Nathan og fressið

 

Allir Íslendingar, sem eiga feitlagin börn og ófríð, þekkja Cocoa Puffs, amerískt ruslfæði sem hellt hefur verið í kok íslenskra barna áratugum saman, tannlæknum og útfararstjórum til mestrar ánægju.

Hitt vita þó fæstir, að fyrirtækið sem flytur þetta ómeti inn og kallar það morgunmat, ber gamalt og rótgróið nafn í íslenskri verslunarsögu: Nathan & Olsen. Þótt Olsen og Nathan séu fyrir löngu komnir undir græna torfu heitir fyrirtækið nú http://www.nathan.is/ á veraldarvefnum.

 

Frits Heymann Nathan á sokkabandsárum sínum

Nathan sá er ljær þessari heildsölu nafn sitt, án þess að geta gert að því, var danskur gyðingur, Frits Heymann Nathan að nafni. Hann verslaði á Íslandi í byrjun 20. aldar og stofnaði að lokum verslun með Olsen, sem hét fullu nafni Carl Olsen. Ég hef skrifað um Nathan hér, en hann var m.a. faðir Ove Nathans kjarneðlisfræðing, sem ég heimsótti eitt sinn á Niels Bohr-stofnuninni til að fá upplýsingar um föður hans, sem dó þegar Ove var tiltölulega ungur. Ove Nathan vissi því svo að segja ekkert um afrek föður síns á Íslandi. Á fjórða áratugnum fór Frits út i kókosbolluframleiðslu (flødeboller og negerkys) í Kaupmannahöfn og hafði ofan af fyrir fjölskyldu sinni með því, því Danir hafa alltaf borðað meira af slíku kremmeti og engu minna en matargötin á Íslandi.

Nathan hafði skopskyn gott. Eitt sinn, er hann var enn á Íslandi, langaði hann eða konu hans unga í kött og hann lét prenta fyrir sig fregnmiðann sem myndin efst er af. Nathan var tilbúinn að greiða heilar 10 kr. út í hönd fyrir heilbrigðan, þrílitan fresskött sem ekki var blá- eða gráleitur og allra síst málaður. Ég hef spurt afkomendur Nathans, hvor til væri mynd af þessum ketti, en þeir töldu svo ekki vera.

Ég skrifaði fyrir nokkrum árum grein um Nathan og köttinn ómálaða fyrir  tímaritið Rambam, sem ég ritstýrði hér í Danmörku um tíma. Sýnið nú menningalega tilburði og lesið dönskuna, því ég nenni ekki að snúa öllu því sem ég skrifaði þá yfir á íslensku.

Fregnmiðinn hans Nathans, þar sem hann lýsti eftir hentugum ketti, er varðveittur á Borgarskjalasafni Reykjavíkur, þar sem ég rakst eitt sinn á hann, þar sem hann hékk innrammaður á bakstigagangi.

Iceland's Nazi Ghosts

 

Earlier this year Rabbi Abraham Cooper of The Simon Wiesenthal Center criticized the annual broadcast of the Hymns of the Passion in Iceland. However, the 17th century anti-Semitic hymns are not the only spooks from the past haunting the Icelanders.  

The Nazi sympathies of one of Iceland´s leading authors of the 20th century create a stir in Iceland, long after his death. Gunnar Gunnarsson (1889-1975), a renowned author of his time, had clear cut Nazi sympathies, a fact that many Icelanders do not want to hear, see or listen to.

Gunnarsson published the bulk of his work in Denmark in Danish, where he was quite a significant author in the first half of the 20th century. Gunnarsson was actually considered several times for the Nobel Prize in literature. Gunnarsson was also a highly regarded author in Germany, and especially in Nazi-Germany where the elite took a great fancy to him. In Germany Gunnarsson was defined as the Icelandic farmer´s son, an image which tickled the aesthetics of the Nazis.

Gunnar Gunnarsson was also fascinated by the Third Reich. He was a member of the Nordische Gesellschaft, an organisation headed by Alfred Rosenberg, Heinrich Himmler as well as the butcher from Riga, Hinrich Lohse. Nordische Gesellschaft was an organisation, through which the thugs and criminals of the Nazi regime sought Scandinavian academic acceptance and cooperation. Plenty of intellectuals in Scandinavia were eager to participate in this Nazi charade, Gunnarsson being one of the most ardent supporters. He made numerous trips to Germany giving lectures and promoted conferences and shows for the Nordische Gesellschaft in Denmark as well as contributing to Der Norden, the monthly of the organisation. He received an honorary doctorate at a Nazi University in Germany and Nazi-Germany became his major source of income. In his native Iceland, Gunnarsson wrote a letter to Hitler praising the Anschluss, the annexation of Austria. The letter was published in an Icelandic daily.

The final salute of Gunnar Gunnarsson to Nazi Germany was his sudden trip from Iceland in early 1940 to Germany, where he gave lectures and read from his works in 44 different cities and towns. The visit was crowned by his personal meeting with Hitler on 20 March 1940 in the office of the Führer in Berlin. The personal photographer of Hitler, Heinrich Hoffmann, caught Gunnarsson together with Hinrich Lohse, leaving the meeting with Hitler. Lohse, who was also a farmer´s son like Gunnarsson, continued his career organizing the killing of Jews by the thousands in Latvia, while Gunnarsson returned to his Icelandic sheep-farm. After the war his Nazi sympathies were hushed down and he became one of the most ardent spokesmen of Nordic cooperation and a critic of Socialism in Iceland.

Recently the Icelandic historical/archaeological blog, Fornleifur, written by Dr. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (and you are reading it by the way, in a special English version), dealt with the post war denial of Gunnarsson´s Nazi sympathies. The blog was among other things critical of a recently published biography on Gunnarsson, which claims he wasn´t a Nazi at all. A state-run institution in his name, Gunnarsstofnun, at his Bavarian style villa at Skriduklaustur in East-Iceland, doesn´t give detailed information about his co-operation with Nazi Germany.

On 16 September four photographs of Gunnarsson´s visit to Germany in 1940 were published on Fornleifur, (where Gunnarsson Nazi sympathies had been dealt with on an earlier occation) and one of them was donated to the Gunnar Gunnarsson research Center in East Iceland. The Icelandic State Broadcasting service, (RÚV), the same day published the photograph of Gunnarsson on the the steps of Hitler´s headquarters which had appeared on Fornleifur. However, after roughly two hours on the website of the state broadcasting service, the news item (here in a printscreen) and the accompanying picture vanished into thin air. No traces could be found of the this news item. Censorship had hit Iceland once again. In the 21th Century it was obviously not possible to show a photograph of an Icelander licking the boots of Nazi war criminals in the official media in Iceland.

The Icelandic broadcasting service which annually proudly broadcasts the reading of the anti-Semitic Hymns of the Passion, as the highlight of Icelandic culture, doesn´t seem to be comfortable publishing incriminating pictures of one of the main authors of Iceland fraternizing in the courts of Adolf Hitler. It is still to be seen who ordered the censorship.

There used to be something rotten in the State of Denmark, but its rapidly spreading.

Gunnar Gunnarson in Königsberg (Today the Russian Kaliningrad)

  

Gunnarsson thanks the inhabitants of the the city of Gera in Thüringen. Note how well ornated the literary enthusiast of Gera are. 

Gunnar Gunnarsson signes the Golden Book of the city of Reichenberg (Today the city of Liberec in the Czech Republic).

Hvað sagði Gunnar ?

