Reykjavík 1862

Bayard Taylor hét bandarískur rithöfundur, skáld, myndlistamaður og ferðalangur, sem m.a. kom við á Íslandi og teiknaði þar nokkrar myndir, sumar nokkuð skoplegar. Hann teiknaði Reykjavík, dómkirkjuna og önnur hús í bænum.

Bayard Taylor

Síðar birtust teikningar þessar, endurnotaðar sem málmstungur í öðrum bókum og tímaritum, þar sem höfundarnir eignuðu sér þær. Til dæmis í þessari bók frá 1867 eftir Írann J. Ross Browne, sem er sagður höfundur myndanna, en hann minnist oft á vin sinn Bayard Taylor, sem var listamaðurinn.

Hér er einnig mynd eftir Bayard Taylor, af Geir Zoëga og hundinum Brussu (eða Brúsu). Geir var greinilega hinn versti dýraníðingur. Einnig er gaman af mynd af neftóbakskörlum, og af þjóðlegum sið, sem sumum útlendingum, eins og t.d. Taylor, þótti „An awkward Predicament". Rjóðar, ungar, íslenskar stúlkur rifu plöggin af erlendum karlmönnum eins og áður hefur verið greint frá.

Meira af þessum skemmtilegu myndum hér og hér

Þessi færsla birtist áður á www.postdoc.blog.is, þegar myndirnar birtust í fyrsta sinn á Íslandi.

Herramannsmatur

Hollendingar eru þekktir fyrir að mála matinn sinn, enda hluti þjóðarinnar miklir matmenn og þorði að láta berast á þegar velmegun ríkti. Annar hluti Hollendinga eru sparsamir púrítanar sem í gegnum aldirnar hafa hneykslast mjög á málverkum sem sýna bruðl og allsnægtaborð matgæðinga yfirstéttanna á 17. og 18. öld.

Árið 1780 málaði Maria Margaretha la Fargue þetta skemmtilegu ólíumálverk af fisksala sem heimsækir hús efnaðrar fjölskyldu við Dunne Bierkade (Þunna bjórsgötu) í Haag (den Haag) í Hollandi. Á hjólbörum sínum er fisksalinn með girnilegan, fallega hvítan saltfisk, sem Hollendingar kölluðu oftast klipvis (v-ið borði fram sem f).

Ekki er laust við, að dæma út frá svipnum, að hefðadömunum þyki fiskurinn girnilegur, eða kannski voru það bara fisksalar sem þeim þóttu lokkandi? Þeir hafa að minnsta kosti verið hugleiknir listakonunni, því hún málaði annan, þar sem hann var að selja girnilegar, reyktar laxasíður. Þetta var víst löngu áður en fisksalar fóru að hafa sterkari efni í fiskborðinu.

Mjög líklegt má teljast, að saltfiskurinn, sem seldur var í hús við Þunna-Bjórsgötu í Haga árið 1780, hafi verið verkaður á Íslandi, þótt aðrir upprunastaðir verði þó ekki útilokaðir.

Hafa fróðir menn á Íslandi lengi talið víst, að Íslendingar hafi fyrst lært að verka og þurrka saltfisk á síðari hluta 18. aldar. Það er ekki rétt, þótt vinnslan hafi þá orðið meiri en áður. Saltfiskverkun var orðin að veruleika á fyrri hluta 18. aldar. Á fyrri hluta 17. aldarinnar votsöltuðu menn fisk i tunnur fyrir erlendan markað, en það var aldrei gert í miklum mæli. Svo var einnig fluttir úr landi svokallaður stapelvis, sem hefur verið fiskur sem var lagður í stakka og ef til vill verið líkur signum fiski. En á 17. öldinni var skreiðin enn sú afurð sem mest var flutt út af frá Íslandi.

Hvíta gullið - salt lífsins

Öll söltun var þó háð innflutningi á salti, og voru aðföng þess oft stöpul, en lengst af kom saltið til Íslands á "einokunaröld" með Hollendingum. Þess ber að geta að upp úr 1770 var soðið salt í Reykjanesi við Djúp. Framleiðslan hófst árið 1773 en var ekki mikil (sjá hér), en nú er endurreisnaröldin greinilega hafin (http://www.saltverk.com/). Jón biskup Vídalín stakk einnig upp á því danskan embættismann árið 1720, að hann sendi menn til að kenna saltsuðu svo framleiðsla á salti gæti farið fram á Reykjanesi (Gullbringusýslu), svipuð þeirri sem þá var stunduð í Noregi. Aldrei varð neitt úr því.

Saltið í fisksöltunina kom sunnan úr Frakklandi, Spáni og Portúgal og barst til Íslands á svokallaðri "einokunaröld", sem margir Íslendingar hafa misskilið og tengt eymd, vosbúð og vöruskorti. Þó svo að einokun (monopol) konungs á versluninni hafi verið komið á og Jón Aðils, og margar kynslóðir Íslendinga hafi séð það sem mikla þrautagöngu, þá gleyma menn að konungur seldi hæstbjóðanda, og mörgum tilfellum Hollendingum, verslunar og athafnaleyfi á Íslandi. Íslendingar seldu áfram fisk sinn, sem þeir söltuðu með salti sem fyrst og fremst var útvegað af Hollendingum. Fjórar tegundir af salti voru fluttar til landsins: Spánskt, franskt, þýskt Lynenborgarsalt (sem gat gefið fiski grænan lit vegna kopars í saltinu)og salt sem soðið var úr sjó í Noregi á 18. öld. Algengast var svokallað grásalt, sem mun hafa verið spánskt. 

