Skálholtsskúrinn

 

Eiður Guðnason brá sér um daginn í Skálholt til að skoða Skálholtsskúrinn og skrifar hann um það á bloggi sínu.

Eðlilega hefur verið skrifað nokkuð um skúrinn hér á þessu fornleifabloggi. Í desember sl. sendi ég fyrirspurn um málið til Menntamálaráðuneytis og fékk svar frá Katrínu Jakobsdóttur um að svör myndu berast. Katrín skrifaði þann 20.12. 2011: Sæll, erindið er móttekið og svar ætti að berast innan tíðar. K.kv., Katrín. Sjá erindi mitt hér. 

Svörin eru því miður enn ekki komin, svo einhver tregða virðist vera á því að fá svör frá þeim sem bera ábyrgð á slysinu í Skálholti. Tregðuna er líklega að finna hjá yfirmanni Fornleifaverndar Ríkisins, sem ég get mér til að hafi verið beðin um að koma með skýringar. Ég bíð áfram eftir svörum.

Ég tek mér það bessaleyfi að birta myndir Eiðs. Mikil hörmung er að sjá þetta. Skemmdaverkið í Skálholti kallar Eiður bloggfærslu sína, og er erfitt að vera ósammála því. Þetta er eins og léleg leikmynd, einhvers konar knallkofi fyrir lélega Víkingakvikmynd.

Lesið fyrri færslur Fornleifs um Skálholtskúrinn hér, hér og hér.

Ljósmyndir Eiður Guðnason

Íslendingar selja frekar ömmu sína

 

Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður, starfsmaður Þjóðminjasafns og fulltrúar safnaráðs tóku silfur af útsendara málminnkaupafyrirtækis á Bretlandseyjum sem alið hefur manninn á hótelherbergi í Reykjavík. Þar hefur hann undanfarna daga tekið á móti Íslendingum sem vilja selja honum ættarsilfrið og gullið sitt. Ekki ósvipað og ESB sem vill kaupa fjöregg þjóðarinnar. Þjóðminjavörður lét eftirfarandi eftir sér hafa í morgun, þegar hún var búin að taka silfrið af Bretanum:

„Það er kannski erfitt að segja nákvæmlega til um hvað þetta er gamalt. Þetta er frá síðustu öld," segir Margrét. „Við teljum ástæðu til að fjalla um þetta sérstaklega. Ég spyr mig hvort það sé ekki eitthvað sem við þurfum að hugleiða Íslendingar hvort það sé þess virði að selja fjölskylduarfinn, fjölskyldusilfrið, það sem tilheyrði ömmu eða langömmu, bara út frá þyngd málmsins."

Sem sagt, ekki er einu sinni víst að silfrið, sem gert var upptæk í morgun, uppfyllti 100 ára regluna í Þjóðminjalögum, sem ákvarðar hvort gripur er forn eða ekki. Ég tel næsta öruggt að þetta hafi ekki verið austfirskt gæðasilfur sem alls ekki fellur á eða úr verði, því til staðar var einn helsti sérfræðingur landsins í þannig silfri. Greinilega kemur einnig fram í hreyfimynd með frétt Morgunblaðsins, að útrásarvíkingar hafa ekki verið að selja silfrið sitt. Mest af þessu var bölvað rusl, eins og það heitir á fagmálinu.

Fyrirtækið P&H Jewellers/Honest Advise, sem er sagt hafa bækistöð í Nottingham, er kannski ekki það fyrirtæki sem það gefur í skyn að það sé. Útsendarinn á Íslandi segist aldrei hafa lent í silfurlögreglu í öðrum löndum en á Íslandi. Því trúi ég, en ef við skoðum heimasíðu fyrirtækisins. http://www.pandhjewellers.com/2012/02/jewellery-roadshow-in-rekjakvik/, sjáum við að fyrirtækið hefur svo sem ekki verið með neitt annað á dagsskránni en Jewellery Roadshow í Rekjakvik [sic] 7.-9. janúar (á líklega að vera febrúar) 2012. Líklega er þetta bara fyrirtæki framtakssams manns sem frétt hefur af ríkidómum Íslands.

