2. getraun Fornleifs

 

Nú er Fornleifur kominn aftur heim úr stuttu, fræðilegu ferðalagi, og þá er við hæfi að hafa nýja getraun fyrir lesendur bloggsins - og þessi er létt.

Hvaða fornminjar eru hér á myndinni undir plasti og bak við skothelt gler og girðingu?

Eins og í fyrstu getraun Fornleifs er æskilegt að fræði- og vísindamenn með sérþekkingu á gleri og plasti haldi sig fyrir utan keppnina, enda eru engin verðlaun í boði nema heiðurinn. Fornleifafræðingar eru velkomnir til að spreyta sig, ef þeir eru búnir að uppgötva tölvuna.

Gátan er leyst

Kristján Sveinsson, einnig kallaður Ja Langur, og Sigurður Vigfússon Ljón, tveir mjög fornir karakterar leystu hana. Svona munu svo glerbúrin utan um Jelling steinana líta út, ef allt gengur að óskum arkitektanna sem teiknuðu kassana. Loft og hitastig inni í glerbúrinu verða alltaf rétt og á loftkerfið að varna því að meira kvarnist úr steininum en gerst hefur á síðari árum. Glerið varnar því svo að vitleysingar og fávitar skemmi þessar merku fornleifar Dana, sem þeir eru allir með betri mynd af í vegabréfum sínum en af sjálfum sér.

Ljóshærðar konur, börn og þjóðararfur Dana í búrum, getur þetta orðið fallegra?

Brotakennd fornleifafræði í nýrri bók

Nýlega pantaði ég bókina Upp á yfirborðið: Nýjar rannsóknir í íslenskri fornleifafræði, greinasafn sem einkafyrirtækið Fornleifastofnun Íslands gaf út fyrr á þessu ári. Höfundarnir eru margir og greinarnar í bókinni eru líka afar misjafnar. En eftir að hafa lesið bókina fær maður þá tilfinningu, að þeir sem að henni standa haldi, og trúi jafnvel, að Fornleifastofnun Íslands sé vagga fornleifafræðinnar á Íslandi í dag, hvorki meira né minna. Ég get ekki staðfest þá uppblásnu sjálfsímynd útgefenda bókarinnar, og hef þegar hnotið um margar villur og meinlokur í bókinni og nefni hér nokkrar til að byrja með.

Framhlið og bakhlið leirkersbrotsins frá Gásum. Brotið er ekki stórt. Það er alltaf ljótt og leiðinlegt þegar sentímetrastikan verður stærri en gripurinn á ljósmyndum.

Í grein eftir prófessor í fornleifafræði við HÍ í fornleifafræði, sagnfræðinginn Orra Vésteinsson og aðra, sem kallast 'Efniviður Íslandsögunnar' (bls. 71-93) er m.a. fjallað um hinn forna verslunarstað  Gása í Eyjafirði. Því er haldið fram að þar hafi fundist brot úr svo kölluðu Albarello leirkeri frá 14 öld úr majolicu, og að brotið sé hollenskt (sjá bls. 82). Þetta vakti strax furðu mína, þar sem ég hef mikla þekkingu á leirkerum miðalda úr námi mínu, og sérstaka þekkingu á hollenskri keramik, og kannaðist ekki við neitt þessu líkt úr Niðurlöndum. Ég sá að Orri og meðhöfundar hans halda þessu fram, þó svo að þýsk samstarfskona þeirra úr rannsóknunum, Natascha Mehler, sem skrifaði um brotið í skýrslu um rannsóknina árið 2003 hafi aðeins að velta því fyrir sér sem möguleika, að brotið væri mjög snemmbúinni gerð af majolicu frá Hollandi, en hún sló engu föstu andstætt því sem prófessor Orri gerir nú. 

Ég bar í síðustu viku þessa þessa yfirlýsingu sagnfræðingsins Orra Vésteinssonar og meðhöfunda hans undir sérfræðinga í Hollandi, meðal annarra dr. Sebastiaan Ostkamp sem skrifaði þá grein sem vitnað var í í skýrslu þýska fornleifafræðingsins á Gásum, og sömuleiðis í prófessor Jerzy Gawronski í Amsterdam. Þeir og aðrir eru sammála um að brotið frá Gásum sé ekki úr hollenskri Albarello krukku frá 14. öld. og telur Ostkamp að brotið sér líkast til franskt og staðfesti það persónulega skoðun mína.

Ljósmynd úr Upp á yfirborðið. Engu er líkara en að kambarnir hafi skemmst á Þjóminjasafninu síðan 1994. En "skemmdirnar" eru vegna vegna slælegrar fótósjoppunar.

Átt við ljósmyndir úr ritum annarra

Bókin er full af fallegum myndum frá starfi Fornleifastofnunar Íslands, en það er óhæfa og stuldur þegar menn taka mynd eftir einn færasta ljósmyndara landsins og breyta henni svo vömm er af. Myndin er af haugfé úr kumlinu í Vatnsdal í Patreksfirði og birtist fyrst í grein eftir mig í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994) sem Þjóðminjasafnið gaf út.  Ég raðaði meira að segja gripunum upp fyrir myndatökuna. Í Upp á yfirborðið hefur ljósmyndin verið "photoshoppuð", svörtum bakgrunninum skipt út, þannig að að kambarnir í haugfénu virðast hafa eyðilagst síðan myndin birtist við grein mína árið 1994. Þessi mynd er einmitt við grein eftir Orra Vésteinsson sagnfræðing. Eru slík vinnubrögð sæmandi prófessor í HÍ? Að sjálfsögðu ekki. Þetta er ekkert annað en fúsk, alveg eins og þegar menn segjast hafa fundið eitthvað frá 14. öld, sem þeir vita ekkert um.

Ljósmynd úr grein eftir ritstjóra Fornleifs í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994). Ljósm. Ívar Brynjólfsson/Þjóðminjasafn Íslands.

