Skítafréttamennska á RÚV, enn einu sinni

Róbert Jóhannsson "fréttamaður" á RÚV birtir frétt sem hann kallar "Gyðingurinn hafði trú á Hitler". Þar heldur hann því fram að gyðingur, sem keypti málverk af Hitler, hafi verið listaverkasali.

Samuel Morgenstern í Vín, sem keypti og seldi um tíma myndir Hitlers í byrjun 20. aldar, átti rammagerð og séræfði sig í glerrömmum. Hann var ekki listaverkasali frekar en Sigurður Einarsson var fjármálasnillingur. En Róbert Jóhannsson fréttamaður á RÚV heldur því fram að Morgenstern hafi verið listaverkasali. Því er einnig haldið fram í grein þeirri sem Róbert skrifar á vef RÚV, að verk Hitler hafi verið seld auðugum gyðingum. Þetta er líka fölsun á staðreyndum. Síðan er því haldið fram að Samuel Morgenstern hafi lenti í þrælabúðunum í Lodz og látist þar. Í Lodz var gettó, eitt af 1150 slíkum um alla Evrópu sem Þjóðverjar fyrirskipuðu, til að létta sér smölun gyðinga í fanga-, þræla- og útrýmingarbúðir sínar.

Gyðingurinn Morgenstern hafði hafði ekki "trú á Hitler." Hann keypti aðeins myndir hans til að selja fólki sem hafði áhuga á frekar gerilsneyddri borgaralegri list sem leit vel út í glerramma. Einn kaupenda var t.d. lögfræðingur af gyðingaættum.  Landslagsmyndin við fréttina um uppboð á klunnalegri blómamynd eftir Hitler í Los Angeles, er reyndar með þeim betri "póstkortum" með hendi Hitlers sem ég hef séð. En ekki er heldur hægt að sjá að myndin sé merkt Hitler. Þegar betur er að gáð, þá hefur Róbert Jóhannsson lyft myndinni af myndvef EPA, þar sem kemur mjög greinilega fram, að ekkert sanni að þessi landslagsmynd sé eftir Hitler:

"epa00827356 This is one of a collection of 21 watercolours attributed to Adolf Hitler which are to be sold at auction in Cornwall, England Tuesday 26th September 2006. They are judged to be authentic because they are similar to other known work by the Nazi dictator. They are believed to have been painted between 1915 and 1918 on the border of France and Belgium. This one is a landscape in Le Flaquet. EPA/HO"

Er ekki lágmarkskrafa að fréttamenn á RÚV séu gæddir lágmarks heimildarýni? Greinilega ekki.

Heimildarýni RÚV hefði hentað vel í 3. Ríkinu.

Hin ósmekklega fyrirsögn Róberts Jóhanssonar lýsir dómgreindarleysi og heimsku hans eða prófarkalesara RÚV. Ákveðna greininn á "Gyðingurinn" í fyrirsögn greinarinnar má skilja þannig að gyðingar almennt hafi haft trú á Hitler. Ef fréttamaðurinn á RÚV hefði kunnað íslensku hefði hann skrifað "Gyðingurinn sem hafði trú á listamanninum Hitler". Morgenstern hafði vitaskuld ekki minnstu hugmynd um að "listamaðurinn" yrði skrímsli 20-30 árum síðar.

Rammasalinn Morgenstern seldi myndir líkt og rammasalar gera, og það er oftast ekki mikil list. Menn þurftu ekki að vera í nánu sambandi við þá sem maður selur list eftir.

Alveg eins og í henni Evrópu

Þjóðmenningarráðherra íslensku þjóðarinnar leggur nú blessun sína yfir leikmyndaþorp á Selfossi. Nú á nefnilega að búa til ekta "þjóðmenningu", þegar sumir aðilar hafa reynt að eyða henni eftir bestu getu alla 20. öldina. Nú fær Selfoss Drive-Inn miðaldakirkju og sýnishornaþorp. Einmitt það sem menn vilja sjá.

Ráðherrann sagði þetta í viðtali við RÚV:

Mér finnst þetta alveg frábært, menn hafa séð svipaðar framkvæmdir í Evrópu á undanförnum árum, sem hafa heppnast gríðarlega vel, þar sem menn hafa jafnvel verið að endurbyggja heilu miðborgirnar, og þetta mun verða að veruleika sem ég vona að það verði eh, koma Selfossi og Árborg rækilega á kortið...

Hugmyndasmiðurinn að þessu fyrirhugaða svari við Evrópu er víst að einhverju leyti þjóðmenningarráðherra sjálfur, og er ljóst að hann munn koma sérvisku sinni og undarlegum skoðunum rækilega á kortið. Svo voru menn að tala um Gnarr.

Evrópusýn ráðherrans er jafnan mjög óljós, en gaman væri að vita hvar menn hafi endurbyggt heilu miðborgirnar í Evrópu. Er Sigmundur að hugsa um endurgerðu Nikolaiviertel og Cölln hverfin í Berlin eða bæinn Stralsund, sem DDR lét endurgera á rústum styrjaldar. Hvar féllu sprengjur á Selfossi, áður en þessi hugmynd kom upp? Er DDR-sjónarspil og Hollywood-leikmyndir það sem á að fá ferðamenn til að stoppa á Selfossi?

Bjórr fífla og Loðmundur Lírukassi spilar undir

Ég býst alveg eins við því, þegar ásatrúarmenn spila á lírukassa og drekka dósabjórr úr afrískum hobbýhornum, þegar Day care borgarstóri tekur fyrstu rekustunguna að hofi þeirra á rústum kamars við Kanabragga í Öskjuhlíðinni. Þór og Óðinn geta greinilega ekki hjálpað Selfossi úr þessu.

Gervimenning hentar líklegast best á Íslandi. Íslendingar skammast sín greinilega enn fyrir það sem þeir hafa. Ágætt er að sýna útlendingum enn einu sinni að Íslendingar eru snælduvitlausir og eru að drepast úr minnimáttarótta. Selfoss er akkúrat staðurinn. Þar munu héðan í frá búa sýnishornaþorparar mjög svo gervilegir. Ég mun keyra norður heiðar næst þegar ég ætla á Vík í Mýrdal til að lenda ekki í Bluff Town i Árnesþingi.

Hægt er að heyra og sjá meira um þessa vitleysur í fréttatíma RÚV, og það var ekki kominn 1. apríl. Ef annar fréttamiðill hefði verið með þetta, þá hefði ég hugsanlega trúað þessu.

Fyrstu trúarsamkomur gyðinga á Íslandi

Nú er hlaupið sport í að byggja hof ásatrúarmanna og moskur múslíma. Samkunduhús gyðinga vantar - en það mun koma - og á bæjarins bestu lóð. Lóðin mun vitanlega ekki kosta neitt, og peningarnir koma, en ekki er gott að vita hvaðan. Gyðinga- hatrið er þegar til staðar, svo menn geta sparað við sig svínsblóð og hausa.

