Metin falla

Glöggir lesendur Fornleifs, (sem þeir eru vitaskuld allir), muna kannski eftir grein um met frá fornrústinni Bólstað í Álftafirði og hliðstæðu þess, nokkuð minni, sem fundist hefur í grafreit norrænna manna í Wales.

Í gær frétti ég af meti (sjá mynd efst, sem tekin er af Tor-Erik Krokmyrdal) sem fundist hefur á Hálogalandi í Norður-Noregi, og sem er af sömu gerð - og mjög líkt metunum frá Bólstað og Llanbedrgoch á Angelsey í Wales sem ég greindi frá árið 2013.

Met frá Anglesey í Wales

 

Metið frá Bólstað í Álftafirði vestri.

Norska metið fann fornleifafræðingurinn Tor-Erik Krokmyrdal  sem nýlega lauk mastersnámi í fornleifafræði við háskólann í Tromsö. Hann fór um miðjan aldur í nám í fornleifafræði vegna brennandi áhuga síns á málmleitartækjum.

Efniviður ritgerðar hans voru merkir fundir sem hann hafði fundið með tækjum sínum í Sandtorgum (Norska Sandtorg, upphaflega ef til vill Sandhörgi) i Tjeldsund, sem er í bæjarfélaginu Harstad í Þrumu (Troms og Finnmark fylke) - þaðan sem margir landnámsmanna á Íslandi voru ættaðir. Hér á vefsíðu Háskólans í Tromsö má lesa um árangur mjög merkilegra rannsókna Tor-Eriks Krokmyrdals.

T-Erik telur Sandtorg geta hafa verið mikilvægan verslunarstað og byggir það m.a. á rökum örnefnafræðingsins og fornfræðingnum Oluf Rygh sem uppi var á 19. öld. Mín þekking á þeim meistara er sú að það verður að taka hann með fyrirvara þegar kemur að örnefnarannsóknum hans, sem oft voru tómar staðhæfingar. Sandtorg þarf ekki að hafa rótina torg líkt og sumir telja, heldur getur rótin vel verið hörg, og var því nafni ef til vill upphaflega Sandhörg. Hörg (eða hörgur) voru heiðnir blótstaðir kallaðir og orðið þekkist í ýmsum örnefnum á Íslandi (t.d. Hörgárdalur, Hörgsholt og Hörgshlíð svo eitthvað sé nefnt). Nafnið getur því hæglega þýtt blótstaður á Sandi. En við blótstaði og hof var oft blómleg verslun eins og síðar við útvalda kirkjustaði, eða þar sem fólk hittist oft þegar menn fóru í stað. Á Sandtorgi gæti því vel hafa verið blómleg verslun.

Ég hef gert Krokmyrdal viðvart um metin á Íslandi og í Wales, sem eru hliðstæður metsins frá Sandtorgi, en hann þekkti þau ekki og þau eru ekki nefnd í lokaritgerð hans sem má lesa i heild sinni hér. Metin sem Krokmyrdal fann eru nefnd á blaðsíðu 38. 

Ég er nú alls ekki alveg sammála ályktun Krokmmyrdals um aldur metsins. Í kumlateignum í Llanbegdrgoch (mynd hér fyrir ofan),  þar sem sams konar met hefur fundist, fannst mynt sem er frá  10. öld. Mannabein úr kumlateignum hafa einnig verið aldursgreind til 10. aldar og hér fyrir neðan get menn skemmt sér við að skoða túlkun á því hvernig fólkið sem þar var heygt, leit út. Það var allt innbyrðis skylt að sögn mannfræðinganna. Mér sýnist næsta víst að þetta hafi verið Íslendingar, ja ef vera skyldi "Hálygingar" eða Hálogaverjar eins og þeir eru kallaðir einhvers staðar í fornum ritum. En mig grunar einnig að mannfræðingarnir/listammennirnir sem unnu þessar styttur í Manchester hafi starfað fyrir kvikmyndirnar Apaplánetuna. Höfukúpurnar og önnur bein í Llanbegdrgoch eru af fínlega byggðu fólk, en ég þykist sjá samísk einkenni - og er vitaskuld meðvitaður um að engum hafi dottið það í hug í Wales, en maður verður að koma sínum metum við, eins og sagt var til forna.

Nú eru met af þessari gerð þessi talin hafa verið framleidd á Bretlandseyjum eða á Írlandi, og það þykir mér líklegt. Hins vegar er mjög athyglisvert að sjá víðáttumikla dreifingu þessarar gerðar af metum nú. Líklega breytist myndin síðar, þegar fleiri met finnast.

Þyngdin er mismunandi. Metið frá Bólstað er 86,5 gr. en Llanbedrgoch er léttara eða 57,2 gr. Gaman væri að fá þyngd metsins frá Sandtorg.

Til gamans skal hér látinn fylgja elsti ritaði texti þar sem nefnt er staðarnafnið Sandtorg í Þrumu, en hann er frá 1321 og varðar að sjálfsögðu kaup, og lesið nú það sem Nútímanorðmenn skilja ekki bofs í. Ég hef lent á tali við fræðimenn í Noregi, sem ekki trúa því að ég og aðrir Nútímaíslendingar geti lesið texta sem þennan:

Ollum monnum þeim sem þetta bref sea eða heyra, senda
Ogmundr prestr a Þrondarnese ok Jwar loghmaðr a Haloghalande, Q.G. ok sina, yðr se kunnikt. at vit varom þar hia i Oddzhusum i Vaghom a friadaghen nesta eptir kross messo vm varet anno domini millesimo, trescentesimo, vicesimo primo. er Helgi huasse lauk herra Ellingi Viðkunnar syni með handa teke spannzleighu iarðar i Sandtorghe j sakareyri þan sem Helgi var honom skylldugr, frialsa ok veðeslausa firir huerium manne. Ok til sanz vitnisburðar settom vit okor insigli her firir.

Í Sandtorgum

Alein á Spáni með son sinn eingetinn

Fyrr á öldum trúðu Íslendingar og aðrar þjóðir óbilað á mátt líkneskja, eða mátt bæna manna við helgimyndir. Það var aftur í pápísku þegar primus ius noctis olli því að flestir Íslendingar í dag eru komnir undan sömu greðjuprestunum - jafnvel bandóðum munkum sem héldu drykkju- og kynsvallveislur (orgiae carnis) í moldarklaustrunum íslensku. Horfið í spegil og sjáið helgisvipinn því til jarteikna að þið séuð afkomendur slíkra heiðursmanna.

Þekkt var fyrrum, aftur í pápísku, að fólk teldi sig læknað af alls kyns kvillum eftir innilegar bænir við ákveðin líkneski eða helga gripi. Það þótti jafnvel heppilegra til árangurs en að grafa upp hvannarrætur sem menn trúðu að hefðu lækningarmátt. Sumir menn með auðtrúargenin trúa því enn að sér-íslenskar rætur og grös geti jafnvel hnésett veirur frá Kína.

Dýrlingar í skápum (tabernacula)

Ekki var óalgengt í kaþólsku sið, að bílæti af dýrlingum væru höfð í litlum skápum sem stóðu á stalli eða héngu á veggjum til hliðar við altari, eða við langveggi kirkjuskips í stærri kirkjum. Í máldögum var greint frá helgimyndum í húsum eða í hurðum. Reyndar er sú venja ekki horfin í kaþólskum löndum eins og flestir vita. Slíkar myndir voru og eru úti í framandi löndum kallaðar Tabernacles*.