Verslunin við Ísland á 17. og 18. öld varð hluti af Atlantshafsverslun Hollendinga og annarra stórþjóða í verslun. Skip sem sigldu til Madeira og Kanarí á vetrum sigldu til Íslands með salt að vori og sóttu m.a. saltfisk og annan varning. Saltfiskurinn var vitaskuld seldur í Hollandi, en mestmegnis var hann sendur áfram til Spánar og Portúgals og síðar Ítalíu, þar sem hann var kallaður var bacalao, bacalhau, og bacallà sem sumir telja ættað úr basknesku (bakailo, makailao, makailo, basknesk orðinu fyrir þorsk) en aðrir úr gamalli hollensku bakaljauw/bakkeljau. Sumir telja það afmyndum orðsins fyrir þorsk í miðaldafrönsku, cabillaud, sem fyrst kemur fyrir í varðveittum texta frá 1272. Fransmenn telja hins vegar orðið komið af niðurlenska orðinu kabeljauw.

Hvað sem öllum þessum þessum fiskisögum líður, þá hafa flestir Hollendingar ekki hundsvit á því lengur hvað salfiskur er, nema ef það er saltlakkrís sem er í laginu eins og fiskur. Listfræðingur sem síðast lýsti myndinni af fisksalanum við Þunna-Bjórsgötu í Haag telur fiskinn á hjólbörunum vera flatfisk. 

Frekari lesning:

Hér getið þið lesið grein mína um elsta málverkið af skreið, sem Hollendingar kölluðu "stokvis" og hér grein um Jonas Trellund (sjá einnig hér og hér)og skip hans de Melckmeyt sem lýsir í hnotskurn verslunarsögu Hollendinga á 17. öld á Íslandi, öld sem frekar ætti að kalla hollensku öldina í íslenskum kennslubókum en einokunaröld. Lesið meira um það í 2. hluta um fálkasögu Íslands sem brátt verður birt á Fornleifi. Eins mæli ég alltaf með því að menn lesi bækur Gísla Gunnarssonar Upp er boðið Ísaland (1978) og Fiskurinn sem munkunum þótti bestur: Íslandsskreiðin á framandi slóðum 1600-1800 (2004)

Tapað fé og fundið

Þríhyrndur, íslenskur hrútur birtist skyndilega í Frakklandi á síðari hluta 18. aldar. Nánar tiltekið um 1760. Talið er að hann hafi lamb að aldri hlaupið í franskt skip landmælingamanna og siglt utan og forframast; jafnvel orðið forystusauður í Frakklandi.

Hann endaði því miður sína þríhyrndu ævi sem ragout í Bastillunni, enda hafði hann allt á hornum sér.

Einum fremsta náttúrufræðingi Frakklands, greifanum Georges-Louis Leclerc, comte du Buffon, þótti hinn íslenski Móri svo föngulegur að hann lét eilífa hann á mynd og birti í stórverki sínu um dýrafræði í fjölda binda: "Histoire naturelle, générale et particulière" (1749-1788). Var það í fyrsta sinn sem íslenski sauðasvipurinn birtist á bók. Síðar birtust eftirmyndir af honum í öðrum ritum, frönskum, enskum og þýskum.

Tel ég víst að hrútur þessi hafi verið ættaður af Skagaströnd og hafi svarað nafninu Erlendur. Gamansamur og gáfulegur glampinn í augum skepnunnar gæti bent til þess, enda er fyndnasta fé landsins ættað af Skagaströnd.

Þess ber að geta, að haft hefur verið samband við fornleifaráðuneytið og forystusauð þess til að freista þess að bjarga þeim þríhyrnda úr útlegðinni. Sigmundur Davíð var stuttur í spuna og kærir sig kollóttan um þennan vanskapnað og taldi hann of útlenskan fyrir sinn smekk. Líklega er bannað að flytja inn slíka forframaða dilka vegna smithættu sem gæti valdið hruni í stofni heimalninga og sparðatínslumanna.

Þeir sem enn kynnu að sakna þríhyrnda Móra eru beðnir að hafa samband við Fornleif eða Hollande yfirhafnarstjóra, og vera hvorki loðnir í máli né teygja lopann um of.

Fiskveiðimaskína Sæmundar Magnússonar Hólm

 

Ekki alls fyrir löngu skrifaði ég um 24 olíumálverk frá Íslandi sem Þjóðminjasafninu áskotnaðist árið 1928 úr dánarbúi dansks baróns. Þau eru nú geymd í Listasafni Íslands. Myndirnar áttu að sýna ýmsa staði á Ísland, en sýna miklu heldur ímyndunarafl listamannsins sem málaði myndirnar. Ég tel nokkuð víst, að Sæmundur Hólm (1749-1821) hafi verið höfundur myndanna og að hanni hafi selt þær Otto Thott greifa. Færði ég fyrir því ýmis rök (sjá hér og hér).