Fyrir langa löngu skrifaði ég í DV um fyrstu trúarlegu samkomu gyðinga á Íslandi. Hún var haldin í Gúttó í Reykjavík árið 1940. (Sjá það sem ég hef áður skrifað um þann atburð hér, hér, hér og hér).

Í Gúttó söfnuðust saman flóttamenn af gyðingaættum frá Austurríki og Þýskaland. Þeir höfðu allra náðugast fengið landvistarleyfi á Íslandi, og héldu Jom Kippur, Friðþægingardaginn, hátíðlegan með breskum hermönnum sem voru gyðingar. Enginn rabbíni kom með Bretum til Íslands. Kom það því m.a. í hlut kantors (forsöngvara), Alfred Cohen frá Leeds (sem síðar breytti um nafn og hét Alf Conway og settist að í Kanada) að stjórna fyrstu trúarhátíð gyðinga á Íslandi. Alfred Cohen sést á myndinni hér fyrir neðan. Efst er hópmynd sem Sigurður Guðmundsson ljósmyndari tók af þáttakendum í Jom Kippur guðsþjónustunni 1940 og á litlu myndinni er Harry Schwab, sem ég þekkti og Bernhard Wallis frá Sheffield.

Þegar Bandaríkjamenn leystu Breta smám saman af hólmi 1941-1942, komu einnig margir gyðingar með Bandaríkjaher. Bandarísk heryfirvöld sinntu betur trúarminnihlutum herdeilda sinna en Bretar, og hingað komu prestar hinna ýmsu kirkjudeilda, sem í hernum eru kallaðir chaplains, og einnig rabbínarnir. Sumir af prestum kaþólikka og annarra kristinna kirkjudeilda komu til landsins til lengri dvalar, en rabbínarnir dvöldu aðeins stuttan tíma í senn og var flogið eða siglt með andans menn til Íslands skömmu fyrir helstu hátíðir gyðinga.

Breskir og bandarískir hermenn af gyðingaættum fyrir utan Gamla Iðnaðarskólann í Vonarstræti á Rosh Hashanah (Nýárshátíðinni) haustið 1941, nánar tiltekið 22. september 1941. Myndin er úr safni Philips Bortnicks, sem er maðurinn með loðhúfuna og loðkragann sem stendur við hlið hávaxins yfirmanns sem var herlæknir í Bandaríkjaher. Philip Bortnick hvílir hægri hönd sína á Breta sem hét Alvin Miller. Ýmsir bresku hermannanna á þessari mynd tóku einnig þátt í Jom Kippur samkomunni árið 1940. Tvo þeirra talaði ég við áður en þeir fóru yfir móðuna miklu.

Þó svo að enginn væri rabbíni væri alla jafnan einhver til að leiða bænahald bandarísku gyðinganna. Hermenn Bandaríkjanna á Reykjavíkursvæðinu, sem voru gyðingar, komu saman á ýmsum stöðum. Fyrst með Bretum í gamla Iðnaðarskólanum 1941, líklegast í Baðstofunni, útskornum gildaskála Iðnaðarmannafélagsins (sem reyndar eyðilagðist í bruna árið 1986, en baðstofan var endurbyggð eftir teikningum og myndum).

Einnig voru haldnar guðsþjónustur, shabbatsbænir, í bragga í Camp Laugarnes, sem kallaður var Men's Recreation Hut. Camp Laugarnes var norðaustan við Kirkjusand umhverfis Holdsveikraspítalann sem Bretar tóku í notkun sem herspítala. í Camp Laugarnes var haldin vikuleg guðsþjónusta kl. 19.30 á föstudögum og var það auglýst í The White Falcon:

"Jewish Faith. The Jewish Service will be held each Friday in the Men's Recreation Hut, Camp Laugarnes, at 1930 hrs."

Þegar Bandaríkjamenn voru komnir með meira lið, voru guðsþjónustur haldnar víðar, og t.d. í Elliðaárvogi Camp Baldurshaga. Um þann stað var ort:

Dear Old Baldurshagi(Sung to "Roll Out the Barrel")

  Dear old Baldurshagi,  
  Oh! what a hell of a dump.  
  Rocks and hills all craggy,  
  Stulkas to slap on the rump.  
  If we ever leave here,  
  Our thoughts will wander once more,  
  Thoughts of building Montezuma,  
  On Iceland´s chilly shore.  

Tekið skal fram að gyðingar slógu mikið í rassinn á íslenskum stúlkum, en einnig fóru fram shabbatbænir í spítalakampi sem var staðsettur i Ásum við Helgafell í Mosfellssveit. Þar má enn sjá stóra vatnstanka og rústir sjúkrahússins, sem gekk undir nafninu 208th general Hospital og árið 1942 var haldin samkoma í kampi sem lá við Reykjavíkurflugvöll.

Braggar undir Öskjuhlíð

Fyrsti rabbíninn sem stýrði trúarlegri athöfn á Íslandi, svo vitað sé, kom þannig á vegum Bandaríkjahers haustið 1942. Hann hét Júlíus Amos Leibert og var nokkuð merkilegur karl sem stóð fyrir nútímalegan gyðingdóm. Í næstu færslu Fornleifs verður lítillega sagt frá rabbí Leibert.

Mynd: Kantorinn Benjamin Rubenfeld (Bandaríkjaher) hámar hér í sig matzot (hin ósýrðu brauð) á Pesach Seder í Reykjavík 1942 (1. apríl 1942). Mig grunar að Sederinn hafi farið fram á Hótel Borg. 

Meet the Fokkers

Flugfornleifafræði er merkileg grein. Nú á miklum tímamótum í sögu Fokkersins á Íslandi, er gaman að minnast örlítið Anthony Fokkers (1890-1939), flugvélabrautryðjandans hollenska, sem stundum var kallaður Hollendingurinn Fljúgandi. Í leiðinni væri vert að minnast einnar konu hans.

Það hafa kannski ekki margir velt því fyrir sér, er þeir flugu um loftin blá með Fokkerum Flugfélags Íslands eða Landhelgisgæslunnar, að ein eiginkvenna Fokkers flugvélasmiðs var af alíslenskum ættum. Hún hét Violet Helga Austmann, betur þekkt sem Violet Eastman og var dóttir sæmdarhjónanna Snjólfs Jóhannssonar Austmanns frá Krossi á Berufjarðarströnd í S-Múlasýslu (f. 1860) og konu hans Sigríðar Jónsdóttur sem ættuð var úr Skagafirði. Þau hjónin höfðu sest að í Winnipeg í Kanada og dóttir þeirra Violet fæddist þar aldamótaárið 1900.

Þegar Fokker kvæntist Violet Eastman árið 1927 var hann nokkrum árum áður skilinn við fyrri konu sína, Sophie Marie Elizabeth von Morgen, sem var dóttir þýsks hershöfðingja úr fyrri heimsstyrjöldinni. Anthony Fokker hafði árið 1910 eignast son, Tobias, með fyrstu ástinni sinni, hinni vellauðugu rússnesku flugkonu Ljubu Galanschikoff.