  * Tabernacula mega menn ekki rugla saman við tjaldmusteri gyðinga (sem á hebresku var kalla Mishkan, sem orðrétt þýðir dvalastaður). Tjaldið (mishkan) var notað fyrir helgihald á flóttanum frá Egyptalandi. Á latínu var það þýtt með með orðinu tabernaculum (sem orðrétt þýðir lítill kofi á latínu) en latínuþýðingin var léleg þýðing á grísku þýðingunni á orðinu Mishkan í biblíu gyðinga (Tanach), sem var orðið skete, sem þýðir tjald. Frumtexti bóka Gamla testamentisins og jafnvel grískan í fyrstu þýðingum á þeim hefur oft vafist fyrir kristnum þýðendum eins og kunnugt er.

Þegar heilagra manna myndir voru geymdar í skápum (lat. plur. tabernacula) var einnig auðvelt að flytja dýrðlingana til innan kirkju eða fara með þá út í vorgrænkuna í prósessíur. Sumar slíkar myndir stóðu oft utan kirkju í veðursælli löndum en Íslandi. Þær dýrlingamyndir, sem venjulega komu ekki mikið út úr skápnum, voru ein bestu hjálpartækin í vonleysi og volæði fyrri alda, fyrir utan hvalreka og fyrrnefnd lækningagrös.

Ein margra helgimynda sem vafalaust bjargaði Íslendingum andlega gegnum pestir, bólur og aðrar kreppur hafnaði Kóngsins Kaupmannahöfn, og það örugglega í skiptum fyrir brennivínsflösku eða tóbak árið 1859. Hún var send með haustskipi til Kaupmannahafnar. Það var Maríumynd í skáp sem kom úr kirkjunni í Múla (Múlastað) í Aðaldal. Kirkjan þar var lögð af um 1890. Maríumyndin mun að öllum líkindum vera frá síðari hluta 13. aldar eða byrjun þeirar 14.

Hvað segja máldagar um líkneskið í Múla

Í máldögum Ólafs biskups Rögnvaldssonar á Hólum frá 1461 er fyrst meðal innanstokksmuna kirkjunnar nefnt: Þetta jnnan kirkiu; Mariulíkneski með einu gullnistu...

Í eldri máldagaskrá við Vísitasíugerð Jóns biskups Vilhjálmssonar árið 1429 er líkneskið í Maríukirkjunni í Múla hins vegar ekki nefnt frekar en flestir aðrir helgir gripir kirkjunnar.

Í elsta máldagaskrá í Hólabiskupsdæmi, Auðunarmáldaga er nefnt Mariu skript., sem hugsanlega gæti verið María sú sem nú húkir einmana á spænsku safni í Barcelona, en viss getum við ekki verið þar sem ekki er talað um líkneskju j hurðum eða j husi.

Eftir að líkneskið var selt úr landi hefur María með Jesúsbarnið frá Múla síðan hangið í Kaupmannahöfn, en reyndar lengst af í geymslu danska þjóðminjasafnsins, Nationalmuseet, og gengið undir heitinu Alterskab, Island - Mule (inv. nr. 19014, DM & R).

Það síðastnefnda, að Danir þrjóskist enn í vankunnáttu sinni og fyrirlitningu á íslenskri tungu og kalli Múla Mule, sýnir hve mikið út í hött það er, að íslensk handrit og önnur menningarverðmæti séu yfirletti enn varðveitt og að íslenskukennsla sé stunduð á háskólastigi í landinu flata - enda er fyrir því enginn áhugi hjá yfirvöldum né námsmönnum. Danir hafa sannast sagna afar takmarkaðan sem engan áhuga á sögu Íslands og halda þeir almennt að þeir séu orðnir málsmetandi þjóð í Hansaríkinu ESB. Þegar íslenskar fornbókmenntir eru gefnar út á nýdönsku á okkar tímum eru þýðendur ofuruppteknir af að nota kjánalegt götumál frá Norðurbrú nútímans til þýðinga á þjóðararfi Íslendinga. Ýmislegt hefur samt farið betur en í eldri þýðingum, en stundum rennur nálin út af plötunni; dæmi: Það sem áður var kallað fragmenter (brot) á dönsku, samanber brot af handritum af ákveðinni sögu, er nú kallað "totter" - tøv venligst en tot!

Nú er María frá Mule komin til Spánar

Maríuskápurinn frá Múla er 140-145 sm háar og 52 sm að breidd. Það er talið vera frá 1250 eða síðari hluta 13. aldar, þó mögulegt sé að myndin gæti einnig hafa orðið til eftir 1300.

Nú er María og Jesús frá "Mule" orðin strandaglópar á Spáni. Danir lánuðu líkneskið út á helgigripasýningu til Hollands á sýninguna  North & South á Museum Catharijne Convent i Utrecht (haldin 25. október 2019 til og með 26. janúar 2020. Þá fór sýningin að mestu til Museu Episcopal de Vic/Barcelona á Spáni (sjá hér og hér myndstubbur um sýninguna). Þar lokaði sýning, sem ber heitið «Nord & Sud. Art medieval de Noruega i Catalunya 1100-1350» nokkrum dögum eftir að hún opnaði - vegna bölvaðs Kórónufaraldursins. María og Jesús frá Múla dvelja nú á Spáni án þess að fólkið þar, sem á þau trúir, geti reynt lækningarmátt þeirra.

Væri nú ekki tilvalið að biðja um Maríu og einkason hennar  aftur til Íslands eftir að Covið er um garð gengið - að bjarga henni heim með fyrsta flugi til Íslands. Danir geta ekki einu sinni stafað nafn kirkjunnar þar sem hún lifði af tískusveiflur heimsins í margar aldir.

Bakhlið altarisskápsins frá Múla

Fáum Maríu heim

Fyrir um 20 árum síðan í kjölfar greinar í Lesbók Morgunblaðsins eftir fyrrv. settan þjóðminjavörð Guðmund Magnússon, heyrðust raddir um að Ísland ætti að fara fram á að fá gripi frá Íslandi sem enn eru í danska Þjóðminjasafninu. Talsmenn þjóðminjasafnsins danska töldu í viðtölum við íslenska fjölmiðla slíkar óskir frá Íslandi vera einhverja "politik" á Íslandi. Það var bara kjaftæði og útúrsnúningur og jafnvel dónaskapur. Heyrt hef ég að núverandi þjóðminjavörður á Íslandi hafi í selskaplegheitum og upp á eigin reikning fallið frá öllum frekari kröfum um heimsnúning gripa úr danska Þjóðminjasafninu. Ef það er rétt er það vitaskuld hið versta mál fyrir íslensku þjóðina.

Nú vill svo til að Norðmenn hafa lengi vel talið þetta líkneski úr Múla vera norskt með stóru N-i. Þjóðararfur Noregs er greinilega svo lítilfjörlegur, að þeir þurfa að eigna sér annan hvern grip á Íslandi og jafnvel víðar. Heimfærsla Múla-Maríu til Noregs er þó allsendis á huldu, þó svo að líkneskið sé skorið úr furu. Líklegra er einnig að líkneskið sé úr Norður-Þýskalandi eða Niðurlöndum. 

Nógu slæmt er að Norðmenn vilji eiga allan heiminn. Nú vill svo til að Spánverjar sjá spænskan svip og segja Maríu í skápnum svipa til líkneskis í Aran-dalnum í vestanverðri Katalóníu. Líkneski það var nýlega "enduruppgötvað" og telja menn á Spáni  það eiga einhverja taugar í líkneski frá 13. öld á Íslandi. Fyrir nokkrum árum síðan skrifaði listfræðingur í Noregi, Elisabeth Andersen að nafni, áhugaverða grein um skápsdýrlinga í Evrópu, Madonna Tabernacles in Scandinavia ca. 1150- ca.1350  Ýmislegt nýtt kom fram í henni um skápsdýrlinga í Norður-Evrópu, þó ekki væri nein heimfærsla líkneskja í skápum til afdals í Katalóníu. Gott hefði verið ef spænsku listfræðingarnir sem úttalað hafa sig um Maríumyndina frá Múla hefðu í það minnsta lesið greinina norsku. Farandsýningar eru ekki til mikils ef sérfræðingarnir eru heimalningar í fræðunum.

