Elsta hljóðfærið á Íslandi er alls ekkert hljóðfæri

Árið 1982 vann ég við fornleifarannsóknina á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum. Þá var ég nemi á öðru ári í fornleifafræði í Árósum í Danmörku. 

Á Stóru-Borg fundust býsnin öll af forngripum, sem margir hafa síðan farið forgörðum, þar sem þeir fengu ekki tilheyrilega forvörslu.

Við sem störfuðum við rannsóknina, unnum kauplaust fram á nætur til að hreinsa gripina, setja þá í kassa og poka og skrá. Lífræna hluti, leður, vaðmál, við og bein settum við í poka með tego-upplausn, sem var efni sem venjulega var notað við handhreinsun á skurðstofum. Þessi gæðavökvi átti að halda bakteríugróðri niðri þangað til lífrænir gripir voru forvarðir. En hann reyndist vitaónothæfur. Margt af vinnu okkar var unnin fyrir gíg, þar sem gripirnir fengu heldur ekki nauðsynlega forvörslu þegar þeir komu á Þjóðminjasafnið.

Einn hlutur fannst það sumar, úr járni, sem einna helst líktist einhverjum keng eða hluta af beltisgjörð. Ég lét mér detta í hug að þarna væri komin munngígja, sem sumir kalla gyðingahörpu (jafnvel júðahörpu ef svo vill við) vegna áhrifa frá ensku, þar sem slíkt hljóðfærði nefnist stundum Jew´s harp, sem mun vera afmyndun af Jaw´s-harp. Hljóðfæri þetta kemur gyðingum ekkert við.

Er ég sneri til Danmerkur síðla sumars 1982, hljóp ég strax í bækur, greinar og sérrit sem til voru um hljóðfæri á Afdeling for middelalder-arkæologi í Árósum, þar sem ég stundaði mitt nám. Þar hafði einhver sett ljósritaða grein um Maultrommel, sem þetta hljóðfæri heita á þýsku. Mig minnir að greinin hafi verið austurrísk og að einn höfundanna hafi heitið Meyer. Fann ég greinina í sérritakassa í hillunum með bókum um hljóðfæri og tónlist á miðöldum.

Í greininni fann ég mynd af munngígju, eða verkfæri sem menn töldu að hefði verið munngígja, sem var mjög lík því sem fannst á Stóru-Borg, en þó ólíkt flestum öðrum munngígjum. Ég sendi Mjöll Snæsdóttur, yfirmanni rannsóknarinnar, þessa grein og var heldur upp með mér.

Mér er næst að halda að greinin sem ég sendi Mjöll sé einmitt nefnd í þessari austurrísku grein á netinu, og að myndin hér fyrir neðan sé nýrri ljósmynd af þeirri ógreinilegu teikningu sem ég hélt að ætti eitthvað skylt við járnkenginn á Stóru-Borg.

Gígjur frá Festung Kniepaß bei Lofer í Austurríki

Ýmis lög á munngígjum

Ekki gerði ég mér grein fyrir því fyrr en nýlega, að þessari upplýsingu minni var hampað sem heilögum sannleika og hefur það sem ég tel nú alrangt farið víða, sjá hér, hér, hér, hér, í "ritgerðinni hennar Guðrúnar Öldu" eins og stendur á Sarpi án skýringa, og víðar.

En það hefur sem betur fer gerst án þess að ég sé á nokkurn hátt tengdur vitleysunni sem heimildamaður. Ég þakka kærlega fyrir að vera snuðaður um "heiðurinn", því ekki vil ég lengur skrifa viljugur undir álit mitt frá 1982.

Eftir 1982 hef ég lesið mér til um munngígur og veit nú að það er nærri ófært að fá hljóð út úr gígju sem er smíðuð úr flötu járni eins og járnhluturinn frá Stóru-Borg. Munngígju er flestar gerðar úr bronsi og steyptar eða hamraðar þannig til að þversnið gígjunnar er tígulaga eða hringlaga. Þær gígjur sem eru úr járni eru einni formaður þannig, og járnið þarf að vera í miklum gæðum. Efra myndbandið neðst fræðir menn um það.

Járngripurinn á Stóru-Borg, sem mig minnir að ég hafi fundið, er ekki með hring- eða tígullaga þversnið, og er hvorki munngíga né elsta hljóðfærið sem þekkt er á Íslandi. Það er greinilegt að aldrei hefur verið teinn á þessu amboði.  

Að mínu mati ættu munnhörpur að kallast munnhörpur, en það orð eins og allir vita upptekið. Munnharpan okkar hefur fengið nafn sitt úr ensku þar sem munnharpa eru bæði kölluð mouth harp og harmóníka . Í Noregi var og er þetta hljóðfæri kallað munnharpe.  Þess má geta að norskar munngígjur eru ekkert líkar því amboði sem fannst á Stóru-Borg. Í Finnlandi er munngígja kölluð munnihaarpu.

Ég mæli með eftirfarandi myndböndum til að fræðast um munngígjur, sem eiginlega ættu að kallast munnhörpur. Einnig er mikinn fróðleik að sækja á vefsíðunni varganist.ru sem munngígjusnillingurinn Vladimir Markov stendur á bak við. Vargan er rússneskt heiti munngígjunnar.