Fokker flugvélaverksmiðjurnar þénuðu vel í fyrri styrjöldinni á því að selja flugvélar til Þjóðverja. Fokker var því efnaður vel þegar hann kvæntist hinni fögru Violet Austmann. En sælan entist ekki og ekki kom Fokker Friendship nafnið til út af því hjónabandi.

Violet Austmann (Eastman) Fokker og maður hennar (fyrir miðju) í Fokker F-10A flugvél árið 1928. Myndin efst er af herra Fokker og konu hans Violet, sem var af alíslenskum ættum.

Einn morgun árið 1929 flaug hin íslenskættaða Violet. Ekki í flugvél, heldur beint út um gluggann á íbúð þeirra hjóna á 15. hæð á 285 Riverside drive á Manhattan í New York. Upphaflega var ályktað að hún hefði framið sjálfsmorð. Síðar fengu lögfræðingar Fokkers því breytt í "dauða vegna lofthræðslu (vertigo)". Þegar nægir peningar voru annars vegar, komu víst aðrir möguleikar ekki til greina. Violet var lögð til hinstu hvílu í New York. Í sömu borg dó Anthony Fokker tíu árum síðar úr heilabólgu eftir uppskurð á ennisholum. Hann var lagður til hvílu í Hollandi. Violet sem dó á gangstétt á 110 stræti gleymdist, en Anthony Fokker er minnst sem hetju háloftanna.

Hvað fær unga konu til að fljúga út um gluggann heima hjá sér, þegar hún gat flogið hvert á land sem var með flugvélum manns síns? Dauði Violets Austmann Fokkers er einatt afgreiddur á mjög furðulegan hátt af karlmönnum með flugdellu. Líkt og að hún hafi bara verið gallaður varahlutur við söguna um hinn merkilega flugkappa Anthony Fokker:

Apparently an unstable character to begin with, her complete disillusionment about the marriage led her to leap to her death from their Manhattan appartment on February 8, 1929. Fokker, in the Dutch version of his autobiography, admitted somewhat sadly to his inability to communicate and love. (Sjá hér).

Í Morgunblaðinu stóð þetta hér um árið: Anthony Fokker Elizabeth skildu þar sem Fokker þótti bæði kvensamur og villtur í líferni. Samband þeirra Fjólu eða Violet varð ekki langlíft þar sem hún framdi sjálfsmorð árið 1929 með því að stökkva út um glugga á íbúð þeirra hjóna í New York. (Sjá hér).

Ef við skoðum samtímaheimildir, t.d. frétt á forsíðu Brooklyn Daily Eagle má lesa þetta 9. febrúar 1929, daginn eftir dauða Violets:

Wife´s Plunge to Death; Accident, Says Fokker

Mrs. Anthony H.G. Fokker

 

Declaring his wife´s death an accident, Anthony H.G. Fokker, designer and manufacturer of Fokker airplanes, today began funeral arrangements for Mrs. Fokker, killed last night when she fell from a window of their apartment on the 15th floor at 285 Riverside dr. to the sidewalk in 101st st.

   Mrs. Fokker had returned from Presbyterian Hospital a few hours before her fall. She had been suffering from a nervous disorder for some time.

   Fokker returned from an air flight yesterday feeling drowsy and went to sleep after a light supper. While he was asleep Mrs. Fokker, who was lying down, asked a maid to get her a glass of water. When the maid returned Mrs. Fokker has dissappeared. She had evidently fallen over the low sill of the window.

   Amos Erickson of 1760 Jerome ave. found the body and called a policeman. Mrs. Fokker was dead when an ambulance arrived. Herbert Reed, secretary and treasurer of the Fokker Aircraft Company, gave a statement in which he said Mrs. Fokker had evidently fainted.

Þannig var það bara afgreitt.

Það þótti nú ekkert slor að búa á 285 Riverside dr. í den, eða jafnvel nú. Miðað við að Violet "féll" út um glugga á 15. hæð niður á gangstétt á 101 stræti, þá hafa þau búið í horníbúð. Ein svipuð íbúð á 11. hæð var seld á tæpar 1.4 milljónir bandaríkjadala fyrir nokkrum árum síðan.

Vangaveltur um Þjóðmenninguna og ESB

Sést hefur hjá þeim aðilum, sem ekki una forseta Íslands hugástum, dálítið langsótt samsæriskenning um að ÓRG sé heilinn á bak við ESB uppsögnina og jafnvel á bak við Pútín. Guðmundur Magnússon sagnfræðingur, blaðamaður og fyrrverandi þjóðminjavörður skrifar á fasbók sinni:

Ekki finnst mér þetta neitt ósennilegt. Forsetinn er guðfaðir ríkisstjórnarinnar og hefur nú fengið (langþráð?) tækifæri til að endurnýja hin gömlu kynni við Framsóknarflokkinn. Áreiðanlega ekki í fyrsta sinn sem hann kemur beint að málum. Traustur 'aðili' sagði mér á sínum tíma að þegar þjóðmenningin var flutt úr menntamálaráðuneytinu í forsætisráðuneytið kortér fyrir fyrsta ríkisráðsfund nýju stjórnarinnar hafi það átt upptök sín á Bessastöðum. Öll skjöl málsins hefðu verið útbúin þar en ekki í stjórnarráðinu.

Guðmundur er þarna að vitna í Orðið á Götunni á Samfylkingareyjunni. Ég tek það fram, að ég tel Guðmund ekki hlutlausan í neinni umfjöllun um Ólaf Ragnar Grímsson. Þar er eitthvað mjög gamalt hatur í gangi, sem ég get ekki skýrt sálfræðilega eða pólitískt nema að taka mjög há tímalaun. En þarna er einnig upplýsing frá traustum "aðila", sem segir okkur sem gröfum dýpra en aðrir, að Guðmundur hefur fengið betri upplýsingar en aðrir um þetta vægast sagt furðulega þjóðmenningarráðuneyti núverandi ríkisstjórnar.

Ég hef ítrekað beðið um að fá að vita, hvað "þjóðmenningardeildin" gerði fyrsta starfsárið, en mér hefur beinlínis verið sagt af einhverri skrifstofukerlingarblók, að ég verði að bíða þangað til skjölin koma á Þjóðskjalasafnið til að fá að vita hvað deildin var að gera allt árið 2014, fyrir utan að naga blýanta. Svo er Magga Hallgríms yfirmaður deildarinnar og annar tveggja starfsmanna hennar í Forsætisráðuneytinu víst komin heim á Þjóðminjasafn aftur, þó hún sé komin af eldheitu framsóknarfólki. Hún hefur kannski aldrei séð yfirmann sinn, sjálfan þjóðmenningarráðherrann. Svo birtist um daginn ein lítil frétt af viðgerð á húsi í kjördæmi þjóðmenningarráðherrans. Það er það eina sem maður fær að vita um "þjóðmenninguna" árið 2014, sem var flutt úr Menntamálaráðuneytinu, eftir að svo margir höfðu rausað yfir þjóðmenningu í því ráðuneyti.