 

Tilvitnanafúsk og tilgátuþjófnaður

Það undrar mig dálítið að mér hafi ekki verið send bókin án þess að ég þyrfti að borga fyrir hana, þar sem ríkulega er vitnað í fræðigreinar eftir mig um Stöng í Þjórsárdal. En það er vitnað rangt í og aðeins í elstu rit mín, sem virðist vera venjan hjá Fornleifastofnun Íslands og Orra Vésteinssyni. Í yfirliti yfir aldursgreiningar í íslenskri fornleifafræði er vitnar í grein frá 2009 eftir hóp jarðfræðinga, fornvistfræðinga með sagnfræðinginn Orra Vésteinsson sér til reiðar. Í greininn stæra þeir sig af því að hafa uppgötvað að Þjórsárdalur hafi ekki farið í eyði í miklu eldgosi í Heklu árið 1104, eins og íslenskri jarðfræðingar halda enn, og jafnvel ekki fyrr en um 1300. Þessi mikla uppgötvun er reyndar ekki ný af nálinni, og var m.a. sett fram af mér árið 1983 og síðar. Hér  í kafla sem ég kalla Skítleg vinnubrögð í fornleifadeild HÍ benti ég á aðferðir Orra Vésteinssonar, sem hann endurtekur í bókinni Upp á yfirborðið.

Orri Vésteinsson

Árið 2009 voru Orri og meðhöfundar hans að greininni um endalok byggðar í Þjórsárdal í Arctic Anthropology minntir á rangtúlkun og vöntun á heimildum um rannsóknir mínar í Þjórsárdal. Dr. Susan Kaplan ritstjóri ritsins Arctic Anthropology sýndi sóma sinn í að svara kvörtun minni, en Orri og vinir hans sem vitnuðu rangt í rit mín með dylgjum hef ég enn ekki heyrt frá. Enga afsökunarbeiðni hef ég séð. Orri endurtekur nú þessa ófínu aðferðafræði sína í villuriðinni myndabók fyrirtækis sem hann stofnaði og vinnur af og til fyrir með prófessorsstöðu sinni hjá HÍ.

Mér sýnaast jafnvel að tilvitnanavinnubrögð Orra Vésteinssonar séu hreinlega vítaverð í samanburði við "glæp" Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar gegn Halldórseignafélaginu. Ætli Frau Kress myndir æsa sig við Orra, ef ég bæði hana um það?

Yfirlýsingagleði

Glannaleg yfirlýsingagleði fornleifafræðinga og nema sem vinna fyrir Fornleifastofnun Íslands eru greinilega ekki mikið öðruvísi en það sem oft hefur sést í íslenskri fornleifafræði á síðari árum, þar sem við höfum t.d. heyrt um dularfullar grænlenskar konur austur á landi, sem hurfu eins fljótt og þær komu. Við höfum haft fræðimann í heimsókn sem hefur gerst læknir og lagt Egil Skallagrímsson inn með Paget-sjúkdóminn. Svo kom fílamaðurinn við á Skriðuklaustri, en þar voru menn líka að leika sér með lásbogaörvarodd sem var holur að innan, sem er víst séríslensk nýjung. Byggð papa var hér þegar á 6. öld, en fornleifafræðingar hafa bara ekki grafið nógu djúpt segja jú sumir, en sumir kunna heldur ekki að lesa úr C-14 greiningum. Allt eru þetta auðvitað tilgátur, en þessu er slengt út sem alhæfingum í 19 fréttum Sjónvarps. Þessi lausmælgi og yfirlýsingagleði er óvirðing við fornleifafræðina. Að mínu mati tengist þetta m.a. lélegri menntun fornleifafræðinga, en sumir þessara glanna í greininni kenna reyndar fornleifafræði við Háskóla Íslands. Vona ég að nemar þeirra varist vítin.

Ítarefni:

Ostkamp, Sebastiaan 2009: Archaïsche majolica uit de veertiendeeeuwse Nederlanden. Tinglazuur plavuizen en vaatwerk, en hun verwantschap met gebrandschilderd glas.  V o r m e n  u i t  v u u r, N r . 2 0 8, bls. 20-42.

Ostkamp, Sebastiaan 2001: Veertiende-eeuws tinglazuur aardewerk uit de Nederlanden. Rotterdam Papers 11, [Commissie Van Advies Inzake Archeologisch Onderzoek Binnen het Ressort Rotterdam, onder red. von D. Kicken, A. M. Koldewej, J. T. ter Molen], bls. 282-291.

Þegar Ali fann innsigli séra Bernharðs í Varde

Anno 1982 tók ég þátt í fornleifarannsókn á fornum kirkjugarði Sct. Nikolaj kirkju í Varde, bæ á Vestur-Jótlandi. Stjórnanda rannsóknarinnar Mogens Vedsø, eldri nema í miðaldafornleifafræði við Árósarháskóla, bráðvantaði stúdent til að grafa með sér og öðrum nema, Peter Pentz. Rannsóknin var í tímaþröng og næturfrost voru farin að skella á.

Kirkjan hafði verið rifinn fyrr á öldum en leifar hennar sýndu, að hún hefði að einhverju leyti verið byggð úr basaltsteini frá Rínarsvæðinu (frá nágrenni Kölnar) líkt og margar kirkjur á SV-Jótlandi. Steinninn var fluttur til Jótlands með mikilli fyrirhöfn á 12. og 13. öld. Kirkjugarðinn þurfti nú að rannsaka, því bílastæði fyrir einhverja verslun átti að vera þar sem fyrri kynslóðir íbúa Varde höfðu verið lagðir til hinstu hvílu.

Þarna voru rannsakaðar um 350 beinagrindur, flestar mjög vel varðveittar. Einnig munu þarna, áður en ég kom til starfa, hafa fundist leifar stafkirkju, sem líklega hefur staðið þarna áður en kirkja úr steini var reist á 12. öld. Tíminn til rannsókna var skammur. Ég var settur í barnabeinagrindurnar, þar sem Peter gat ekki hugsað sér það, þar sem beinagrindurnar minntu hann víst á börnin hans.

Peter Pentz grefur upp bein í Varde

Við höfðum tvo atvinnuleysingja okkur til að hjálpar. Einn var dálítið seinþroska ,en hinn var skaðaður af drykkju. Ég gat ekki alltaf skilið þá félaga, því þá átti ég erfitt með vesturjóskuna. Þar sem ég var víst eini maðurinn með dökkt, hrokkið hár í Varde á þessum tíma og þessir kynlegu kvistir höfðu aðeins séð og heyrt talað um múslíma í sjónvarpinu, kölluðu þeir mig Ali, því þeim þótti ég líkum einum slíkum. Þeir voru handvissir um að ég væri kominn til bæjarins til að stela frá þeim stúlkunum eða einhverju öðru verðmætu. Ég var hins vega þarna aðeins til að græða pening og man að ég pantaði mér flugmiða til Íslands úr eina peningasímanum á torginu í Varde. Þá kostaði meira að fara til Íslands í krónum talið en nú.