Hvað sagði Gunnar þegar hann heilsaði á Hitler, en það gerði hann svo sannarlega þann 20. mars 1940. Sagði hann Gnädiger Herr eða einfaldlega Mein Führer. Ég giska á það síðara, enda tel ég Gunnar Gunnarsson hafa verið brennandi nasista, engu síðri en Norðmanninn Knut Hamsun.

Nýlega æsti ég mann og annan með því að halda nasisma Gunnars fram (sjá hér og hér) og benda á staðreyndir, sem ekki hefur verið hampað hingað til. Sumir vildu ekki trúa mér. En eins og Mark Twain skrifaði: Það er auðveldara að plata fólk, en að sannfæra fólk um það hafi verið platað.

Hér er svo myndin sem ég lofaði landsmönnum og lesendum mínum. Gunnar er hér nýkominn af fundi með Hitler í Berlín. Aríska svartfuglinn í lífverði Hitlers þekkjum við ekki, en sá feiti til vinstri er einn af morðhundum Hitlers í Lettlandi, Hinrich Lohse, sem var gildur limur í Nordische Gesellschaft líkt og Gunnar. Gunnar fór af fundinum með Hitler og slátraði litlum lömbum á Héraði, en Lohse drap gyðinga eins og flugur í Lettlandi.

Eftir öll þessi ár kemur þessi ljósmynd af eina Íslendingum sem talaði við Hitler nú fyrst fyrir sjónir Íslendinga. Var eitthvað að? Fræðileg hægðarteppa? Afneitun?

Gunnar var skáld í "góðum félagsskap", líkt og Laxness. Þeir voru "sjálfstæðir menn", en þrátt fyrir það allháðir ofurstefnum í útlandinu og þjónkunarsamir við útópíur. Þetta er einfaldlega staðreynd sem menn verða kyngja í stað þess að stinga höfðinu í sandinn. Gunnar var markaður af sínum samtíma. Eftir heimsstyrjöldina hentaði það ekki vel að hafa verið í kaffi hjá Hitler.

Ég er ekki í vafa um, að allar (hugsanlegar) Nóbelsverðlaunaóskir Gunnars hafi farið fyrir ofan garð og neðan, því svona mynd og aðrar af Gunnari og vitneskju um nasisma hans hafði Nóbelakademían í Svíþjóð séð og fengið. Þótt margir sænskir menningarvitar hefðu horft gapandi af aðdáun til nasismans, vildu fæstir þeirra muna eftir því að stríðinu loknu.

Í dag sendi ég myndina í hárri upplausn til Gunnarsstofnunar á Skriðuklaustri. Á hinu ríkisstyrkta menningar- og upplýsingasetri býst ég ekki við öðru en að menn hengi myndina upp á vegg í svörtum ramma með öðrum senum úr lífi Gunnars Gunnarssonar. Ég spái því að innan skamms verði þessi mynd einnig komin á heimasíðu Gunnarsstofnun og inn í sögubækur sem hingað til hafa sagt okkur að Gunnar hafi alls ekki verið neinn nasisti. Einar Már Guðmundsson getur nú hætt að ljúga Dani fulla um Gunnar.

Myndir birtist í tímaritinu Der Norden, Jahrgang 17, hefti 5. 1940.  Þetta rit var til á ýmsum menningarheimilum í Reykjavík hér um árið. En varð svo mjög sjaldgæft, og af öllu má dæma að Gunnar hafi fargað sínu eintaki.

Textinn við myndina hljómaði svo:

Der Führer empfing den bekannten isländischen Dichter Gunnar Gunnarsson. Gunnar Gunnarsson, der bei seinem Empfang durch den Führer vom Leiter der Nordischen Gesellschaft, Gauleiter und Oberpräsident Lohse, und vom Präsidenten des Großsen Rates der Nordischen Gesellschaft. Oberbürgermeister Staatsrat Dr. Dreschler, Lübeck, begleitet war, hat im Laufe des Winters in 44 deutschen Städten für die Nordische Gesellschaft mit großen Erfolg Vorlesungen aus seinen Werken abgehalten. (Aufn. Heinrich Hoffmann).

Þetta var ekki eina myndin sem birtist að skáldinu í Þýskalandi árið 1940. Nokkrar aðrar, þar sem hann las upp úr bókum sínum í ársbyrjun 1940, hafa einnig birst. Hér eru þær:

Gunnar Gunnarson les upp í Königsberg (sem heitir Kaliningrad í dag)

  

Gunnar þakkar íbúum Gera í Thüringen fyrir góðar móttökur. Takið eftir því hve vel merktir hinir bókmenntaáhugasömu borgarar eru.

Gunnar ritar nafn sitt í hina gylltu bók borgarinnar Reichenberg (í dag Liberec í Tékklandi)

Er kryppa Ríkharðs III fundin ?

 

Flestir þekkja krypplinginn, geðsjúklinginn og óþokkann Ríkharð III frá samnefndu leikriti Williams Shakespeares frá 1591. Við þekkjum einnig mörg hvernig Laurence Olivier gerði honum skil í kvikmyndaútgáfu leikritsins frá árinu 1955.

Ekki vilja allir Bretar sætta sig við Ríkharð III í meðferð Shakespeares og ýmissa leikara sem vildu sýna okkur hve góðir þeir voru að leika óþokka. Stofnaður hefur verið sjóður, The Richard the III Foundation, Inc. sem efla á rannsóknir á sögu Ríkharðs III. Meðal annars til að rétt við ímynd konungsins. Þessi sjóður hefur félaga í Bretlandi, í Bandaríkjunum og örugglega víðar. Hver vill ekki vera góður við krypplinga í dag. Það sem við þekkjum um Ríkharð hefur líka verið skrifað af andstæðingum hans, Tudor-ættinni, og sá hún sér akk í því að gera hið versta fól úr Ríkharði.

Nú fara fram fornleifarannsóknir í Leicester á Englandi, sem m.a. eru styrktar af sjóð þessum. Rannsóknirnar fara fram á bílastæði, þar sem hann er talinn hafa verið greftraður eftir orrustuna við Bosworth Akra árið 1485. Á bílastæðinu í Leicester hafa fornleifafræðingar grafið síðan í ágúst, en undir bílastæðinu stóð áður sú klausturkirkja sem maður veit að Ríkharður III var greftraður í.

Viti menn, þegar á fyrstu vikum rannsóknarinnar, sem stýrt er af fornleifafræðingum við háskólann í Leicester, hafa menn fundið beinagrind manns með kryppu (sjúka hryggjaliði) og örvarodd í höfuðkúpunni. Gröfin fannstí í kór kirkjurústarinnar.

Örin sýnir hvað bein krypplingsins fundust í Leicester

Konungaáhugi Breta eru auðvitað svo gífurlegur, að fyrir löngu er búið að finna afkomendur Ríkharðs III. Þá er að finna í Kanada. Þangað flutti bresk kona fyrir mörgum árum og giftist einhverjum Ibsen. Sonur hennar Michael Ibsen, 55 ára, sem fluttist til London og er þar húsgagnasmiður, hefur nú verið beðinn um að gefa DNA sýni úr sjálfum sér til að bera saman við DNA-ið úr beinagrindinni í Leicester. Ef hægt verður að sýna að móðurgen (mítókondríal gen) Ibsens séu þau sömu og í beinagrindinni er hægt að færa sterkar líkur að því að krypplingurinn undir bílstæðinu í Leicester sé Ríkharður III. En svo er aldrei að vita, kannski er Ibsen alls ekki kominn af Ríkharði, og getur þá beinagrindin samt sem áður verið af Ríkharði. Það verður kannski erfitt að sanna. Svo þarf erfðaefnið í beinagrindinni líka að henta til rannsóknanna, og það er enn óvíst.

