor við Syddansk Universitet í Óðinsvéum, um byrjunarstyrk til norræns sjóðs, NOS-H (Nordisk samarbejdsnævn for Humanistisk Forskning). Um styrkinn sóttum við að rannsaka elstu beinagrindurnar á Þjóðminjasafni Íslands. Sumarið 1993 mældi Hans Christian Petersen og kona hans beinin á Þjóðminjasafni Íslands og margar merkar niðurstöður fengust við þær mælingar. Voru niðurstöðurnar sendar sjóðsstjórn í skýrslu í von um frekari styrk, því niðurstöðurnar voru bæði mjög góðar og merkilegar.

Vegna einhverrar öfundar og ónota íslensks fornleifafræðings sem þekkti stjórnarmann í sjóðsstjórn NOS-H, fékk rannsóknin ekki fé til frekari rannsókna. Síðar fór fornleifafræðingurinn, sem beitti sér svo lítilmótlega, í einhverjar mannfræðirannsóknir, sem aldrei urðu að neinu vegna samvinnuörðugleika.

Mjög merkar niðurstöður fengust hins vegar af mælingum Hans Christians Petersens á Íslandi árið 1993 og leyfi ég hér með fólki að lesa þær. Þær staðfestu ýmislegt sem ég hafði leyft mér að benda á í þessari grein Ástæðan fyrir birtingu skýrslunnar er að um daginn leitaði ungur fornleifafræðinemi við háskólann í Tromsø norður í Þrumu, til mín og spurði um örvaroddinn klofna sem ég hef greint frá, og meira að segja í tvígang. Lofaði ég honum að birta skýrsluna frá mannfræðirannsókninni á Íslandi árið 1993, en tel víst að öðrum þyki skýrslan fróðleg.

Meginniðurstaða Hans Christians Petersen, sem einnig gerði úttekt á annarri vitneskju um uppruna Íslendinga, er að fólk sem settist að á Íslandi var af mjög mismunandi uppruna. Greinilegt er t.d. að Íslendingar eru komnir af fólki sem var blandað Sömum, líkt og þeim svipaði einnig mjög til fólks á Bretlandseyjum eða Íra sem uppi voru á sama tíma, en þorri landnámsmanna var þó af "norrænum" stofni úr Noregi. Meginniðurstaðan er þó svo, að elstu Íslendingarnir eru ekki sem heild, eða hlutar þeirra, alveg eins og neinn annar hópur á sama tíma á þeim svæðum sem liggja í námunda við landið.

Eins og má sjá má á meðfylgjandi  myndum af veðurbörðum og útiteknum Sömum sem teknar voru af leiðangursmönnum Rolands Napoléon Bonaparte, 6. prinsins af Canino og Musignano (1858-1924), sem var barnabarn bróður Nablajóns keisara, til Norður Noregs  árið 1884, virðast Samar þess tíma vera mjög fjölbreyttur (blandaður / heterogeneous) hópur, líkt og Íslendingar hinir fyrstu voru greinilega í upphafi samkvæmt niðurstöðum Hans Christians Petersen. Sumir þeirra bera rússnesk nöfn sem benda til blöndunar við Sama eða Skoltsama austan landamæranna við Rússland. Sérstakur er hann Anders Andersen Anto sem líklega var dvergvaxinn fyrir utan að vera hrokkinhærður. Já margt er manninn lagt.

 

Ljósmyndir er mjög auðveldlega hægt að misnota sem vísindaleg gögn, en af myndinni að dæma virðist Anders Andersens Anto einna helst af afrísku bergi brotinn. En erum við það ekki öll í byrjun? Í útliti þessa manns árið 1884 er ekki neitt sem við getum ályktað um uppruna Sama og jafnvel þótt mælanleg einkenni negra hafi fundist í einstaka einstaklingi á Íslandi við mælingar Hans Christians á fornum beinum, þá skýrir það líklega ekkert annað en Jazzáhuga sumra Íslendinga. Mælingar geta líka sýnt undantekningar. Alnafni Anders, Anders Andersen Anto (nr. 50 í myndaröð Bónaparts prins), og kannski frændi, líkist hins vegar skagfirskum bónda.

Anders Andersen Anto (nr. 50)

Hvaðan er konan?

Efst á þessu bloggi hef ég sett mynd af konu, sem ég bið fólk að segja mér upprunann á. Þetta er hættulegur leikur og ég tek fram að slíkar myndagetraunir eru alls endis ófræðilegar, líkt og þegar menn rannsaka DNA úr nútímafólki til að segja til um upprunann. Eina trausta leiðin er sú sem Hans Christian Petersen notaði, þ.e. að nota mælingar á beinum fólks frá sama tímabili í sögunni og gleyma því jafnframt ekki að umhverfisþættir geta breytt útliti fólks og stærð mjög fljótt.

Gaman væri nú að vita, hvort lesendur mínir geti sagt mér hvaðan konan á myndinni efst er ættuð. Og hugsanlega vilja einhverjir finna Samann í sjálfum sér og senda mér myndir sem kannski sýna svart á hvítu, eða í lit, að þið líkist frændum okkar Sömunum, frumbyggjum Skandínavíu. Þá sem með réttu eiga olíuna undan ströndum Noregs, ef fara skal út í tæknileg atriði.

Hér koma svo nokkrar myndir af Norskum sömum sem ljósmyndaðir voru í leiðangri Bónaparts árið 1884.

Mena Abrahamsen og Ellen Andersen Labba 

Nicolas Nielsen og Karen Mikelsdatter

Ivar Samuelsen og Ole Olsen Niki

Hendrich Martissen Kyrre og Offa Dimitrowitch

Hægt er að stækka allar myndirnar með því að klikka á þær.

Rosmhvalsþankar

 

Á góðri, fróðlegri og skemmtilegri bloggsíðu Haralds Sigurðssonar jarðfræðings, hefur á síðustu dögum spunnist svolítil umræða um færslu hans um rostungstennur. Margar góðar athugasemdir hafa verið skrifaðar um tönn og rengi (þ.e. reipi úr húðum þeirra) þessa merkilega dýrs sem eitt sinn var ekki óalgengt við strendur Íslands.

Samar, voru líka forfeður Íslendinga

Það voru Samar (Lappar/Finnar/Hálftröll) sem fyrstir veiddu þá rostunga og seldu rostungstönn þá sem norskir kaupmenn sigldu með suður í lönd, þar sem menn sóttust eftir þessu smíðaefni í stað hins dýra fílabeins sem var dýr vara af mjög skornum skammti allt fram á 14. öld.