Otto Thott greifi skildi eftir sig meira sem Sæmundur hafði gert og selt honum. Greifinn hefur ugglaust verið velunnari margra stúdenta á listaakademíunni í Kaupmannahöfn, en þar var Sæmundur fyrsti Íslendingurinn sem stundaði nám. Otto Thott var líka mikill bóka og handritasafnari og safnaði m.a. ritum upplýsingaaldar. Eftir hann liggur eitt merkilegasta safn pólitískra ritlinga á franska tungu, sem margir hverjir varðveittust í Danmörku en ekki í ringulreið byltingar í Frakklandi fallaxarinnar. Thott greifi var afar upplýstur maður. Hann safnaði sömuleiðis bókum og ritum um alls kyns atvinnubætur og nýjungar í anda upplýsingaaldarinnar. Hann unni sömuleiðis mjög myndlist og fornum fræðum, þó svo að hann hefði ekki hundsvit á þeim efnum. Í höll Thotts á Gavnø á Suður-Sjálandi hangir fjöldi málverka af þekktum persónum sögunnar. Myndirnar eru greinilega málaðar eftir prentmyndum og koparristum. Gæðin eru ekki mikil og það læðist að manni sá grunur að Thott greifi hafi látið mála þessar myndir fyrir sig á akademíunni. Vel get ég ímyndað mér að Sæmundir ætti þar einhver verkanna.

Machina Sæmundar Hólm

Sæmundi var meira til listanna lagt. Hann úthugsaði líka vélar, Machinu, til fisk og selveiða. Hann settist niður og handritaði lítinn ritling á kynvilltri dönsku og myndskreytti, þar sem hann lýsti tillögum sínum að veiðiaðferðum á fiski og selum sem honum hafði dottið í hug. Ritlinginn kallaði hann Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten.

Ég tel næsta víst að verkið Traité général des pesches, et histoire des poissons qu'elles fournissent  (Almennar frásögur af fiskveiðum, og saga af fiski þeim sem þær færa) hafi haft einhver áhrif á Sæmund. Höfundar verksins voru Henri-Louis Duhamel du Monceau (1700-1782), sem var einn af risum upplýsingaaldarinnar í Frakklandi, og Jean-Louis De La Marre. Byrjað var að gefa út ritið, sem var í þremur bindum, í París árið 1769. Hér er hægt að fletta verkinu góða.

Teikning af laxfiskum í bók  Duhamel du Monceau og de la Marre

 

Ugglaust hefur þetta verk verið til í einkabókasafni Thotts greifa, og einn þeirra 120.000 titla sem eftir hans dag voru seldir hinu Konunglega Bókasafnsins. Eins tel ég nokkuð öruggt að Sæmundur hafi komist í þetta verk og hugsanlega hjá greifanum. Það var ekki langt að ganga frá Listaakademíunni yfir í Kaupmannahallarslot Thotts, sem kallað var Det Thottske Palae, sem á okkar tímum hýsir franska sendiráðið í Danmörku. Svo tilgátusmíðum og vangaveltum sé haldið fjálglega áfram, þykir mér allt eins líklegt að Sæmundur hafi, líkt og íslendinga er siður, sniglast í kringum fyrirmenn og fengið að skoða og lesa í þessu merka franska verki um fiskveiðar og fiskirækt.

Ljóst þykir mér af öllu, að Sæmundur hafi verið okkar fyrsti Georg gírlaus, en greinilega var hann einnig haldinn vægum átisma. Hann gat ekki lært dönsku sér til gagns, og latína var ekki hans sterka hlið ef dæma skal út frá fleygum orðum á latínu á forsíðunni. En hann sá hins vegar smáatriði í eldgosum og úthugsaði vélar í smáatriðum til að efla veiðar. Ekki ætla ég að dæma um notagildi fiskivélar Sæmundar, en skemmtileg er hugmyndin.

 

Hugmyndir Sæmundar Hólm

 

Úr bók  Duhamel du Monceau og de la Marre 

 

Hvort Sæmundur hefur hugsað sér ritkorn sitt til útgáfu, er ekki hægt að segja til um með vissu, en það þykir mér þó líklegt. Greinilegt er út frá lýsingum á staðháttum að Sæmundur hefur haft íslenskt umhverfi í huga, enda hvergi neitt landslag í núverandi Danmörku sem líkist því sem hann lýsir í ritlingnum. Handritið komst í safn Háskólabókavarðarins, guð og sagnfræðingsins Abrahams Kall, sem var einnig mikill safnari í samtíð sinni. Safn hans var síðar selt Konunglega bókasafninu. Handritið með þönkum Sæmundar um fisk og laxveiðar fékk handritaeinkennisstafina Kall 628 b 4to.

Hér skal ráðin bót á þekkingarleysi Íslendinga á þessu framtaki Sæmundar Hólm. Fornleifur gefur hér með út lýsingu Sæmundar Magnússonar Hólm á fiskveiðimaskínu hans. Bókina er ekki hægt að kaupa.

Hér er hægt að lesa ritling Sæmundar Hólms Nogle Tanker om Fiske og Laxe Fangsten og hér má betur skoða myndir ritlingsins.