Michael Ibsen tekur DNA sýni úr sjálfum sér fyrir framan fjölmiðlana. He looks a bit Royale with a lollipop!

 

Fjölmiðlasirkus í Leicester, nú spyrja menn sig hvort leggja eigi beinin til hinstu hvílu í Westminster Abbey, ef þau "reynast úr Ríkharði"

Maður leyfir sér þó að efast, og undrast að fornleifafræðingar taki þátt í svona fjölmiðlasirkus. En stundum er fornleifafræðin hundheppin líkt og óþokkinn.

Olivier í hlutverki Ríkharðs III

Lea var myrt i Sobibor

 

Lea Judith de la Penha frá Amsterdam í Hollandi varð aðeins 6 ára. Líf hennar var tekið af henni á hrottalegan hátt vegna haturs sem gýs öðru hvoru upp í Evrópu. Hún var myrt ásamt 165.000 öðrum trúsystkinum sínum í útrýmingarbúðunum í Sobibor í Suður-Póllandi. Talið er að um 200.000-250.000 manns, flest gyðingar, hafi verið myrtar í Sobibor á árunum 1942-43.

Nú hefur hópur fornleifafræðinga undir stjórn ísraelska fornleifafræðingsins Yoram Haimis rannsakað leifar helfararinnar í útrýmingarbúðunum í Sobibor. Þeir hafa meðal annars fundið lítið ferhyrnt merki úr áli, sem á hefur verið slegið nafn Leu Judith de la Penha. Lea litla hefur líklega borið þetta merki, eða taska hennar, er hún var flutt til Sobibor með foreldrum sínum.

Lea Judith de la Penha fæddist þann 11. maí árið 1937 í Amsterdam. Foreldrar hennar voru Judith de la Penha-Rodriques Parreira og David de la Penha. Þau voru flutt nauðug í gripavögnum frá Hollandi árið 1943 til Sobibor útrýmingarbúðanna í Suður-Póllandi. Þar voru Lea litla og foreldrar hennar myrt þann 9. júlí 1943.

De la Penha fjöskyldan var stór fölskylda í Hollandi fyrir 1940, en meirihluti meðlima hennar var myrtur í Helförinni. Eins og nafnið bendir til átti fjölskyldan ættir sínar að rekja til Portúgals og Spánar. Frá Portúgal flýðu gyðingar undan trúarofsóknum kaþólsku kirkjunnar og annarra yfirvalda á 16. og 17. öld, m.a. til Niðurlanda.

 

De la Penha fjölskyldan í heimsókn hjá kristnum vinum/ættingjum. Lea er fremst á myndinni.

Lea de la Penha endaði ævi sína í gasklefa í Sobibor eins og flestir aðrir gyðingar þar. Hún var ein 4300 gyðinga af portúgölskum uppruna í Hollandi sem myrtir voru í helförinni. 90% allra sefardískra gyðinga í Hollandi voru myrtar í Helförinni og 75% allra gyðinga Hollands, um 101.000 gyðingar frá Hollandi voru sendir til fanga- og útrýmingarbúða, 96.000 þeirra voru myrtir. 34,313 gyðingar frá Hollandi voru myrtir í Sobibor.

Á 17. Og 18. öld voru og urðu sumar af portúgölsku flóttafjölskyldunum meðal ríkustu fjölskyldna Hollands. Á 20. öld var de la Penha fjölskyldan ekki lengur meðal auðugra portúgalskra gyðingaætta Hollands og höfðu því meðlimir hennar gifst út fyrir hópinn, annað hvort gyðingum af þýskum og pólskum uppruna, eða kristnum hollendingum. Einn forfaðir flestra meðlima de la Penha ættarinnar var þó mjög ríkur á fé, en það var Josef de la Penha kaupmaður í Rotterdam, sem eignaðist Labrador. Vilhjálmur 3. af Óraníu, sem gerðist konungur Englands gaf Josef de la Penha Labrador árið 1697 fyrir veitta aðstoð. Gjafabréfið er enn til. Ýmsir afkomendur Josefs de la Penha hafa reynt að endurheimta Labrador, en án árangurs.

Minnismerki í Sobibor. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001

Sobibor 2001

Ég kom til Sobibor árið 2001 með hópi fræðimanna frá Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier (DCHF) í Kaupmannahöfn ásamt framhaldsskólakennurum. Við vorum á ferð um Pólland til að skoða útrýmingarbúðir og aðra staði sem tengjast sögu helfararinnar í Póllandi. Á DCFH vann ég í tvö ár og voru rannsóknir mínar á örlögum gyðinga í Danmörku m.a. til þess að DCHF var stofnað árið 2000.

Hópurinn, sem heimsótti Sobibor haustið 2001, sá hvernig pólskir fornleifafræðingar höfðu grafið á ýmsum stöðum í Sobibor, en nú er svæðið að mestu hulið furuskógi. Rannsókn, eða réttara sagt frágangur pólska fornleifafræðingsins Andrzej Kola við háskólann í Torun var að mínu mati vægast sagt ekki til mikils sóma og lítið hefur birst af niðurstöðum. Hann fann þó hluta fjöldagrafar sem var svo djúp að ekki var hægt að grafa dýpra niður í vegna grunnvatns. Talið er að gröfin hafi verið allt að 5 metra að djúp. Lík voru einnig brennd í Sobibor og í lok stríðsins voru lík grafin upp til að brenna þau. Vegna vangetu Kolas til að gefa út niðurstöður sínar hafa rannsóknri hans verið skotspónn sjúkra sála sem telja og vilja hald að helförin sé ein stór lygi og samsæri. Þess vegna er gott að heyra um þær mörgu niðurstöður sem rannsóknir undir stjórn Yoram Haimis hafa leitt í ljós. Hér er hægt að lesa grein eftir hann, þar sem hlutar fyrri niðurstaðna af rannsóknum í Sobibor eru lagðar fram.

Hola um 3,5 metra djúp, sem hefur innihaldið mikið magn af brunaleifum. Þarna rannsakaði fornleifafræðingurinn Andrzej Kola árið 2001. Samkvæmt einni grein eftir hann frá 2001 var þarna hús.  Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2001.

Bláa pílan sýnir gryfju þá sem ég ljósmyndaði árið 2001. Hún er kölluð "Building B", en þarna hefur varla verið nokkur bygging en mikið var af ösku, kolum  og rusli sem hefur verið kastað í þessa gryfju.

Hópinum sem ég fylgdi til Sobibor árið 2001 var tjáð, að rannsóknunum Andrzej Kolas væri lokið, en ýmsir fundir höfðu verið skildir eftir á glámbekk, og ekki fyllt upp í nokkrar holur suður af þeim fjöldagröfum sem hann fann. Einn menntaskólakennari sem var í för með okkur hafði tekið brot úr öskju úr bakelíti, sem líklega er hollensk sem lá með öðrum fundum á kanti mikillar gryfju. Hann lét mig hafa brotið og ég geymi það enn. Ég reyndi lengi að hafa samband við pólska fornleifafræðinginn Kola sem stjórnaði rannsóknunum í Sobibor, en fékk aldrei svar. Nú mun ég hafa samband við Yoram Haimi til að koma gripnum í réttar hendur.

Brot úr loki úr bakelíti sem lá á glámbekk eftir fornleifarannsóknir í Sobibor árið 2001. Ef einhver hefur hugmynd um hvað WB stendur fyrir væri ég fekinn að fá upplýsingar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

 

Mynd frá ranssóknum Yoram Haimis í Sobibor.