Er það virkilega líklegt að Ólafur Ragnar hafi stjórnað flutningi hins vandræðalega þjóðmenningargeira korter fyrir ríkisráðsfund? Og hver stjórnar honum, nú þegar peysufatakerlingin Margrét vermir þjóðminjavarðarstólinn aftur, þar sem hún hefur að mínu mati setið allt, allt, allt of lengi miðað við það sem lög segja til um. Verst er, að ég hef ekki náin tengsl við eins trausta "aðila" og Guðmundur Magnússon á Morgunblaðinu, þó svo að sokkarnir mínir séu jafngötóttir og sokkarnir hans.

Myndina af gati Guðmundar fékk ég lánaða á FB hans og er sokkurinn aðeins brot af stærri ljósmynd frá Berlín, þar sem Guðmundur er staddur til að ræða við Angelu M.

Nú er hún Snorralaug jacuzzi

Ég frétti í gær af prófessor einum í germönskum fræðum í Kaliforníu, sem bauð dönskum sagnfræðingi í heita pottinn við heimili sitt í Kaliforníu, eftir að hann hafð dílað við Danann um þýðingarátak. Danski sagnfræðingurinn, sem á heimili bæði í Danmörku og í BNA, hafði leiðrétt bandaríska prófessorinn lítillega á ráðstefnu og það þótti prófessornum hið besta mál og bauð Dananum að þýða bók sína nýútkomna yfir á dönsku, og bauð honum höfundalaun sín í Danmörku fyrir vinnuna.

Daninn hugsaði málið og tók svo tilboðinu. Hann sat sumarlangt og þýddi bókina, og þegar hann afhenti þýðinguna var bandaríski prófessorinn allt í einu farinn að tala um hálf höfundarlaun. Daninn hafði ekki haft rænu á því að gera skrifalegan samning við bandaríska prófessorinn og var miður sín yfir refshætti prófsa.

Danski sagnfræðinginn, kom í gær til mín í kaffi, því ekki hef ég neina Snorralaug með vindverkjum heima hjá mér, þar sem ég get boðið mönnum í soðningu líkt og bandaríski prófessorinn. Ég spurði danska sagnfræðinginn, hvaða forlag hefði gefið bókina út, því flest dönsk forlög gefa lítil laun eða engin í höfundarlaun, nema að maður sé því frægari höfundur. Danski sagnfræðingurinn nefndi forlagið og ég hváði og varð kjaftstopp, því forlag það sem hann nefndi, sem ekki er lengur til, borgaði aldrei nein höfundarlaun svo heitið getur, en gaf hins vegar út fræðirit sem stór forlög í Danmörku vildu ekki gefa út.

Snuðaður í heita pottinum

Daninn fékk ekkert fyrir sinn snúð og margra mánaða vinnu. Jacuzziförin var bara prump í bala. Bókin kom svo út á dönsku árið 1999, en þá var þýðandinn á titilsíðu sagður allt annar maður en danski sagnfræðingurinn. Daninn sá aldrei krónu eða mosagrænan dal.

Ég tel víst, að bandaríski prófessorinn hafi mætavel vitað að hann myndi ekki fá höfundarlaun í Danmörku. Forlagið sem bók hans var gefin út hjá, þekki ég af eigin reynslu, sem ritstjóri ársrits gyðinga sem gefið var út um tíma af því forlagi. Prófessorinn, vel vitandi að forlagið borgaði ekki höfundarlaun, lokkaði mann til að þýða bók sína og þýðingin birtist svo undir öðru nafni en þess manns sem þýddi meginþorra bókarinnar. Síðar upplýsti prófessorinn hinn rétta þýðanda sem hlunnfarinn var, að hann hefði sjálfur ekki fengið nein höfundarlaun í Danmörku.

Ég hefði örugglega skitið í heitan pott ameríska prófessorsins (sem nú er orðinn íslenskur borgari), eða eitthvað mun verra, hefði ég verið snuðaður á þennan ógeðfellda hátt.

Saga þessi varðar vissulega líka fornleifafræðinga á Íslandi. Munið alltaf að fá allt skriflega. Skjall prófessora er ekki neins virði nema að það komi á löggildum pappír. Þannig eru lögin líka stunduð í BNA.

Þetta jacuzzi er ekki kosher

og reyndar heldur ekki það sem sést á myndinni efst.

Hinar blautu miðaldir

Mér hefur sýnst að marga fornleifafræðinga dreymi um að finna eitthvað dónalegt í jörðinni. Fáum verður þó af ósk sinni. Fornleifafræði virðist einnig höfða mjög til kynferðislegra vangavelta hjá sumu fólki. Einstaka sinnum heyrir maður af uppgröftrum sem voru hálfgerðar orgíur. Aldrei hef ég lent í slíkum háska.

Archaeology and Sex eru samt óumflýjanlega samtengd fyrirbæri. Þróuð hefur verið undirgrein fornleifafræðinnar, Gender Archaeology (kynjafornleifafræði), þar sem menn velta mikið fyrir sér, hvort Óðinn og Gunnar á Hlíðarenda hafi verið gay, eða Grettir hafi verið með lítinn lim. Kannski skýra tilurð þeirra fræða líka eskimóa og fílamennina sem  einstaka fornleifafræðingar hafa haldið sig finna, t.d. við bæ Gunnars Gunnarssonar nasista og skálds. Ef gumar hafa gaman af því, er það allt í lagi mín vegna, og örugglega þægilegasta aðferð til að komast hjá því að grafa og verða skítugir eins og aðrir fornleifafræðingar. Merkið hér að ofan, sem fannst í Bryggjuborg í Belgíu og er aldursgreint til tímabilsins 1375-1450, er einnig galopið fyrir túlkun. Hvað þarna á sér stað, geta kynjafræðingar líklega skýrt fyrir okkur. Kannski er þetta gleðiganga, en eins gæti allt hæglega bent til þess að ákveðin tegund af femínisma hafi verið iðkuð á miðöldum í Niðurlöndum?

Þegar ég hélt á sínum tíma til náms í fornleifafræði, lét ég löggilda túlka þýða stúdentsprófskírteini mitt yfir á dönsku, ensku og sænsku, enda sótti ég um að hefja nám í nokkrum löndum, til að hafa vaðið fyrir neðan mig. Sænski túlkurinn var sænsk kona í Reykjavík. Er ég sótti þýðingu hennar á prófskýrteini mínu heima hjá henni, vildi hún ræða fornleifafræði við mig, sér í lagi um frjósemisfallosa sem tíðkast höfðu í þeim hluta Svíþjóðar þar sem hún ólst upp. Ég var farinn að hugsa, að blessuð konan hefði ekki fengið alveg nægju sína af slíkum tólum, og var því feginn þegar karl hennar, lítill embættismaður með hatt, kom heim og öllu tali um typpi í sænsku Dölunum var snögglega hætt. Svíar hófu reyndar mjög snemma framleiðslu á limum. Litla myndin hér fyrir ofan er af lim úr hjartarhorni sem er frá steinöld. Limurinn er af veglegri stærð. Hún hefur greinilega líka skipt máli á Steinöld.