Hafið þið einhvern tíma heyrt um Nígeríusvindl...? Einhvern megin verður sumt fólk vitaskuld að bjarga sér, og því ekki á heimsku og menningarleysi Íslendinga, sem vilja selja silfrið hennar ömmu sinnar?

Þetta silfur, sem vösk sveit silfurlögreglunnar tók í morgun, hefur aðeins verðmæti á Íslandi, það er aðeins sérstakt í íslensku samhengi, og því gæti þetta virst broslegt, þar sem óhemjumikið er til af víravirki á Íslandi. En þótt menn hafi farið með jarðýturnar á torfkofann, sem menn skömmuðust sín fyrir, þá er engin ástæða að selja "ættarsilfrið" í deiglu skammvinnrar græðgi. Kannski er fátæktin í kreppunni svona mikil? Kannski var víravirkið bara þýfi?

Fréttin og framgangur silfurlöggunnar fær að minnsta kosti silfurverðlaun Fornleifs fyrir skemmtilega uppákomu.

Skart stöðvað á leið úr landi

Einn á kjammann

Ef þú ert með beingarð á innanverðum neðri kjálka, þá áttu líklega ættir að rekja til Norður-Noregs og Sama. Samískan uppruna Íslendinga þekkjum við úr fornbókmenntum okkar. Við erum ófá sem rakið getum ættir okkar til hálftrölla og lappa á Hálogalandi. Rannsóknir danska líkamsmannfræðingsins Hans Christians Petersens, sem rannsakaði elstu mannabeinin á Íslandi á síðasta tug 20. aldar, leiddu einnig í ljós að Íslendingar voru, hvað varðar hlutfall í lengd útlimabeina mjög skyldir fólki í Norður-Noregi að fornu.

Torus mandibularis og Torus Palatinus eru einkenni sem voru algeng í Íslendingum að fornu og munu enn vera nokkuð algeng á Íslandi. Torus Mandibularis er beinabreyting, hnúðað þykkildi fyrir neðan tennur í innanverðum neðri kjálka. Þykkildi þetta, sem getur verið mjög mismunandi af stærð og útliti, er talið vera til komið vegna erfðaþátta í bland við annað, t.d. mikla tuggu. Þetta fyrirbæri á neðri kjálka tengist oft beingarði á miðjum efri góm, torus palatinus. Einkennin birtast þegar á barnsaldri og aukast venjulega þegar menn vaxa úr grasi. Sumir láta fjarlæga Tori Mandibularis og Palatinus, ef þessar beinamyndanir eru til mikilla óþæginda.

Vísindamenn deila enn um hvort Tori séu eingöngu erfðaþættir eða erfðaþættir í bland við mikla notkun kjálkans. Þar sem þessi einkenni er enn að finna í Íslendingum, þó svo þeir stundi ekki neina óhóflega tuggu og noti kjálkann lítt til mjög stórra verka fyrir utan að rífa óhóflega mikinn kjaft, þá finnst manni nú öllu líklegra að þessi beinaþykkildi séu fyrst og fremst til komin vegna erfða. Ég tel að beinvöxtur þessi sýni hugsanlega skyldleika Íslendinga við frumbyggja Skandinavíu, Sama (Lappa), sem einnig eru og voru með þessi einkenni.

Kjálkarnir á efstu myndinni eru allir fundnir við rannsóknir í Þjórsárdal. Kjálkar Þjórsdæla eru athyglisverðir. Stóri kjálkinn til hægri á myndinni efst er úr karli sem borinn var til grafar í kirkjugarðinum á Skeljastöðum, sem var nærri þar er Þjóðveldisbærinn í Þjórsárdal er í dag. Kjálkar einstaklinga í kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem rannsakaður var árið 1939, bera margir þessa beinabreytingu.