Þá er ekkert annað að gera en að kaupa sér gott hljóðfæri og byrja á Gamla Nóa.

Kartöflurnar þegar teknar upp í Ólafsdal

Nú, þegar fornleifagúrkan virðist sprottin úr sér á Þingeyrum, berast gleðitíðindi úr Ólafsdal (í Dölum).

Þar er nú farið að rannsaka skálarúst eina, forna.  Þar eru að verki fornleifafræðingar frá Fornleifastofnun Íslands, sem þrátt fyrir hið feikiríkisbáknslega nafn er bara einkabissness fornleifafræðinga úti í bæ sem ekki fá vinnu á Þjóðminjasafninu. 

Það er heldur ekki ónýtt að fyrrverandi þjóðminjavörður, einn sá besti á 20. öld, segir okkur fréttir af skála þessum í Morgunblaðinu sl. helgi (sjá hér).

Í sjálfu sér er ekkert nýtt að koma í ljós í Ólafsdal, ef svo má að orði komast. Þarna er greinilega ekki nein fucking "útstöð" á ferðinni, eða eskimóabæli, aðeins undirmálsskáli af norskri gerð - um 20 metrar að lengd, sem virðist vera meðalstærð húsa frá söguöld á Vestfjörðum. Skálinn er með bogamyndaða veggi og við skálann eru líklega gripahús og hlaða, sem ekki er búið að fletta ofan af. Skálinn hefur að öllum líkindum verið lengdur, og má gera sér í hugarlund, að það hafi gerst eins og sýnt er með litum hér að ofan. Blálituðu veggirnir er viðbótin. Appelsínuguli liturinn sýnir grunnmynd upphaflega skálans. Sem sagt enn ein sönnun þess að húsagerð á Íslandi kom frá Noregi en ekki frá einhverjum hokinbökum með litningagalla á Bretlandseyjum.

Spennandi verður að sjá framvindu mála í Ólafsdal í sumar. Kartöflur uxu eitt sinn vel í Ólafsdal, en ef ég þekki fólkið frá Fornleifastofnun rétt er ég ekki viss um að það stundi fornleifagúrkurækt í miklum mæli. 

Og ég sem hélt að menn ætluðu að bjarga öllum rústunum og kumlunum sem eru að fara í sjóinn...

Viðbót síðar sama dag:

Nýrri mynd af rústinni sýnir að einhver minniháttar viðbygging hefur verið við hana. Myndina er hægt að sjá á FB-síður rannsóknarinnar, þar sem einni er kynnt nýtt fornleifatvist.

Þingeyraannáll inn þriðji 2018

Nýlega lauk heldur snubbóttri auglýsingafornleifarannsókn á Þingeyrum. Fréttaflutningur af rannsókninni var mjög fjölskrúðugur og byggði vitaskuld á upplýsingum frá stjórnanda rannsóknarinnar hinum marsaga sagnarþuli Steinunni Kristjánsdóttur.

Upphaflega mátti skilja að nær væri talið víst að grafararnir væru við það að komast niður á líkamsleifar munkanna sem dóu í hinum íslenska Svartadauða, sem er pest sem ekki þarf að eiga neitt skylt við þann svartadauða sem geisaði í Evrópu hálfir öld fyrr.

Fljótlega fannst hins vegar krítarpípa frá 17. öld, ofan á hausamótunum á munkunum sem bíður þess hlutverk að færa okkur vitneskju, eða réttara sagt allan sannleika um Svartadauða.  Eins og lesendur Fornleifs geta séð í færslunni hér á undan, var spá Fornleifs um niðurstöður uppgraftrarins öruggari en venjuleg veðurspá á Íslandi.

Nú er rannsókninni lokið og Björn Bjarnsson fyrrv. ráðherra, sem er velunnari þess sem er að gerast á Þingeyrum, greinir frá niðurstöðum á ævafornu á dagbókapári sínu, sem mun vera nærri því frá miðöldum.

Björn birtir á bloggi sínu mynd af bronskambi skreyttum drekahausum, sem mér sýnist með nokkurri vissu og þekkingu líka, að sé frá lokum 12. aldar eða byrjun þeirra 13.Kamburinn fannst 22. júní sl.

Rannsóknin á Þingeyrum virðist mér því vera hálfgerður "dótakassi aldanna". Þarna ægir öllu saman, munkum sem dóu árið 1402 en sem finnast ekki, pípuhaus frá 17. öld, og forláta kambi frá fyrstu öld klausturlífis á Þingeyrum. Allt er greinilega í belg og biðu, þó ég efist ekki um að allt sé grafið upp mjög skikkanlega. En það leitar á mann sú hugsun, að einhver hafi á síðari tímum verið að plægja eða fræsa í klausturstæðið, til að kartöflurnar yxu betur í menningarjarðveginum.

Yfirlýsingarnar sem leiðangursstjóri rannsóknarinnar á Þingeyrum hefur sent frá sér eru heldur stórkerlingalegar. En slíkt mun nú vera í tísku á Íslandi. Helst skal það sem sagt vera, vera algjörlega innistæðulaust og fyllilega ógrundað, en algjör sannleikur ef það er mælt af konu. Þess er nær krafist af mönnum að þeir þekki allar niðurstöður áður en farið er að stað. Annars fá menn ekki styrk. Orðið tilgáta á enn erfitt uppdráttar á Íslandi.