Böllurinn á Borg

Á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum kom margt upp úr bæjarhólnum meðan að hann var rannsakaður af þjóðfræðingnum Mjöll Snæsdóttur og mörgum misjafnlega hörnuðum ungmennum sem nutu leiðsagnar hennar í votviðrasamri íslenskri fornleifafræði. Ég var einn þeirra. Stóra-Borg var eins og leikfangakista, svo mikið fannst þar af fornleifum, að við ungmennin sem unnu með Mjöll sátum fram á rauða nótt við að þvo og skrá forngripi, og það launalaust. Ég held að eini staðurinn, þar sem eitthvað dónalegt hafi komið úr jörðu á Íslandi, hafi verið á Stóru-Borg. Þar fannst eitt sinn spýta sem hafði verið tálguð svo lystarlega til að hún líktist því sem pent fólk kallar penis erectus eða reður með reisn. Tímasetningar fornminja á Stóru-Borg eru mjög á reiki, og gæti þetta typpi hafa verið yngra en frá miðöldum. Spýtan var mjög sívöl og "tidsløs" eins og Danir segja.

Því miður get ég ekki sýnt ykkur typpið og veit ekki hvort það er lengur til, nema á skráningarkorti Stóru-Borgar rannsóknarinnar. Mikið magn fornminja úr lífrænum efnum frá Stóru-Borg hefur eyðilagst eftir að það var komið á Þjóðminjasafnið. Forvörslu á gripunum var því miður ekki sinnt sem skyldi. Þjóðminjavörður hafði meiri áhuga á fornbílum.

Hvað þessi viðarphallos hefur verið notaður í, ætla ég ekki að velta frekar fyrir mér, en sumir starfsmenn rannsóknarinnar töldu öruggt að þetta væri svo kallaður dildó, eitt af hjálpartækjum ástarlífsins eins og það var síðar kallað í auglýsingum. Kannski var þetta dildó Önnu á Stóru-Borg? Kannski átti Hjálti við vandamál að stríða. Ef svo er, á aldursgreining til 16. aldar mjög vel við. Úr þessu verður það þó ekki sannreynt.

Óháð fundi priapos erecto á Stóru Borg, var oft mjög kátt í tjaldi grafara á hólnum norðan við bæjarhólinn sem rannsakaður var. Á hólnum var á hverju sumri reist gamalt vegavinnutjald. Inni í því flugu margar blautar sögur yfir samlokum, kaffi og kleinum, en aldrei þegar gestir komu í tjaldið. Þá kom yfir menn grafarþögn og frómur helgiblær. Bestar voru sögurnar í miklum rigningum, og af þeim var nóg undir Eyjafjöllum. Mjöll var meistari í slíkum sögum og var fyrir vikið á tímabili kölluð "gamla pervertan".

Fótafrár fallus, sem ber konukríli sem ýtir á undan sér litlum sætum fallusum (tittlingum) í hjólbörum. Merkið fannst í Vlaardingen í Hollandi. Aldursgreining 1375-1450. Hvað var fólk eiginlega að hugsa á þessum tíma? Líklegast um það sama og í dag. Svona minjagripi ætti nú Reðurstofan að hafa í verslun sinni.

Klámfengin merki og tákn

Fyrir þá fornleifafræðinga og aðra sem sakna dónalegra fornleifafunda, og til að bæta fyrir reðurmissinn á Stóru Borg birti ég hér lesendum mínum og öðrum klám og blautlegheit frá miðöldum. Mest af því er frá Hollandi, þar sem slíkt hefur ávallt þótt sjálfsagður hlutur. Hollendingar kalla ekki allt ömmu sína.

Mikið er hún vígreif þessi "pussy Royale". Sumir myndu álykta þetta helgan stað.

Meðan að menn steyptu lítil pílagrímsmerki úr blý og  tinblöndum, sem pílagrímar gátu keypt sér til jarteikna þess að þeir hefðu heimsótt helgan stað eða kirkju, var einnig á 14. og 15. öld frekar blómleg framleiðsla á alls kyns merkjum sem sýndu reður, punghausa, píkur og pílagrímapussur í alls kyns stellingum. Það merkilega við hin síðarnefndu merki er, að sumir telja jafnvel að þau hafi verið afhent fólki af kirkjunnar mönnum.

Mín kenning er sú, að meðan að "miðaldaklám" var allt "verklegt" og í höndunum á Hollendingum, þá var það allt í munninum á Íslendingum - eða þangað til að Íslendingar reistu voldugasta fallusinn í heiminum á Skólavörðuholtinu.

Þreyttur kóngur. Vængina skilur maður og krónuna, en bjallan er líklegast til að tilkynna að lókurinn sé orðinn linur, eða að hann sé að koma nærri Helgustöðum.

Er hér verið að gefa í skyn, hvað pílagrímar hugsa mest um og leita að á ferðum sínum?

Ítarefni um "dónaleg" teikn á miðöldum:

• Fyrst skal nefnd grein hollenska keramíksérfræðingsins Sebastiaans Ostkamps, sem ég þekki lítillega. Ekki þarf annað en að googla Ostkaamp og vulva eða Ostkamp og penis, þá finna menn þessa skemmtilegu grein: Ostkamp, S., 2009. The world upside down. Secular badges and the iconography of the Late Medieval Period: ordinary pins with multiple meanings, Journal of Archaeology in the Low Countries 1.2, 107-125.  Einnig má finna greinina hér og hér.

• Þessi grein sem einnig birtist árið 2009 og er eftir danska konu Ann Marie Rasmussen, sem er Lektor við Duke University í N-Karólínu, er mjög áhugaverð og lýsir mest miðaldabókmenntum þýskum með órum um reður og sköp. Áhugavert!

• Svo er til ágætis bók, eða réttara sagt greinasafn, um efnið: Nicola McDonald (Ed.) 2006 Medieval obscenities. Boydell & Brewer Ltd. Hér er hana að finna Google Books.

Mikið safn miðaldadónaskapar er til í Vatíkaninu í Róm, en það er ekki til sýnis nema fyrir útvalda.

10. getraun Fornleifs

Er ekki kominn tími til getrauna?  Spurt er, hvað er þetta græna og hitt líka:

Hvað er þetta, hvar var það búið til og hvenær, hvar fannst það og hvenær? Mikið er spurt.

Fornfræðingar og rasistar mega ekki taka þátt, enda kannski lítil hætta á því. Þeir geta kvartað ef þeim finnst brotið á mannréttindum sínum. Ekki verður svarað. Þeir eru margir hræddir við Fornleif. Hattur og svipa er kennileiti hans. Kannski notar hann slík verkfæri? En það er ekki hluti af getrauninni. Haldið ykkur við efnið.