Vissulega er María í Aðaldal ekki bláeyg, en líkneskið er kríttað, og málað andlit hennar minnir mjög á Maríur í Suður-Evrópu. En ekki er einu sinni víst að við sjáum upphaflega lag málningar á andlitinu, því greinilega hefur verið málað yfir upphaflega andlitið á einhverju stigi, t.d. þegar vængjaðir englar (kerúbar, eins og þeir heita í lauslegri íslenskri þýðingu Gamla testamentisins, voru málaðir í svipuðum lit á hurðarblöðin á síðari hluta 17. aldar eða fyrst á þeirri 18. Sá sem það gerði hefur kunnað og lesið biblíuna sína betur en listfræðingar síðari tíma.

Því má bæta við, fyrir þá sem nú orðið nenna að lesa og fræðast, að mikil kerúbamergð hefur verið í Múla. Án mjög haldbærra raka hafa vindskeiðin frá Múla verið eignuð Þórarni myndskera Einarssyni, nú síðast í annars ágætri bók Þóru Kristjánsdóttur, Mynd á Þili (2005).

Á vindskeiðum kirkjunnar í Múla, sem nú eru varðveitt í Þjóðminjasafni Íslands má sjá útskornar myndir af kerúbum (réttara sagt englum sem kallaði voru Ofanim á hebresku) sem eru frá sama tíma og kerúbinn sem málaður var á hurð líkneskjuskápsins. Íslenskir listfræðingar hafa rembst við að skýra myndmálið á vindskeiðunum frá Múla, en ekki tekist - meira um það í næstu færslu - með lausn myndmálsins. Pattaralegir kerúbar sem blása framan í mann, eins og sá á skápshurðinni, voru algengir í skreytilist 17. aldar.

Stundum er eins og listfræðingar uppgötvi sannleikann upp á nýtt með sérhverri nýrri kynslóð af slíkum fræðingum. Skáplíkneskið frá Múla er vitanlega heldur ekkert ósvipuð Maríumyndum frá sama tíma, sem varðveist hafa í Niðurlöndum og í Norður-Þýskalandi. Straumar listanna og tíska barst sannarlega oftast úr suðri en fóru sér hægar en þeir gera í dag. Eitthvað sem var í tísku árið 1200 á Spáni eða Ítalíu var það ekki fyrr en um 1250 í Noregi. Stundum bárust straumarnir í hina áttina, t.d. frá Niðurlöndum til Spánar.

1. Það sem í mínum huga er áhugaverðast við Maríumyndina frá Múla í Aðaldal, er að María og Jesúbarnið sem voru í kirkjunni í Múla fram til 1859, eru greinilega skorin eru út úr sama boltrénu. Myndin af þeim hefur ugglaus ekki tilheyrt skápnum sem hún er í nú.
2. Skápurinn, tabernaklið, er í sannleika sagt hin mesta hrákasmíð miðað við handverkið á sjálfu líkneskinu. Stílfræðilega þykir mér líklegt að líkneskið hafi verið keypt frá Niðurlöndum og skápur síðan smíðaður utan um það í Noregi eða á Íslandi. Máldagar kirkjunnar á Múlastað í Aðaldal fram til 1461, nefna engan  skáp. Strangt til tekið þarf það ekki að þýða, að skápurinn hafi ekki verið til staðar.
3. Einnig er enn og aftur ljóst að útskornar helgimyndir hafa við svo kallaða siðbót á Íslandi ekki verið settar á bálið eins og pápísk skurðgoð voru í öðrum löndum. Þau voru notuð áfram til kristnihalds fátækra bænda í litlum torfkirkjum landsins. Menn hafa t.d. á 17 öld eða jafnvel á þeirri 18. málað lítinn kerúbaengil á þverspýtu á hurðarblaðinu næst líkneskinu til vinstri, þegar skápurinn var farinn að láta á sjá.
4. Í fjórða lagi tel ég algjörlega öruggt að útskornar myndir af dýrlingum sem sumir listfræðingar, t.d. Ellen Marie Mageroy (sjá hér), halda að hafi hangið á hurðunum að innanverðu, sé ímyndun ein. Ekkert bendir til að styttur hafi staðið eða hangið innan á hurðum skapsins. Hvorki finnast göt eða tappar eftir festingar á hurðarblaðinu, né á þunnum syllum á henni sem bent geta til þess að útskornar myndir hafi verið festar þar. Miklu frekar má ætla að á hurðarblöðin hafi aðeins verið málaðar dýrlingamyndir. Þær hafa allar að mestu verið afmáðar og ljóst er að sú þróun hefur haldið áfram í Þjóðminjasafni Dana. Ef borin er saman mynd af líkneskinu frá 1962 og nýjar myndir er greinilegt að leifar málningar á dyrablöðum og á líkneskinu hafa flagnað töluvert af á þeim 58 árum sem liðin eru á milli ljósmyndanna. Já, það er enn frekari ástæða til að fá arf fyrri alda aftur heim til Íslands.
   

Fáum nú Maríu heim frá Danmörku, og förum fram á það. Hún á hvorki heima þar sem menn halda því fram í algjöru áhugaleysi, að hún sé frá "Mule", né í einsemd á Spáni, þangað sem hún var lánuð út og þótt pestin haldi henni þar um sinn.

Kannski væri vit í að krefjast hennar með undirskriftarlista?

Allar ljósmyndir í þessari grein eru opið myndefni af vef Nationalmuseet í Kaupmannahöfn.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson er höfundur greina á blogginu Fornleifi. Greinið frá höfundi og setjið hlekk í þessar og aðrar greinar á Fornleifi, ef vitnað er í það sem ég hef ritað. Annað er víst þjófnaður.

 

Stopp !! Fyrir alla muni

"Hver er eiginlega tilgangurinn með sjónvarpsþáttunum Fyrir alla muni", spurði einn vina Fornleifs í gær? Honum var greinilega niðri fyrir vegna þess hve lélegir honum þóttu þættirnir, enda er hann smekkmaður á fortíð, sögu og menningu.

Ég leit því á efnið í þessum þáttum. Nú síðast var búinn til einskis nýtur þáttur með þessu annars ágæta nafni fyrir skattpeninga landsmanna - af fólki sem greinilega veit lítið, eða alls ekkert, um hvað það er að ræða eða fræða um.

Jafnvel þótt þáttarstjórnendur leiti til rótgróinna menningarstofnanna eftir upplýsingum, verða þáttastjórnendur því miður einskis vísari. Allur vísdómur virðist hafa flutt úr landi og jafnvel löngu fyrir hrun.

Í síðasta þætti Fyrir alla Muni (sjá hér) var fjallað um meðalgæða empire-mublu (sem mér sýnist að sé spónlögð). Hún er, að því að mér sýndist, frá miðbiki 19. aldar. Í þættinum er sögð saga af fólki í Breiðholti sem telur að þetta skúffedaríum hafi verið í eigu Skúla fógeta Magnússonar og að forfeður þeirra hafi náð í það í Viðeyjarstofu er hún vað að hruni komin snemma á 7. áratugnum.

Þátturinn byrjaði reyndar á því að ekið vestur í bæ. En viti menn, allt í einu var bíllinn kominn upp í Breiðholt. Jafn öfugsnúið var allt annað í þessum þætti.