Nú er Steinunn Kristjánsdóttir, sem því miður er ekki sérfræðingur í miðaldafræðum, kominn á þá skoðun að hún hafi verið að grafa í grunn húss Lárens (Lárusar) Christensen Gottrups sem var umboðsmaður á Þingeyrum  frá 1685 og síðar lögmaður norðan og vestan 1695-1714. Ekki fann hún munkana, en pípan gæti jafnvel á einhverju stigi hafa verið í kjafti Gottrups.  Mæli ég með því að DNA verði skafið af pípunni, svo þeim danska verði gert hátt undir höfði.

Kamburinn sem Björn Bjarnason segir frá er kirkjukambur sem lesendur Fornleifs hafa kynnst áður, og ef ekki, þá má lesa um þá hér.  

Þegar meira fé er komið í kassann, vonum við að gripirnir séu nær hvorum öðrum í tíma en þeir sem fundust á því herrans ári 2018, sem og að niðurstöðurnar séu meira samkvæmar sjálfum sér - eða að það sé að minnsta kosti einhver sannleiksþráður í því sem logið er í fjölmiðlana. Annars verður Fornleifi áfram skemmt konunglega og getur í allri teitinni enn og aftur minnst á fyrri yfirlýsingar Steinunnar um eskimóakvendi og fílamenn, svo nokkuð af því furðulegasta sé nú reifað enn einu sinni. 

Grafin upp pest og pípa

Konu einni á Blönduósi varð um og ó að heyra að fornleifafræðingar væru nú að grafa sig niður í Svartadauða á Þingeyrum.  Hún las það í Morgunblaðinu (sjá hér og sér í lagi hér á Fornleifi í gær. En síðar á gærdeginum var RÚVið komið með fleiri fréttir af leit fornleifafræðinganna að Svartadauða (hér).

Svartidauði átti samkvæmt Mogga að vera nánast undir næstu hellu, og stutt var niður á munka sem liðið höfðu hræðilegan dauðdaga í Svartadauða. En þegar RÚV bar að garði efldist yfirlýsingargleðin og fornleifafræðingarnir komust í myndamöguleika og fundu við tækifærið krítarpípuhaus frá 17. öld og munduðu honum í myndavélarnar.

Vandast nú málin. Munkarnir á Þingeyrum dóu Drottni sínum eða einhverju öðru árið 1402 í Svartadauða, en verið var að reykja rétt yfir hausamótunum á þeim.

Íslendingar hafa ávallt verið framarlega á merinni, fremstir á meðal þjóða, með hlutverk fyrir mannkynið o.s.f. ....  Má búast við því að íslensk ruglufornleifafræði fari brátt að dylgja að því að Íslendingar hafi endurfundið Ameríku og hafi staðið í tóbaksflutningum og pípugerð stuttu eftir 1402?

Ef mannkynssagan skal breytast, er auðvitað þjóðþrifaráð að gera það í Húnavatnssýslu, en hafa ber í huga að fornleifafræðingurinn sem grefur nú upp Svartadauða anno 1402 og pípu frá 17. öld í sömu andránni á langan feril að baki í ævintýralegum tilgátum sem ekki stóðust. Hún hefur "fundið" fullt af sénsasjónum, t.d. eskimóa, fílamann og ýmsa furðugripi sem gleymdust þó fljótlega eftir að þeim var hampað.

Konan á Blönduósi sem hræðist enduruppvakningu Svartadauða getur andað rólega. En þeir sem trúa á heppnina, á allt sé þegar þrennt er og snúa tarot kortum á morgnanna til að stýra degi sínum og gjörðum, segja vitaskuld að nú hljóti fornleifaspáin loks að rætast og að útrýming íslensku þjóðarinnar sé næsta yfirvofandi. Valið er ykkar. 

Ég spái því hins vegar að stutt sé niður á pípukarla og kerlingar sem drukku of mikið tóbak á 17. öld. Lengra er niður á munkana og svartadauða þeirra. Grafa dýpra!

Við bíðum með eftirvæntingu

Óska þeim Svartadauða sem fyrst

Nú er fornleifagúrkan 2018 búin að taka gríðarkipp í gróðurhúsum vitleysunnar. Gerður  A. Gúrkan garðyrkjubóndi á Grund (sjá mynd) hefur ekki séð annan eins vöxt í gúrkum sínum í mörg ár.

Steinunn abbadís á Þingeyrum sér líka mikinn ofvöxt í gúrkunni og er nú þegar farin að nálgast "jarðlög sem geyma Svartadauða". Svo segir að minnsta kosti Mogginn og hann lýgur aldrei. Vonandi finnur hún klausturkirkjuna á Þingeyrum og nokkra munka með svartadauðabakteríuna í glerungi tanna sína líkt og sumir vísindamenn halda að þeir hafi fundið.

Fréttastofa Fornleifs vonar það besta og helst að pestin sé þarna af hreinni og ómengaðri, íslenskri gerð undir næstu hellu - og að það finnist til vara eins og einn eskimói eða fjallamaður einn kveifarlegur í fullum drag fyrir 17. júní. Fílamenn voru aldrei til í Húnaþingi, svo þeir finnast ekki á Þingeyrum. DNA sauða og hrossaþjófa er heldur til gruggugt, svo þótt þeir finnist í garðinum á Þingeyrum er ekkert á því að græða. Það voru örugglega kynóðir Skagfirðingar sem myrtir voru í Húnaþingi.