 

Svo talað sé um fórnarlömb

Þess má geta, að sá sem þetta ritar varð í Sobibor "fórnarlamb" mannýgra moskítóflugna, sem réðust á ökkla mína. Dóttir mín, Lea, hafði gefið mér í afmælisgjöf sokka með mynd af Andrési Önd á skaftinu, sem hún hafði fundið með móður sinni í Netto-verslun í Kaupmannahöfn. Ég var einmitt í þessum sokkum sem Lea gaf mér í Sobibor. Flugan sótti í Andrés Önd og stakk hann í sífellu og saug, en það var náhvítur ökklinn á mér sem varð fyrir barðinu á varginum en ekki öndin. Ég bólgnaði mjög illa upp um kvöldið og varð daginn eftir að leita mér læknis í Lublin, með fætur sem meira líktust fótum fíls en manns. Meðan ferðafélagar mínir fóru m.a. til Majdanek. Læknir nokkur á slysadeild spítala, sem var skammt frá Hóteli okkar. Hann sprautaði mig og gaf mér lyfseðil. Lyfin hjálpuðu strax og eftir tvo daga gat ég aftur gegnið í skóm. Eftir það kallaði ég lækni þennan sem hjálpaði mér Töframanninn frá Lublin.

Syria est perdita

 

Þessa dagana heyrum við í fréttum um hörmungar sýrlensku þjóðarinnar. Sumir Íslendingar virðast þó ærast meira af því að heyra um örlög píkanna í Pussy Riot hjá keisaranum í Pútoníu. Það uppþot getur maður vonað, að séu byrjunin á lokum KGB-veldisins sem tryggir öfgaíslamisma og einræðisherrum völd.

Mikill harmur leggst að mér þegar ég sé fornleifum raskað eða þær eyðilagðar. Þótt mér sé annt um fornleifar og vilji vernda þær og virða, er mér þó meira illt að verða vitni af þeirri eyðingu sem Sýrlendingar þurfa að ganga í gegnum vegna einræðisherra annars vegar og öfgatrúar hins vegar. Mannslíf verða því aldrei borin saman við menningarminjar.

Menningarlaus uppskafningur eins og morðingjasonurinn Bashir al-Assad vílar ekki fyrir sér að eyðileggja efniskennda menningu og heimsminjar til að halda völdum sínum, ættarinnar og klíkunnar í kringum hann. Hann er að drepa fólk, og nokkrar fornminjar í leiðinni er ekkert mál fyrir hann og aðra stríðsherra.

Maður þarf að vera mjög auðtrúa einfeldningur eða illa sér í sögu Miðausturlanda til að hafa ekki séð og vitað um áratuga morðveldi al Assad fjölskyldunnar og hættuna sem stafaði af henni fyrir fjölda þjóðir, heimsfriðinn og menninguna. Munið þið fjöldamorð Hafez al-Assads í Hama árið 1982?  

Einstaka rugludallar, eins og fyrrverandi utanríkisráðherra Íslands, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, töldu hins vegar bitastætt að sækja úrhrak eins og Bashir al-Aassad heim til að reyna að tryggja vota drauma mikilmennskubrjálæðis sumra Íslendinga um að komast í Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna. Markmiðið var að gerast samreiðarmenn og stuðningsland hryðjuverkalanda fyrir hégómagirnd sína. Á fund al-Aassads yngra hélt sama konan sem áður fór offari þegar farið var fram á rannsókn á máli stríðglæpamanns sem bjó á Íslandi, vegna þess að beiðni um það kom frá stofnun í Ísrael.

Nú horfum við upp á, hvernig fólk er brytjað niður á Sýrlandi og ástandið verður vafalaust enn verra eftir að friðargæsluliðar SÞ eru farnir frá Sýrlandi.

Hin merka borg Aleppo er á heimsminjaskrá UNESCO og nú berast fréttir að því eyðilegging eigi sér stað á fornminjum í borginni. Hér má sjá hina fornu borg Aleppo fyrir um 100 árum.

Andstæðingar Bashir al-Assads veldisins eyðileggja hér fornminjar

Mikil eyðilegging á menningarminjum hefur ávallt átt sér stað í tíð al-Assad fjölskyldunnar, sérstaklega á leifum eftir búsetu gyðinga, en þeir voru fjölmennir í öllum stórum sýrlenskum borgum, stundum í miklum meirihluta. Hafez al-Assad lét t.d. ryðja burt stærsta grafreit gyðinga í heiminum þegar hann lét gera hraðbraut frá Damaskus til nýs flugvallar sem byggður var á 7. áratug síðustu aldar. Enginn mótmæli heimsins heyrðust þá. Þess vegna má furða að uppskafningslegir embættismenn UNESCO hafi samþykkt að að setja staði á Sýrlandi á WH listann(Heimsminjalistann), því skjölin sem undirbyggja friðunina eru vægast sagt illa unnin og ekki samkvæmt þeim kröfum sem settar hafa verið þjóðum á Vesturlöndum sem vildu koma menningarminjum sínum á WH-listann. Það er greinilega ekki sama hvert landið er hjá spjátrungunum í UNESCO, sem ég hef haft örlítil kynni af.

Fyrir utan tíðindi af frumstæðri eyðileggingahvöt Bashir Assads og herja hans í Aleppo, berast fréttir af eyðileggingu á virkjum krossfara, á moskum, á rómverskum minjum, m.a. mósaíkgólfum. Sem dæmi má nefna að skemmdir hafa verið unnar á miðaldakastalanum fræga, Krak des Chevaliers, sem Saladin náði aldrei á sitt vald, en fjöldamorðingjanum sem Ingibjörg Sólrún heimsótti og herjum hans hefur nú tekist að vinna spjöll á fornri krossfarakapellu sem þar er.

Krak des Chevaliers

 

Rústasvæðið í Tell Sheikh Hamad

 

Fregnir berast frá sýrlenskum fornleifafræðingum og erlendum sérfræðingum í fjölbreyttri menningu fyrri alda á Sýrlandi, um að leifar assýríska hofsins sem nýlega hefur verið rannsakað í Tell Sheik Hamad hafi verið eyðilagðar. Mikill skaði hefur orði á Al Madiq kastala, sem síðast féll árið 1106. Nú skítur svokallaður uppreisnarher á fornminjarnar og hrópar Allauachbar.

Fræg mósaíkgólf í Apamea hafa verið mokuð upp með jarðýtu og tvær fornar súlur úr marmara hafa horfið þaðan nýlega. Andstæðingar al-Assads, þar á meðal illvirkjar úr röðum verstu helstefnu nútímans, hafa í mörgum tilvikum leitað vars í fornum rústum, en það hefur ekki komið í veg fyrir árásir stjórnarhersins. Kastali Ibn Maans fyrri ofan rómversku rústirnar í Palmyru hafa t.d verið notaðar sem herstöð stjórnarhersins og í dal kumlanna vestur af Palmyru hefur stjórnarherinn grafið djúpa varnarskurði á rómverska rústasvæðinu. Fregnir og myndir sýna, að herir as Assads hafi rænt fornum steinlistaverkum í Palmyru. Sjá https://www.facebook.com/Archeologie.syrienne (þess ber þó að geta að þessari facebooksíðu er greinilega haldið úti af andstæðingum Assads.

Kastali Ibn Maans, sem hefur verið ráðist á í núverandi borgarstyrjöld á Sýrlandi

Fólk sem elst upp í virðingarleysi fyrir öðru fólki, lífi, menningu og trú annarra, ber heldur enga virðingu fyrir menningarminjum. Það er algild regla.