Sams konar (eða álíka) mublu, chatol eða skatthol eins og það heitir nú á íslensku, er hægt er að fá fyrir slikk í Danmörku, þaðan sem mér sýnist að skattholið sé ættað. Skattholið var reyndar ekki sýnt sérstaklega vel í þættinum Fyrir alla muni. Mér sýnist skúffedaríið vera lagt með spón af eik eða afrísku mahóní.

Eigendurnir sem eiga kjallarann í Breiðholti sjá líklega ofsjónum fúlgur faldar í skúffedaríinu, fyrst þeir halda eða telja sér trú um að Skúli fógeti hafi setið við það. Í fjölskyldunni var ævinlega talað um skáp/púlt Skúla.

Greint var frá því í þættinum, að afkomendur eiganda skattholsins hafi leitað til eins af stjórnendum þáttarins til að finna kaupanda í útlandinu.  Reyndar er mublan í Breiðholtinu, sem er sýnd mjög lítið og illa í þættinum, aðeins neðri hlutinn af skattholinu. Toppskápinn vantar. Það kom vitaskuld heldur ekki fram í þessu fræðsluefni á vegum RÚV, frekar en svo margt annað sem skipti máli við að leysa ráðgátuna sem sett var fram.

Stíllinn á skattholinu, einn og sér, sýnir það ljóslega að mublan er í empire (borið fram ampír) stíl og er hún frá miðbiki 19. aldar. Þess er ekki getið í þættinum. Danir framleiddu empire-mublur lengur en t.d. Frakkar, þannig að skattholið gæti hugsanlega verið frá síðari hlut 19. aldar (síð-empire).

Leitað til Þórs Magnússonar

Þó enginn starfsmanna fáliðaðs Þjóðminjasafns hafi haft burði til að fræða skransala og eina af þessum æsiblaðakonum sem vinna fyrir auglýsingatekjur RÚV, hefði ekki þurft að angra öldunginn og eftirlaunaþegann Þór Magnússon, þó hann sé sagður "vita allt", til að láta hann segja þjóðinni að þetta geti ekki verið mubla Skúla vegna þess að hann sá hana ekki í Viðey á 7. áratug síðustu aldar.

Rök Þórs voru æði furðuleg og alls ekki byggð á stílfræði húsgagnsins eða fræðilegu mati.

Þar sem Þór var viss um að hann hafði ekki séð skattholið í Viðey á 7. áratug síðustu aldar, þegar afkomendur stórbóndans Eggerts Briem Eiríkssonar fóru og sóttu skattholið, taldi Þór að þetta gæti ekki verið mubla Skúla. Furðulög rök það, en enn meiri furðu sætir að Þór beitir ekki fyrir sér mikilli þekkingu sinni og annálaðri og bendi einfaldlega á að mublan sé í empirestíl og geti því ekki verið frá tímum Skúla fógeta. Eitthvað viturlegra hefði vissulega getað hafa verið klippt út úr þættinum, því þáttagerðarmenn eru óprúttnir í viðleitni sinni við að "búa til góða sögu". Sannleikurinn er ekki alltaf besta sagan hjá fólki í þeim bransa.

Afkomendur Eggerts Briem Eiríksson, sem námu á brott mubluna í Viðeyjarstofu, gætu hæglega verið að segja sannleikann um hvernig þau náðu í húsgagn forfeðra sinna, því mublan er frá 19. öld og gæti því hafa verið ritpúlt Eggerts Briem eða jafnvel föður hans Eiríks biskupsritara.

Eeeen ekki áttu allir Íslendingar svona fínar mublur á 19. öld. Þeir sem ekki voru höfðingjar, illmenni og arðræningjar urðu að láta sér nægja að geyma sitt dót í smákistlum og rita sín bænabréf við ljósið frá grútarlampa á heimasmíðaðri fjöl. 

Summa summarum er að skattholið í þættinum Fyrir alla muni hefur Skúli Magnússon hvorki setið við með bókhaldið sitt, né séð. Það geta allir fræðst um við einfalda leita að orðinu chatol (t.d. á dönsku) á netinu (leitið líka að myndum af chatol). Í leiðinni geta menn, sem ólmir vilja eignast "Skúlaskápa", litið á verð á álíka skattholum og séð að það er vafalítið lægra en innflutningskostnaður. Lítið fæst fyrir 19. aldar mublur þessa dagana. Kannski á það eftir að breytast.

Það verður að teljast stórfurðulegt, að verið sé að búa til heilan sjónvarpsþátt með kjánalegum spuna um eitthvað, sem auðveldasta mál hefði verið að ganga úr skugga um með leit á veraldarvefnum. Þá hefðu menn líklega einnig uppgötvað, að á mublunni í kjallaranum hjá Brímunum í Breiðholtinu vantar toppstykki, eins og það sem sjá má hér að ofan. Toppstykkið vantar greinilega líka í þættina sem Fornleifur leyfir sér að gagnrýna hér af sinni alþekktu grimmd.

Þjóð sem hendir

Íslenska þjóðin hefur flýtt sér svo mikið úr "helv..." fortíðinni, að fæstir þekkja vart stíl og smekk fólks fyrir 70-100 árum síðan eða fyrr. Nú er allt eins konar Ikea, nema menn teljist til Epal-elítufólks sem er svo vel í álnum og vitstola, að það kaupir það sem flott þykir á 100-200% hærra verði en það selst á í nágrannalöndunum. Íslendingar henda einnig manna mest í Evrópu á haugana.

Vanþekking íslenskra skransala í gegnum tíðina, á því sem þeir eru að selja, sýnir þetta líka mjög glögglega. Skransalar þurfa náttúrulega ekki að vita nokkurn skapaðan hlut, en það væri nú líklega til bóta ef lágmarksþekking væri fyrir hendir. En þegar sölumenn, sem eru að fara með "meint húsgögn" föður Reykjavíkur í sölu til útlanda, vita ekki neitt um það sem þeir taka að sér að selja, þá verða þeir fyrir alla muni að lesa sér betur til - og það hefur reyndar aldrei verið auðveldara. Lestrarkunnátta Íslendinga hefur aftur á móti aldrei verið verri.

Saga af skransala

Hér segir frá sölumennsku skransala eins í Reykjavík, sem hafði til sölu nokkuð kindugan róðukross, sem hann kynnti til sögunnar sem "rómverskan"; og geri aðrir betur. Það er kannski ekki í frásögur færandi, að skransala mannsins fór á hausinn og að hann er hinn sami Sigurður Helgi Pálmason (Gunnarssonar hljómlistamanns) sem sér um stjórn þáttanna Fyrir alla muni.

Áhugi þjóðar, sem af öllu hjarta fyrirlítur fortíðina, var ekki mikill á dýrkeyptu silfri skransalans, sem vildi selja flest sem gulls ígildi. Í dag er Sigurður Pálmason starfsmaður Myntsafns Seðlabankans, þegar hann er ekki að skýra út skran á RÚV með lítilli aðstoð frá stofnunum sem ætti að hafa vit á fortíðinni.

Róðukross samsettum úr hlutum frá mismunandi tíma, reyndi Safnaramiðstöðin að selja á 4,6 milljónir króna hér um árið. Hér má lesa fræðilegt álit á hinum heilaga krossi samsettum á síðari tímum óheiðarlegum. Kannski kemur þáttur um kross þennan í röðinni Fyrir alla muni og góð skýring á vel stæltum handleggjum Krists?