Gyðingarnir í Glückstadt og Íslandsverslunin

Í októbermánuði síðastliðnum (2014) fór ég í stutta reisu suður til Þýskalands. Það land er vissulega ekki í uppáhaldi hjá mér til ferðalaga, fyrir utan að ég dvelst oft með ánægju í Berlín með konu minni og börnum. En í október var ég í rannsóknarferð sem lengi hafði verið í bígerð. Á heimleiðinni að loknu aðalverkefninu ók ég til bæjarins Glückstadt á Holtsetalandi til að sjá þá gömlu dönsku borg, sem alls ekki ætti að vera í eigu Þjóðverja - að mínu mati. Glückstadt er ekki ýkja gömul borg. Hún var stofnuð á valdatíma Kristjáns 4. Danakonungs. Árið 2017 verður því haldið upp á 400 ára afmæli borgarinnar.

Ég kom m.a. við í bænum Glückstadt til að skoða söguslóðir Hallgríms Péturssonar, sem vann þar í smiðju er Brynjólfur biskup kom við forðum og heyrði Hallgrím ragna vinnuveitanda sínum. Hugsanlega var vinnuveitandinn Det Islandske Kompagni, en útibú þess var stofnað i Glückstadt árið 1619. Hallgrímur gæti þó einnig hafa unnið hjá einhverjum hinna gyðingalegu þegna í bænum. Hjá mönnum sem einnig tóku þátt í Íslandsversluninni. Bara ef maður vissi, hver var atvinnuveitandi blótsama sálmskáldsins.

Gießhaus í Glückstadt forðum og nú.

Brynjólfur biskup kom eins og kunnugt er Hallgrími Péturssyni til náms við Frúarskóla í Kaupmannahöfn, náms sem hann aldrei lauk, eins og siður margra Íslendinga var vegna fátæktar og stundum óreglu. Hálf menntun var ávallt vænlegri til embætta og metorða á Íslandi eins og allir vita, og er enn.

Ég kom einnig við í Glückstadt til að skoða bæinn sem Kristján IV Danakonungur stofnaði árið 1617. Hann bauð gyðingum fríhöfn þar í von um að það myndi verða viðskiptalífinu til gangs og efnahag Danmerkur til framdráttar.

Í Glückstadt bjuggu í fyrstu fjölmargir gyðingar af portúgölskum, frönskum ítölskum ættum, sem komu frá Hollandi, Hamborg og Selé í Marokkó, en upprunalega frá Portúgal eftir að gyðingar voru hraktir þaðan á 15. og 16. öld. Leiðir þeirra lágu eftir það um Norður-Afríku, S-Frakklands eða t.d. til Livorno (Leghorn) á Ítalíu, Jafnvel til Tyrklands, Palestínu og allt austur til Indlands. Þeir og afkomendur þeirra tilheyrðu þjóðinni sem Hallgrímur, í anda samtíma síns, hataðist svo mikið út í í höfuðverki sínu, Passíusálmunum. Sálmum, sem enn eru í miklum metum hjá Íslendingum, jafnvel hjá trúlausum þingmönnum lengst til vinstri, sem þykir heiður af því að fá að standa við grátur í kirkju og þylja sálma Hallgríms sem eru uppfullir af fordómum 17. aldar. Þessi vinstri menn í trúarfári 17. aldar bera líklega við tjáningarfrelsinu til varnar þessu undarlegu óeðli sínu, sem ég leyfi mér nú einfaldlega að kalla gyðingahatur til vinstri.

Sérfræðingar í Hallgrími Péturssyni við heimalningaakademíu Íslands (HÍ) hafa löngum ruglað Glückstadt við Glücksburg-kastala, sem er allt annar staður á hinu gamla Suður-Jótlandi (Slésvík). Hefur Glückstadt þannig verið kölluðu Lukkuborg í ritum þessara "sérfræðinga". Mér þótti því orðið tímabært að heimsækja hinn rétta bæ, þar sem Hallgrímur ól manninn og bölvaði mönnum í sand og ösku.

Efri myndin af gyðingunum frá Hollandi er eftir  nemanda Rembrandts, Govaert Flinck, en gamli rabbíinn sem hangir á herrasetri á Englandi fékk Rambrandtsfullgyldingu árið 2012.

AQUI REPOVZA
O EXELENTISSIMO VARAO
DOVTOR DANIEL NACHIMIAS
CVIA BENDITTA ALMA GOZA
DIANTE SEV CRIADOR
O FRVTO DE SVAS OBRAS
FALESEV EM SEST FEIRA
5 DE ROSHEDES ADAR
ANNO 5419

GRAFSTEINN DOKTORs DANIEL NACHMIAS
SEM DÓ FÖSTUDAGINN 5. ROSHODES ADAR ÁRIÐ 5419
(28. FEBRÚAR 1659)

Ég heiðraði minningu gyðinga Glückstadts með því að heimsækja grafreit þeirra í bænum. sem fyrir tilviljanir og hreina heppni voru ekki eyðilagðir í síðari heimsstyrjöld.

Því miður vantar mig enn heimildir um veru Hallgríms í Glückstadt. Til málamynda heimsótti ég það hús sem hýsti hina konunglegu smiðju, sem reist var eftir að Hallgrímur var farinn frá Glückstadt. Hún hefur væntanlega, að sögn fróðra manna, ekki staðið fjarri þeim stað þar er eldri smiðjan hafði verið. Bölvaði ég og ragnaði Hallgrími Péturssyni til heiðurs og þók mynd af húsinu sem hefur veri afmyndað af einhverjum lélegum arkitekt á 20. öld.

Prentsmiðja var strax stofnuð í Glückstadt, og þetta leyfisbréf gyðinga í bænum var prentað í henni. Prentsmiðja er enn á sama stað í bænum og heimsótti ég hana og segi kannski frá henni bráðlega.

Eftir að gyðingum hafði verið boðið að setjast að í Glückstadt var útibú af Det Islandske Handelskompagni einnig stofnsett í bænum. Það var félag einokunarkaupmanna á Íslandi, sem upphaflega hafði aðeins stundað útgerð frá Kaupmannahöfn og í Helsingjaeyri (Helsingør). Á fyrri hluti 17. aldar naut íslenska verslunarfélagið m.a. góðs af skipakosti aðfluttra gyðinga í Glückstadt til Íslandssiglinga. Meðan Kristján IV mátti ekki vera að því að sinna þegnum sínum á Íslandi sáu gyðingar Glückstadts Íslenska Verslunarfélaginu fyrir skipum til þess að Íslenska þjóðin gæti fengið nauðsynjar. Íslandskompaníið hefur verið ásakað fyrir margt illt, en á stundum var þetta einokunarfyrirtæki hins vegar þess valdandi að hægt var að halda lífi í Íslendingum og tryggja nauðsynlegar vörusendingar til landsins. Ástæðan til þess að Brynjólfur biskup kom við í Glückstadt var vitanlega aðeins vegna þess að vorskipin sigldu til bæjar í danska konungsríkinu, þar sem mest gróska var í Íslandsversluninni. Ætli Hallgrímur hafi ekki einnig starfað þar í bæ vegna Íslandsverslunarinnar?