Hér er síðan hægt að lesa afritun mína af af textanum í ritlingnum með myndum Sæmundar.

Nú er það svart maður

Málverk frá miðöldum, endurreisnartímanum og verk hollenskra gullaldarmeistara sem sýna þeldökkt fólk hafa alltaf heillað mig gífurlega mikið.  Ég hef einnig skrifað örsögu negra á Íslandi (sjá hér, hér og hér), sem fór í fínu taugarnar á forpokuðum Íslendingum sem telja það ljótt að skrifa svartur og negri, en notar sjálft pempíuleg orð eins og þeldökkur yfir þann hluta mannkyns sem Íslendingar hafa löngum kallað ýmist blámenn, svarta, svertingja eða negra.

2012-2014 var haldin merkileg sýning í Walters listasafninu í Baltimore, þar sem sýnd var list, þar sem svartir menn koma við sögu. Sýningin bar heitið Revealing the African Presence in Renaissance Europe.

Sérfræðingarnir í Baltimore vissu af lítt þekktu málverki á listasafni milljónamærings í Portúgal (Museu Berado/sem mestmegnis er nýlistasafn) sem þeir fengu lánað til sýningarinnar. Mikið hefur verið síðan rætt og talað um þetta málverk. Málverkið, sem talið er vera eftir hollenskan málara, er málað á árunum 1570-80 og sýnir götulíf við Chafariz d´el Rey (við Konungsbrunn) í Alfama hverfinu í Lissabon. Myndina fyrir ofan er hægt að stækka.

Alfama, eða réttara sagt Alhama-hverfið, var lengi fjölþjóðadeigla og nafnið sjálft er t.d. arabískt. Á 16. öld bjuggu í hverfinu margir gyðingar. Í dag er þarna allt öðruvísi umhorfs en á 16. öld, því hverfið eyðilagðist mjög í jarðskjálftanum mikla í Lissabon árið 1755.

Lögregla Lissabongyðinga (með rauða hatta) handsama þræl sem hlaupið hefur á brott

Svartur þræll dansar við hvíta þjónustupíu, meðan svartur vörður ríður hjá.

Málverkið sýnir vissulega marga negra, sem flestir voru væntanlega húsþrælar og þjónar. Það sem listfræðingarnir í Baltimore gerðu sér hins vegar ekki grein fyrir, en sérfræðingur einn í sögu gyðinga benti á, var að annar minnihlutahópur var einnig ríkulega til staðar á myndinni, þ.e. gyðingarnir, sem voru oft vel stæðir kaupmenn (sem tóku beint og óbeint þátt í þrælaversluninni). Síðustu gyðingarnir, sem ekki beygðu sig á bálkesti Rannsóknarréttarins, voru flestir flæmdir frá Portúgal nokkrum áratugum síðar en þetta málverk var málað. Þeir flýðu til Niðurlanda, Ítalíu, Grikklands og víðar og er margt gott fólk komið af þeim sem og og negrunum.

Myndin sýnir fjörugan dag við brunninn, þar sem þjónar og þrælar, vatnsberar, sækja sér vatn. Það er líf og fjör  í tuskunum. Fólk dansar og daðrar meðan yfirvaldið, og þar með talið gyðingalögreglan sækir þræla sem ekki var treystandi eða höfðu farið á fyllerí. Meira að segja má sjá svartan lögreglumann ríðandi svörtum hesti, líklega á vegum kirkjunnar eða einhvers greifa. Skoðið og látið heillast.

Svona málverk er einfaldlega á við ferð aftur í tímann.

Ljóst er að Dom Aharon de Castro y Costa ætlaði sér ekki kristinn mann fyrir Leu sína, sama hvað það kosta þyrfti. Aharon mundar byssu sína. Stækkið til að sjá dramaið.

Fornleifur mælir með: Áhugaverðu bloggi Dr. Miröndu Kaufmanns sagnfræðings.

Fyrri færsla Fornleifs um negralistfræði: Negrinn á fjölinni

 

Hvað þessi þeldökki maður gerði til að verðskulda svona meðferð ætla ég mér ekki að velta mikið fyrir mér, en hann hefur kannski orðið dálítið "fresh" við brunninn.

Ferðasögur fyrirmenna

Heyrt hefi ég, að verið sé að skrifa sögu konungsheimsóknanna á Íslandi. Það er afar merkileg saga og verður gaman að sjá hvernig það verk verður leyst.

Saga íslenskra ráherra- og forsetaferða gæti einnig orðið hin skemmtilegasta lesning. Áhugi manna á tímabundnu hvarfi núverandi forsætisráðherra sýnir mikinn áhuga á slíku efni. Eitt sinn fóru íslenskir forsetar ekki eins víða og ferðalangarnir Vigdís Finnbogadóttir og Ólafur Ragnar Grímsson hafa gert. Flugferðir voru dýrar og forseti eins og Kristján Eldjárn var aldrei eins mikið partýljón og eftirmenn hans.