Ég hef sjálfur bent á í fræðigrein, að ég telji, eins og aðrir á undan mér, að landnámsmenn hafi að þó nokkrum hluta komið frá nyrstu héröðum Noregs, og að sumir þeirra hafi verið af samískum uppruna (Lappar), sjá hér. Hans Christian Petersen líffræðingur og mannfræðingur við Syddansk Universitet, sem eitt sinn mældi elstu mannabein á Íslandi í samvinnu við mig, hefur einnig komist að þeirri niðurstöðu, að meðal fyrstu Íslendinganna hafi verið álíka margir einstaklingar frá norðurhluta Noregs, af samísku bergi brotnir, og þeir einstaklingar sem mælanlegir eru sem einstaklingar frá Bretlandseyjum, en sem ekki voru Norskir (norrænir) að ætterni og líkamlegu atgervi. 

Óttar inn háleygski

Norður af Hálogalandi og Þrumu (Troms) og þar austur af hafði verið mikið rosmhvalaveiði fyrir tíma landnáms á Íslandi. Þekkt er sagan af Háleygingnum Óttari frá Lófóti, sem kom á fund Alfreðs Konungs Engil-Saxa í Wessex á Englandi um 890 og færði honum rostungstennur. Á einhverju stigi hefur rostungsveiðin þar Nyrðra orðið óvænleg og hafa menn þá hugsanlega snúið sér til Íslands. Óttar kannaðist þó, að því er virðist, enn ekki við Ísland er hann greindi Alfreð mikla af Wessex, Englandskonungi frá ferðum sínum, löndum í norðri og rostungum.

Í frásögn á engilsaxnesku, sem að hluta til byggir á landafræði Paulusar Osoriusar frá 5. öld, að viðbættum upplýsingum frá valdatíma Alfreðs, er sagt að Óttar (Othere) sé sá Norðmaður sem byggi nyrst í sínu landi. Svo segir m.a. um Óttar og ferðir hans norður í Ballarhaf, norður í Varangri og austar á slóðir Finna (Sama) og Bjarma:

Bjarmarnir sögðu honum margar sögur, bæði af þeirra eigin landi og af löndum sem umhverfis lágu, en hann vissi eigi hvað mikið af því var satt, þar sem hann hafði ekki séð það með eigin augum. Svo var sem Finnarnir og Bjarmarnir töluðu nærri því sömu tungu. Megin ástæða hans fyrir ferð sinni þangað, fyrir utan að kanna landið, var vegna rostungsins [horshwæl], þar sem þeir hafa mjög gott fílstönn í vígtönnum sínum - þeir höfðu með sér nokkrar af þessum tönnum til konungs - og húð þeirra er mjög góð til skips reipa. Þessi hvalur [þ.e. rostungurinn] er miklu minni en aðrir hvalir; hann er ekki lengri en sjö álnir að lengd. Bestu hvalveiðar stunda menn í hans eigin landi; þeir eru fjörtíu og átta álna langir, þeir stærstu fimmtíu álna langir; og af þeim [hér á Óttar líklegast við rostunginn] segir hann, að hann, við sjötta mann, hafi drepið sextíu á tveimur dögum. Hann var mjög ríkur maður af þeim eignum sem ríkidómur þeirra mælist í, það er í villtum hjörtum. Hann hafði enn, þegar hann vitjaði konungs, sex hundruð óselda tamda hirti. Þessir hirtir eru kallaðir hreindýr [hranas á fornensku]. Þau eru mikils virði fyrir Finna því þeir nota þau til að fanga hin villtu hreindýr. Hann var á meðal höfðingja í þessu landi, en hann átti ekki meira en tvo tugi nautgripa, tuttugu sauði og tuttugu svín, og það litla sem hann plægði, plægði hann með hrossum [Þæt lytle þæt he erede erede he mid horsan]. (Þýðing Fornleifs).

Já, hvaðan skyldu fyrstu Íslendingarnir hafa komið, ef þeir hafa stundað veiði á rosmhval við Íslandsstrendur? Hverjir kunnu fagið? Svarið liggur í augum uppi. Það var fólk af Lappakyni. 

Í Króka-Refs sögu er skemmtileg lýsing á konungsgjöf sem Grænlendingar færðu Haraldi Harðráða til að mæra hann og til að freista liðveislu hans við að koma Ref fyrir kattarnef :

Eftir um sumarið bjó Bárður skip sitt til Noregs og gefur Gunnar honum gjafir. Gunnar sendir Haraldi konungi þrjá gripi. Það var hvítabjörn fulltíði og vandur ágæta vel. Annar gripur var tanntafl og gert með miklum hagleik. Þriðji gripur var rostungshaus með öllum tönnum sínum. Hann var grafinn allur og víða rennt í gulli. Tennurnar voru fastar í hausinum. Var það allt hin mesta gersemi.  

Refur, sem sest hafði að á Grænlandi, átti sér óvini, þar sem hann stóð í óvinsælum vatnsveituframkvæmdum (en minjar um slíkt sjást reyndar í landslaginu á Grænlandi í dag). Ekki tókust áform öfundismanna og andstæðinga Króka-Refs á Grænlandi um að drepa hann. En hann flýði frá Grænlandi. Hann steig síðar til metorða í Danmörku og fékk nafnið Sigtryggur af Sveini tjúguskeggi Danakonungi. Sagan upplýsir svo að Sigtryggur hafi dáið úr sótt á Suðurgöngu og sé greftraður í ríku munkaklaustri út í Frakklandi. Afkomandi Steins Refssonar er í Króka-Refs sögu sagður hafa verið Absalon biskup, sá er stofnaði Kaupmannahöfn. Já, trúi hver sem vill. Íslendingar voru auðvitað á bak við allt, og einhvern daginn finna Fransarar bein Refs í einhverju klaustrinu og allt verður sannað með DNA, gerð verður heimildamynd í fjórum þáttum og  mynd eftir hauskúpunni sem lítur þannig út:

Króka-Refur kemur að ríku klaustri út í Frakklandi

 

Örvaroddur úr Reykjavík

Hvað upplýsa fornleifarnar

Gamanmáll til hliðar. Ef við lítum svo á fornleifarnar, sem eru áþreifanlegri en Íslendingasögur og aðrar dægurbókmenntir fyrri tíma , þá  hefur við rannsóknir í Reykjavík meðal annars fundist örvaroddurinn hér fyrir ofan, sem er tilvalinn til að skjóta með og drepa stór dýr eins og rostung. Hið klofna blað skar yfir fleir æðar en ef menn voru að stinga dýrið með spjótum úr návígi, sem gat verið mjög hættuleg aðferð. Ég hef bent á, að örvaroddurinn sé af gerð sem þekkt er meðal Bjarma, Kvena og Samójeða í Asíu, en t.d. ekki í Skandinavíu. Meðal veiðimanna sem sumir telja að hafi sest að í Reykjavík, hafa því mjög líklega verið hálftröll (Samar/Lappar), fólk sem var stutt til hnésins úr nyrstu héruðum Noregs. Menn verða einnig að átta sig á því að þessir frumbyggjar Skandínavíu bjuggu og athöfnuðu sig miklu sunnar en þeir gera nú, allt suður í Herjedalen, og áttu í miklu meiri samskiptum við Norðmenn en þeir áttu síðar.