Klaustrið og Gunnar

Óska ber menningarsetrinu að Skriðuklaustri í Fljótsdal, ja öllum Íslendingum, til hamingju með nýja fornminjasvæðið sem opnað verður á 500 ára vígsluárstíð klaustursins sem er eftir nokkra daga. 

Varla hefur það farið framhjá nokkrum, að miklar fornleifarannsóknir hafa farið fram að Skriðuklaustri og ekki hefur heldur verið sparað á reikningi yfirlýsingagleðinnar. Um tíma mátti skilja, að Skriðuklaustur hefði verið hospítal fyrir ínuitakonur frá Grænlandi, (í þá tíð er íslenska heilbrigðiskerfið var annálað), og jafnvel konu með "fílamannseinkenni", sem var kallaður Paget sjúkdómur (sem sumir halda í óráði að hafi hrjáð Egil Skallagrímsson). Það er auðvitað allt bölvuð vitleysa, eins og var t.d. líka tilfellið með franskan pening sem fannst á Skriðuklaustri og örvarodd sem sagður var af lásboga og margt fleira. 

Fyrir utan hinn netta fornmenjagarð, sem nú er búið að hanna á Skriðuklaustri, og sem er til sóma, hafa fornleifarannsóknirnar þar haft ákveðið skemmtanagildi fyrir þjóðina í gúrkutíð undanfarinna sumra. Ekki er þó öllum atriðunum lokið. Nú vantar grand fínalið, þar sem fremstu embættiskonur landsins leggja blessun sína með nærveru sinni.

 

Þessi ekki ófína teikning af hugsýn manna af því hvernig klaustrið hafi litið út, er hreint út sagt kjánaleg. Ekki hef ég séð neitt í fornleifunum eða í sparsömu myndefni aldanna á eftir sem bent getur til kirkju eins og þeirrar sem er sett fram í þessari hugslettu. Þetta er hugmynd sem ég býst við að komi út í bók um rannsóknirnar, sem ég hlakka til að sjá. Kannski er búið að leiðrétta eitthvað að hinum glannalegum yfirlýsingum sem hafa skemmt allslausum fornleifafræðingum eins og mér hinn síðari ár.

Gunnar Gunnarsson

Ég tel  persónulega nokkuð víst, að kirkja á Skriðuklaustri hafi aldrei litið svona út. Ég er reyndar jafnviss um það og að Gunnar Gunnarsson rithöfundur, sem að sjálfsögðu er heiðraður á bæversku sveitasetri sínu á Héraði, var brennandi og ósvífinn nasisti, þótt því sé ævinlega staðfastlega neitað og engar heimildir að finna um slíkt á heimasíðu Skriðuklausturs eða í fórum íslenskra menningarvita sem hafa ritað sögu hans í greinum eða bókum.

Eins og ég hef leyft mér að leiðrétta alvarlegar meinlokur sem upp hafa komið í Skriðuklaustursrannsóknum, leyfi ég mér að nefna eina eða tvær heimildir um hve atkvæðamikill Gunnar Gunnarsson var, og mikilsmetinn félagi, í nasistasamkundunni Nordische Gesellschaft. Sem dæmi má nefna, aðallega þar sem þeir sem mest hafa skrifað um Gunnar hafa misst af því , að veturinn 1936-37 hélt félagið 75 fundi og jafnmörg erindi voru flutt á þeim. Þriðjungur allra erindanna, eða 25 talsins, voru flutt af engum öðrum en Gunnari Gunnarssyni, bændasyninum frá draumsýnarlandinu Íslandi. Félag, sem m.a. gaf út tölublaðið Rasse, notaði skáld frá Íslandi sem aðalsprautuna á samkomum sínum. Þess má geta að Heinrich Himmler sat í stjórn Nordische Gesellschaft.

Fornleifafræðingar teikna gjarna prófíla af viðfangsefnum sínum. Íslendingar eru hins vegar enn ekki búnir að sjá hinn sanna prófíl Gunnars Gunnarssonar, þrátt fyrir doðrant Jóns Yngva Jóhannssonar um Gunnar (2011). Hann kemst að þeirri niðurstöðu að Gunnar Gunnarsson hafi ekki verið nasisti.

Meðan nasistar brenndu bækur á torgum, héldu þeir bókasýningu, (les áróðurssýningu), í Kaupmannahöfn í september 1937. Þar komu allir þeir sem mætur höfðu á nasismanum og þeim helstu var boðið  í þýska sendiráðið í Kaupmannahöfn, þar á meðal Gunnari Gunnarssyni,  "bóndasyni", enda Gunnar vel styrktur af þessu sendiráði 3. Ríkisins. Þetta kom fram í tímaritinu Norden, sem nasistar gáfu út.

Gunnar horfir til veðurs 1938. Hann var hvorki vísari né víðsýnni en það, að hann sá friðsamlega vinda blása frá Þýskalandi.

 

Gunnar Gunnarsson bankaði upp á hjá Adolf Hitler í Berlín í byrjun árs 1940 og fékk einkafund. Sömuleiðis óskaði  hann sama ár eftir því að lesa upp úr verkum sínu fyrir þýska hermenn. Hann ætlaði karlgarmurinn í samkeppni við Marlene Diedrich um hylli.  En samt geta menn verið að neita því að hann hafi verið nasisti. Hvað þarf til? Halda menn að aðeins þeir sem hafi starfað í útrýmingarbúðum nasista hafi verið nasistar?

Himmler og Rosenberg yfirmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft

Samstarfsmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft gerðu útrýmingarbúðirnar að veruleika. Gunnar ritaði einum þeirra, Alfred Rosenberg, forstöðumanni Nordische Gesellschaft eftir 1933, bréf árið 1938, þar sem hann lýsir ánægju sinni yfir innlimum nasista á Austurríki. Gunnar skrifaði:

"Hræsni hinna gömlu Friðarpostula veldur mjer meiri hugaræsingu, en hitt, hvernig Þýskaland fór nú að ráði sínu."

Þetta hefur Rosenberg örugglega þótt vænt að heyra, en hann var hengdur i fyrir stríðsglæpi  árið 1946. Svo furðar það fræðimenn af yngri kynslóðinni á Íslandi, að setulið bandamann á Íslandi hafi rannsakað húsakynni Gunnars Gunnarssonar og heimsótt hann á Skriðu.

Hvern er verið að reyna að plata, eða vill fólk láta plata sig? Af hverju geta rithöfundar eins og Böðvar Guðmundsson og Einar Már Guðmundsson ekki séð nasistann í Gunnari Gunnarssyni. Af hverju er hann stikkfrí. Aðrar þjóðir dæmdu vægðarlaust listamenn þá sem höfðu gert hosur sínar grænar gagnvart 3. ríkinu. Á Íslandi fengu menn sem dufluðu við nasismann stórriddarakross með stjörnu.

Gunnar sagði þetta í viðtali við á Gads Danske Magasin árið 1938:

„Ég er ekki stjórnmálamaður, en minn stuðningur við Þýskaland varð til á þann hátt, að mér fannst að það væri vansæmandi að meðhöndla mikilhæfa þjóð eins og Þjóðverja á þann hátt sem gert var í Versailles og Genéve. Ég hef verið nálægur og horft á Þjóðverja í þeirra ýtrustu neyð, þar sem allur fjöldi fólksins hálfsvalt og hafði varla klæði til að hylja með nekt sína. Og ég hef séð Þjóðverja rísa upp undir hinni nýju forystu með aðdáunarverðum krafti og öðlast frelsi, það frelsi sem við Norðurlandabúar vorum fyrstir til að syngja lof. Auðvitað eru þættir þróunarinnar, sem ég hefði óskað öðruvísi, en - það er svo auðvelt að dæma og fordæma [...] Við Norðurlandabúar teljum okkur skylt að framfylgja réttlætinu, en það verður að vera hlutlaust. Við hefðum t.d. ekki átt að taka sæti í Alþjóðasambandinu sem fullgildir aðilar, meðan hinn stóri nágranni okkar í suðri átti einungis rétt á helmingsþátttöku, menningarþjóð sem hefur gefið okkur svo mikilvæg andleg verðmæti í tímanna rás [...] Ég trúi í raun og veru á friðarvilja Þjóðverja ..."