Fornleifur telur að sú ágæta kona, sem hlýtur brátt að verða útvarpsstjóri á RÚV, ætti að sýna sparnað í verki og velta starfsmönnum stofnunarinnar af makindalegri vindsæng Bjarna Ben og taka af þeim sólgleraugun. Síðan mætti skipa þeim að láta endursýna þættina Muni og Minjar, þótt það sé gamalt og sigið sjónvarpsefni (ja, vonandi er ekki búið að henda þeim þáttum á haugana). Fyrir mannsaldri síðan, reyndu Eldjárn og órykfallinn Þór Magnússon að minnsta kosti að miðla vitsmunum í þjóðina, Þeir fornólfarnir, Kristján og Þór, þurftu ekki að aka Miklubrautina vestur í bæ til að fara upp í Breiðholt til að fá gott "plott" í þættina sína.

Svo gerið það nú fyrir hann Fornleif að sökkva vindsængum RÚV í skítalæk í Fossvogi og látið svo hendur standa fram úr ermum. RÚV verður að geta gert betur fyrir allar auglýsingatekjurnar sem velta inn og sem ýmislegt græðgispakk á sólbekkjum lífsins vill fá fingurna í. En þættir, sem gerðir er líkt og menn gangi með tvöföld sólgleraugu í rökkri, eru kannski það sem menn vilja sjá til að láta ljúga sig stútfulla. 

Áhugaverður fundur á Auðkúlu í Arnarfirði

Vestur á Auðkúlu í Arnarfirði heldur Margrét Hrönn Hallmundsdóttir áfram rannsóknum á fornum skála, þrátt fyrir að merk rannsókn hennar hafi af einhverjum ástæðum ekki hlotið mikla náð fyrir augum sjóðstjórna sem veita fé til fornleifarannsókna á Íslandi.

Margrét og teymi hennar í tvær vikur hreinsuðu um daginn gólf að Auðkúlu og fundu brot af merkum grip. Það var lítil brjóstvarta eða miðtrjóna af brjóstnælu (skálanælu) frá seinni hluta 10. aldar. Brjóstnælubrotið er úr bronsi og er logagyllt. Rannsakendur voru greinilega ekki með handbækurnar á staðnum, svo að Fornleifur leyfði sér að keyra í greiningu á gripnum á fasbók fornleifafræðingsins.

Að mati Fornleifs er um að ræða lítinn hluta af brjóstnælu af gerðinni P52 (samkvæmt gerðarfræði Jan Petersens hins norska meistarafornleifafræðings) eða Rygh 655 eftir gerðarfræði Olufs Ryghs. Slíkar brjóstnælur kalla enskir fornleifafræðingar "Barokk-nælur". Þær eru algengastar í Svíþjóð, en finnast þó æ oftar annars staðar.

Nælurnar hér af ofan af gerðinni P 52 / Rygh 566 frá Litlu-Ketilsstöðum í Hjaltastaðaþinghá. Á nælunni til vinstri hefur brjóstvartan losnað af. Fyrir neðan næla af gerðinni P 52 teiknuð.

Sá hluti brjóstnælunnar sem fannst á Auðkúlu í síðustu viku er miðvartan. Miðvartan er hnoðuð á, og er hún oft horfin af nælum af þessari gerð sem finnast i jörðu. Líklega hefur þessi hluti nælunnar á Auðkúlu fallið af á 11. öld, þegar hún var orðin lúin og gömul og hefur brotið væntanlega lent í gullkistu barnanna á Auðkúlu.

Þessi næla kemst næst þeirri gerð næla sem vartan frá Auðkúlu tilheyrir. Nælan er frá Uri í Norddal á Mæri. Universitetsmuseet i Bergen.

Blingið hennar Hólmfríðar Þorvaldsdóttur

Önnur tilraun og fræðilegri:

Því betra er að hafa það sem sannara reynist.

Um daginn fór ég heldur betur kvennavillt og ályktaðir rangt um mynd þessa. Þessar hefðarkonur, sem stóðu og sátu fyrir á ljósmynd í Reykjavík árið 1860, eru móðir, ein dætra hennar og uppeldisdóttir. Ljósmyndarinn upplýsti að þær væru kona og dætur "forsetans" (president of Reykjavík), sem var Jón Guðmundsson forseti Alþingis, einnig þekktur sem Jón ritstjóri (1807-1875).

Þær eru blessaðar, með fúlustu fyrirsætum Íslands sem ég hef séð - en gætu þó vel hafa verið óttaslegnar við þennan undarlega áhuga útlendinga á þeim. En þrátt fyrir óróa ungu kvennanna og illt augnaráð móðurinnar tókst sem betur fór að ná einni af elstu hópljósmyndum sem er til af Íslendingum. Myndin var tekin þann 25. ágúst árið 1860.

Mér þótti í fyrstu tilraun líklegt að konan, sem situr og heldur á bókinni, væri Sigríður Bogadóttir (1818-1903) kona Pétur Péturssonar síðar biskups. Mér varð þar heldur betur á í messuvíninu og var mér vinsamlegast bent á það. 

Myndin er hins vegar með vissu af Hólmfríði Þorvaldsdóttur (1812-1876) dóttur hennar Kristínu Jónsdóttir og uppeldisdóttur, Hólmfríði Björnsdóttur, sem var bróðurdóttir Hólmfríðar Þorvaldsdóttur. Hafði gamall samstarfsmaður minn á Þjóðminjasafni Íslands, Halldór Jónsson, skrifað um konurnar og Einar heitinn Laxness, sem kenndi mér eins konar dönsku í MH fyrir 43 árum síðan, hafði skrifað grein í Lesbók Morgunblaðsins árið 1997 um myndina og meira.

Fox-leiðangurinn 1860

Árið 1860 í ágústmánuði, heimsótti leiðangur manna Ísland, eftir dvöl á Grænlandi. Ferðinni var fyrst og fremst heitið til Grænlands, en komið var við í Færeyjum og á Íslandi á bakaleiðinni. Tilgangurinn með Grænlandsleiðangrinum var hin endalausa leit að örlögum Sir John Franklins og leiðangurs hans á tveimur skipum, HMS Terror og Erebus, en þau fórust með mönnum og mús við Grænland árið 1845. 

Fjöldi leiðangra hafa verið gerðir til að leita uppi skip Franklins og rannsaka örlög skipsverja. Þeim leiðöngrum lauk væntanlega endanlega árið 2016 er flök skipanna fundust. Flak HMS Terror reyndist vel varðveitt á 25 metra dýpi. Leitarleiðangurinn árið 1860 var einn af mörgum sem var kostaður af ekkju John Franklins og var fley leitarmanna Fox og kapteinn um borð var þekktur flotaforingi, Allen Young (1827-1915)að nafni. Fox-leiðangrinum 1859-60, voru gerð ágæt skil af danska flotaforingjanum Theodor von Zeilau í bók sem út kom í Kaupmannahöfn árið 1861 og bar titilinn Fox-Ekspeditionen 1860.

Þegar leiðangursmenn á Fox, sem var gufuskip, kom við í Reykjavík síðsumars 1860 voru teknar ljósmyndir og eru nokkrar þeirra varðveittar sem stereómyndir, sem seldar voru þeim sem höfðu áhuga á því að fá dálitla dýpt í myndaskoðun sína á konum, sem var með öðrum hætti og menn skoða myndir í dag - verður víst að segja.

Ljósmyndarinn var kaþólski paterinn Julian Edmund Tenison-Woods (1832-1889), og eru nokkrar mynda hans frá Íslandi varðveittar (sjá t.d. eina þeirra hér). 