 Saminn Buen Addja árið 1920

Vandamálið við tilgátur manna um veiðar á rostungi við Íslandsstrendur og bækistöðvar þeirra í og við Reykjavík er bara að ekki hefur fundist mikið af af rostungsbeinum í t.d. Reykjavík eða til að mynda við rannsóknir Bjarna Einarssonar suður í Vogi í Höfnum, þar sem hann telur sig hafa rannsakað skála veiðimanna (sjá um það hér). Vogur er ekki fjarri Rosmhvalanesi, sem nú heitir Miðnes og sem hefur gefið Miðnesheiðinni nafn sitt. Við vitum því sama og ekkert um þessar meintu veiðar á rostungi við Ísland, sem sumir halda að hafi verið stundaðar við landnám Íslands.

Lok rostungsveiða á Grænlandi

Nýlega hefur því verið haldið fram, að er framboð á fílabeini varð meira í Evrópu á 14 öld hafi efnahagur þeirra hrunið og þeir hafi í kjölfarið, vegna þess að þeir gátu ekki aðlagað sig eins og skyldi, farið frá Grænlandi. Þessi kenning er reyndar ekki ný og var sett fram af Else Roesdahl fyrrv. prófessor í Miðaldafornleifafræði við Háskólann í Árósi, en hún gaf út lítið hefti árið 1995, sem hún kallaði Hvalrostand, elfenben og norboerne i Grønland, þar sem hún kemur inn á þetta. Ég hafði þegar er ég var stúdent rætt þetta við hana og sagt henni frá íslenskum heimildum.

Ein þeirra segir frá strandi skips Grænlandsiskups við Ísland árið 1266, nánar tiltekið við Hítarnes á Mýrum. Sikip var drekkhlaðið rostungstönn. Rostungstennur merktar rauðum rúnum, líklegast búmerkjum veiðimanna eða bæja á Grænlandi, voru í nokkur hundruð ár að finnast á ströndinni. Við vitum að þessi tannaskip frá Grænlandi sigldu með varning sinn til Niðaróss og erkibiskup seldi tönnina áfram í Björgvin til flæmskra kaupmanna. Í heimildum var upplýst um verðið: Fyrir 802 kg eða 520 tennur fengust eitt sinn 12 pund og 6 solidi og í öðru tilviki fékkst 6 solidi turonen.argenti, en þá er líklega átt við þá myntir sem kallaðar voru gros tounois, fyrir 668 kg, eða um 373 tennur. Sextíu árum síðar var hins vegar orðið nóg framboð á fílstönn, og þá hefur markaðurinn fyrir grænlenska rostungstönnina væntanlega hrunið. Skömmu síðar yfirgáfu menn Vestribyggð, en í Eystribyggð tórðu þeir fram á 15. öld.

Rostungar og Íslendingar árið 1521 

Það var því ekki aðeins í Finnmörku, við Rosmhvalsnes eða í Norðursetu að menn gátu fundið fyrir þetta merka dýr. Meistari Albrecht Dürer teiknaði rostungshausinn efst í Niðurlandaför sinni árið 1521. Hann gerði sér sérstaka ferð til Zeelands, því þar var dautt dýr sem fangað hafði verið í Hollandshafi (Norðursjó). Þetta sama ár teiknaði hann einnig furðulegar en ríkar kerlingar frá Íslandi, sjá hér, sem gátu þakkað auð sínum verslun með fisk. En það var verslun sem Grænlendingar gátu aldrei almennilega tekið þátt í því þeir misstu skip sín og gerðust fátækir mjög eftir hrunið á tannamarkaðinum á 14. öld.  

Dürer reit á mynd sína: "Das dosig thyr von dem Ich do das haubt contrefett hab, ist gefange worden in die niderländischen See und mas XII ellen lang brabendisch mit für füssen." Álnamálið var þá ekki það sama og á Englandi á tímum Alfreðs mikla.

Possible, but not positive

 

Nú telja menn að víst sé, að það hafi verið beinagrind Ríkharðs þriðja Englandskonungs, sem menn fundu undið bílastæði í Leicester i fyrra. Fornleifur greindi frá þeim fundi í september í fyrra. Breskir fjölmiðlar og heimsfjölmiðlar eru í dag með fréttir um krypplinginn og orkar þar margt tvímælis að mínu mati. Best þykir mér ein athugasemdin á the Guardian um að það kosti  £18.50 á sólahring, að hafa bílinn sinn í stæði í miðborg Leicester. Ef þetta er Ríkharður 3., þá hefur hann legið þarna í 192.649 daga og það gera hvorki meira né minna en 3.564.006 sterlingspunda. Kannski er afsláttur fyrir krypplinga og líklegast hefur Ríkharður verið með bláa skiltið, fyrir utan bláa blóðið? Það síðastnefnda hleypir fólki oft ókeypis inn.

En best er nú að fara á heimasíðu háskólans í Leicester og lesa um niðurstöðurnar þar. Niðurstöður kolefnisgreininganna eru ekki eins einfaldar og fjölmiðlar segja frá og vísindamenn háskólans, sem hafa látið greina beinin á tveimur mismundandi stöðum, greina ekki rétt frá niðurstöðunni eins og á að gera. Talningaraldurinn er t.d. ekki birtur en aðeins umreiknaður, leiðréttur aldur. Það get ég sem fornleifafræðingur ekki notað til neins, og verð því að draga aldursgreininguna í efa þangað til að betri fréttir fást. Á heimasíðu háskólans er reyndar skrifað: This does not, of course, prove that the bones are those of Richard III. What it does is remove one possibility which could have proved that these are not Richard's remains, en þessa setningu fundu blaðamenn auðvitað ekki eða birtu, því þeir þurfa að selja blöð og sensasjónin blindar þá alltaf. Kolefnisaldursgreiningin segir sem sagt akkúrat ekki neitt neitt sem sannar að það sé Ríkharður III sem sé fundinn undir bílastæðinu í Leicester.