Myndirnar af legsteinum í grafreit gyðinga í Glückstadt tók höfundur.

Steinninn efst sýnir skjöld á legstein Moses de Joshua Henriques sem andaðist árið 1716. Myndin sýnir, hvar Móses laust stafnum og fram spratt lind úr kletti*: steinninn hér fyrir neðan er steinn konu hans sem hét Hava, þ.e. Eva, Henríques. Hún andaðist árið 1694. Myndmálið vísar einnig greinilega til fornafns hennar.

Í garðinum voru einnig steinar einstaklinga af ættinni Coronel, sem tengist inn í ættir forfeðra minna í Hollandi.

*Allur söfnuður Ísraelsmanna tók sig nú upp frá Sín-eyðimörk, og fóru þeir í áföngum að boði Drottins og settu herbúðir sínar í Refídím. En þar var ekkert vatn handa fólkinu að drekka. Þá þráttaði fólkið við Móse og sagði: "Gef oss vatn að drekka!" En Móse sagði við þá: "Hví þráttið þér við mig? Hví freistið þér Drottins?" Og fólkið þyrsti þar eftir vatni, og fólkið möglaði gegn Móse og sagði: "Hví fórstu með oss frá Egyptalandi til þess að láta oss og börn vor og fénað deyja af þorsta?" Þá hrópaði Móse til Drottins og sagði: "Hvað skal ég gjöra við þetta fólk? Það vantar lítið á að þeir grýti mig." En Drottinn sagði við Móse: "Gakk þú fram fyrir fólkið og tak með þér nokkra af öldungum Ísraels, og tak í hönd þér staf þinn, er þú laust með ána, og gakk svo af stað. Sjá, ég mun standa frammi fyrir þér þar á klettinum á Hóreb, en þú skalt ljósta á klettinn, og mun þá vatn spretta af honum, svo að fólkið megi drekka." Og Móse gjörði svo í augsýn öldunga Ísraels. Og hann kallaði þennan stað Massa og Meríba sökum þráttanar Ísraelsmanna, og fyrir því að þeir höfðu freistað Drottins og sagt: "Hvort mun Drottinn vera meðal vor eður ekki?"

Presta tóbak prísa ég rétt

Einstaka sinnum les ég mastersritgerðir stúdenta í fornleifafræði við Háskóla Íslands á Skemman.is. Þær eru misgóðar eins og gengur. Fáeinar eru reyndar furðanlega lélegar, sem meðal annars er hægt að skrifa á reikning kennslunnar og kennara deildarinnar sem fæstir eru menntaðir í miðalda- eða eftirmiðaldafornleifafræði. Nýlega birtist M.A. ritgerð Aline Wacke um leirpípur sem fundist hafa að Hólum í Hjaltadal. Þetta er ágæt ritgerð, sem ég hefði gefið góða einkunn. Mæli ég með að menn lesi ritgerðina sér til fræðslu, því margt er hægt að fræðast um í henni um tóbak og sögu reykinga á Íslandi, en þó mest annars staðar en á Íslandi.

Villur og vöntun

Galli er þó ávallt á gjöfum Njarðar. Í ritgerð Wacke sakna ég ýmissa upplýsinga. T.d. vantar tilfinnanlegar ljósmyndir eða teikningar af mismunandi gerðum krítarpípna og pípubrota frá Hólum í samanburði við nýjustu tímasetningar á t.d. hollenskum pípum (sem má t.d. finna hér).

Sömuleiðis vantar ljósmyndir eða teikningar af stimplum á hæl pípnanna og á leggnum. Það hefði mjög tilfinnanlega þurft að undirbyggja með rökum, af hverju höfundur telur eitt pípubrot af mörgum vera frá 16. öld. Engin haldbær rök eru sett fram því til stuðnings. Hugsanlega hefur brotið fundist með öðrum gripum úr lögum sem með vissu eru frá 16. öld, en ekkert er heldur útlistað um það í ritgerðinni. Þetta hlýtur að hafa dregið nemandann niður í einkunn - verður maður að ætla.

Þó Aline Wacke geri sér far um að lýsa ýmsum þáttum framleiðslusögu pípna úr leir og elstu sögu tóbaksreykinga í Evrópu sem og á Íslandi, þá vantar sömuleiðis nokkrar íslenskar upplýsingar eins og t.d. vísu Stefáns Ólafssonar í Vallanesi (1619-1688), sem sýnir augljóslega, að ekki vissu allir prestar hvers eðlis tóbakið var um miðbik 17. aldar:

Presta tóbak prísa ég rétt,
páfinn hefur það svo til sett,
að skyldi þessi skarpa rót
skilning gefa og heilsubót.

Eins vantar í ritgerð Aline Wacke umræðu um hve almenn tóbaksnotkunin hafi verið á Íslandi fyrir miðja 17. öld. Því er víða haldið fram að tóbak hafi fyrst að ráði borist til Íslands um miðja 17. öld. Fyrst fer sögum af því að Íslendingur hafi tottað pípu árið 1615. Það gerði Jón Ólafsson Indíafari: Þannig segir hann frá því í Reisubók sinni.

"Einn maður var þar innan borðs Rúben að nafni. Hann sá ég fyrst tóbak með hönd hafa og hvert kvöld taka og þá list að læra gjörðist minn tilsagnari. Skipherrann og allt fólkið unntu mér hugástum" . Þarna var hinn elskulegi Jón, síðar bøsseskytte í þjónustu konungs, kominn á enskt skip, sem sigldi á Newcastle.

Einnig veit Wache ekki að minnst er á tóbak á Íslandi í bréfi sem séra Arngrímur Jónsson lærði ritar vini sínum Ole Worm í ágúst 1631.

Árið 1650 er sagt frá manni í Selárdal er vanrækti kirkjuna á helgum dögum þá predikað var en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann. Hélt hann þeim hætti þrátt fyrir áminningar prestsins, þar til sunnudag 1650 að hann sofnaði útfrá tóbaksdrykkjunni á kirkjuveggnum og vaknaði aldrei þaðan af, lá svo dauður þá út var gengið. Þessar heimildir bráðvantar í ritgerðina.

Gyðingar og tóbak á Íslandi

Einnig hefði höfundur mátt nefna að Jacob Franco, Hollenskur gyðingur af portúgölskum uppruna, sem hafði fengið leyfi til að setjast að í Kaupmannahöfn, fékk verslunarleyfi og boð um að taka til og flytja út allt það tóbak sem til Íslands og Færeyja átti að fara (Sjá hér). Á fyrri hluta 17. aldar var ein af bækistöðvum Íslenska verslunarfélagsins með aðsetur í Glückstadt (sjá nánar í næstu færslu). Í Glückstadt fengu gyðingar að setjast að árið 1619 og leigðu þeir út skip sem þeir áttu til Íslandssiglinga. Ugglaust hafa fyrstu pípurnar og tóbakið á Hólum getað hafa borist til Íslands með þeirra tilstuðlan og samböndum við Holland.