Tau-kross Hólmfríðar Þorvaldsdóttur

Fornleifur borar hér fyrst og fremst í eitt atriði. Það er smáatriði á spaðafaldsbúningi frú Hólmfríðar. Um háls hennar hangir festi með Tau-krossi (borið fram Tá, sem er gríska heitið fyrir t). Tau-kross er einnig kallaður Sankti Andrésarkross, því hann munn hafa verið krossfestur á T-laga krossi. Krossinn, sem Hólmfríður ber um hálsinn, er að öllum líkindum frá fyrri hluta 16. aldar eða lokum 15. aldar. Neðan úr krossinum hanga þrjú A með þverstriki yfir (líkt og A-in voru oft sýnd í epígrafíu (áletrunum) á 15. öld) og tvö A að auki héngu neðan úr þvertrénu. Þessi 5 A voru að öllum líkindum vísun til nafns heilags Andrésar.

Þannig var nú blingið á 16. og 15. öldinni og sumar af þessum þungu festum urðu ættargripir hjá velmegandi fjölskyldum.

Sannast sagna minnir mig að ég hafi séð slíkan grip á Þjóminjasafninu þegar ég var á unga aldri (8-12 ára), en það var ég eins og grár köttur. Í þá daga var öllu búningasilfri slengt í tvö sýningarpúlt inni í bændasalnum. Mig minnir að þar hafi legið svona T-kross, en er ekki lengur viss. Þrátt fyrir nokkra leit hef ég ekkert fundið því til stuðnings á Sarpi. Kannski er ekki búið að melta gripinn nógu vel í Sarpi og ef til vill er ekki til mynd af honum á Þjóðminjasafninu. Ef það er tilfellið, er safnið beðið um að bæta úr því.

Til var í einkaeigu teikning eftir Sigurð Guðmundsson málara af Hólmfríði, en sú mynd eyðilagðist því miður í bruna árið 1934. Ljósmyndir höfðu hins vegar varðveist af teikningu Sigurðar Málara, einni þeirri bestu frá hans hendi, og þar má glögglega sjá Tau-kross Hólmfríðar.

Upphaflega hélt Fornleifur í fljótfærniskasti, að konan á ljósmynd Tennison-Woods væri Sigríður Bogadóttir. Myndin hér til hægri var tekin af henni árið 1903, sem var árið sem hún andaðist í Kaupmannahöfn. Líklegast voru margar konur nokkuð þungbrýndar á þessum árum í Reykjavík.

Annar möguleiki er sá, að þetta listaverk um hálsinn á fýldri maddömunni hafi verið brætt og málmurinn endurnotaður. Og svo er alltaf sá möguleiki að þetta djásn, sem fer Lady T í Reykjavík svo vel, hafi gengið í arf og sé Téið enn notað af langalangalangaömmubarni hennar, plötusnúðnum Alli T. Maður leyfir sér að dreyma og vona. En vonin er samt afar lítil.

Látið nú Fornleifi í té aðstoð yðar.

Mynd þessi, sýnir dóttur Hólmfríðar Þorvaldsdóttur, Kristínu Jónsdóttur og Hólmfríði Björnsdóttur, sem var bróðurdóttur Hólmfríðar Þorvaldsdóttur. Ljósmyndin var tekin á sama stað og myndin efst, og var einnig tekin af pater Tenison-Woods og hefur hann merkt hana "21. ágúst 1860 kl. 5 síðdegis". Frummyndin er varðveitt hjá Royal Geographic Society í London. Ljósmyndin er líklega tekin til norðurs við horn Aðalstrætis og Kirkjustrætis. Skugginn passar vel við að klukkan sé 5, 21. ágúst.

Trupulleikarnir á Velbastað

Fornleifafræðin í Færeyjum er ekki eins hástemmd og greinin er á Íslandi. Í Færeyjum eru t.d. ekki 40 fornleifafræðingar á ferkílómetra líkt og á Íslandi. Samt finna frændur vorir, fornfrøðingarnir hjá Tjóðsavninum í Færeyjum, sem áður hét Føroya Fornminnissavn, oft mjög áhugaverðar minjar. Stundum svo áhugaverðar að þær setja alla á gat.

Árið 2016 fannst t.d. á Velbastað (Vébólsstað) á Streymoy (Straumey) einstakur gripur, sem hefur valdið miklum heilabrotum á meðal frænda okkar í fornleifafræðingastéttinni í Færeyjum. Gripurinn sem um ræðir, er forláta hringur úr silfri sem hefur verið logagylltur.  

Þrátt fyrir að færeyskir fornfrøðingar hafi sett sig í samband við sérfræðinga á söfnum í Noregi, Bretlandseyjum (þar með töldu Írlandi)  og víðar (þó ekki á Íslandi), hefur enginn hringasérfræðingur á söfnum þessum getað hjálpað við að leysa gátuna um þennan merka hring. Því því er haldi fram að enginn hringur eins, eða nærri því líkur, hefur fundist í þeim löndum sem leitað hefur verið til. Aldursgreiningin er einnig samkvæmt helstu söfnum enn óviss. Við sama uppgröft fannst einnig silfurmynt, silfur-penny frá tíma Engilsaxakonungsins Eðvarðs hins Eldra í Wessex og mun myntin hafa verið slegin á tímabilinu 910-15.

Hvort hringurinn er eins gamall og myntin, er enginn fræðimannanna sem Tjóðsavnið hefur haft samband við tilbúinn að tjá sig um. Einn þeirra hefur gefið aldursgreininguna 1100-1300, en án nokkurra haldbærra raka. Einn ágætur fornleifafræðingur og fyrrverandi safnstjóri Þjóðminjasafns Írlands, Ragnall O´Floinn, telur hæpið að uppruna hringsins skuli leitað á Bretlandseyjum. Því er höfundur þessarar greinar ekki alveg sammála.

Hér má lesa grein eftir fornleifafræðinginn Helga D. Michelsen hjá Tjóðsavninu sem hann ritaði í tímaritið Frøði (sama og fræði, en borið fram "fröi") og kallar Helgi ágæta grein sína Gátuførur fingurringur. 

Eins og lesa má er Helgi fornfrøðingur í Færeyjum í miklum vandræðum, eða trupulleikum eins og það er kallað hjá frændum okkar. Trupulleikar er reyndar orð ættað frá Bretlandseyjum, komið af orðinu trouble. Ég held að hringurinn frá Velbastað sé líka þaðan. Það er svo minn "trupulleiki". En nú geri ég grein fyrir skoðun minni á baugnum:

Fornleifur ákveður að hjálpa frændum sínum

Þegar ritstjóri alþjóðadeildar Fornleifs frétti af einum helsta trupulleik Færeyinga á seinni tímum, þ.e. hringnum forláta frá Velbastað, ákvað hann að hjálpa frændum sínum sem urðu sjóveikir á leiðinni til Íslands. Hann notaði um það bil eina klukkustund á netinu og á bókasafni sínu uppi undir þaki. Hér kemur mjög stutt skýrsla um niðurstöður gruflsins:

Þar sem myntin sem fannst á Velbastað er vel aldursgreind og uppruni hennar þekktur, datt Fornleifi fyrst í hug að leita uppruna hringsins á sömu slóðum og myntin er frá.  Færeyjar eru, þrátt fyrir allt jafn langt frá Bretlandseyjum og þær eru frá Íslandi og Noregi.

  Tel ég nú mjög líklegt að hringurinn sé undir mjög sterkum Engilssaxneskum stíláhrifum með áhrifum frá Meróvingískri list í Frakklandi. Lag hringsins frá Velbastað er einnig þekkt á frægum hring með engisaxískum stíl, sem fannst á 18. öld. Einn helsti sérfræðingur Breta í engilsaxneskri list, dr. Leslie Webster, telur vera frá fyrri hluta 9. aldar (sjá hér). Hringurinn, sem hér um ræðir, fannst í Berkeley í Mercíu (Midlands) á Englandi, þar sem er greint frá klausturlífi þegar árið 759 e.Kr.