Ég var einnig svo lánssamur að finna eina bitastæða forngripinn við rannsóknir á Sct. Nikolaj í lok nóvember 1982. Það var hálfur innsiglisstimpill sem ég fann við lærlegg beinagrindar. Þetta var gömul beinagrind, og hafði gröfin, sem innsiglið var í, raskast af yngri gröfum, þannig að það eina sem eftir var af hinum látna var lærleggur. Ég fann innsiglið á síðast degi mínum í rannsókninni, og við þrír fornleifanemarnir vorum allir á leið til Árósa í helgarfrí.

Innsiglisstimplar látinna manna voru oft höggnir í tvennt á miðöldum, líkt kreditkort eru það í dag, til að komast í veg fyrri skjalafals og þjófnað að mönnum látnum. Þess vegna finnum við mjög oft brotin innsigli manna í gröfum þeirra.

Meðal þess sem hægt var að lesa á innsiglinu, sem hér er sýnt feitletrað, og þess sem hægt er að geta sér til um, annað hvort sem það var (skammstöfun sem hér er sýnd í  sviga) eða [það sem vantaði, sem hér er sýnt á milli hornklofa], var:

S(IGILLUM): BERN[ARDI:]  [SACER]DOTIS

sem útleggst Innsigli Bernharðs Prests. Við Mogens Vedsø komum við á borgarbókasafninu í Árósum til að skoða yfirlitsrit um miðaldainnsigli í Danmörku, en þar var ekki að finna teikningu af vaxi með líkri innsiglismynd. Þá datt Mogens Vedsø að líta í Resens Atlas, verk sem Peter Hansen Resen fræðimaður og borgarstjóri í Kaupmannahöfn á 17. öld safnaði efni í.

Resen sankaði að sér alls kyns fróðleik á 17. öld, sem var þó fyrst gefið út að hluta til á 20. öld. Resen hafði fyrir sið að láta teikna fyrir sig vaxinnsigli miðaldabréfa sem hann frétti af í söfnum. Við fundum fljótt innsiglismynd sem tilheyrt hafði Bernharði Boossen (eða Bosen) kanoka í Kaupmannahöfn. Sá sem teiknað hefur innsiglið fyrir Resen hefur ekki haft fyrir því að teikna textann, og líklega hefur myndin í vaxinu verið óskýr (sjá myndina efst og teikninguna hér fyrir neðan). En stjarnan og nafnið sem Resen skráði í texta sinn bendir til þess að Bernard Boosen hafi endað daga sína í Varde af einhverjum ástæðum. Vaxinnsigli Bernhards prest, sem Resen lét lýsa var eldi að bráð er Englendingar létu kúlum rigna á Kaupmannhöfn árið 1807. Innsiglið hékk við bréf frá 1389.  Aldur bréfsins kemur vel heim og saman við aldur innsiglisins eins og greina má hann eftir stafagerðinni og sporöskjulaginu.

Innsigli Berents Boossen í Atlas Resens

Við munum líklega aldrei fá vitneskju um, hvernig dauða Bernharðs Boosens bar að í Varde, en hugsast getur að hann hafi verið ættaður frá Jótlandi og verið þar í heimsókn er hann lést.

Frekari upplýsingar um innsigli á miðöldum er hægt að nálgast í tveimur greinum eftir mig í Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags árið 1981 og 1984

Ítarefni:

Vedsø, Mogens og Pentz, Peter. Bernhards Segl. Skalk 1985/1,  bls. 11-15.

17 gyðingar í brunni

 

Fundist hafa leifar 17 manns í brunni einum í bænum Norwich í Austur-Anglíu á Englandi. Talið er nær fullvisst að um beinagrindur gyðinga sé að ræða og að þeir hafi verið myrtir í ofsóknum og kastað í brunninn. Fullorðnum hefur verið kastað fyrst og síðan 11 börnum á aldrinum tveggja til fimmtán ára ofan á. Ég þekki dálítið til í Norwich. Árið 1986 kom ég þar fyrst á skólaferðalagi með deild minni við háskólann í Árósum, þegar ég hafði nýlokið kandídatsprófi. Við gáfum síðar út í lítilli gulri bók fræðilega fyrirlestra okkar sem við héldum við ýmsar miðaldaminjar. Ég meðhöndlaði m.a. sögu gyðinga og leifar eftir fyrsta skeið búsetu þeirra á Bretlandseyjum.

Gyðingar komu snemma til Bretlandseyja, með Vilhjálmi bastarði og Normönnum, og settust að í stærri bæjum landsins, allt norður til Jórvíkur. Um miðja 12. öld var Norwich næststærsta borg Englands og margir gyðingar áttu þar heima. Gyðingar á Bretlandseyjum, eins og víða annars staðar, máttu ekki stunda hvaða vinnu sem var, og voru þess vegna margir í peningaviðskiptum og lánastarfsemi, sem var bæði syndugt og illa séð iðja af kirkjunni, sem sló þó gjarna lán hjá gyðingum. Gyðingar á Bretlandseyjum lánuðu fé til ýmissa mikilvægra framkvæmda á fyrri hluta miðalda, eða þangað þeir allir, um það bil 16.000 að tölu, voru gerðir brottrækir frá Bretlandseyjum þann 18. júlí árið 1290. Eins og annars staðar voru ofsóknir gegn gyðingum algengar á Bretlandseyjum og var tiltölulega auðvelt fyrir skuldunauta gyðinga að snúa lýðnum gegn þeim og hrinda að stað ofsóknum gegn þeim, sem enduðu t.d. með því að 150 þeirra voru brenndir inni í Clifford-Turni í Jórvík árið 1190, eða þeim var kastað í brunna eða þeir brenndir á báli.

Margar heimildir eru til um veru gyðinga í Norwich, bæði  ritaðar og fornleifar. Gyðingar bjuggu við og umhverfis Haymarket-torg, sem er enn í dag aðalmarkaðstorg Norwichborgar. Fornleifarannsóknir hafa staðfest búsetu þeirra þar. Einu götuna á Bretlandseyjum, sem ber heitið Synagogue Street, er að finna í Norwich. Frægur ketill úr bronsi frá Frakklandi með áletrun á hebresku hefur fundist í jörðu í Norwich.

Einn fremsti fjármálamaður Bretlands á 12. öld var Eliab, einnig þekktur sem Jurnett, sem lánaði fé til bygginga fjölda kirkna og klaustra. Líklega til að komast hjá því að borga honum, var hann flæmdur úr landi með því að krefjast af honum 6000 mörk og fékk hann ekki að snúa aftur fyrr en hann hafði greitt 2000 þeirra. Svo ekki hefur öll lánastarfsemi gyðinga verið arðbær, og í sumum tilfellum hefur hún kostað þá lífið og kannski valdið því að þeir fengu vota gröf í brunni í Norwich. 