 

Furðuleg birting DNA-rannsóknar

Þar að auki er sagt í fjölmiðlum, að DNA rannsóknin staðfesti skyldleika beinanna við meinta afkomendur ættingja Ríkharðs III sem sýni voru tekin úr, eins og lýst er hér.  Satt best að segja þykir mér greinagerðin fyrir niðurstöðunum nú afar þunnur þrettándi. Maður myndi ætla, að þúsundir Breta væru með sams konar mítókondríal genamengi og beinin í gröfinni og bein hugsanlegra ættingja.

Þetta er afar lélega framreidd niðurstaða. Maður vonar bara að DNA-niðurstöðurnar séu ekki mengaðar af Dr. Turi King sem framkvæmdi hluta þeirra. Þá væri það allt annar "konungur" sem menn eru að skoða. Slíkar varúðarráðstafanir hafa svo sem gerst áður í öðrum rannsóknarstofum, og þess vegna væri við hæfi að Dr. King birti líka niðurstöður DNA rannsókna á þeim sem framkvæmdu rannsóknina. Þann sið tóku danskir vísindamenn t.d. upp fyrir skömmu til að útiloka allan grun um mengun sýna.

Í því sem birt er á heimasíðu háskólans í Leicester, sé ég engin haldbær rök fyrir því að maðurinn í gröfinni hafi verið með hræðilega hryggskekkju. Hér eru nærmyndir af breytingum í hryggjarliðum, en er þetta nóg til að sýna fram á að einstaklingurinn sem fannst hafi verið krypplingur?

Nú hefur fílsminni mitt og nef verið útskýrt

 

Hér skal ég ekki gera mig klókan um það efnin sem ég greini frá, og þetta verður því í styttra lagi í dag;  því sú fornlíffræði sem ég segi frá er vel handan þess tíma sem ég skil. Fílsminni mitt segir mér hins vegar, að þessi fræði hafi verið til umræðu á einhverjum bloggum og meðal íslenskra fræðimanna/vísindamanna. En þar sem þetta er eins konar fornlíffræði, þá læt ég það flakka. 

Í grein í Nature, sem birtist í fyrra, var greint frá vinnu dr. Kevins Peterson við Dartmouth College í New Hampshire, sem á síðustu árum hefur verið að endurrita þróunarferli spendýra út frá rannsóknum sínum á míkró-RNAi. Míkró-RNA eru litlir bútar af erfðaefni, sem skipta miklu máli við skipulagningu á genum og hvernig gen raðast saman. Þar fyrir utan hefur Míkró-RNA þann áhugaverða eiginleika, að það breyttist lítið ef nokkuð í milljónir ára, alveg öfugt við annað erfðaefni. Gerð þess er mjög óbreytt í lengri tíma, ólíkt öðru erfðaefni og hefur erfst óbreytt meðal margra tegunda dýra. Þetta hefur Peterson nýtt sér og hefur nú eftir margra ára rannsóknir ræktað allt annað þróunartré fyrir spendýr, en hingað til hefur verið viðurkennt (sjá hér að ofan). Þetta myndar auðvitað gárur í sullupolli "viðurkenndra" fræðinga.

Samkvæmt rannsóknum Petersons erum við nú miklu frekar skyld fílum en t.d. nagdýrum. Þetta hefur mig lengi grunað.

Nú verða menn að gera upp við sig, hvort þeir trúi eður ei. En athyglisverð eru viðkvæði og neikvæðni sumra vísindamanna við niðurstöðum Petersons, sjá hér. 

Án þess að taka neina afstöðu með eða á móti, þykir mér þetta mjög áhugavert, og hefi lúmskan grun um að Peterson hafi mikið til máls síns að leggja.

Ítarefni:

Videnskab.dk: Mikro-RNA: Skal evolutionen tænkes helt om?

Elie Dolgin (2011) Phylogeny: Rewriting evolution; Tiny molecules called microRNAs are tearing apart traditional ideas about the animal family tree. á WWW.Nature.com/news. Sjá hér

Det ville som sagt være meget beklageligt for skandinavisk arkæologi...

Eitt af þeim einkennilegustu málum sem upp hafa komið í fornleifafræði á Íslandi er málið sem spannst um Miðhúsasjóðinn. Það var sjóður gangsilfurs sem fannst óáfallinn í jörðu austur á landi árið 1980, svo hreinn að það vakti undran Kristjáns Eldjárns og annarra. Á síðasta tug 20. aldar hélt virtur breskur sérfræðingur því fram að sjóðurinn væri að miklum hluta til falsaður. Aðdragandinn að rannsókn hans verður lýst mjög ítarlega síðar hér á Fornleifi.

Þjóðminjasafnið, sem upphaflega hafði beðið um rannsókn Graham-Campbells og borgað fyrir hana, vildi ekki una niðurstöðu Graham-Campbells og pantaði því og keypti aðra rannsókn, annað mat á sjóðnum hjá Þjóðminjasafni Dana árið 1994. Þjóðminjasafn Dana, Nationalmuseet, sendi svo frá sér skýrslu árið 1995, þar sem meginniðurstaðan var sú að silfursjóðurinn væri ófalsaður, en lýst var miklum vafa um uppruna nokkurra gripa í sjóðnum. Danska skýrslan var ekki gerð almenningi aðgengileg, heldur var skrifuð íslensk skýrsla sem ekki var samróma þeirri dönsku.  

Fyrirfram gefnar skoðanir 

Fljótlega kom í ljós, að danski fornleifafræðingurinn Lars Jørgensen á Þjóðminjasafni Dana var með harla ákveðnar og fyrirfram gefnar skoðanir á rannsókn James Graham-Campbells, sem hann lýsti við þá tvo íslensku embættismenn, Lilju Árnadóttur á Þjóðminjasafni og Helga Þorláksson hjá Háskóla Íslands, sem bæði voru vanhæf til að standa að rannsókninni að mínu mati. Það kom í þeirra hlut að falast eftir rannsókn Þjóðminjasafns Dana. Lars Jørgensen skrifaði 17.11. 1994:

Det vil som sagt være yderst beklageligt for skandinavisk arkæologi, hvis Prof. Graham-Campbel  [sic] antagelser er korrekte. Nationalmuseet vil naturligvis derfor meget gerne medvirke til en afklaring af de pågældende tvivlsspørgsmål omkring dele af skattens ægthed.