Þetta sýnir okkur kannski bara að Gunnar var vitlaus og einfaldur bóndason? Það held ég ekki að Gunnar Gunnarsson hafi verið.

Er Gunnar hafði verið á einum af fyrirlestraferðum sínum í Þýskalandi 1940, þar sem hann trauð upp í að minnsta kosti 40 borgum og bæjum, náði dagblaðið Berlingske Tidende tali af honum. Gunnar greindi frá viðdvöl sinni hjá Hitler:

„Já, ég ræddi persónulega við ríkiskanslarann. Hitler ræðir mjög blátt áfram og eðlilega við gesti sína, rétt eins og þar röbbuðu saman góðir kunningjar. Og umræðuefnið eru sömu hlutir og atburðir og - kringumstæður - sem koma okkur öllum við. Hann minntist á hinar miklu byggingarframkvæmdir um allt ríkið sem nú lágu niðri vegna stríðsins, og hann sagði, að auðvitað hefði hann aldrei óskað stríðs sem mundi raska hinni miklu ráðgerð hans um uppbyggingu Þýskalands."

Fyrr á 20. öldinni hafði Gunnar reyndar einnig heillast af Stalín, hinum stóra böðlinum, sem hann hitti sem blaðamaður í Moskvuborg árið 1927.

Veður einhver í villu um, hvers konar karl Gunnar Gunnarsson var? Nei, hann var ekkert edjót! Hann var blindur nasisti.

Þessi feiti, ljóti morðingi, Hinrich Lohse, kom með Gunnari Gunnarsyni af fundinum með Hitler 20. mars árið 1940:

Der isländische Dichter Gunnar Gunnarson wurde im März 1940 vom Führer und Reichskanzler empfangen. Gunnarson und der Leiter der Nordischen Gesellschaft, Gauleiter [Hinrich] Lohse, verlassen die Reichskanzlei (geleitet von einem Offizier der Leibstandarte SS Adolf Hitler);

Ljósmynd mun vera til af þessum merka viðburði. Hinrich Lohse bar ábyrgð á morðum á gyðingum í Lettlandi, bæði á þarlendum gyðingum og öðrum. Alveg er ég viss um að svona upplýsingar séu ekki tiltækar á Gunnarsstofu á Skriðuklaustri.

Finnur Magnússon (1781-1847), fyrstur íslenskra fornleifafræðinga

Fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn var óefað Finnur Magnússon (Finn Magnusen) prófessor í Kaupmannahöfn. Finnur var kannski ekki með próf í fornleifafræði, því hún var einfaldlega ekki kennd þegar hann var í námi. Hann gróf, svo vitað sé, heldur aldrei. Hann var líka dálítill draumóramaður og skýjaglópur eins og margir íslenskir fornleifafræðingar. Hér er ég auðvitað að hætti fornleifafræðinga kominn í hrópandi mótsögn við það sem ég sagði í færslunni hér á undan, þar sem ég hélt því fram að maður án prófs og uppgraftar gæti ekki verið fornleifafræðingur. Ég tek það hér með aftur.

Titilsíða Nordisk Archæologie eftir Finn Magnússon (1820). Karl faðir minn gaf mér bókina er ég fékk pungapróf (Ph.D.) í fornleifafræðinni við háskólann í Árósum árið 1992

 

Finnur var fyrsti Íslendingurinn sem ritaði um norræna fornleifafræði og hélt hann marga fyrirlestra um hana við Hafnarháskóla. Árið 1820 gaf hann út litla bók, Bidrag til nordisk Archæolgie meddeelte i Forelæsninger.

Finnur var reyndar uppgjafarlögfræðistúdent sem gerðist fornleifafræðingur. Árið 1833 fór hann með tveimur öðrum fræðimönnum til Runamo í Blekingehéraði í Svíþjóð, þar sem er að finna mikla ristur. Finnur réði upplýsingar þeirra og innihald á nokkrum klukkustundum. Dellu-Íslendingurinn kom upp í honum og ári síðar gaf hann út ekki meira né minna en 750 blaðsíðna verk um hvað risturnar geyma af upplýsingum þegar maður les þær aftur á bak, þ.e.a.s. frá hægri til vinstri. 

Lögfræðinám og ævintýri í Reykjavík

Hvernig hefur slíkurr fornaldarsnillingur ævi sína. Jú, Finnur sem fæddist í Skálholti, fékk stein í hausinn þegar hann var tveggja ára. Það gerðist í miklum jarðhræringum sem hann og fjölskylda hans komust lífs úr. Nokkru síðar fékk hann hlaupabólu og var vart hugað líf. Bólan skaðaði sjónina í Finni og var hann að eigin sögn ávallt mjög nærsýnn eftir það, þótt ekki sjáist gleraugu á myndum af honum. Ég hef oft heyrt um höfuðáverka sem aðrir fornleifafræðingar fengu í æsku, og sem menn telja rótina að fræðilegum heiðri sínum. Aðrir snillingar hafa t.d. dottið á hausinn.

Auðsýnt þótti á 19. öld, að menn sem fengu stein í hausinn, voru af góðum ættum og með lélega sjón væri til einskis annars nýtir en að sigla til Hafnar og leggja stund á guðfræði eða lélegt handverk. Finnur valdi handverkið og sigldi til Hafnar til að lesa lög, en tíminn fór mest í verklega þætti hennar, drykkju, dufl, spil og hraðskreiðar konur, sem eru lestir sem við þekkjum enn meðal lagastúdenta á okkar tímum.

Slippur og snauður og án gráðu sigldi Finnur aftur heim til Íslands árið 1806 fyrir síðustu skildingana sem hann hafði kríað út hjá veðlánaranum. Lífið næstu árin á Íslandi var ekki minna óreglulegt en Hafnarárin, en hann hélt þó stöðu sem ritari sem hann fékk fyrir góð tengsl og klíku sem alltaf hefur verið mikilvægt afl á Íslandi og hefur bjargað mörgum aumingjum frá glötun.

Talið er að Finnur hljóti að hafa veri  „hirðmaður" Jörundar Hundadagakonungar, þótt hann hafi eins og flestir hirðmenn Jürgensens svarið það af sér. En Jörundur greiddi honum morðfé fyrri einhverja ómerkilega bók sem Finnur útvegaði honum áður en konungstíð Jörunds lauk.

Önnur tilraun 

Er Finnur eða Finn Magnusen, sem hann kallaði sig lengstum, var rúmlega þrítugur, gerði hann aðra og heiðvirðari tilraun til náms í Kaupmannahöfn, enda karlinn búinn að hlaupa af sér hornin. Hann lagði nú stund á fornnorrænar bókmenntir og á mettíma var hann orðinn prófessor við Hafnarháskóla árið 1815.