 

Klikkið tvisvar sinnum á myndina til að sjá hana stærri

Til er skopmynd af Isaak fill Jurnett, syni Eliabs í skattalista Norwich frá 1233, þar sem gyðingar bæjarins eru hæddir og Isaak sýndur sem þríhöfða konungur. Í Norwich er enn til hús sem kallað er Music Hall, heiti sem er talið vera afbökun á Moishe Hall, og telja sumir að húsið sé að grunni til það hús sem Isaak Jurnett bjó í á 13. öld.

Gyðingum í Norwich var kennt um barnaníð og morð árið 1144, þegar 12 ár drengur, Vilhjálmur, hvarf. Þótt aldrei hafi sannast að Villi litli hefði verið myrtur, og líklegra sé, að hann hafi verið grafinn lifandi af ættingjum sínum sem héldu að hann væri látinn, þá komu upp svipaðar ásakanir á hendur gyðingum á næstu árum víðs vegar um Bretland. Vilhjálmur var tekinn í dýrlinga tölu. Gæti verið að líkin í brunninum séu afleiðing múgæsingar og hýsteríu sem greip um sig á Bretlandseyjum á 12. öld? Ekki ólíkt og í dag á Íslandi, þar sem rökin eru að barnaníð hljóti að hafi verið framin undir væng kaþólsku kirkjunnar vegna þess að það hefur verið framið í öðrum löndum, var gyðingum kennt um barnahvarf á miðöldum og alveg fram á síðustu öld. Á miðöldum þurfti ekki sannanna við frekar en í dag. Múgæsingin er enn í ham. Nóg var bara að hafa heyrt eitthvað, sannanir skiptu og skiptir sumt fólk ekki máli. Málefnið helgar meðalið.

Þar til nýlega var gyðingum kastað í brunna víðs vegar um Evrópu. Eftir að álfan gerðist siðmenntaðri er orðinn heimsfrægur smellur Borats um að kasta gyðingum í brunna í „heimalandi" hans Kasakstan, smellur sem fékk misjafna dóma í Bandaríkjunum. Ef ekki hefði komið svo góð vatnsveita á Íslandi, hefðu menn líklega verið að kasta fólki í brunna og ásaka það um að hafa stráð glerbrotum í smjörið eða að kaupa frá kapítalistum, sem var t.d. afar vinsæl ásökun í Sovétríkjunum og leppríkjum þeirra fram undir 1950. Horfið og hlustið á Borat og bandaríska áheyrendur hans, sem sumir hverjir eru langt frá því að vera fráhverfir boðskap kasakstanska blaðamannsins. Myndin efst er af fjölmiðlaglöðum vísindakonum sem skemmta sér greinilega með hauskúpu gyðingakonu frá Norwich:

Þessi færsla er örlítið breytt útgáfa af færslu sem upphaflega var birt 26.6.2011 á www.postdoc.blog.is

Laxerolían á Dauðahafsrúllunum

 

Maður er nefndur Kaare Lund Rasmussen. Hann er prófessor í eðlisfræði við Syddansk Universitet í Óðinsvéum, en var áður m.a. forstöðumaður C-14 aldursgreiningarstofunnar á Þjóðminjasafni Dana, sem því miður hefur verið lögð niður. Kaare er einn af mörgum náttúruvísindamönnum sem ég hef kynnst sem hefur brennandi áhuga á laun fornleifafræðilegra vandamála. Ég leyfi mér að segja að hann sé einn sá fremsti í þeirri röð raunvísindamanna sem hafa áhuga á sögunni. Hann tekur á vandamálunum eins og sannur fornleifafræðingur. Kaare er líka einn af þessum mönnum sem tekist hefur að velja sér skemmtilegustu verkefnin, eða þau hafa valist af honum. Hann hefur aldursgreint sýni frá Þjórsárdal fyrir ritstjóra Fornleifs.

Eitt merkilegasta verkefnið sem sem Kaare Lund Rasmussen hefur tekið að sér er að mínu mati aldursgreiningavandamálið varðandi Dauðahafsrúllurnar svonefndu frá Qumran í eyðimörk Júdeu. Rúllurnar fundust í krukkum í hellum á árunum 1947-56. Fimm þeirra fundu bedúínar og 6 uppgötvuðu fornleifafræðingar síðan. Í rúllunum eru að um 800 mismunandi skjöl eða bækur, misstjórar og af mismunandi gerð. Textarnir eru mestmegnis á hebresku, en einnig eru skjöl á arameísku og grísk, mest textar úr því sem kristnir kalla Gamla testamentið en einnig nokkur fjöldi brota veraldlegra. Rúllurnar fundust að því að er talið er í 11 mismunandi hellum. Þau eru nú til sýnis í Jerúsalem (nokkur brot eru varðveitt í Amman). Hægt er að lesa sum handritanna hér.

 

Sum handritanna frá Qumran eru mjög brotakennd.

Er fyrst var farið að aldursgreina rúllurnar með AMS-geislakolsaðferðinni, sem leyfir miklu minni sýnastærð en við venjubundnar geislakolsaldursgreiningar, komu þær aldursgreiningar á óvart. Þær sýndu miklu yngri aldur en þann sem guðfræðingar, sérfræðingar í málvísinum og fornleifafræðingar höfðu ætlað. En mest var líklega örvæntingin meðal kristinna fræðimanna, sem eins og flestir væntust aldurs frá því 300 f. Kr. fram á 1. öld  e. Kr.  En fyrstu C-14 aldursgreiningarnar sýndu miklu yngri aldursgreiningar, þ.e.a.s. frá 3 öld e. Kr., og þar sem Jesús var hvergi nefndur í rúllunum var komið babb í bátinn. Gat þetta verið fornleifafræðileg/raunvísindaleg sönnun þess að Jesús hafi aldrei verið til? Trúleysingjar voru farnir að gleðjast.

Kaare Lund Rasmussen og samstarfsmaður hans heyrðu um vandamálið varaðand misræmið á milli aldurs geislakolsgreininganna og aldursgreininga annarra vísindamanna. Kaare eygði lausn á á mótsögninni á milli vænts aldurs og geislakolsaldursgreininganna. Þegar hann fór að kanna sögu rannsókna á rúllunum, kom í ljós að á 6. áratug 20. aldar höfðu menn notað laxerolíu (ameríska olíu, olíu úr plöntunni Ricinus communi), til að hreinsa handritin og til að gera bókstafina á þeim skýrari við lestur á bókfellinu og papýrusinum. Olían sogaðist inn í þessar lífrænu leifar. Þetta gerðist þegar rúllurnar voru varðveittar á Rockefeller safninu í Austur-Jerúsalem.