  Króna af öðrum hring, sem talinn er örlítið eldri en hringurinn frá Berkeley í Mercíu, er hringur sem fannst í Scrayingham í Reydale i Norður-Jórvíkurskíri (sjá nánar hér,þar sem hægt er að lesa um aðra hringa með sama lagi, sem tímasettir eru til 8. og 9. aldar). Krónan af hringnum frá Scrayingham er sömuleiðis meistaraverk með filigran-verki (víravirki)en  með sama lagi og krónan á hringnum frá Velbastað.

  Líklegt má telja, að hringurinn sem fannst í Berkley í Miðlöndum hafi verið hringur geistlegheitamanns, ábóta eða biskups. Hringurinn er vitaskuld skreyttur með annarri aðferð en hringurinn frá Velbastað, og er gott dæmi um það allra besta í gullsmíðalist á Bretlandseyjum á 9. öld. En lagið á hringnum, eða réttara sagt krónu (höfði) hans, er það sama  Þetta krosslag, sem báðir hringarnir hafa, er hins vegar frekar sjaldgæft en þó samt vel þekkt á fyrri hluta miðalda. Þetta er sams konar kross og maður sér t.d. á gylltum altörum í Danmörku (gyldne altre). Líklegt þykir mér einnig, að hringurinn frá Velbastað hafi verið borinn af kirkjunnar manni. Af hverju hann tapaði honum í Færeyjum er alfarið hans einkamál.

Ég fann fljótt hringa líka þeim hér til hliðar, sem hafa álíka krossmynd í auga hringsins og Velbastaðarhringurinn, þ.e. vígslukross (hjólkross/Eng. Consecration Cross), eftir mjög stutta leit á veraldarvefnum. Þeir eru vitaskuld alls ekki eins og hringurinn fornfái frá Velbastað, en ef svo má að orði koma, frá næsta bæ.

Ef maður lítur á stóru silfurkúlurnar, eða stílfærðu vínberin beggja vegna hringlaga flatarins með vígslukrossinum á miðju krónu hringsins frá Velbastað, minna silfurkúlurnar mjög á hringa frá Frakklandi frá 6.- 9. öld. Hér eru nokkur dæmi um, hvernig þannig vínberjaklasar (vínberið táknar blóð Krists) voru settir beggja vegna hringkrónunnar, eða þar sem baugurinn mætir krónunni.

 

Ef trúa má Leslie Webster, helsta sérfræðingi Breta í Engilsaxískri list, varðandi aðra hringa með svipuðu lagi og Velbastaðarhringurinn, er hringurinn að mínu mati líklegast smíðaður á 9. eða  10. öld, þegar engilsaxneskur stíll í gullsmíðalist var enn í miklum blóma. Hringurinn er því að mínu mati frá Bretlandseyjum, en ber einnig áhrif frá hringum á Meginlandi Evrópu, helst frá hringum í Frakklandi, en einnig sjást býsantísk áhrif.  

Ég vona að þetta leysi vandamálið með hringinn frá Velbastað. Reikninginn sendi ég síðar til Tjóðsavnsins í Færeyjum, en Fornleifur er vitaskuld rándýr í allri fræðilegri þjónustu við söfn og örn að senda stofnunum reikninga. 

Góðar stundir og allt í lagi.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Ljósmyndin efst birtist í Frøði og er tekin af Finni Justinussen

Version in English (pdf)

Version in English (word docx), please see "Skrár tengdar þessari bloggfærslu" below.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• vebolstadur2.docx

Þýfi foreldra íslenskra landnámsmanna rænt á safni í Bergen

”Kæmpeskandale” er nú í uppsiglingu í Noregi. Menn spyrja sig af hverju Háskólasafnið í Björgvin var ekki betur varið en að þjófar gátu farið inn um glugga á 7. hæð hússins með því að fara upp á byggingapalla sem utan á húsinu eru vegna viðgerða á því. Þjófarnir gátu nokkuð auðveldlega komist inn á safnið inn um glugga á stigaturni byggingarinnar sem hýsir safnið - og út fóru þeir svo með þjóðargersemar Noregs. Þjófavarnarkerfið fór reyndar í gang tvisvar sinnum, en vaktmenn fyrirtækis úti í bæ, sem sjá um vöktun og eftirlitið sáu ekkert grunsamlegt og fóru jafnóðum af vettvangi. Greinilega eru ekki mikil not af slíkum fyrirtækjum þegar virkilega þarf á þeim að halda. Viðvörunarkerfin fara svo oft í gang vegna mistaka og tæknigalla, því þannig þéna fyrirtækin meira en umsamið er. En þegar virkilega þarf á þeim að halda, halda vaktmennirnir að það það sé "sama gamla bilunin" í kerfinu.

Þjófarnir rændu, að því er fréttir herma, meira en 245 gripum frá járnöld og víkingaöld, og þar á meðal gersemum úr sumum af helstu kumlum víkingaaldar í Noregi.

Norðmönnum hefur því greinilega ekki tekist að varðveita þann menningararf og þýfi sem forfeður Íslendinga stálu á Bretlandseyjum um 850 e.Kr. áður en haldið var til Íslands.

T.d. gersemar Vélaugar Hrappsdóttur sem heygð var í Gauseli á Rogalandi, /sjá ljósmynd af litlum hluta haugfjár hennar efst). Gröf hennar innihélt trogarfylli af illa fengnu en kristilegu írsku bling er bræður hennar og faðir höfðu rænt á Írlandi. Gudda er formóðir flestra bankaútrásarþjófanna á Íslandi. Sjá Íslendingabók til að sjá hugsanlega ættartengsl ykkar við Vélaugu eða írsku blingprinsessurnar sem bræður hennar börnuðu í Dyflini.

Á smettiskruddu Háskólasafnsins í Björgvin, má nú lesa þessa frekar aumu yfirlýsingu á ensku, því eins og Íslendingar búast Norðmenn við því að útlendingar séu á bak við öll misyndisverk :

ENGLISH: Monday morning, 13th of August, employees at the University Museum discovered that there had been a burglary at the Historical Museum. It looks like people have entered the seventh floor from the scaffolding outside the museum tower.

Several important objects from the Norwegian cultural heritage are missing. Irreplaceable pieces of history are gone. For a museum, there is hardly anything worse than have objects stolen.

Now we only have one wish; to get as many as possible of the stolen objects returned to us.
So we need people's help. In this group we will continuously post pictures of objects we miss.

You can post pictures of objects, ask questions, share things and discuss. Of course you can share photos from our album with others.

Do you know someone who may be interested in helping us? Invite them in by pressing "Add Friend".

Contact us here, by PM or email if you think you have found or seen parts of our common heritage.

Hjálpum nú frændum okkar ef einhver býður ykkur þýfið til kaups. Gripina má sjá hér að einhverjum hluta til, svo hægt sé að velja bestu gripina til að bjóða í. Hér er einnig áhugaverð frétt um málið.

Brotasilfur - óáfallið

Í þessari færslu má sjá tvær stórmerkar ljósmyndir sem finna má á vef Héraðsskjalasafns Austurlands. Hér bograr Kristján Eldjárn yfir silfursjóð sem fannst austur a landi, óáfallinn, árið 1980. Eldjárn þótti vitaskuld, sem eins konar fornleifafræðingi, furðulegt að sjóðurinn kæmi óáfallinn úr jörðu. Það þykir flestum reyndar enn í dag. Ég held að menn séu hættir að leita að skýringum. Það er svo óþægilegt.