Hafa verður þó í huga, að Svartidauði á Íslandi var ekki nauðsynlega það sama og sá Svartidauði sem geisaði á 14 öld í Evrópu eða síðari pestin í Evrópu (t.d. Great Plague í London) um miðbik 17. aldar. Þó einhverjir hallist að því að cokkobacillan sem veldur Yersinia pestis, hafi verið völd að Svartadauða miðalda í Evrópu, þá eru enn vert að gæta að því sem breski DNA-sérfræðingurinn Thomas Gilbert við háskólann í Kaupmannahöfn hefur sagt og skrifað um aðferðir til að leita uppi DNA úr bakteríu Svartadauða og annarra útbrota af Yersinia pestis. Hægt er að lesa sér til.

Eins ber fornleifafræðingi, sem er að grafa niður á "jarðlög sem geyma Svartadauða", að vera kunnugt um að yfirlýsingar um að pestir hafi geisað á Englandi árið 1401 sem borist hafi til Íslands og orði að Svartadauða Íslands, eigi ekki við rök að styðjast. Yfirlýsingin er vitaskuld alveg út í hött og má skrifa á reikning lélegs norsk sagnfræðings. Annar norskur sagnfræðingur, Ole Jørgen Benedictow, hefur sýnt fram á að það var ekki pest á Englandi árið 1401, né heldur á Norðurlöndum, sem valdið gat Svartadauða á Íslandi árið 1402. Vandast því málin. Hvaða sjúkdómur geisaði á Íslandi og á Þingeyrum? Bendi ég mönnum á að lesa bók hans The Black Death and Later Plague Epidemics in the Scandinavian Countries sem út kom árið 2016.

Fyrst Svartidauði náði til Englands og Noregs, því kom hann ekki til Íslands? Vildi hann ekki með? Var farið allt fútt úr honum eða allir dauðir sem ætluðu til Íslands með hann? Gæti hugsast að heimildir hafi ekki varðveist um viðkomu hans á Íslandi?

Pestin á Íslandi gæti hafa verið allt annars eðlis. Íslendingar voru heldur einangraðir á þessum tíma og sömuleiðis var oft langt á milli komu erlendra manna og Íslendingar byggðu því ekki upp mótefni við tilfallandi sjúkdómum sem bárust að utan, flensu og öðru sem gat hæglega orðið mönnum að bana á Íslandi, þótt slíkar farsóttir væru vægari við fólk annars staðar.

Ef Ole Jørgen Benedictow hefur á réttu að standa er lítil ástæða til að halda að merki um Svartadauða finnist í glerungi tanna munkanna á Þingeyrum og að Steinunn Kristjánsdóttir sé að alveg að komast niður á jarðlög með Svartadauða.

Getur nú ekki einhver góðhjartaður maður í sveitinni, sem les þetta, gefið Steinunni og starfsliði hennar flösku af Svarta Dauða. Bokkuna ætti grafararnir á Þingeyrum að drekka sem meðal. Þegar það er farið að virka, hefst kvöldlestur upp úr bók Ole Jørgen Benedictows. Eitthvað sterkt þarf víst til svo að sumir kollegar mínir á Íslandi fari að verða læsir á ritheimildir og fái lágmarksþekkingu á þeim. Sá sem skrifað hefur á íslensku um Svartadauða á Wikipedia ætti líklega að fá sér eitthvað ögn sterkara, jafnvel unglingabóluefni, því í unggæðingshætti sínum er hann um það bil hálfri öld á eftir því sem er að gerast í fræðunum.

Gerður A. Gúrkan er fyrsti intersexbóndinn á Íslandi, ef einhver furðar sig á myndinni efst. Enga fordóma héér.

Nálgast jarðlög svartadauða

Góði hirðirinn í Fellsmúla og lélegi hirðirinn við Suðurgötuna

Fréttir (sjá hér og hér) herma að Þjóðminjasafnið hafi fengið plastkassa frá Góða Hirðinum/Sorpuversluninni í Fellsmúla fullan af forngripum úr bronsi, járni og gleri, sem einhver skilaði af sér í Sorpu í nytjagám. Góði hirðirinn hirti góssið en glöggir sérfræðingar þeirra sáu að Þjóðminjasafnið ætti líklega frekar að fá gripina sem lent höfðu í nytjagám Sorpu í Kópavogi.

Einn ágætur starfsmaður Þjóðminjasafns  Íslands hefur nú sýnt þessa gripi Morgunblaðinu og Ríkissjónvarpinu en virðist greinilega ekki vita rass í bala um það sem hann hefur á milli handanna.

Hann talar um að sumir gripanna geti verið frá miðöldum, t.d. öxin. Að tala um spjót úr bronsi frá miðöldum líkt og hann gerir er álíka og þegar bandaríski fornleifafræðingurinn sem er giftur ruðningsboltafréttamanninum í BNA taldi sig hafa fundið danska koparmynd frá lok Víkingatíma í Skagafirði (koparmynt var aldrei slegin í Danmörku á þeim tíma). Hann hafði reyndar fengið smá "hjálp" hjá myntsérfræðingi Seðalbanka Íslands, sem er eins og allir vita stofnun sem ekki þekkir aura sinna ráð.