Kaare Lund Rasmussen benti á, og sannaði síðar, við nokkrar mótbárur ísraelsk fornleifafræðings sem ekki kunni að reikna, að laxerolían mengaði sýnin þannig að aldurgreiningarnar sýndu miklu yngri aldur en þau ætt ú í raun og veru að gera. Ef laxerolían yngir handritin er ekkert mark takandi á geilskolsaldursgreiningum á leifum Dauðahafsrúllanna.

Nú hefur Rasmussen og samverkamenn hans hins vegar þróað aðferð til að hreinsa olíuna úr sýnunum áður en aldursgreining fer fram, en enn bíða þeir eftir leyfi frá yfirvöldum í Ísrael til að aldursgreina sýni sem má hreinsa og aldurgreina. Auðveldara er líklega að fá 1000 hryðjuverkamenn úr haldi í Ísrael en að fá sýni til aldursgreiningar á þjóðararfi gyðinga.

Það er þurrt í Qumran.

Dauðahafsrúllurnar eru því enn taldar vera frá frá árunum 250 f. Kr. til 68 e.Kr.,að því er við best vitum, þótt Jesús sé það hvergi nefndur. Jesús kemur í raun og veru þessum rúllum ekkert við. Katólskir fræðimenn settust á rannsóknir á þessum rúllum í upphafi og þótt þær væru komnar undir verndarvæng Ísraels eftir 1967 fengu fræðimenn sem voru gyðingar ekki aðgang að gögnunum fyrr en á 8. og 9. áratug 20. aldar. Kristnir fræðimenn vilja sjá einhver tengsl milli hinnar gyðinglegu trúdeildar sem bjó og varðveitti rúllurnar í Qumran og fyrstu kristnu mannanna. Ekkert slíkt kemur fram á rúllunum eða í öðrum minjum í Qumran. Enginn verður, eins og kunnugt er, spámaður í sínu eigin landi og sérstaklega ekki sonur einhvers snikkara frá Nasaret. Ef Jesús hefði verið sonur læknis eða Nóbelsverðlaunahafa hefði hann kannski fyrr komist á blöð sögunnar.  

Ítarefni:

Kaare Lund Rasmussen,  Kaare Lund, van der Plicht, J., Doudna, G., Nielsen, F., Højrup, P., Stenby, E.H., Pedersen, C. Th., 2009:  THE EFFECTS OF POSSIBLE CONTAMINATION ON THE RADIOCARBON DATING OF THE DEAD SEA SCROLLS II: EMPIRICAL METHODS TO REMOVE CASTOR OIL AND SUGGESTIONS FOR REDATING, RADIOCARBON, Vol 51, Nr 3, 2009, p 1005–1022.

Rasmussen, Kaare Lund, van der Plicht, J., Cryer F.C.,  Doudna, G., Cross, F.M.,  Strugnell, J. 2001. THE EFFECTS OF POSSIBLE CONTAMINATION ON THE RADIOCARBON DATING OF THE DEAD SEA SCROLLS I: CASTOR OIL . RADIOCARBON, Vol 43, Nr 1, 2001, P 127-132.

Bedúínahirðingjarnir Muhammed edh-Dhib (Úlfurinn) Ahmad el-Hamid, Jum’a Muhammed Khalil og Khalil Musa fundu fyrir tilviljun fyrstu rúllurnar í Qumran árið 1947. Myndin efst er af fornleifafræðingnum G. Lankester Harding og dómíníkanaprestinum Roland de Vaux, stjórnanda École Biblique et Archéologique Française í Jerúsalem, við rannsóknir í einum hellanna í Qumran.

Stiklur úr sögu fornleifafræðinnar á Íslandi - 2. hluti

Í fyrstu stiklu Fornleifs þann 29. september sl. var farið inn á ráðningar fornleifafræðinga. Kom þá í ljós að stöðuveitingar í íslenskri fornleifafræði voru og eru enn vandasamar, og færslan fór líka fyrir brjóstið á sumum eins og sannleikurinn gerir oft.

Það er ekkert launungamál, að síðan að kennsla í fornleifafræði hófst við Háskóla Íslands hefur fjölgað mjög í stétt fornleifafræðinga á Íslandi. Verkefnum hefur að sama skapi fækkað eftir efnahagshrunið og nú er ekki lengur hægt að fá vinnu sem fornleifafræðingur ef maður er ekki með próf í greininni, og ef hún er annars vegar í boði, nema ef einhver vill verða prófessor í greininni, þá er valinn sagnfræðingur. Hér um árið var sumum mönnum þó stætt á að kalla sig fornleifafræðing, þó þeir væru það ekki, þangað til að í ljós kom að þeir höfðu ekki skrifað lokaritgerð í greininni (sjá hér og sér í lagi hér). Hvað yrði gert við mann sem kallaði sig lækni án þess að hafa til þess skilríki, menntun og þjálfun?

Stétt fornleifafræðinga er ekki lengur eins fámenn og þegar hin merka kona dr. Ólafía Einarsdóttir, sem var fyrsti fullmenntaði íslenski fornleifafræðingurinn, sótti um vinnu á Þjóðminjasafni Íslands. Þar sat Þjóðminjavörður, Kristján Eldjárn, sem strangt tiltekið var ekki fornleifafræðingur og sá til þess að hún yrði ekki að innanstokksmun á safninu eins og sumir á þeirri stofnun, sem reyndar höfðu engar forsendur til að starfa þar.   

Sjálfur Kristján Eldjárn þurfti nú líka að hafa fyrir því að fá sér vinnu í greininni í upphafi, eins og bréfið hér að neðan frá 1939 ber vott um, (hægt er að lesa það í heild með því að klikka nokkru sinnum á myndina eða að lesa bréf Kristjáns til Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar hér). Fór svo að Eldjárn vann með danska arkitektinum og fornleifafræðingnum Aage Roussell í Þjórsárdal 1939 og gróf m.a. upp rústirnar á Stöng í Þjórsárdal, og sést hann hér á myndinni efst við þá iðju (myndin er í eigu ritstjóra Fornleifs). 