Í þessum orðum Lars Jørgensens felst  greinilega sú upplýsing, að hann eða aðrir hafi lýst því yfir, áður enn að rannsóknin hófst, að það væri mjög miður, ef álit James Graham-Campbells væri rétt.

Þannig byrjar maður auðvitað ekki óvilhalla rannsókn og dæmir sig strax úr leik. Lars Jørgensen hefur  harðneitað að svara hvað hann meinti með þessum orðum sínum, þegar nýlega var leitað til hans um það. Þó svo að honum hafi verið gert ljóst að þessi orð hans hefði verið hægt að lesa í þeirri skýrslu sem lögð var fram á Íslandi, sem var reyndar ekki skýrsla hans.

Jørgenssen þekkir greinilega ekki stjórnsýslulög í Danmörku. Hann hefur einnig neitað að segja álit sitt á skoðun helsta sérfræðings Breta á efnagreiningum á fornu silfri, en dr. Susan Kruse lét þessa skoðun í ljós árið 1995. Dr. Kruse gaf ekki mikið fyrir rannsókn Þjóðminjasafns Dana.

Vonandi neita menn á Íslandi ekki að skýra orð Lars Jørgensens þegar til þeirra verður leitað. Greinilegt er, að hann var annað hvort að endurtaka skoðun þeirra sem báðu hann um rannsóknina, eða að láta í ljós og endurtaka mjög litaða skoðun sína, eða kannski yfirmanns síns Olafs Olsens þjóðminjavarðar, áður en óvilhöll rannsókn átti að fara fram.

Þór Magnússon finnur silfur á Miðhúsum árið 1980. Úr frétt á RÚV.

 

Rangfærslur í skýrslu Þjóðminjasafns

Þetta mun allt þurfa að koma fram. Hvað segir t.d. prófessor Helgi Þorláksson? Fór hann með, eða sendi, silfrið til Kaupmannahafnar vegna þess að hann taldi að það væri vandamál fyrir skandínavíska fornleifafræði ef James Graham-Campbell hefði hitt naglann á höfuðið? Það yrði mjög leitt fyrir íslensk fræði ef Helgi vildi ekki svara, en hann hefur nú þegar verið spurður. Hann er reyndar ekki fornleifafræðingur og vill kannski ekki svara vegna vankunnáttu. En aðferðafræðirnar í fornleifafræði og sagnfræði eru ekki svo frábrugðnar hverri annarri. Í hvorugri fræðigreininni taka menn að sér rannsókn á úrskurðarefni með eins fyrirfram ákveðnar skoðanir og Lars Jørgensen hafði á Miðhúsasjóðnum.

Helgi, Lilja og Lars. Hvert þeirra taldi, að það væri mjög miður fyrir skandínavíska fornleifafræði, ef James Graham-Campbell hefði á réttu að standa?

Ætli þau hafi í dag sömu skoðun á aldri silfursins, þegar ljóst er að efnagreiningar Þjóðminjasafns Dana "on their own as they stand now could not prove that [it is Viking Age silver]" eins og dr. Susan Kruse skrifaði 1995. Þáverandi formaður Þjóðminjaráðs, Ólafur Ásgeirsson þjóðskjalavörður, hafði þegar í júní tekið undir þá ábendingu James Graham-Campbells, að Susan Kruse yrði fengin til að annast frekari rannsóknir á sjóðnum. Menntamálaráðuneytið vildi ekki taka afstöðu til tillögu Ólafs, en bætti við þann 12. september 1994:

"Ráðuneytið telur þó koma til álita að leita til sérfræðinga á Norðurlöndum, þar sem sjóðir af þessu tagi hafa verið ítarlega rannsakaðir."

Sjóðir frá Víkingaöld í Skandinavíu höfðu aldrei verið efnagreindir ítarlega í heild sinni árið 1994, og nú er komið í ljós að Lilja Árnadóttir hafði þegar haft samband við Lars Jørgensen í apríl 1994, heilum 6 mánuðum áður en formlega var haft samband við Olaf Olsen, þjóðminjavörð Dana, í október 1994. Annað er reyndar upplýst í skýrslu hennar og Helga um rannsóknina. Þar er ekki sagt frá því að Lilja Árnadóttir og Þjóðminjavörður voru þegar í apríl 1994 búin að ákveða að rannsókn færi fram á silfrinu í Kaupmannahöfn. Skýrslunni er því einfaldlega ekki hægt að treysta; Í henni er greint rangt frá rannsóknarferlinu.

Er ekki kominn tími til að biðja dr. Susan Kruse að rannsaka silfrið og láta sér í léttu rúmi liggja hvað einhver lögfræðingur í Menntamálaráðuneytinu heldur og telur um rannsóknir á silfri á Norðurlöndum? Þessari spurningu er hér með beint til Þjóðminjasafns Íslands og Menntamálaráðuneytisins.

Hér má lesa skýrslu Þjóðminjasafns Dana. Niðurhal pdf-skrár tekur talsverðan tíma.

Hér er skýrsla og Helga Þorlákssonar og Lilju Árnadóttur, þar sem ranglega er greint frá rannsóknarferlinu á silfursjóðnum frá Miðhúsum.

1993 er ekki 1989 

Þess ber einnig að geta að ranglega er í skýrslu Helga og Lilju greint frá áhuga mínum á silfrinu frá Miðhúsum. Sagt er að ég hafi hreyft við því árið 1993, er Guðmundur Magnússon var settur þjóðminjavörður í leyfi sem Þór Magnússon var settur í. 

Ég var þegar búinn að hafa samband við Þór Magnússon þjóðminjavörð árið 1989 um málið, sjá hér. Rannsóknarsagan í skýrslu sagnfræðiprófessorsins og þjóðfræðingsins er eins og fyrr segir fyrir neðan allar hellur. Áhugi minn og aðkoma að málinu var vísvitandi rengdur með skýrslu þeirra. Áhugavert væri að vita af hverju.

Virðingarfyllst,

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Brotakennd fornleifafræði í nýrri bók

Nýlega pantaði ég bókina Upp á yfirborðið: Nýjar rannsóknir í íslenskri fornleifafræði, greinasafn sem einkafyrirtækið Fornleifastofnun Íslands gaf út fyrr á þessu ári. Höfundarnir eru margir og greinarnar í bókinni eru líka afar misjafnar. En eftir að hafa lesið bókina fær maður þá tilfinningu, að þeir sem að henni standa haldi, og trúi jafnvel, að Fornleifastofnun Íslands sé vagga fornleifafræðinnar á Íslandi í dag, hvorki meira né minna. Ég get ekki staðfest þá uppblásnu sjálfsímynd útgefenda bókarinnar, og hef þegar hnotið um margar villur og meinlokur í bókinni og nefni hér nokkrar til að byrja með.