Hér má lesa aðrar greinar Fornleifs um þennan sjóð:

Det ville som sagt være meget beklageligt for skandinavisk arkæologi... (2011) Greinin er ekki á dönsku.

Hvar er húfan mín? (11.12. 2012; sjá síðustu athugasemd neðst)

"Miklu betri en Silvo" (16.12.2012)

Moldin milda frá Miðhúsum er horfin (4.1.2013)

Hvað fær maður fyrir silfur sitt ?  (13.4.2013) Í þessari grein birtist eftirfarandi frásögn:

Auðun H. Einarsson segir frá (1.5. 1997, sjá færslu dags. 13.4.2013)

 

Neðri myndin af vef Héraðssafns Austurlands er unaðsleg ljósmynd af finnandanum og syni hans. Gleðin skín úr augum þeirra. Ekki þótti finnandanum fundarlaunin góð, en síðar var bætt úr því fyrir tilstuðlan þingmanns eins frá Snæfellsnesi og skálds í Reykjavík, sem er sonur fyrrverandi forseta Íslands.

Heilagur Vitus í Freiburg

Fyrir viku síðan dvaldi ég í Þýskalandi, nánar tiltekið í Freiburg, þar sem ég var gestur í afmælisveislu Felix vinar míns Rottbergers (sjá færslu hér fyrir neðan).

Freiburg er forn háskólaborg og trúarmiðstöð kaþólskra. Einhverjir Íslendingar hafa lagt stund á nám í Freiburg og þykir þar ekki dónalegur háskóli. Borgin varð mjög illa út úr síðara heimsstríði. Mikið magn af sprengjum rigndi yfir hana í nóvember 1944 og 90 % gamla bæjarhlutans voru jöfnuð við jörðu. 

Nokkuð var þó öðruvísi farið með sprengjuregnið í Freiburg en í flestum öðrum borgum Þýskalands. Þýskt stórskotalið taldi vegna mistaka að borgin væri frönsk, enda skammt til landamæra Frakklands. Þjóðverjar töldu að í borginni væru herir bandamanna búnið að hreiðra um sig. Því fór sem fór. Þjóðverjar réðust á sjálfa sig. Aleppó er ekkert einsdæmi.

Á árunum eftir stríð var gamli bærinn byggður upp aftur eftir gömlum myndum, teikningum og jafnvel minni. Endurreisn gamla bæjarins hefur tekist upp og ofan, en margt er þó með ágætum. Í dag sver Freiburg sig því í ætt við "gamla Selfoss", leikmyndabæ sem fyrrverandi forsætisráðherrann vildi byggja úr timbri frá BYKO, þó svo að aldrei hefði sprungið nema borðsprengja og nokkrir botnlangar á  Selfossi.

Ekki fóru allir forngripir forgörðum í Freiburg og þar er ágætt borgar- og miðaldasafn, Augstiner Museum, sem er í gömlu Ágústínaklaustri.

Þar fann ég þetta skemmtilega líkneski frá 1500-1525, sem sýnir háheilagan mann sem tekinn hefur var með buxurnar niðrum sig og hefur síðan verið látið krauma í eigin feiti, ekki ósvipað og sá fyrrverandi sem vildi reisa Selfoss í áður óþekktri dýrð. Þau jarteikn gerast nefnilega á stundum að rassberir menn eru teknir í heilaga manna tölu, sér í lagi ef talið er að þeir séu sakleysið uppmálað.

Þarna er auðvitað á ferðinni heilagur Vitus sem uppi var um 300 e. Kr. í Litlu-Asíu, ef það er ekki lygi. Diocletianus keisari lét sjóða Vitus í olíu fyrir þær sakir einar að Vitus var kristinn. Keisarinn var líklegast félagi í Vantrú, því ekki hefur hann verið múslími. Sánkti Vitus telst í kaþólskum sið til eins hinna 14 hjálpardýrlinga sem gott þykir að heita á í veikindum og vandræðum. Vænlegast þótti að heita á hann ef maður var barn eða unglingur eða fyrir fólk sem haldið var flogaveiki og krampa. Hann dugði þó skammt fyrir fórnarlömb presta sem hafa fengið gott fólk á Íslandi til að greiða 200.000.000 króna í bætur fyrir ósannaðar sakir erlendra presta. Kannski vantar líkneski af Vítusi í Landakotskirkju.

Einhver veltir líklega fyrir sér af hverju af er hægri höndin á Vítusi. Ég veit bara eitt, það er ekki George Soros að kenna.

Blessuð sé minning hans.

"Í olíu, fyrr má nú fyrr vera. Mikið þurftu sumir menn að þola til að við gætum orðið svona ferlega siðmenntuð á okkar tímum."

Dýr var Denni ekki

Sumt af því sem safnað er á Þjóðminjasafni Íslands er selt fyrir slikk á eBay. Ekki svo að skilja að Þjóðminjasafnið sé farið að selja út af Þjóðararfinum. Nei, nei svei mér þá, en safngeymslurnar líkjast æ meira skranverslun með 20. aldar gripum, meðan fjárlög fara í að gylla þjóðminjavörð með titlum. Á eBay er oft hægt að finna hluti sem kannski ættu frekar heima á Þjóðminjasafninu en pakki af Melrósate frá 1970. Maður veit þó aldrei hvað síðar meir verður þjóðmenning. Mat manna er mjög mismunandi. Sumir brenna fyrir einhverja nostalgíumenningu frá framsóknarheimili, þar sem uppskriftir húsmæðraskólanna voru a við boðorðin í Biblíunni. Fyrir aðra eru bensíndunkar stærri hluti af íslenskri menningu en koparristumyndir af íslenskum dýrum frá 18. öld sem ekki eru til á söfnum á Íslandi.

Sumar persónur verða einnig fljótt safngripir, og eiginhandaáritun þeirra fer fyrir morðfé. Söfn berjast meira að segja við að ná í jarteiknirnar eins og væri það táin af Kristi. Fólk borgar jafnvel aðgangseyri til að sjá hrafnasparkið þeirra eða borð sem brjálæðingur nokkur frá New York hefur teflt við fjandann við og talið flugur í lampanum yfir. Sá vitleysingur fékk íslenskan ríkisborgararétt að launum - eða var það gyðingahatrið sem var launað?

Ekki vissi ég fyrr en nýlega, að ótíndir íslenskir stjórnmálamenn, sem ekki komust á Bessastaði hefði látið ljósmynda sig til að senda aðdáendum um allan heim. Það var víst tilfellið. Nú er t.d. hægt að kaupa mynd af Steingrími Hermannsson Original, og eiginhandaráritun hans í kaupbæti á eBay. Þetta er til í Þúsundvatnalandinu og hægt að fá fyrir skitnar 171,73 danskar krónur sem gera tæpar 3243 freðkrónur á dagsgengi. Það er náttúrulega skítur á priki og ætti að vera sjálfsagður hlutur fyrir Framsóknar-Reichsstórsafnið við Suðurgötu að kaupa, ef Finnar vilja ekki varðveita portrettið af Denna. Ef Þjóðminjasafnið nær ekki í Denna gæti hugsast að danska sendiráðið kaupi og hengi myndina upp á gestasalerni sínu, þar sem Steingrímur lokaðist eitt sinn inni með vinveittri sendiherrafrú.

En óttalega er Denni nú billegur. Það hefur líklega kostað meira að láta prenta myndina og nota tíma í að árita hana en 3243 krónur. Þó hlýtur Denni að vera dýrari allur en 20 bréf af Melrósatei. Ég trúi ekki öðru. Ég vona að Þjóðminjasafni kaupi þennan dýrgrip, í það minnsta til að sýna framtíðinni hve uppi var typpið á sumum mönnum í landinu okkar á hjara veraldar.