Þetta minnir mig nú á fyrstu vandræði mín við að fá vinnu við fornleifauppgröft. Faðir minn hitti Kristján Eldjárn fyrrverandi forseta að tilviljum vorið 1981 í banka í Reykjavík. Eldjárn vissi gegnum föður minn, sem ég hafði ekki hugmynd um að væri málkunnugur forsetanum, að ég var farinn að nema hin merku fræði, og spurði Eldjárn hvort ég væri kominn með sumarvinnu við fornleifarannsóknir. Mér hafði þá nýlega verið hafnað um starf sem ég sótti um við fornleifarannsóknirnar á Stóruborg undir Eyjafjöllum. Er Eldjárn heyrði það, gerði hann sér lítið fyrir og hringdi í Mjöll Snæsdóttur, sem í stað þess að ráða menntaskólakrakka og vini, réð mig fyrir orð Eldjárns. Mjöll hafði áður ráðið nema í greininni, en þeir höfðu af einhverjum ástæðum haft skamma viðdvöl á bæjarhólnum. Ég vann hjá Mjöll í tvö löng sumur, og Stóraborg var merkileg fornleifanáma.

Ég frétti síðar af þessari "fyrirgreiðslu" frá stjórnanda rannsóknarinnar, sem ekki gat neitað Kristjáni Eldjárn um greiða. Þannig var það nú að þessi sauðalegi piltur á myndinni hér að neðan komst í sína fyrstu fornleifarannsókn á Íslandi með hjálp Kristjáns Eldjárns, sem væntanlega hefur minnst sinna eigin vandræða við vinnuleit sumrin 1939 og 1940. Ekki ónýt vinnumiðlun það. Kristján bauð mér svo í mjög löng morgunkaffi á tveimur sunnudagsmorgnum það sumar og aftur vorið 1982. Um haustið það ár var sá merki maður allur.

Ritstjóri Fornleifs haustið 1981

Pottþéttur biskup

   

Nú, á hinum síðustu og verstu tímum, þegar enginn verður óbarinn biskup, er gott að vita til þess að betra var kannski hægt að reiða sig á menn í þeirri stétt hér fyrr á öldum en nú er.

Hér verður sagt örlítið frá rannsóknum á Páli Skálholtsbiskupi Jónssyni, sem ekki hefur verið miðlað sem skyldi til almennings. 

Páll var laukur góðrar ættar, sonur Jóns Loftssonar í Odda, reyndar á laun, og var Sæmundur á selnum því langafi Páls. Ekki var blóðið síðra í móðurættinni, því móðir Páls  biskups var Ragnheiður systir Þorláks helga, en Páll biskup gekk vasklega í að helga móðurbróður sinn. Páll ólst upp í Odda með engum öðrum en Snorra (Sturlusyni). Það væri hægt að skrifa sunnlenskan knallróman um þá félaga, ef einhver hefur ekki þegar gert það.

Páll menntaðist í Lincoln á Bretlandseyjum. Í Lincoln fékk Páll, meðal margs annar, líklega hugmynd um steinþró þá sem hann var lagður til hinstu hvílu í, því þar um slóðir voru steinkistur algengar. Leifar Páls fundust í haglega höggvinni þró úr íslensku móbergi árið 1954 við fornleifarannsókn í Skálholti.

Þótt Páll væri vel að sér í góðum siðum, fylgdi hann samt venju flestra kollega sinna á Íslandi um fornificationem in oficiae og fékk sér konu, því Páfinn og Erkibiskup voru svo langt í burtu, að Páli datt líklegast ekki í huga að hold þeirra væri líka veikt. Kona Páls, Herdís, drukknaði í Þjórsá árið 1207ásamt dóttur þeirra hjóna. Meðal barna þeirra Páls og Herdísar var einnig Loftur Biskupsson, sem oft kemur við sögu í Sturlungu vegna deilna og fríðleika. Fríðleikann átti hann kannski ekki langt að sækja, því Jóni heitnum Steffensen, beinasérfræðingi, þótti kúpa föður hans harla kvenlegan, þótt eyrun sætu væntanlega lágt á honum. Jón skrifar:

Páls hauskúpa er með nokkru minni nefbreidd og meiri neflengd en meðaltal íslensku hauskúpanna, en óvenjulegur er þessi munur ekki. Andlitið er stórt miðað viðheilabúið. Það er meðallangleitt og með meðalháar augnatóftir, en nokkurt ósamræmi er á þeim því að sú vinstri er talsvert styttri en sú hægri. Nefið er langt miðað við breidd. Kjálkarnir eru sterklegir með nokkurn kjálkagarð eða torus, tennur talsvert slitnar, en fallegar, án skemmda. Engan endajaxlanna hefur Páll tekið, en það er algengt á íslenskum hauskúpunum til forna. Yfirleitt er andlitið vel mótað og fínlegt, svo að trúlegt er að Páll hafi verið fríður sýnum, ef til vill með dálítið kvenlegt útlit, en í öllu íslendingslegt andlitsfall. 

     Jökull Jakobsson, uppgraftarsveinn í Skálholti, bograr hér yfir kistu Páls biskups árið 1954.

Aldursgreining á Páli 

Fyrir nokkrum árum síðan var beinflís úr Páli send með flugvél til Árósa í Danmörku í tösku Árnýjar konu Össurar Skarphéðinssonar, svo við nefnum höfðingja og dýrlinga nútímans. Við háskólann í Árósum, sem er minn gamli skóli, og bestur háskóla á Norðurlöndum skv. úttektum, var Páll aldursgreindur á AMS-geislakolsaldursgreiningarstofunni sem þar er starfrækt.

Páll fæddist árið 1155 og andaðist i 1211. Kolefnisalaldursgreiningin á Páli gaf mæliniðurstöðuna 918 +/- 28 C14 ár fyrir 1950, sem umreiknuð eftir breytileika 14C gegnum tímann gefur  aldursgreininguna 1031-1176 e. Kr. Cal. við 2 staðalfrávik (2σ/95% líkindi). En þá niðurstöðu verður að leiðrétta vegna innihalds gamals kolefnis 13C sem safnast t.d. í beinum manna sem borða mikinn fisk, þannig að aldursgreining verður eldri en hún á að vera. Páll hefur borðað nokkuð mikinn fisk og hefur 17% matar hans samanstaðið af sjávarfangi.

Línurit þetta er úr grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur og annarra (2000)

Umreiknuð/leiðrétt aldursgreining beinflísarinnar úr Páli biskup með tilliti til 13C innihalds beinanna er 1165-1220 við tvö staðalfrávik. Það er ekki fjarri ævitíma Páls 1155-1211. Ekki gæti það verið öllu betra með nokkurri aldursgreiningu og leikur því vart nokkur vafi á því, að það er Páll biskup sem lá í kistu sinni.