Þessi öxi var til sölu á eBay. Kemur frá Úkraínu.

Það virðist nú greinilegt að starfsmenn Þjóðminjasafns Íslands hafa aldrei lært neitt um gripafræði rómverskar eða keltneskar járnaldar (keltneska járnöld kalla Danir stundum ældre romersk jernalder). Spjótsoddar þeir sem í kassanum fundust eru frá því um Krists burð eða skömmu síðar og öxin er af gerð sem notuðu var víða, en þó mest Mið-Evrópu. Slíkar fornar axir er í dag reyndar hægt að kaupa á eBay fyrir 100 bandaríkjadali. Þegar á bronsöld á áttundu öld f.Kr. var þessi gerð af flatöxum notuð í Evrópu, en síðar var farið að framleiða þær úr járni. Sú gerð sem hent var á haugana á Íslandi ver í notkun á frekar löngu tímabili, eða frá ca. tveimur öldum fyrir Krists burð fram á 1. öld eftir Krists burð.

Þessi öxi kom úr safni bresks safnara og var nýlega seld á uppboði.

Að mínu mati má telja líklegt að þessir gripir hafi komið frá Miðevrópu hugsanlega Póllandi eða Litháen.

Góði Hirðirinn og Sorpa sinntu skyldum sínum og sýndu frábæra árvekni, en Þjóðminjasafnið sýnir enn og aftur allt annað en afburðahæfileika. Safnið verður aldrei betra en starfsfólkið. Safnið ætlar að bíða þangað til einhver gefur sig fram sem eiganda þessara gripa;

"Við förum nú ekki í rannsóknir á þessu að svo stöddu"

eins og starfsmaður Þjóðminjasafnsins orðaði það í sjónvarpsfréttum 9. júní 2018. Já hvers vegna að afhjúpa vanþekkingu sína í einni svipan? Þetta er uppgjöf í beinni.

En það er tvímælalaust hlutverk Þjóðminjasafnsins að svara spurningum um þessa forngripi og nú þegar. Ef þeir eru ekki frá Íslandi, sem er afar ólíklegt - en er auðveldlega hægt að komast úr skugga um - ber safninu skylda að ganga úr skugga um hvaðan þeir eru ættaðir, svo ekki komist á kreik gróusögur um að þetta séu fornleifar frá "landnáminu fyrir landnám", sem mörgum manninum er svo hjartnæmt. Nú þegar eru  fjölmiðlar farnir að tala um að gripirnir gætu "sumir hverjir verið frá fyrstu öldum Íslandssögunnar" og hafa það eftir fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands.

En ef þessi "fundur" úr Sorpu, líkt og ég held, hafi verið eign eins margra þeirra ágætu Austurevrópubúa sem sest hefur að á Íslandi, sem hugsanlega er látinn eða fluttur á brott, þá geta menn orðið að bíða heldur lengi eftir dæma má út frá þeirri aðferð sem starfsmaður  Þjóðminjasafnsins ætlar sér að nota: Að fara ekki rannsóknir á þessu að svo stöddu.

Keðjan sem fannst er alls ekki nokkurra áratuga gömul eins og haldið var fram á RÚV, og er hvorki úr Bauhaus eða Húsasmiðjunni. Glerið sem var í plastkassanum þarf ekki að vera úr lyfjaglasi. Það gæti allt eins verið úr rómversku glasi, til að mynda glasi fyrir ilmvötn.

Mér þykir líklegt að gripirnir séu ekki allir frá sama stað eða nákvæmlega sama tíma. Ég útiloka það þó ekki.

Áður en menn haldnir keltafári og ranghugmyndum um elstu sögu Íslands fara að ímynda sér að hér sé komið í leitirnar haugfé fyrir einn af leiðangursmönnum Pýþeasar frá Massalíu sem borinn var til grafar í Kópavogi, að þetta séu leifar eftir Rómverja eða jafnvel eftir Krýsa, góðkunningja Íslendinga úr bjánasagnfræði sjálfstæðisbaráttunnar -  svo ekki sé talað um lyklana að skírlífsbeltum Papanna og vopn þeirra, þá leikur enginn vafi á því skv. lögum, að það er algjör skylda Þjóðminjasafns Íslands að rannsaka þessa gripi og miðla fræðilegri þekkingu um þá. Safninu ber að hirða um þá fljótt og samviskusamlega líkt og starfsmenn Góða hirðisins/Sorpu gerðu, er þeir komu gripunum strax til Þjóðminjasafnsins, sem þeir héldu að hefði sérfræðiþekkingu til að upplýsa hvað þeir hefðu á milli handanna. En kannski er bara orðið betra að fara með fornleifar beint í Góða hirðinn  þegar þekkingin og áhuginn eru í algjöru lágmarki eins og raun ber vitni ?