Þegar Bjarni Benediktsson var utanríkisráðherra komst hann oft aðeins í opinberar utanlandsferðir vegna þess að velunnari Íslendinga, C.A.C. Brun ráðuneytisstjóri í Danska utanríkisráðuneytinu og fyrrum sendiráðsritari í Reykjavík, sá til þess að hann gleymdist ekki. Þetta gerðist til dæmis árið 1948 í janúar á ráðstefnu norrænna utanríkisráðherra. Brun reit: "Vi tog imod paa Bristol. Dagen igennem ordinært nordisk Udenrigsministermøde, Island inkluderet. Bjarni Benediktsson spiller, imidlertid som sædvanlig, en aldeles ynkelig Rolle..." . C.A.C. Brun bjóst við meiru af embættismönnum unga lýðveldisins, sem hann hafði stutt manna mest í fæðingarhríðunum. En þar er saga sem nú er verið að vinna í.

Sveinn Björnsson í Kaupmannahöfn 1947

Sveinn Björnsson forseti átti í stökustu erfiðleikum með sjálfan sig þegar Kristján síðasti konungur Íslendinga (1918-47) andaðist vorið 1947 og honum var boðið í útförina. Sveinn hafði m.a. áhyggjur á viðhorfum Dana til sín vegna sonarins, sem var svæsinn nasisti og SS-liði í Danmörku á stríðsárunum. Sveinn hafði því samband við gamlan vin sinn, C.A.C. Brun. Brun sagði honum að koma og sá persónulega til þess að dagblöð eins og Information héldu sig á mottunni og væru ekki með neitt skítkast á meðan Sveinn var í Danmörku.

Síðdegis þann 28. apríl 1947 ók Brun út á flugvöll með J.R. Dahl, sem var hásettur í danska hernum og átti að fylgja Sveini Björnssyni við hvert fótmál. Dahl þessi var hins vegar ekki eins háttsettur og generalmajorinn sem fylgja átti Hákoni Noregskonungi. Einhverjar rökræður höfðu spunnist í utanríkisráðuneyti Dana um hvort hægt væri að senda lágsettan mann eins og J.R. Dahl til móts við Svein. Brun lýsti svo því sem gerðist á flugvellinum, hér í þýðingu minni:

"Á flugvellinum var okkur vísað inn á skrifstofu flugvallastjórans, þar sem Prins Knud var þegar mættur. Þarna var kræsilegt rækjusmurbrauðsborð með bjór og snaps, sem Prinsinn var þegar búinn að gera sig ríkulega heimakominn í. Hann hagaði sér eins og trúður. Friðrik Konungur vildi gjarnan hafa tekið á móti forsetanum, en þar sem ekki hafði verið gefinn upp nákvæmur lendingartíma um hádegi, hafði hann sent erfðaprinsinn í sínu umboði.

Mér kveið örlítið fyrir því, hvernig það myndi fara og .... Þegar prinsinn segir við mig:

„Heyrðu, hvað vill þessi forseti eiginlega hingað niður?"

Ég: „Já það er eðlilegt að hann mæti"

Pr: "Núú, eftir allt sem hefur gerst!"

Ég: „Hvað er hans konunglega hátign að gefa í skyn?"

Pr: "Þér vitið alveg eins vel og ég. Hann fór bara til Íslands bara til að ræna krónunni af Pabba!"

Ég: "Ég held, að yðar konunglega hátign hafi fengið rangar upplýsingar. Sv. Bj. gerði alveg öfugt allt til að seinka málinu og setti alla sína pólitísku framtíð og politískan orðstír undir (o.s.fr.)".

Pr: "Já, en það var akkúrat það, sem Þér áttuð að segja maður! Þess vegna gaf ég boltann upp. Ég hef heyrt eitthvað um það, en aðrir segja að það sé rangt. En ég hef alltaf verið á þeirri skoðun að honum líkaði við pabba minn og vildi halda í Konungsdæmið. Segðu bróður mínum þetta, heyrið Þér, það er mjög mikilvægt, hann hefur gott að því að heyra það"!. "

Þá vitum við það.

Knútur prins (f. 27.7. 1900 - d. 14.6. 1976) var reyndar hið mesta flón, og vegna gáfnabrests var rétturinn til að erfa krúnuna eftir eldri bróður hans, Friðrik 10., tekinn af honum og gefinn Margréti Þórhildi árið 1953. Orðatiltækið "En gang til for Prins Knud" er enn notað þegar einhver "fattar" ekki hlutina nógu fljótt.

 

Þessi barnsungi matrós skemmti sér konunglega með Knúti. Takið eftir háðskunni í svip þess litla.

Hvað varðar Knút er grein Glücksborgarættarinnar út frá honum dálítið veik að líkamlegu og andlegu atgervi og var greinilega lengi hornkerling í höllum Margrétar Danadrottningar. Frænka Margrétar, Elisabeth prinsessa, dóttir Knúts, heldur nú orðið jólin ein og yfirgefin með eldabusku sinni og sagði frá því í Søndagsavisen árið 2005.

Það sem Knútur prins sagði við Brun yfir smurbrauðinu á flugvellinum í Kastrup endurspeglaði viðhorf bróður hans, Friðriks 9, sem var óþreyttur að segja C.A.C. Brun neikvæða skoðun sína á fyrsta íslenska forsetanum, en Friðrik rómaði hins vegar jafnan aðra Íslendinga.