Framhlið og bakhlið leirkersbrotsins frá Gásum. Brotið er ekki stórt. Það er alltaf ljótt og leiðinlegt þegar sentímetrastikan verður stærri en gripurinn á ljósmyndum.

Í grein eftir prófessor í fornleifafræði við HÍ í fornleifafræði, sagnfræðinginn Orra Vésteinsson og aðra, sem kallast 'Efniviður Íslandsögunnar' (bls. 71-93) er m.a. fjallað um hinn forna verslunarstað  Gása í Eyjafirði. Því er haldið fram að þar hafi fundist brot úr svo kölluðu Albarello leirkeri frá 14 öld úr majolicu, og að brotið sé hollenskt (sjá bls. 82). Þetta vakti strax furðu mína, þar sem ég hef mikla þekkingu á leirkerum miðalda úr námi mínu, og sérstaka þekkingu á hollenskri keramik, og kannaðist ekki við neitt þessu líkt úr Niðurlöndum. Ég sá að Orri og meðhöfundar hans halda þessu fram, þó svo að þýsk samstarfskona þeirra úr rannsóknunum, Natascha Mehler, sem skrifaði um brotið í skýrslu um rannsóknina árið 2003 hafi aðeins að velta því fyrir sér sem möguleika, að brotið væri mjög snemmbúinni gerð af majolicu frá Hollandi, en hún sló engu föstu andstætt því sem prófessor Orri gerir nú. 

Ég bar í síðustu viku þessa þessa yfirlýsingu sagnfræðingsins Orra Vésteinssonar og meðhöfunda hans undir sérfræðinga í Hollandi, meðal annarra dr. Sebastiaan Ostkamp sem skrifaði þá grein sem vitnað var í í skýrslu þýska fornleifafræðingsins á Gásum, og sömuleiðis í prófessor Jerzy Gawronski í Amsterdam. Þeir og aðrir eru sammála um að brotið frá Gásum sé ekki úr hollenskri Albarello krukku frá 14. öld. og telur Ostkamp að brotið sér líkast til franskt og staðfesti það persónulega skoðun mína.

Ljósmynd úr Upp á yfirborðið. Engu er líkara en að kambarnir hafi skemmst á Þjóminjasafninu síðan 1994. En "skemmdirnar" eru vegna vegna slælegrar fótósjoppunar.

Átt við ljósmyndir úr ritum annarra

Bókin er full af fallegum myndum frá starfi Fornleifastofnunar Íslands, en það er óhæfa og stuldur þegar menn taka mynd eftir einn færasta ljósmyndara landsins og breyta henni svo vömm er af. Myndin er af haugfé úr kumlinu í Vatnsdal í Patreksfirði og birtist fyrst í grein eftir mig í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994) sem Þjóðminjasafnið gaf út.  Ég raðaði meira að segja gripunum upp fyrir myndatökuna. Í Upp á yfirborðið hefur ljósmyndin verið "photoshoppuð", svörtum bakgrunninum skipt út, þannig að að kambarnir í haugfénu virðast hafa eyðilagst síðan myndin birtist við grein mína árið 1994. Þessi mynd er einmitt við grein eftir Orra Vésteinsson sagnfræðing. Eru slík vinnubrögð sæmandi prófessor í HÍ? Að sjálfsögðu ekki. Þetta er ekkert annað en fúsk, alveg eins og þegar menn segjast hafa fundið eitthvað frá 14. öld, sem þeir vita ekkert um.

Ljósmynd úr grein eftir ritstjóra Fornleifs í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994). Ljósm. Ívar Brynjólfsson/Þjóðminjasafn Íslands.

 

Tilvitnanafúsk og tilgátuþjófnaður

Það undrar mig dálítið að mér hafi ekki verið send bókin án þess að ég þyrfti að borga fyrir hana, þar sem ríkulega er vitnað í fræðigreinar eftir mig um Stöng í Þjórsárdal. En það er vitnað rangt í og aðeins í elstu rit mín, sem virðist vera venjan hjá Fornleifastofnun Íslands og Orra Vésteinssyni. Í yfirliti yfir aldursgreiningar í íslenskri fornleifafræði er vitnar í grein frá 2009 eftir hóp jarðfræðinga, fornvistfræðinga með sagnfræðinginn Orra Vésteinsson sér til reiðar. Í greininn stæra þeir sig af því að hafa uppgötvað að Þjórsárdalur hafi ekki farið í eyði í miklu eldgosi í Heklu árið 1104, eins og íslenskri jarðfræðingar halda enn, og jafnvel ekki fyrr en um 1300. Þessi mikla uppgötvun er reyndar ekki ný af nálinni, og var m.a. sett fram af mér árið 1983 og síðar. Hér  í kafla sem ég kalla Skítleg vinnubrögð í fornleifadeild HÍ benti ég á aðferðir Orra Vésteinssonar, sem hann endurtekur í bókinni Upp á yfirborðið.

Orri Vésteinsson

Árið 2009 voru Orri og meðhöfundar hans að greininni um endalok byggðar í Þjórsárdal í Arctic Anthropology minntir á rangtúlkun og vöntun á heimildum um rannsóknir mínar í Þjórsárdal. Dr. Susan Kaplan ritstjóri ritsins Arctic Anthropology sýndi sóma sinn í að svara kvörtun minni, en Orri og vinir hans sem vitnuðu rangt í rit mín með dylgjum hef ég enn ekki heyrt frá. Enga afsökunarbeiðni hef ég séð. Orri endurtekur nú þessa ófínu aðferðafræði sína í villuriðinni myndabók fyrirtækis sem hann stofnaði og vinnur af og til fyrir með prófessorsstöðu sinni hjá HÍ.

Mér sýnaast jafnvel að tilvitnanavinnubrögð Orra Vésteinssonar séu hreinlega vítaverð í samanburði við "glæp" Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar gegn Halldórseignafélaginu. Ætli Frau Kress myndir æsa sig við Orra, ef ég bæði hana um það?