Aldursgreiningar á beinagreindum úr kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem nokkrar hafa verið greindar áður fyrir ritstjóra Fornleifs (og birtar í grein sem ekki er nefnd í grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur et. al.) voru einnig gerðar í tengslum við rannsóknina sem Páll biskup komst með í. Aldursgreiningar þeirra beina sýna, eins og ég hafði haldið fram síðan 1983, við miklar mótbárur kollega og sér í lagi jarðfræðinga, að byggð í Þjórsárdal lagðist ekki af fyrr en á 13. öld. og á sumum bæjum ekki fyrr en um 1300.

Ítarefni:

Jón Steffensen 1988: í "Líkamsleifar Skálholt 1954-1953". Í Kristján Eldjárn, Christie Håkon, Steffensen, Jón (Ritstjóri Hörður Ágústsson), Skálholt Fornleifarannsókn 1954-1958 , bls. 159 ff. [Þjóðminjasafn/Lögberg].

Sveinbjörnsdóttir, Árný E, Heinemeier, Jan et al. 2008 "Dietary Reconstruction and Resorvoir Correction of 14C Dates on Bones from Pagan and Early Christian Graves in Iceland". RADIOCARBON, Vol 52, Nr 2-3, 2010.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990: "Kolefnisaldursgreiningar og íslensk fornleifafræði". Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags 1990, bls. 35-70, sjá hér.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2007. Fyrri bloggfærsla.

Kolbeinn Þorleifsson 1982: "Lincoln og Ísland á 12. öld". Lesbók Morgunblaðsins,  28.8.1982. 28. tölublað. Sjá hér.

Haus af bagli Páls biskups sem fannst í steinþró hans árið 1954.

Grísland hið góða

Ísland er dauður grís með garnirnar úti, að minnsta kosti samkvæmt frönskum teiknara, sem teiknaði ástand Evrópu á "leiðrétt Evrópukort" árið 1876: L´EUROPE EN  1876, A LA PORTÉE DES GRANS ESPRITS, sem var gefið út hjá forlagi S. HEYMANN, á Rue du Croissant 15 í París. Teiknararnir voru Yves & Barret Sc. S. Heymann gaf út fjölda ádeilu og spaugblaða, þar á meðal La Nouvelle Lune.

Ísland varð, sem sagt, að dauðu svíni í augum franska listamannsins, og er lýst á þennan hátt: ISLANDE: Ni situation, ni habitants, sem útleggst getur: Ísland: Hvorki ástand, né íbúar.

Danmörk er teiknað eins og froskur á hausnum og skrifað stendur: Það er mjög slæmt ástand í Danmörku. Íbúarnir hafa þó ekki lélega siði. Um Grikkland skrifar gárunginn franski: Grikkland er án ástands. Íbúarnir eru fátækir, en grískir. Ekki eru Ítalir heldur hátt skrifaðir: Ástand Ítalíu er eins og stígvéls, sem bíður eftir því fyrir utan hótelherbergi að þjónn pússi það. Íbúarnir eru annaðhvort lassarónar eða ábótar. ... Mannasiðir og venjur:. Eftir að hafa étið fylli sína af makkaróní, hafa Ítalir fyrir sið á fara í gervi stígamanna til að eiga erindi við ferðamenn.

Frakkar eru, og hafa alltaf verið bestir, og ekki þorði gárungurinn annað en að lýsa þjóð sinni öðruvísi en svona: Það sem einkennir Frakkland er,  Regla - Vinnusemi - Frelsi.   Oui-oui!

Kort þetta, einblöðungur, sem er prentað á þunnan dagblaðapappír, átti Matthías Þórðarson þjóðminjavörður einu sinni. En þegar skjalasafn hans var skráð á Þjóðminjasafninu fyrir um það bil 15 árum var ákveðið að farga ýmsu úr því, sem ekki þótti ástæða til að geyma á Þjóðminjasafninu. Matthías safnaði öllu, t.d. öllum aðgöngumiðunum sínum í Tívolí til fjölda ára. Þeir var einnig meðal þess sem þjóðminjavörður ákvað að farga í byrjun 10. áratugar síðustu aldar. Matthías fékk líka mikið af rituðu máli frá háttsettum nasistum í Þýskalandi. Svo mikið var af þannig bleðlum í því sem Þjóðminjasafnið henti út á tveimur pöllum, að vart verður í framtíðinni hægt að sjá að Matthías hafi verið hallur undir hakakrossinn.

Þegar söfnunargleði Matthíasar var kastað á haugana var ég kominn með annan fótinn inn á Þjóðminjasafnið, og fékk leyfi þjóðminjavarðar í snarheitum að tína smáræði úr því "rusli", sem hent var úr geymslum Matthíasar Þórðarsonar, áður en því var hent inn í sendibíl. Meðal þess sem ég tók var dýrakortið (samanbrotið) á milli auglýsingaplakata úr Tívolí frá aldamótunum 1900. Kannski ætti ég að segja "dýra kortið".

Ef til vill hefði verið réttara, hefði textinn á kortinu við Ísland verið: Hvorki ástand, íbúar, né menning.

Vive l´Islande

Færsla þessi birtist áður hér

Hvalur á Stöng

Hljómar þetta ekki eins og forréttur á veitingastað í höfuðborginni, sem ögrar blygðunarsemi veikgeðja útlendinga sem óska þess heitast að geta synt, blístrað og borðað sushi með hvölum í heimshöfunum áður en haldið skal út í nóttina til að horfa á norðurljós?

Á Stöng í Þjórsárdal hefur reyndar fundist hvalur, eða réttara sagt brunnar leifar hvals. Sagan en svona:

Árið 1993 fundum við sem rannsökuðum á Stöng í Þjórsárdal eldaholu með móösku og viðarkolasalla og í henni ýmsar leifar, t.d. brot kambs (greiðu) og brenndra beina. Eldaholan fannst undir skála, sem lá undir smiðju, sem aftur lá undir kirkjurúst, sem síðar varð að skemmu. Eldaholan hefur verið grafin í lok 9. aldar eða í byrjun þeirrar 10., ef dæma má út frá landnámslaginu, sem þarna markaði greinileg mörk. Engin búseta virðist hafa verið á Stöng áður en það gjóskulag féll, og eldaholan eru leifar eins af fyrstu verkum ábúenda á staðnum.