Sveinn Björnsson kom til Kaupmannahafnar og tók þátt í útför Kristjáns 10. á tilheyrilegan hátt og enginn angraði hann opinberlega.

Á myndinni efst eru nokkrar söguhetjanna saman komnar á Íþróttavellinum í Reykjavík (Melavellinum) þann 18. júní 1936. Knútur prins (1), Kristján 10. (2), C.A.C. Brun sendiráðsritari (3), Hermann Jónasson (4) og óþekk(t)ur drengur (5). Ef einhver þekki drenginn þætti mér vænt um að fá upplýsingar.

Penis destitutus in litore

Sigurður Hjartarson kenndi mér í MH á sínum tíma (sjá hér) og var meðal bestu kennara sem ég hef haft. Sigurður hefur síðar orðið þekktastur fyrir reðursafn sitt, Reðurstofuna sem varð að Hinu Íslenzka Reðasafni, sem fyrst var til húsa í Reykjavík, svo á tímabilinu 2004-2011 á Húsavík og nú í furðulegu samlífi með Tryggingastofnuninni á Laugavegi. Fornleifur er á því að það sé hvergi meiri reisn á nokkru safni á Íslandi, nema ef vera skyldi á Skógasafni, hjá fremsta fornfræðingi þjóðarinnar Þórði Tómassyni.

Þessi myndasyrpa er tileinkuð Sigurði Hjartarsyni. Hvalveiðasýning sjóferðasafns Hollendinga, Scheepvaartmuseum, í Amsterdam, sem ég heimsótti nýverið, espaði mig upp í þetta typpa-show. Pennateikningin efst blasti við flennistór, þegar inn í sýninguna var komið. Börn hlupu út af hræðslu.

Ég segi síðar frá sýningunni en þessi röð mynda af strönduðum hvölum með skaufann úti, fínu fólk og phallólógum? að mæla lengd hans, deili ég hér með lesendum mínum. Hægt er að stækka hverja mynd með því að þukla með músinni á hval reðrið (ekki klikka).

Hvalrekinn í Berckhey árið 1598, teikning frá 1599.

 

Árið 1598 strandaði hvalur á ströndinni við Berckhey í Hollandi, þar sem einnig heitir Katwijk nærri Scheveningen, þar sem ég baðaði á ströndinni sem barn. Hvalrekinn og teikningar ýmissa listamanna af honum frá 17. og 18. öld er gaman að skoða og sér í lagi þann gífurlega áhuga sem menn sýndu hvalreðrunum. Upplýsingar um myndirnar er hægt að sækja á RijksStudio Rijksmuseums.

 

Hvalreki varð nærri Ancona á Ítalíu árið 1601. Notuðust Ítalir við hollenska list til að lýsa þeim atburði. Einu sinni rak ítalskan mann að Íslandsströndum, Paolo Turchi að nafni og var hann frá Ancona ef ég man rétt, en við æfðum einu sinni og stæltum vöðva okkar hjá Hrafni heitnum og Ágústu Johnsson.

 

 

 

Listamaðurinn sem bar ábyrgð á þessu var ekki áhugasamur um hvalareður.

 

 

 

Torfhús í Hollandi

 

Margir Íslendingar skömmuðust sín mjög fyrir að hafa búið í torfhúsum. Sumir menn, sem fæddust á fyrri hluta 20. aldar og fyrr, hafa reyndar haft þá draumsýn að skálar að fornu hafi verið miklu merkilegri hús en síðari tíma gangna- og burstabæir, eða þá kotin sem þeir fæddust sumir sjálfir og ólust upp í, sótugir í fasi. Það er þjóðernisrómantík, sem hefur alið af sér sögufölsun og afskræmi eins og Þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal, sem á ekkert skylt við síðasta skálann á Stöng í Þjórsárdal, sem eftirlíkingin á að sýna.

Ekki var "torfkofinn" fyrr yfirgefinn á Íslandi, en að einhver ruddist yfir hann með jarðýtu sem fengin var að láni úr vegavinnunni. Ég hef talað við gamlan mann sem ruddi niður rústum og torfbæjum í sveit þegar hann vann við vegavinnu. Það var kvöldvinna hjá honum. Hann fékk kaffi, stundum eitthvað sterkara, og gott bakkelsi fyrir greiðann. Karl Marx nefndi þessi híbýli Íslendinga og gerði lítið úr þeim í einhverju verka sinna. Íslenskir marxistar, sem hafa lesið Marx eins vel og Hannes Hólmsteinn Gissurarson hefur, hafa því alltaf verið miklir áhugamenn um steinsteypu. Danska hugtakið "Beton-kommunist" er því nafn með réttu, þó það hafi orðið til að öðru tilefni.

Fornleifafræðingar telja vitaskuld enga skömm af torfhúsum enda rum við flest komin af fólki sem byggði sér slík hús. Íslendingar byggðu með því efni sem þeir höfðu aðgang að. En sökum skammar og annarra þátta eru þau fáu torfhús sem enn standa á Íslandi söfn eða hluti af söfnum. Hitt varð tímans tönn að bráð eða jarðýtunum.

Torfhús í Hollandi

Eftir þetta formálasteyputorf er best að koma sér að efninu.