Plastkassinn, sem gripirnir fundust í, gæti einnig veitt svarið við spurningunni um uppruna eiganda gripanna. Ekki sýnist mér hann vera úr Ikea, Bauhaus, Hagkaup, eða Húsasmiðjunni. Reyndar sýnist mér að á kassanum standi Plast Team, en það eru danskir kassar, sem seldir hafa verið á Íslandi. En þeir eru helst framleiddir í Slupsk í Póllandi. Nú verða menn því að vinna fyrir laununum sínum á Þjóðminjasafninu. Miðinn á kassanum gæti verið hjálplegur.

Tímavél Íslenskrar Erfðagreiningar er minnislaus

Ég tel persónulega að jáeindaskanninn sé merkilegri maskína en ný tímavel deCode. Í nýrri grein frá deCode (Íslenskri Erfðagreiningu / héðan í frá skammstafað Í.E.), sem í gær birtist í tímaritinu Science (1. júní 2018; Vol. 360, Issue 6392, pp. 1028-1032; sjá hér) er kynnt til sögunnar "algjör bylting". Það er svo sem ekkert nýtt, því allt sem kemur frá Í.E. er iðulega kynnt sem algjörar byltingar - eða þangað til annað sannast og þykir réttara - og það gerist nú ærið oft.

22 ára saga Í.E. eru reyndar heil röð eintómra byltinga, sem við nánari athugun reyndust ekki vera það. Byltingar þessar virðast einna helst hafa verið framdar til þess að styrkja æ verðlausari bréf fyrirtækisins á verðbréfamörkuðum og til að ganga í augun á furstum alheimslyfjafyrirtækjanna.

Í byrjun aldarinnar var heiminum kynnt sú niðurstaða út frá raðgreiningu Í.E. á erfðamengi núlifandi Íslendinga, að landnámsmenn hefðu verið karlar frá Noregi og Skandínavíu, en að konurnar hefðu verið þrælar frá Bretlandseyjum. Sú "bylting" kom sér vel við að selja fyrirmennum auðtrúa lyfjafyrirtækja þá kreddu að Íslendingar væru sérstaklega einsleitur hópur sem hentaði einstaklega vel til alls kyns erfðarannsókna, og þar að auki til þess að rannsaka erfðir ýmissa sjúkdóma sem lyfjafyrirtækjaheimurinn telur sig best og fljótast geta grætt á.

Í nýju greininni í Science, sem ber heitið Ancient genomes from Iceland reveal the making of a human population, er komist að nokkuð annarri niðurstöðu um uppruna Landnámsmanna, eftir að erfðaefni úr tönnum 27 einstaklinga, beinagrinda sem búsettar eru á Þjóðminjasafni Íslands, hafði verið greint. 

Þó svo að aðal erfðefnismannfræðingur Í.E. hafi með vissu heyrt um niðurstöður danska líkamsmannfræðingsins Hans Christian Petersens eru þær virtar að vettugi þó svo að þær geti staðfest "byltingu" Í.E. Rannsóknir Hans Christian Petersen sem voru unnar á Þjóðminjasafni í samstarfi við mig sem styrkumsækjanda, fóru fram með leyfi (1991) þjóðminjavarðar á Þjóðminjasafninu sumarið 1993.

Öll mælanleg mannabein úr kumlum á Íslandi voru mæld. Ekki aðeins bein 27 einstaklinga, eins og tennurnar 27 sem erfðaefnið var raðgreint úr fyrir rannsóknina sem í gær birtist í Science. 27 einstaklingar eru tölfræðilega algjörlega óhaldbært úttak. Árið 1993 voru mæld voru bein 150 einstaklinga (landnámsmanna) fundin í kumlum, sem og bein 60 einstaklinga fundin í kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal.   .

Helstu niðurstöður Petersens voru þær að um 70 % elstu Íslendinganna hefðu verið af "norrænum" uppruna; Ættaðir frá Noregi/Skandinavíu. Hér má lesa stutta greinagerð H.C. Petersens.

Ég veit þó mætavel, að DNA-vísindamenn gefa afar lítið fyrir samanburðarmælingar á hlutföllum á lengd útlimabeina. DNA eru nefnilega vísindi dagsins, alveg sama hve niðurstöðurnar eru oft mistúlkaðar og misskildar og hafa jafnvel sent saklausa menn í rafmangsstólinn.

Tímavélin er komin 

Agnar Helgason, fræðilegur gúrú þess fjölbreytta hóps sem framreitt hefur umrædda vísindagrein Í.E., lætur hafa þetta eftir sér á vefsíðu deCode:

„Nú þurfum við ekki lengur að áætla á grundvelli arfgerða úr núlifandi fólki. Þetta er nánast eins og að hafa aðgang að tímavél. Núna getum við rannsakað fólkið sjálft sem tók þátt í landnámi Íslands.“  (Sjá hér).

Í kynningargrein Science um greinina er þessu rugli fleygt í lesandann:

"Medieval histories suggest Iceland was first settled between 870 C.E. and 930 C.E. by seafaring Vikings and the people they enslaved, who possessed a mélange of genes from what is now Norway and the British Isles." (Sjá hér)

"Medieval histories" var það heillin. Þannig er íslensk rithefð á miðöldum afgreidd í Science þann 29 maí 2018.  Lágkúran hefur víst náð lægstu lögum.

Genaflökt var mikið og margs konar

Fyrir utan að nýja tímavélin hans Agnars gengur á DNAi úr aðeins 27 einstaklingum, sem er tölfræðilega algjörlega óásættanlegt úrtak, virðist mér innri tímavél og minni Agnars sjálfs vera í lamasessi.