Árið 1918 var honum falið að halda fyrirlestra um fornnorrænar bókmenntir og goðafræði og er bók hans um fornleifafræði frá 1820 m.a. afraksturinn af því. Árið 1823 hlotnaðist honum staða sem Gehejmarkivar, þ.e. einkaskjalavörður hins konungslega skjalasafns og 1829 var hann orðinn forstöðumaður safnsins. Í skjalavarðarstöðunni, sem ekki gaf mikið í aðra hönd, gat hann unnið að rannsóknum og 1836 var honum veittur doktorstitill við Hafnarháskóla. Finnur var sömuleiðis einn af stofnendum Hins Íslenzka Bókmenntafélags, og gaf út Íslenzk sagnarblöð, sem voru fyrsti vísirinn að Skírni. Með öðrum stofnaði hann Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab árið 1825 og hann þýddi Eddu hina eldri og helsta verk hans var líklegast Eddalæren og dens Oprindelse sem út kom 1824. Það rit var fullt af bulli og fræðilegum þvættingi og álíka spekúlasjónum og íslenskir bókmenntafræðingar hafa verið með allar götur síðan.

Eina verk Finns fyrir íslenska fornleifafræði var að senda spurningalista Oldsagskommissionarinnar, Den kongelige Commission til Oldsagers Opbevaring, sem stofnuð var árið 1807, til Íslendinga. Fornleifanefndin var stofnuð árið 1807 til að safna upplýsingum um fornleifar í danska konungsríkinu. Árið 1817 var röðin komin að Íslandi. Fyrstu listarnir voru sendir prestum á Íslandi er Finnur gerðist nefndarmaður. Í spurningalistanum voru menn beðnir um að upplýsa um fornleifar, jarðfastar og lausar, sem þeir þekktu í nágrenni sínu. Afraksturinn var merkilegur en hann kom ekki út á Íslandi fyrr en árið 1983, þegar prófessor Sveinbjörn Rafnsson og Guðrún Ása Grímsdóttir gáfu hann út í tveimur bindum: Frásögur um fornaldarminjar 1817-1823,  I-II. (Stofnun Árna Magnússonar, Rit 24) Útgáfan er stórvirki fyrir sögu fornleifafræðinnar á Íslandi.

Sveinbjörn Rafnsson skrifaði einnig fyrir fáeinum árum ágæta grein um Finn Magnússon í Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie, forna ritröð danska, sem Finnur gaf upphaflega út með öðrum. Það er grein sem allir áhugamenn um íslenska fornleifafræði verða að þekkja og lesa. Það furðar mig þó, þrátt fyrir góða grein, að Sveinbjörn minnist hvergi á að Finnur Magnússon hafi skrifað bókina Nordisk Archæologie, og að hann hafi haldið fyrirlestra um fornleifafræði. Bókin er trúlega ekki til á Landsbókasafninu? Páll Valsson hefur einnig sýnt Finni áhuga og skrifað áhugaverða grein: "En runologs uppgång och fall" í Scripta Islandica: Isländska Sällskabets årsbok 48 for 1997.

Misheppnaður rúnafræðingur 

Rúnafræði Magnússonar, sem fyrr var nefnd, orkaði tvímælis er hann var enn uppi. Menn vildu ekki alveg meðtaka túlkun hann ristunum í Runamo í Blekinge, sem hann las reiprennandi afturábak og afrám. Árið 1844 gaf 21 ára upprennandi fornleifafræðingur, Jens Jacob Asmussen Worsaae að nafni, út bækling þar sem hann sýndi fram á að risturnar í Runamo væru náttúrfyrirbæri. Margar aðrar rúnaskýringar Finns á manngerðum rúnum hafa síðar reynst vera rangar eða dellukenndar. Finnur var einn um að bera skömmina vegna uppgötvunar J.J.A. Worsaae, sem síðar varð einn að fremstu fornleifafræðingum Dana. Aðrir sem höfðu verið samsinnis Finni um "rúnirnar" í Runamo voru ekki áreittir vegna þessarar fræðilegu skammar.

Teikning af náttúrufyrirbærunum í Runamo í bók Worsaaes

Finnur hafði slegið um sig með illa ígrunduðum skýringum, líkt og sumir íslenskir fornleifafræðingar gera enn í dag á sumarverðtíðinni. Þrátt fyrir Runamo-ævintýri Finns verður ekki af honum skafið, að hann var afkastamikill og merkur fræðimaður - síns tíma. Við getum ekki dæmt hann í dag eins og samtíminn gerði, við getum í mesta lagi brosað dálítið í kampinn yfir því að einhver hafið gefið út 750 blaðsíðna bók um sænskt náttúrufyrirbæri. Bækur Finns um fornleifafræði og rúnirnar í Runamo, bera öll einkenni þess að Finnur hafi nú verið hálfgerður skýjaglópur með mikinn sannfæringarkraft. Hann verður því örugglega að teljast til fornleifafræðinga, annars hefði hann ekki fengið stein í hausinn, svo tekin sé snúin skýringatækni hans sjálfs að láni.

Síðustu árin 

Síðustu ár ævinnar barðist Finnur í bökkum fjárhagslega. Konan var farin frá honum, eins og hendir marga góða menn sem ekki eru öðrum sinnandi vegna fræðimennsku og peningaleysis. Runamo- rúnirnar voru orðnar af Guðs rúnum og karlinn orðinn hálfgert aðhlátursefni í Kaupmannahöfn. Finnur leysti þá sín verstu fjárhagsvandamál með því að selja íslensk miðaldahandrit á ýmis erlend bókasöfn, þar sem þau varðveittust líkast til betur en í saggalegri íbúð hans í Kaupmannahöfn.

Þegar Finnur Magnússon andaðist árið 1847 í Klampenborg, var hann greftraður á Assistens-kirkjugarðinum í Kaupmannahöfn. Hvorki var reistur bautastinn eða ristar rúnir yfir leiði hans og líklega var það sökum þess að engir peningar voru lengur til í skuldabúi fræðimannsins. Steinn var þó settur yfir Finn 34 árum eftir andlát hans. Sá steinn hvarf um 100 árum síðar þegar breytingar voru gerðar á kirkjugarðinum. Árið 2006 sá áhugafornleifafræðingurinn Rud Kjems um að setja nýjan legstein yfir yfir jarðneskar leifar fyrsta íslenska fornleifafræðingsins með þátttöku Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskabs. Nokkru síðar gaf Rud Kjems út skemmtilega skáldsögu um Finn, sem hann kallar Runamo  og hægt er að lesa þanka Kjems um Finn Magnússon hér, hér og hér 

Þeir sem vilja votta Finni Magnússyni virðingu, næst þegar þeir eru staddir í Kaupmannahöfn, finna jarðneskar leifar hans undir nýjum legsteini í Assistents kirkjugarði, Deild C, gröf 181.

Blessuð sé minning Finns fornleifafræðings

Nýlega var mikið rask í Assistent kirkjugarði, því neðanjarðarlestarstöð á að rísa í einu horni hans. Jarðneskar leifar þeirra sem lágu á svæðinu þar sem grafarfriðurinn var rofinn voru rannsakaðar af fornleifafræðinemum frá ýmsum löndum. Að mati ýmissa manna var ekkert því til fyrirstöðu að hafa stöðina handan við götuna þar sem hús hafa hvort sem er verið rifin nýlega. Þetta var afar umdeild framkvæmd.

Svona finnst silfur í jörðu

 

RÚV greinir frá merkum minjum sem voru að finnast við fornleifarannsóknirnar í Alþingisreitnum. Þar fara rannsóknir fram undir stjórn Völu Garðarsdóttur fornleifafræðings.