Það kemur kannski á óvart að torfhús voru einnig þekkt, og búið í þeim fram á 20. öldina í öðru Evrópulandi en Íslandi og það í landi sem er eitt rótgrónasta ESB-landið í Evrópu. Fæstir Hollendingar vita reyndar, að í landi þeirra bjó fólk í frekar hrörlegum torfhúsum sem Hollendingar kölluðu plaggenhut (plaggenhuten í fleirtölu). Fólk sem bjó í slíkum húsum var fátækt fólk til sveita, og það þótti skömm af búa úr slíkum hreysum, líklega svipað og að búa í Höfðaborginni í Reykjavík. Þessi hús var að finna í nyrstu héruðum Hollands, Drendthe, Fríslandi og Overijssel.

Ýmsar aðferðir voru við byggingar þessara hollensku torfhúsa. Stundum voru veggir úr eins konar torfhnauss, en torfið var ekki skorið af sömu list og á Íslandi. Þetta voru oftast kofar reistir í neyð og engin stórbýli. Stundum var gafl úr múrsteini eða timbri. Oftast var þekjan torfi lögð en brenndir þaksteinar voru undir að strá-/reyrmottur. Það var enginn stíll yfir þessu eins og stundum á Íslandi, enda torfið kannski eins gott alls staðar í Hollandi og það var á Íslandi. Langhús úr torfi voru líka reist á járnöld á Fríslandi og á Jótlandi og menn telja að torfhýsi hafi einnig verið til í Hollandi á miðöldum og síðar.

 

Í dag eru Hollendingar farnir, í nostalgíu og náttúruæði, að byggja eitthvað í líkingu við plaggenhuten fyrri tíma. Þeir koma víst ekki nær náttúrunni en það, í landi þar sem hver fermetri hefur verið umturnaður af mönnum. Þessar eftirlíkingar er ekki eins óhrjálegar og hús fátæklinganna sem bjuggu í hollensku torfhúsunum forðum. Í dag má einnig finna þessi torfhús endurgerð á byggðasöfnum og sumir hafa búið sér til sumarhús í þessum fátæklega byggingarstíl Hollendinga, sem vart getur talist til gullaldar þeirra.

Hér fylgja nokkrar myndir af hollenskum torfhúsum, stækkið líka myndina efst, hún er í góðri upplausn:

 

Þetta hús höfðu eigendur kallað Westerhaar Villa. Ekki skorti kímnigáfuna þrátt fyrir fátæktina.

 

 

 

 

Þessi mynd sýnir örvingluð hjón í Suður-Hollandi sem hófu að byggja sér torfhýsi árið 1937, þegar þeim hafði verið varpað á götuna. Hollenskir lögregluþjónar koma að. Enn aðrir reistu sér þessi hús þó þeir væru komnir í góðar álnir og aðallega til að minnast æskuáranna. Fjölskyldan sem átti húsið hét Vis (sem þýðir fiskur).

Nathan og fressið

 

Allir Íslendingar, sem eiga feitlagin börn og ófríð, þekkja Cocoa Puffs, amerískt ruslfæði sem hellt hefur verið í kok íslenskra barna áratugum saman, tannlæknum og útfararstjórum til mestrar ánægju.

Hitt vita þó fæstir, að fyrirtækið sem flytur þetta ómeti inn og kallar það morgunmat, ber gamalt og rótgróið nafn í íslenskri verslunarsögu: Nathan & Olsen. Þótt Olsen og Nathan séu fyrir löngu komnir undir græna torfu heitir fyrirtækið nú http://www.nathan.is/ á veraldarvefnum.

 

Frits Heymann Nathan á sokkabandsárum sínum

Nathan sá er ljær þessari heildsölu nafn sitt, án þess að geta gert að því, var danskur gyðingur, Frits Heymann Nathan að nafni. Hann verslaði á Íslandi í byrjun 20. aldar og stofnaði að lokum verslun með Olsen, sem hét fullu nafni Carl Olsen. Ég hef skrifað um Nathan hér, en hann var m.a. faðir Ove Nathans kjarneðlisfræðing, sem ég heimsótti eitt sinn á Niels Bohr-stofnuninni til að fá upplýsingar um föður hans, sem dó þegar Ove var tiltölulega ungur. Ove Nathan vissi því svo að segja ekkert um afrek föður síns á Íslandi. Á fjórða áratugnum fór Frits út i kókosbolluframleiðslu (flødeboller og negerkys) í Kaupmannahöfn og hafði ofan af fyrir fjölskyldu sinni með því, því Danir hafa alltaf borðað meira af slíku kremmeti og engu minna en matargötin á Íslandi.

Nathan hafði skopskyn gott. Eitt sinn, er hann var enn á Íslandi, langaði hann eða konu hans unga í kött og hann lét prenta fyrir sig fregnmiðann sem myndin efst er af. Nathan var tilbúinn að greiða heilar 10 kr. út í hönd fyrir heilbrigðan, þrílitan fresskött sem ekki var blá- eða gráleitur og allra síst málaður. Ég hef spurt afkomendur Nathans, hvor til væri mynd af þessum ketti, en þeir töldu svo ekki vera.