Í lok síðustu aldar (1998) kynnti ég niðurstöður mínar og Hans Christian Petersens á mannfræðiráðstefnu á háskólanum í Kaupmannahöfn. Þá ráðstefnu sat Agnar Helgason einnig og ég fann titil hennar á CV Agnars (1998 Nordic Meeting of Biological Anthropologists; Clara Lachmann Symposium. Copenhagen, Denmark, 29th –31st January 1998). Þar hafði maður hafði ekki meira en 10 mínútur til að segja frá niðurstöðum sínum. Ég nýtti þær til hins ýtrasta og gerði merkilegum niðurstöðum H.C. Petersens góð skil, en bætti við upplýsingum um fjölbreytileika þeirra hópa sem til Íslands hafa komið eftir landnám. Það gerði ég til að minna menn á, að DNA-rannsóknir, sem voru að hasla sér völl til rannsókna á uppruna þjóða, þætti mér oft settar fram of ógagnrýnið og án þekkingar á sögu þeirri sem þær gætu hugsanlega breytt. Ég minnti áheyrendur á að genamengi Íslendinga væri flóknara en sem svo - og taldi upp þær tegundir af karlpungum sem mest sást til á Íslandi - og sem örugglega skildu eftir sig breytingar á genasamsetningu Íslendinga.

Þetta var löngu fyrir tíma yfirhöfðafyrirlestra, svo ég sýndi þessa fornu glæru (efst) sem ég hafði útbúið og teiknað. Um kvöldið þáði hinn ungi og efnilegi mannfræðingur Agnar Helgason boð mitt og konu minnar að koma í kaffi á heimili mínu á Vandkunsten 6 í hjarta Kaupmannahafnar, þar sem ég bjó þá. Þar var lengi kvölds talað um uppruna Íslendinga.

Þá var Agnar ekki kominn á jötu hjá Kára Stefánssyni hjá Í.E. og var reyndar (og eðlilega) afar gagnrýninn á fyrirtækið sem hann fann allt til lasts. Nokkru síðar var Agnar svo komminn á spenann hjá Í.E. og rannsakaði fyrir miljónirnar frá ónafngreindu lyfjafyrirtæki sem trúði frekar blint á möntru og auglýsingar Kára Stefánssonar um einsleitni Íslendinga gegnum aldirnar.

Nú 20 árum síðar er Agnar líklegast búinn að gleyma öllu um fyrirlestur minn og niðurstöður Hans Christians Petersens, þegar hann setur fram niðurstöður á rannsóknum á tönnum 27 einstaklinga úr íslenskum kumlum. Það er nú frekar tannlaus niðurstaða. Agnar fékk á sínum tíma niðurstöðu Hans Christians í hendur en allt virðist þetta hafa gleymst. DNA-gleymni - eða selektíf hugsun væri líkast til verðugt rannsóknarefni fyrir Í.E.

Á ráðstefnunni í Kaupmannahöfn forðum benti ég mönnum á að DNA rannsóknir á núlifandi Íslendingum myndi vera vandmeðfarið efnið í ljósi þess hve margir Danir og Norðmenn hefðu haft viðkomu á Íslandi. Hans Christian Petersen sýndi með hjálp beina fyrstu Íslendinganna, fram á að uppruni Íslendinga var allt annar en sá sem Agnar hélt síðar fram í fyrri greinum sínum um norska karla  og "keltneskar" griðkonur þeirra.  Upplýsingar um niðurstöður Hans Christian Petersens hafa verið aðgengilegar hér á Fornleifi í langan tíma og Agnar hlustaði á þær árið 1998. En DNA sérfræðingar leggjast auðvitað ekki svo lágt að lesa þetta blogg og trúa á gamaldags beinarannsóknir.  

Fyrirlestur Agnars árið 1998 í Kaupmannahöfn hét reyndar: Drift and origins: Reconstructing the genetic and demographic history of the Icelanders. Síðar, eða þegar hann var farinn að vinna fyrir Í.E., virðist svo sem að hann hafi þó gleymt því sem hann sagði árið 1998 um genaflökt, er hann setti fram greinar sínar um íslenska landnámsmenn sem norska karla og "keltneskar" konur. Nú, þegar borað hefur verið í tennur 27 einstaklinga, eru genaflökt og önnur áhrif aftur komin á vinsældalista Agnars.

Þó dr. Agnari Helgasyni og teymi hans þyki líklega ekki mikið til hefðbundinna hlutfallamælinga á mannabeinum frá landnámi koma, þá verður að minna hann á að bein meirihluta fundinna landnámsmanna hafa verið rannsökuð af einum fremsta mannabeinalíffræðingi og mannfræðitölfræðingi Norðurlanda. Rannsóknir hans sýndu alls ekki yfirgnæfandi fjölda kvenna frá Bretlandseyjum, en þó voru landnámsmenn ekki allir Norðmenn. Samkvæmt mælingum á mælanlegum beinum úr kumlum voru um það bil 30% þeirra  annars staðar frá; Frá Bretlandseyjum og úr Norður-Noregi, blandaðir fólki sem eru forfeður Samanna í dag.