Yfirlýsingagleði

Glannaleg yfirlýsingagleði fornleifafræðinga og nema sem vinna fyrir Fornleifastofnun Íslands eru greinilega ekki mikið öðruvísi en það sem oft hefur sést í íslenskri fornleifafræði á síðari árum, þar sem við höfum t.d. heyrt um dularfullar grænlenskar konur austur á landi, sem hurfu eins fljótt og þær komu. Við höfum haft fræðimann í heimsókn sem hefur gerst læknir og lagt Egil Skallagrímsson inn með Paget-sjúkdóminn. Svo kom fílamaðurinn við á Skriðuklaustri, en þar voru menn líka að leika sér með lásbogaörvarodd sem var holur að innan, sem er víst séríslensk nýjung. Byggð papa var hér þegar á 6. öld, en fornleifafræðingar hafa bara ekki grafið nógu djúpt segja jú sumir, en sumir kunna heldur ekki að lesa úr C-14 greiningum. Allt eru þetta auðvitað tilgátur, en þessu er slengt út sem alhæfingum í 19 fréttum Sjónvarps. Þessi lausmælgi og yfirlýsingagleði er óvirðing við fornleifafræðina. Að mínu mati tengist þetta m.a. lélegri menntun fornleifafræðinga, en sumir þessara glanna í greininni kenna reyndar fornleifafræði við Háskóla Íslands. Vona ég að nemar þeirra varist vítin.

Ítarefni:

Ostkamp, Sebastiaan 2009: Archaïsche majolica uit de veertiendeeeuwse Nederlanden. Tinglazuur plavuizen en vaatwerk, en hun verwantschap met gebrandschilderd glas.  V o r m e n  u i t  v u u r, N r . 2 0 8, bls. 20-42.

Ostkamp, Sebastiaan 2001: Veertiende-eeuws tinglazuur aardewerk uit de Nederlanden. Rotterdam Papers 11, [Commissie Van Advies Inzake Archeologisch Onderzoek Binnen het Ressort Rotterdam, onder red. von D. Kicken, A. M. Koldewej, J. T. ter Molen], bls. 282-291.

Undarlegt efni

Oft vakna fleiri spurningar við fornleifarannsóknir en þær mörgu sem fyrir voru.

Fornleifafræðingar geta alls ekki svarað öllum spurningum sjálfir, þótt stundum gæti svo virst í fljótu bragði. Þeir hafa aðra sérfræðingum sér til hjálpar, oft færa náttúruvísindamenn, sem ráða yfir tækjum og tækni sem fornleifafræðingar kunna ekkert á. Þetta þýðir þó ekki að fornleifafræðingar hafi, eða þurfi að hafa blinda trú á því sem tæki annarra fræðimanna segja. Tæki eru búin til og stjórnað af mönnum og tæki geta því gefið rangar niðurstöður. Errare machinam est.

Fornleifafræðingar standa oft frammi fyrir vandamálum vegna þess að náttúrvísindamenn líta á vandamál og lausnir á annan hátt en menn í hugvísindunum. Í náttúruvísundum eiga hlutirnir það til að vera ekki afstæðir fyrr en sýnt er fram á að tækin og tæknin dygðu ekki til. Tökum dæmi. Fornleifafræðingur fær gerða kolefnisaldursgreiningu sem sýnir niðurstöðuna 600 e. Kr. +/- 50  Hvað gera fornleifafræðingar ef slík niðurstaða fæst úr sama lagi og mynt sem er frá 1010 e. Kr. ? Tæki geta ekki alltaf svarað öllum spurningum, þó stundum gæti svo virst. Tæki eiga það líka til að skapa fleir spurningar en fyrir voru. Þannig eru vísindin. Þá leitum við lausna, eða sum okkar.

En hér ætlaði ég að segja frá rannsókn sem er "pottþétt", þótt gömul sé. Fyrsta náttúrvísindalega greiningin sem gerð var fyrir fornleifafræðina á Íslandi var gerð í Kaupmannahöfn árið 1886 af Vilhelm Storch forstöðumanni rannsóknarstofu í lanbúnaðarhægfræðilegum rannsóknum (Landøkonmiske Forsøg) við Konunglega Landbúnaðarháskólann á Friðriksbergi. Niðurstöðurnar birti hann fyrst í litlum bæklingi á dönsku, sem gefinn var út  í Kaupmannahöfn af Hinu íslenzka Fornleifafélagi, sem bar heitið

Kemiske og Mikroskopiske Undersogelser af Et Ejendommeligt Stof, fundet ved Udgravninger, foretagne for det islandkse Oldsagssalskab (fornleifafélag) af Sigurd Vigfusson paa Bergthorshvol i Island, hvor ifølge den gamle Beretning om Njal, Hans Hustru og Hans Sønner indebrændtes Aar 1011.

Sigurður Vigfússon forstöðumaður Fornminjasafnsins, sem þá var á loftinu í Alþingishúsinu í Reykjavík, hafði samband við Vilhelm Ludvig Finsen í Kaupmannahöfn og sendi honum nokkur sýni af undarlegu efni, sem hann hafði grafið upp á Bergþórshvoli árið 1883 (sjá grein Sigurðar Vigfússonar). Þetta voru hnullungar af hvítu efni, frauðkenndu, sem Sigurður og aðrir töldu geta verið leifar af skyri Bergþóru. Vilhjálmur Ludvig Finsen (1823-1892) leitaði til nokkurra manna til að fá gerða efnagreiningu vísuðu allir á  Vilhelm Storch, sem rannsakaði efnið mjög nákvæmlega og skrifaði afar lærða grein sem nú er hægt að lesa í fyrsta sinn í pdf-sniði hér. Greinin birtist einnig í íslenskri þýðingu í Árbók Fornleifafélagsins árið 1887, sjá hér.

 Vilhelm Storch (1837-1918)

Til að gera langt má stutt, þá var Storch mjög nákvæmur og varfærinn maður, sem velti öllum hlutum fyrir sér. Hann gaf engin ákveðin svör um hvort sýni 1 (sjá mynd) væri af skyri, en hin sýnin 2-4 taldi hann nær örugglega vera af osti. Storch fékk Vilhelm Finsen til að senda sér skyr frá Íslandi til að geta gert samanburð í efnagreiningunni. Storch gat með vissu sagt að leifar mjólkurleifanna frá Bergþórshvoli hefðu verið í tengslum við tré sem hafði brunnið, enda fann Sigurður Vigfússon efnið undir 2 álna lagi af ösku.