Ég skrifaði fyrir nokkrum árum grein um Nathan og köttinn ómálaða fyrir  tímaritið Rambam, sem ég ritstýrði hér í Danmörku um tíma. Sýnið nú menningalega tilburði og lesið dönskuna, því ég nenni ekki að snúa öllu því sem ég skrifaði þá yfir á íslensku.

Fregnmiðinn hans Nathans, þar sem hann lýsti eftir hentugum ketti, er varðveittur á Borgarskjalasafni Reykjavíkur, þar sem ég rakst eitt sinn á hann, þar sem hann hékk innrammaður á bakstigagangi.

Iceland's Nazi Ghosts

 

Earlier this year Rabbi Abraham Cooper of The Simon Wiesenthal Center criticized the annual broadcast of the Hymns of the Passion in Iceland. However, the 17th century anti-Semitic hymns are not the only spooks from the past haunting the Icelanders.  

The Nazi sympathies of one of Iceland´s leading authors of the 20th century create a stir in Iceland, long after his death. Gunnar Gunnarsson (1889-1975), a renowned author of his time, had clear cut Nazi sympathies, a fact that many Icelanders do not want to hear, see or listen to.

Gunnarsson published the bulk of his work in Denmark in Danish, where he was quite a significant author in the first half of the 20th century. Gunnarsson was actually considered several times for the Nobel Prize in literature. Gunnarsson was also a highly regarded author in Germany, and especially in Nazi-Germany where the elite took a great fancy to him. In Germany Gunnarsson was defined as the Icelandic farmer´s son, an image which tickled the aesthetics of the Nazis.

Gunnar Gunnarsson was also fascinated by the Third Reich. He was a member of the Nordische Gesellschaft, an organisation headed by Alfred Rosenberg, Heinrich Himmler as well as the butcher from Riga, Hinrich Lohse. Nordische Gesellschaft was an organisation, through which the thugs and criminals of the Nazi regime sought Scandinavian academic acceptance and cooperation. Plenty of intellectuals in Scandinavia were eager to participate in this Nazi charade, Gunnarsson being one of the most ardent supporters. He made numerous trips to Germany giving lectures and promoted conferences and shows for the Nordische Gesellschaft in Denmark as well as contributing to Der Norden, the monthly of the organisation. He received an honorary doctorate at a Nazi University in Germany and Nazi-Germany became his major source of income. In his native Iceland, Gunnarsson wrote a letter to Hitler praising the Anschluss, the annexation of Austria. The letter was published in an Icelandic daily.

The final salute of Gunnar Gunnarsson to Nazi Germany was his sudden trip from Iceland in early 1940 to Germany, where he gave lectures and read from his works in 44 different cities and towns. The visit was crowned by his personal meeting with Hitler on 20 March 1940 in the office of the Führer in Berlin. The personal photographer of Hitler, Heinrich Hoffmann, caught Gunnarsson together with Hinrich Lohse, leaving the meeting with Hitler. Lohse, who was also a farmer´s son like Gunnarsson, continued his career organizing the killing of Jews by the thousands in Latvia, while Gunnarsson returned to his Icelandic sheep-farm. After the war his Nazi sympathies were hushed down and he became one of the most ardent spokesmen of Nordic cooperation and a critic of Socialism in Iceland.

Recently the Icelandic historical/archaeological blog, Fornleifur, written by Dr. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (and you are reading it by the way, in a special English version), dealt with the post war denial of Gunnarsson´s Nazi sympathies. The blog was among other things critical of a recently published biography on Gunnarsson, which claims he wasn´t a Nazi at all. A state-run institution in his name, Gunnarsstofnun, at his Bavarian style villa at Skriduklaustur in East-Iceland, doesn´t give detailed information about his co-operation with Nazi Germany.

On 16 September four photographs of Gunnarsson´s visit to Germany in 1940 were published on Fornleifur, (where Gunnarsson Nazi sympathies had been dealt with on an earlier occation) and one of them was donated to the Gunnar Gunnarsson research Center in East Iceland. The Icelandic State Broadcasting service, (RÚV), the same day published the photograph of Gunnarsson on the the steps of Hitler´s headquarters which had appeared on Fornleifur. However, after roughly two hours on the website of the state broadcasting service, the news item (here in a printscreen) and the accompanying picture vanished into thin air. No traces could be found of the this news item. Censorship had hit Iceland once again. In the 21th Century it was obviously not possible to show a photograph of an Icelander licking the boots of Nazi war criminals in the official media in Iceland.

The Icelandic broadcasting service which annually proudly broadcasts the reading of the anti-Semitic Hymns of the Passion, as the highlight of Icelandic culture, doesn´t seem to be comfortable publishing incriminating pictures of one of the main authors of Iceland fraternizing in the courts of Adolf Hitler. It is still to be seen who ordered the censorship.

There used to be something rotten in the State of Denmark, but its rapidly spreading.

Gunnar Gunnarson in Königsberg (Today the Russian Kaliningrad)

  

Gunnarsson thanks the inhabitants of the the city of Gera in Thüringen. Note how well ornated the literary enthusiast of Gera are. 

Gunnar Gunnarsson signes the Golden Book of the city of Reichenberg (Today the city of Liberec in the Czech Republic).