A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Snið sem sýnir hvernig eldaholan hefur verið grafin niður í gegnum Landnámslagið. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Beinin í eldaholunni ollu því að ég fór að velta því fyrir mér hvort þau gætu verið úr manni og að holan væri brunakuml. Ég fór í október árið 1996 með sýni af þeim til Svíþjóðar til norska beinasérfræðingsins Torstein Sjøvold sem var prófessor í Stokkhólmi, og er mest þekktur fyrir rannsóknir sínar á íslíkinu Ötzi, sem allir þekkja í sjón. Thorstein þurfti ekki að skoða beinin lengi áður en hann komst að þeirri niðurstöðu að beinin væru úr öðru spendýri en manni, þ.e.a.s. hval.

 

Hvort menn hafi verið að borða hval uppi í Þjórsárdal vitum við ekki. En það er ekki með öllu útilokað. Líklegra þykir mér þó, að einhver gripur úr hvalbeini, t.d. leifar hvalbeinsspjalds, líku þessu á myndinni hér að ofan sem er frá Norður Noregi, hafi lent í eldinum. Útiloka ég því ekki að holan á Stöng, sem ekki er fullrannsökuð,sé hugsanlega brunakuml.

Vonandi verður hægt að rannsaka það og margt annað á Stöng á næstu árum.

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2010:  Úrvinnsla úr niðurstöðum Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal, Áfangaskýrsla fyrir 2009.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: "Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret på Island". I J.F.Krøger og H.-R. Naley. Nordsjøen.Handel, religion og politikk. Karmøyseminaret 1994 og 1995. Dreyer bok. Stavanger, bls. 118-139.

Kirkjukambar

Bronskambur þessi kom á Þjóðminjasafnið árið 1941 og fékk safnnúmerið 12912. Hann er eins og eftirlíking eða smækkuð mynd af samsettum kömbum úr horni eða beini, sem algengir voru á Norðurlöndum á seinni hluta 12. aldar. Kamburinn er hin besta smíð og er steyptur í einu lagi. Jafnvel skreytið á honum minni mjög á skreyti á venjulegum beinkömbum.

Kamburinn (á myndinni hér fyrir ofan) fannst árið 1937 í fornri tóft austur á Barðsnesi í Norðfirði. Hann er 6.7 sm að lengd. Annar kambur úr bronsi (Þjms. 5021) hafði fundist um aldamótin 1900 á svokölluðum Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. Hann er einnig eftirlíking af einraða kambi, sem telst til einnar af undirgerðum svokallaðra háhryggjakamba. Við fornleifarannsóknir í Reykholti hefur einnig nýlega fundist kambur af sömu gerð. Allir kambarnir eru líklegast frá lokum 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.

Kambur frá Norðlingahól

 

Kirkjukamburinn frá Reykholti *

Kambarnir frá Barðsnesi, Miðnesi og Reykholti eru ekki sérlega hentugir til að greiða hár með. Mjög sennilegt er að þetta hafi verið svokallaðir kirkjukambar, sem notaðir voru við undirbúning að messu. Líkar greiður, sem oftast eru úr beini, rostungstönn eða fílstönn, hafa fundist á Bretlandseyjum, í Danmörku og Svíþjóð og á meginlandi Evrópu og hafa verið túlkaðir sem kirkjukambar eða tonsúrukambar.

Talið er að kirkjukambar hafi orði algengir þegar tonsúran eða krúnan (sem einnig var kölluð kringluskurður eða kringlótt hár) varð algengt meðal klerka suður í löndum á 4. öld og síðar lögleidd á 7. öld. Þá hefur verið nauðsynlegt fyrir presta að halda hárinu í horfi.

Krúnan var mikilvægt atriði  og mismunandi tíska ríkti við krúnurakstur. Í Kristinna laga þættií Grágás eru ákvæði um að prestur verði að gera krúnu sína einu sinni í mánuði og í norskri statútu er prestum gert að greið eitt mark í bætur er krúna þeirra nái niður fyrir eyrnasnepla. Illa útlítandi kirkjunnar þjónar hafa líklegast alltaf þótt vera til lítillar prýði og léleg auglýsing fyrir boðunina.

Í messubók Lundabiskupsdæmis (Missale Lundense), sem er frá byrjun 12. aldar en varðveitt í prentaðri útgáfu frá 1514, er greint frá því að meðan prestur greiði hár sitt eigi hann að biðja sérstaka bæn. Í íslenskum handritum er að finna skýringar á notkun kirkjukamba, t.d. í handritinu Veraldar sögur (AM 625, 4to), sem er frá 14. öld, í kafla sem heitir Messuskýring ok allra tíða:

Er kennimaður býst til messu, þvær hann sér vandlega, og er það í því markað, að honum er nauðsyn að þvo sig í iðrun og góðum verkum, er hann skal Guði þjóna. Það, er hann kembir sér, jartegnir það, að hann skal greiða hugrenningar sínar til Guðs. Höfuð jartegnir hjarta, en hugrenningar hár. Það að hann leggur af sér kápu eða klæði og skrýðist, sýnir það, að hann skal leggja niður annmarka og skrýðast manndáðum.

Hugsun sú, að hárið tákni hugrenningar, finnst þegar í riti Gregoríusar mikla, Cura pastoralis, sem skýring á orðum spámannsins Esekíels um að hár Levítans, þ.e.a.s. prestsins, skuli hvorki vera rakað eða flakandi heldur stýft.

Ímáldögum íslenskra kirkna grein frá kirkjukömbum, ýmist úr tönn eða tré. Vegna þess að aðeins er greint frá kömbum í kirkjum í Hólastifti hefur þeirri kenningu verið varpað fram að notkun þeirra hafi tengst Benediktínaklaustrinu á Munkaþverá eða tengslum Hóla við erkibiskupssetið í Lundi, þar sem kirkjukambar virðast hafa verið notaðir. Miklu frekar mætti skýra fæð kirkjukamba í máldögum úr öðrum landshlutum með því að litlir gripir sem þessir hafi auðveldlega farið fram hjá mönnum þegar vísiterað var.

Á  Barðsnesi var bænhús á 17. öld og gæti kirkjukamburinn bent til kirkjuhalds löngu fyrir þann tíma.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið.

* Kamburinn frá Reykholti var til sýnis á sýningunni Endurfundir í Þjóðminjasafni 2009-2010. Því miður láðist aðstandendum sýningarinnar að greina frá heimildum um aðra bronskamba á Íslandi.