Tími til kominn að menn geri sér grein fyrir, hvað einokunarverslun á Íslandi var

Að lokum verð ég að leiðrétta þann leiða misskilning sem ríkir enn meðal margra fornleifafræðinga og sagnfræðinga á Íslandi og þar með talið Aline Wache. Þó að á Íslandi hafi verið sett á einokunarverslun árið 1602, þýðir það ekki að aðrir hafi ekki verslað við Íslendinga en Danir einir og það með leyfi Danakonugns. Aline Wacke sér einokunarverslunina á mjög furðulegan hátt. Konungur seldi hæstbjóðanda verslunina.

Einokun var ekki sett á til að "pína" Íslendinga, heldur til þess að konungur þénaði sem mest og best. Hollendingar versluðu við Íslendinga alla 17. öldina og oft með leyfi og í umboði Danakonungs, þó ólögleg launverslun hafi ugglaust verið algengari. Því er engin furða að menn finni hollenska verslunarvöru við fornleifarannsóknir á Íslandi, og þar með talið pípur. Leirpípur voru oft hásetavara, sem áhöfn tók með sér og seldi í landi fyrir annan varning, vettlinga, smjör eða aðra vöru sem kom sér vel á sjó.

Því er athugasemd eins og þessi, sem finna má í rigerð Wache, algjörlega út í hött:

"The monopoly was not just put on “luxury goods” like clay tobacco pipes, but on all trade. Also it seemed sensible for the Danish king who wanted to impress his power in this way that the clay pipes would bear the names of the Danish manufacturers."

Danakonungur þurfti ekki að heilla neinn né skjalla með pípuframleiðslu, sem var nú heldur ekki á hans könnu, heldur þeirra sem hann seldi verslunarleyfin í hendur. Á því græddi konungur sem og á tollum. Það er neyðarlegt, hve menn misskilja enn hugtakið Einokunarverslun, og í raun íslensku skólakerfi til vansa. Ekki bætir úr þegar útlendingar, "ólæsir á íslenska menningarsögu" (eins og prófessor Sveinbjörn Rafnsson skilgreindi það einhverju sinni á fyrri hluta 10. áratugar síðustu aldar - ef ég man rétt) fara að fabúlera um eitthvað sem þeir hafa ekki sett sig nógu vel inn í.

Í ritgerð Aline Wacke er hins vegar greint frá því hvernig aðrir fornleifafræðingar og sagnfræðingar á Íslandi, sem fengist hafa við fornleifafræði, hafa afgreitt stórmerkilegt efni til tímasetninga sem pípur eru, án þess að fá nokkuð út úr þeirri heimild. Nefna má t.d. lélega yfirreið Margrétar Hallgrímsdóttur, núverandi þjóðminjavarðar og sérlegan ráðgjafa Sigmundar Davíðs í minjamálmum 2014-15, á leir/krítarpípum úr rannsóknum þeim sem hún stýrði í Viðey. Þar sem fundust fleiri en 1000 pípubrot, en engum til gangs, því sérfræðiþekkingu vantaði. Ritgerð Aline Wacke er því bragarbót og sýnir, að sumir þeirra sem taka próf við HÍ í fornleifafræði geta kallað sig fornleifafræðinga nokkurn veginn kinnroðalaust.

Höfundur á tvær krítarpípur frá Amsterdam (á myndinni hér fyrir ofan), sem safnari tíndi upp í byggingargrunnum í þeim hluta miðborgarinnaar sem kallast Vlooienburg, þegar þar var reist óperuhús á 9. áratug síðustu aldar. Í Vlooienburg bjuggu margir forfeður mínir, og þar bjó faðir minn með foreldrum sínum fyrsta ár ævi sinnar. Mér voru gefnar tvær pípur þaðan fyrir um 20 árum síðan. (Sjá hér).

Á hæl (eða fæti) einnar þeirra stendur PD með kórónu yfir. Við vitum að PD var pípumerki Pieter Donckers í bænum Gouda og að þessi pípa er frá því 1715. Hin pípan, sem er frá sama tíma er stimpluð með

hatti og krónu yfir og GOUDA hefur verið pressað á legginn. Hattarmerkið á pípum var var notaður af pípugerðarmeistaranum Cornelis van Leeuwen. Þar sem ég hætti að reykja á 3. eða 4. árið, hef ég ekki reynt að reykja þessar pípur, en forfeður mínir gætu vel hafa tottað þessar pípur.

Frá pípuárum höfundar er allt fólkið unntu mér hugástum

Fyrir allmörgum árum flutti faðir minn, sem um árabil rak heildsöluna Amsterdam á Íslandi, inn mikið af leirtaui frá Hollandi. Eitt sinn sendi einn af þeim framleiðendum sem hann verslaði við honum nokkrar eftirgerðir af pípum frá 18. öld frá Gouda. Á menntaskólaárum mínum tróð ég eina þeirra með Mac Baren whisky-tóbaki og reykti. Það var ekki sérlega spennandi upplifelsi, en líklega hefði ég þurft að reykja pípuna til.

Myndin efst: "Sterkt tóbak" Reykingarmaður. Málverk eftir flæmska málarann Joos van Craesbeeck (f. 1605/06-ca.1660)

Pípulist

Hér er ég svo í lokin lítil málverkasýning á litlu broti málverka meistara 17. aldar og síðari tíma. Myndlist hefur, þótt undarlegt megi virðast, oft gleymst sem heimild þegar aldursgreiningar leirpípna voru gerðar í Hollandi. Myndefni hefur svo sannarlega verið skorið við nögl í ritgerð Wache.Í fljótu bragði sýnist manni að sumar pípurnar, sem fyrirsæturnar reykja, passi ekki alveg inn í tímasetningar van der Meulens.

Eins langar mér að benda lesendum mínum á þessa ágætu grein, þar sem einnig má horfa á gamlar kvikmyndir um leirpípnagerð.

Maður sem reykir pípu. Gerard Dou (1630).

Stúdía af sitjandi reykingamanni. Dirch Hals (1622-27). 

Múrari reykir pípu. David Teniers yngri (1630-1660).

Ferðalangar hvílast. Adriaen van Ostade (1671).

Reykingamaðurinn. Adriaen Brouwer (1630-1638) úrdráttur.

Reykingamaðurinn. Ary de Vois (1655-1680). 

Gamli drykkjumaðurinn. Gabriël Metsu (ca. 1661-1663).

Unglingur með pípu og kona sem hlær. Frans Hals (1623-25).

Reykt og drukkið á 18. öld. Brotnuðu pípurnar í svona veislum á Hólum í Hjaltadal?

Svo neyðist ég víst að lokum til að minna á að reykingar eru hættulegar heilsu manna og geta valdið hjarta og æðasjúkdómum, getuleysi, krabbameini og lungnaþembu ... og leitt til dauða, svo eitthvað af því versta sé nefnt. Málverkið er eftir meistara Vincent van Gogh. Verkið kallast Hauskúpa með logandi sígarettu (1885/86).