Sigurður Vigfússon (1828-1892) i kósakkafornmannabúning sínum

Samkvæmt Storch var það líklegast ostur Bergþóru og Njáls frekar en skyr, sem Sigurður Vigfússon gróf niður á árið 1883. Kannski skildi Storch þó ekki alveg framleiðslumáta skyrs, en skyr er í raun ferskur súrostur.

Gaman væri að fá gerða greiningu á efninu aftur, svo og aldursgreiningu. Það eru enn til leifar af því á Þjóðminjasafninu. Fornleifur vill vita hvor slett var skyri eða hvort það var ostur sem kraumaði undir brenndri þekju Bergþórshvols. Osturinn/skyrið gæt vel verið úr meintri Njálsbrennu árið 1011, þótt menn hafi lengi talið rústirnar þar sem rannsakaðar voru á 5. áratug síðustu aldar vera frá 11. eða 12. öld. Sjá grein Kristjáns Eldjárns og Gísla Gestssonar. Tvö sýni, eitt af koluðu birki sem kolefnisaldursgreint var í Kaupmannahöfn (K-580) og hitt af koluðu heyi og korni, sem aldursgreint var í Saskachewan (S-66), útiloka ekkert í þeim efnum, en aldursgreiningarnar voru reyndar gerðar í árdaga geislakolsaldurgreininga. Sjá hér.

K 580

S-66 

Aðrir fræðingar velta svo fyrir sér öðru undarlegu efni og óefniskenndara í Njálu, eins og hvort Njáll hafi verið hommi, og er það af hinu besta. En ég tel þó að osturinn á Bergþórshváli hafi frekar lokkað að unga menn eins og Gunnar á Hlíðarenda, en vel girtur Njáll Þorgeirsson.  

Er nema von að Gunnar á Hlíðarenda hafi verið eins og grár köttur á Bergþórshvoli, þegar nóg var þar til af ostinum? Hvállinn hefur líkast til verið eins konar Dominos Pizza síns tíma.

Fiskur frá Íslandsmiðum í hollensku skipi ?

Jólanótt árið 1593 sukku 24 skip í aftaka suðvestanstormi við strendur Hollands á grynningum alræmdu við eyjuna Texel. Talið er að um 1050 sjómenn hafi farist þessa nótt. Eitt af þeim skipum sem fórust í þessu mikla óveðri var rannsakað af fornleifafræðingum á árunum 1987-1997. Verkefnið er hluti af miklu stærra verkefni neðansjávarfornleifafræðinga hjá stofnun fyrir neðansjávarfornleifafræði (ROB/NISA, sem í dag er hluti af Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) í Hollandi. Skipið sem hér greinir frá hefur fengið nafnið Scheurrak SO1. Það var stórt hollensk verslunarskip, 34 metrar að lengd og 8 metrar breytt. Skipið var byggt eftir 1571 samkvæmt trjáhringaaldursgreiningu.

Lestar skipsins voru fullar af korni frá Eystrasaltslöndum er það sökk, en einnig fundust í skipinu níu tunnur á efstu lest og þremur þeirra voru miklar leifar af fiski. Fiskur þessi hefur verið rannsakaður og er líklegt að þetta hafi verið skreið sem veidd og unnin í norðurhöfum og þá líklega við Íslandsstrendur.

Skreið 

Fornvistfræðingurinn Dick C. Brinkhuizen skrifaði árið 1994 merkilega grein, sem ég fékk eintak af hjá kollega mínum á Sjóminjasafninu í Amsterdam (Nederlands Scheepvaartsmuseum). Brinkhuizen kemst af þeirri niðurstöðu, að fiskurinn í tunnunum hafi mestmegnis verið þorskur (Gadus morhua), en einnig var þar að finna keilu (Brosme brosme) og löngu (Molva molva). Brinkhuizen telur að fiskurinn hafi verið matur áhafnarinnar. Sjáið einnig safn merkilegra forngripa sem fundust í skipsflakinu Scheuraak SO1 hér.

Fiskibeinin eru skorin/hafa skurðarmerkri á þann hátt að enginn vafi getur leikið á því að fiskurinn hafi verið verkaður sem skreið. Taldi Brinkhuizen líklegt vegna stærðar fisksins og tegundanna, að hann sé ættaður úr "norðurhluta Norðursjávar eða t.d. frá Íslandsströndum". Það síðasta er nokkru líklegra, vegna þess að skreiðarverkun var líklega erfið á svæðum við Norðursjó.

Leifar þeirrar skreiðar sem fannst í SO1 flakinu, er líklega það sem hér fyrr á öldum var kallaður Malflattur fiskur á Íslandi, eða plattfiskur á Hansaramáli eða stokkfiskur. Malflattur fiskur var einnig kallaður kviðflattur eða reithertur.              

Dökku svæðin eru þeir hlutar beinanna sem fundust í tunnunum og línurnar gefa til kynna hvar skorið hefur verið og hvernig. 

 

Þýska öldin (16. öldin) sem íslenskir sagnfræðingar kalla svo, var kannski ekki meira þýsk en nokkuð annað. Virðist sem Hollendingar/Niðurlendingar hafi í Hansasambandinu gert sig mjög heimakomna á Íslandi á 16. öldinni. Verslunin á þessum tíma í Hansasambandinu var alþjóðleg í vissum skilningi. Fiskinn gætu Hollendingar hafa keypt í Brimum, en alveg eins hafa sótt hann sjálfir.

Í dag er reyndar hægt að rannsaka hvaðan fiskur sem finnst við fornleifarannsóknir er uppruninn með DNA- rannsóknum. Hefur ritstjóri Fornleifs farið þess á leit við þá stofnun í Hollandi, sem sér um minjar frá SO1, að hún hafi samvinnu um rannsókn beinanna frá SO1 við íslenska fornleifa- og líffræðinga.

Kynning á skipinu á YouTube

 

Mynd efst: Tunnubotn og fiskibein úr SO1.

Ítarefni:

Brinkhizen, Dick C. 1994: "Some notes on fish remains from the late 16th century merchant vessel Scheuraak SO1": Offprint from: Fish Exploitation in the Past; Proceedings fo the seventh meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group. Edited by W. van Neer. Annales du Musée Royal de l´Afrique Centrale, Sciences Zoologiques no 274, Trevuren, 197-205.

Lúðvík Kristjánsson: Skreiðarverkur. Íslenzkir Sjávarhættir 4, s. 310-316.

Vatnslitateikning eftir Allaert var Everdingen (ca. 1650). Teylers Museum Haarlem. Klikkið á myndina til að sjá hana stærri. Er þetta mynd frá Íslandsströndum?