Það var einfaldlega meiri munur á hlutföllum milli útlimabeina Skandínava og fólks á Bretlandseyjum, en munurinn á erfðaefni þessara hópa. Mælingar á hlutfalli á milli lengd framhandleggs og upphandleggs annars vegar, og sköflungs og læris hins vegar, er því langtum gæfulegri aðferð til að sýna fram á uppruna en DNA rannsóknir á frekar erfðafræðilega líkum hópum.

Þessi litla athugasemd mín verður send Agnari Helgasyni og öðrum ábyrgðarmönnum greinarinnar í Science til minnis og ensk gerð hennar verður fljótlega send tímaritinu Science til upplýsingar um hve lítið Í.E. þekkir til rannsókna annarra fræðigreina á sama viðfangsefni og þeir birtu 1. júní 2018.

Frá kynningu Í.E. á niðurstöðu sínum 31. maí 2018. Þjóðminjavörður, Joe W. Walser III og Agnar Helgason. Ljósmynd deCode/Í.E.

Eins og sjá má gerir Agnar Helgason ekki ráð fyrir uppruna í Noregi norðan Álasunds. Ljósm deCode/Í.E. 2018

Burtséð frá allri gagnrýninni

Til þess að þetta verði ekki allt eintóm gagnrýni á fornar syndir helstu nútímafræðinnar, sem menn telja að leyst geti allar gátur, hefði verið gaman ef niðurstöður úr DNA rannsóknunum á 27 einstaklingunum hefði verið bornar saman við mælingar Hans Christian Petersens á útlimabeinum þeirra sem DNA-rannsóknin nú hefur raðgreint . Þá er hugsanlega hægt að sjá, hvort mælingar Petersen sýndu "kelta-einkenni" í einstaklingum sem hafa "kelta-DNA" í tönnunum. 

Við mælingar H.C. Petersens árið 1993 sýndu allar konurnar í kumlunum á Hafurbjarnarstöðum á Rosmhvalsnesi greinilega að þær voru ættaðar frá Bretlandseyjum. Greiningar Í.E. á tönnum kumlverja á Hafurbjarnarstöðum var því miður ekki hægt að nota. Erfðaefnið hafði ekki varðveist sem skyldi eða rannsóknin mistekist. 

Kumlin í Vatnsdal í Patreksfirði sýndu aftur á móti við hlutfallamælingar á útlimabænum, að fólkið þar hefði komið úr norðanverðum Noregi. Voru einstaklingarnir í kumlateigunum með einkenni sem benti til blöndunar Sama við Norðmenn. Eins og ég hef oft bent á voru fornleifarnar og greftrunin öll mjög lík því sem við þekkjum í nyrstu héruðum Noregs.

Rannsóknir á erfðamengi í tönnum úr kumlinu í Vatnsdal (VDPA) reyndist vel hentugt til raðgreininga og samkvæmt niðurstöðum sem birtar eru greininni í Science, er greinilegt að kumlverjar í Vatndal eru hvorki augljósir "Gael", né heldur hreinir Norðmenn. Ég merki þá með appelsínugulum stjörnum á grafi sem fengið er úr greininni í Science.

Erfðaefni úr tönnum úr kristinni gröf í Þjórsárdal (ÞSK-A26) er tölfræðilega mitt á milli kelta og norrænna manna. Það kemur einnig heim og saman við niðurstöður Hans Christians Petersens á mælingum hans á útlimabeinum Þjórsdælinga sem einnig sýna að einhver hluti Þjórsdælinga hafi átt ættir að rekja til Norður-Noregs. Ánægjulegt er einnig að sjá C-14 aldursgreininguna 1120 sem Í.E. hefur fengið (þótt hún sé alls ekki birt á réttan hátt). Hún sýnir einnig, eins og ég hélt fyrstur fram, og aðrir hafa síðar tekið undir, að byggð í Þjórsárdal hafi ekki lagst af í eldgosi árið 1104. Ég þakka fyrir staðfestinguna.

Þetta er kannski algjör tilviljun. Ég á einnig eftir að skoða niðurstöðurnar á greiningu Í.E. á tönnum úr öðrum haugverjum/kristnum gröfum og bera þær saman við niðurstöður H.C. Petersens, í þeim tilfellum sem það er hægt og beinin eru ekki fundin eftir 1993.

Þó Í.E. líti ekki niðurstöður annarra manna viðlits, gætu þær hugsanlega verið staðfesting á ágætum þess sem Í.E. hefur nú loks framleitt, þar sem ekki gleymdist að huga að genaflöktinu sem Agnar Helgason var svo upptekinn af þegar hann var ungur maður, en gleymdi síðan um langa hríð þegar varðbréf Í.E. seldust sem best.

En mikið hefði nú verið gott og blessað ef DNA-sérfræðingar á Íslandi hefðu sýnt aðeins meiri auðmýkt en þeir gera oft. Þeir eru nefnilega ekki alltaf að uppgötva heiminn á undan öðrum. Ritarar Landnámu og Íslendingabókar, sem nú eru kallaðar medieval histories af miður fróðum mönnum úti í heimi sem eru ólæsir á íslenska menningarsögu, voru greinilega með upplýsingar undir höndum, sem ekki voru langt fjarri niðurstöðum danska mannfræðingsins Hans Christian Petersens.