Einn gripanna er talinn vera armhringur eða armbaugur úr silfri. Takið eftir því hvernig hringurinn er tekinn upp og þetta er upplýst: Forvörður var kallaður á svæðið til þess að klára að grafa armbauginn upp og koma honum í umhverfi þar sem málmurinn heldur jafnvægi. Vala útskýrir að það sé gert vegna þess að um leið og hann sé tekinn úr moldinni fái hann sjokk því jarðvegurinn sem hann liggi í sé súrefnissnauður.

Munið þið silfursjóðinn frá Miðhúsum sem fannst óáfallinn í jörðu í súrum og súrefnisríkum jarðvegi. Silfur finnst ekki óáfallið í jörðu, sama hvort um jarðvegurinn er súrefnissnauður eða -ríkur. Sjá meira um silfrið að Miðhúsum hér.

Sömuleiðis fannst tunnulaga met í Alþingisreitnum. En það er líka alveg met, það sem er sagt um metið: Annar gripurinn er met, með plús og mínus á sitthvorum enda. Ef búið er að finna sannanir þess að menn á söguöld hafi þekkt plús og mínus, þá er mér öllum lokið. X og I þekktu þeir sem rúnir fyrir g og i, en einnig sem rómverska tölustafi sem notaðir voru fyrir aura og aurtugi og mörk. Blýmet finnast oft með einhverju skrauti eða táknum og er x eða "+" laga tákn eru vel þekkt á metum frá fyrri hluta miðalda og eru ugglaust til að sýna þyngd metsins. Nú verður gaman að sjá hve þungt metið er

Hver var fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn ?

Margir telja að dr. Kristján Eldjárn hafi verið fyrsti gjaldgengi fornleifafræðingurinn á Íslandi. Því fer fjarri. Eldjárn var ekki fyrstur til að stunda fræðin og hafði aðeins lágmarksmenntum í fornleifafræði frá Hafnarháskóla. Ekki þekki ég vel námsárangur Kristjáns, en hann fór á kostum sem fyrirsæta á Hafnarárunum. Kristján var ekki eins limalangur og þungbyggður eins og margir danskir samstúdentar hans. Fornaldabúningar sátu því afar vel á Kristjáni. Eldjárn telst óefað til okkar fremstu fornleifafræðinga fyrir sitt ævistarf og þekkingu, m.a. doktorsrit sitt Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Síðari tíma fornleifafræðingum tókst svo til ekkert að betrumbæta í endurútgáfu á því verki fyrir nokkrum árum (sjá hér). Nei, aðrir fornleifafræðingar en Kristján verða víst ekki forsetar úr þessu.

Smá snobbgrobb. Kristján Eldjárn gaf mér mörg sérrit er hann bauð mér í heimsókn til sín í byrjun 9. áratugar 20. aldar. Hann var afar ritfær fornleifafræðingur. Þessa tileinkun ritaði hann á sérrit sem hann gaf mér. Þap bar heitup "Skriftlige og arkæologiske vidnesbyrd om Islands ældste bebyggelse", sem var heiti heiðursfyrirlesturs sem hann flutti við Háskólann í Óðinsvéum í maímánuði árið 1974.

Ólafía Einarsdóttir

Margir hafa einnig verið á þeirri skoðun, að dr. Ólafía Einarsdóttir hafi verið fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn. Þess vegna er eitt af tímaritum fornleifafræðinga á Íslandi kallað Ólafía. Ólafía lauk gjaldgengu prófi í greininni. Hún stundaði nám í Lundúnum og í Lundi. Ekki gróf Ólafía þó mikið á Íslandi, og hvort það var karlremba í Kristjáni Eldjárn eða kvenremba í Ólafíu, þá var Ólafíu ekki stætt á Þjóðminjasafni Íslands, þar sem Kristján réði ríkjum. Ólafía meistraði í staðinn sagnfræðina og tímatal í fornbókmenntum og er ekki síðri fornleifafræðingur fyrir það. Fornleifafræðingar eru færir um margt. Ólafía er með vissu fyrsta íslenska konan sem varð fornleifafræðingur. Ólafía heillaðist af fornleifafræðinni þegar hún kom í heimsókn í Þjórsárdalinn með föður sínum árið 1939 og minntist Matthías Þórðarson þjóðminjavörður stúlku í stígvélum með regnhatt sem horfði á fornleifafræðingana grafa. Þetta sagði Ólafía mér og konu minni  fyrir langalöngu, þegar við heimsóttum hana í íbúð sem hún hafði á leigu á Stúdentagörðum í Reykjavík. Má einnig lesa um það hér í ritgerð í fornleifafræði við HÍ, þar sem því er m.a. haldið fram að konur séu minnihlutahópur. Segið mér eitthvað nýtt. Fyrir utan það er mikið af villum í ritgerðinni, en þær eru gjarnan álíka algengar, sama hvort það eru konur eða karlar sem skrifa - humanum errrare est.

Nei, við þurfum að fara öllu lengra aftur í tíman, en þó ekki alla leið aftur til þess tíma að menn grófu upp bein að Mosfelli og hjuggu í þau þar sem menn töldu víst að þau væru úr Agli Skallagrímssyni. Leit að beinum Egils Skallagrímssonar getur reyndar ekki talist fornleifafræði (eins og hér hefur verið lýst og hér) og þeir sem leita að slíku eru ekki fornleifafræðingar.

Sumir vilja veita Jónasi Hallgrímssyni heiðurinn, því hann gróf í rústir. En gröfturinn einn gerir menn ekki að fornleifafræðingum. Þá geta þeir alveg eins stundað kartöflurækt. Jónas var kannski fyrsti áhugamaðurinn um fornleifauppgröft á Íslandi. Hann fékk vafalaust þursabit er hann velti steinum í hringi á Þingnesi við Elliðavatn árið 1841 með fjórum verkamönnum. Hætti hann öllum greftri eftir það. Gylltir hnappar áttu það líka til að falla af jökkum í uppgreftri. Síðari tíma fornleifafræðingar hafa grafið þar sem Jónas var á ferðinni með vöskum sveinum. Þeir skildu ekki upp né niður í neinu og töldu hann afleitan fornleifafræðing. Kannski var Jón valdur að menningarslysi? Rannsóknum er enn ekki lokið á Þingnesi við Elliðavatn, þar sem hann gróf.

Í dag þurfa menn helst að vera með prófgráðu og tilheyrandi titlatog til að geta kallað sig fornleifafræðing, en ekki er það þó verra ef maður fæðist inn í ætt þar sem menn eiga vélgröfur og kunna almennilega uppmælingu. Sumir fornleifafræðingar á síðari tímum eru því miður ekkert annað en verktakar, grafarar, með mjög takmarkaða þekkingu á fortíðinni úr frekar takmörkuðu námi. Það sýnir sig því miður í allt mörgum glannalegum yfirlýsingum og á opinberun á vanþekkingu í sumarvertíðinni, þar sem menn blaðra alls kyns vitlausu í fjölmiðla. Sem dæmi má nefna Keltabyggð í Dölunum, „verstöð fyrir landnám"???, eskimóa í íslenskum klaustrum, fílamenn og aðrar sensasjónir. Fornleifafræðin er orðin aðalsirkus sumarsins. Ef menn  grafa meira en þeir skrifa, er glansinn fljótt farinn af fornleifafræðigráðunni.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann.

Mynd af Þórði Tómassyni fornleifafræðingi við orgelið

Í færslu Fornleifs á morgun verður greint frá þeim manni sem að mati Fornleifs var fyrsti íslenski fornleifafræðingurinn, en ef einhverjir hafa hugmynd um hvaða mann ég tel réttast að kalla fyrsta íslenska fornleifafræðinginn, geta þeir komið með tilgátur í athugasemdunum.