Áður en kristin greftrun uppgötvuðust við fornleifarannsóknir á Stöng í Þjórsárdal árið1992, og vörpuðu ljósi á að sú rúst, sem fornfræðingar kölluðu útihús árið 1939, var í raun kirkja, fannst mannstönn og brot (sjá efst) af kjálka úr manni með jaxli í fyllingarlagi yfir gröfunum. Kjálkabrotið sýnir að skyldleiki hefur verið með ábúendum á Stöng og á Skeljastöðum. Ef til vill sýnir þessi þáttur einnig, að ábúendur í Þjórsárdal hafi átt ættir sínar að rekja til Norður-Noregs, þar sem þessi einkenni eru algengari en annars staðar á þeim svæðum þaðan sem Íslendingar eru frekast taldir geta rekið ættir sínar. Minni kjálkinn hér að ofan er úr konu sem fannst í heiðnu kumli í Hólaskógi í Þjórsárdal. Hún gæti hafa átt ættir sínar að rekja til Sama.

Tori eru einnig algengir meðal þjóðarbrota í Síberíu, í Japönum, Inúítum og ákveðnum hópum af Indíánum.

Mér dettur í hug að kannski tengist tori miklu fiskiáti í bland við mikinn mjólkurmat? Hver veit?

Ljósmyndin efst var tekin af Ívar Brynjólfssyni, Þjóðminjasafn Íslands.

Ítarefni: 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990. "Archaeological Retrospect on Physical Anthropology in Iceland. Í Populations of the Nordic countries Human population biology form the present to the Mesolithic." [Proceedings of the Second Seminar of Nordic Physical Anthropology, Lund 1990. Editors Elisabeth Iregren and Rune Liljekvist ]. Report Series from the Archaeological Institute, University of Lund No. 46 (1990), 198-214. (Sjá hér).

Svend Richter og Sigfús Þór Elíasson 2007. Beingarðar neðri kjálka: Torus mandibularis. Tannlæknablaðið 1.tlb. 25. Árg. 2007,  21-28. (Sjá hér)  [Í þessari grein gefa höfundar sér að Íslendingar hafi komið frá Bretlandseyjum, Noregi og Danmörku, en blöndum við Sama er ekki nefnd á nafn].

Hverasoðning

Í gömlum, erlendum ferðabókum sem fjalla um Ísland að öllu eða einhverju leyti, hefur mátt finna skemmtilegar myndir af nokkuð sérstæðri matreiðslu sem menn stunduðu á Íslandi á 17. og 18. öld. 

Árið 1720 komu út frásagnir hollenska kapteinsins Gornelis Gijsbertsz. Zorgdragers, ritaðar af Abraham Moubach, sem mest fjallaði um hvalveiðar og Grænlandútgerð Hollendinga. Zorgdrager kom við á Íslandi árið 1699 og hitti þar danskan kaupmann á Goswijk, sem er hollensk hljóðritun á Húsavík. Kaupmaðurinn sagði hollensku ferðalögnunum frá goshver, líklega við Námaskarð. Þangað fóru Hollendingarnir. Eins og gengur á ferðalögum urðu þeir svangir. Bundu þeir kindalæri í snæri og suðu í hvernum. Í bókinni er koparstunga sem sýnir þessa matreiðslu Zorgdragers og félaga. Zorgdrager sagði síðan Abraham Moubach, að hann hafi haldið til haga vel soðnu stykki af kjötinu og farið með það á nærliggjandi sveitabæ eða kofa og hafi fengið þar mjólk að drekka, en annars hefði menn hans drukkið kælt vatnið úr hvernum. Koparstungan í bók Zorgdragers er greinilega ekki gerð af listamanni sem hafði verið í för með Zorgdrager.

Önnur mynd af svipuðum toga birtist í bresku riti sem fyrst kom út árið 1802 í London. Bókin ber heitið Geography illustrated on A Popular Plan; for the Use of Schools and Young Persons, sýnir The boiling Springs af GIESAR with a distant View of Mount HEELA. Koparstungan sýnir Íslendinga á eins konar lautarferð við við Geysi í Haukadal, og er fólkið að sjóða eitthvað í katli yfir vellandi hver. Einn karlmaður á myndinni heldur á fiski og Geysir og Hekla gjósa sínu fegursta í bakgrunninum. Bókin þar sem myndin birtist er eftir Sir Richard Phillipseða séra J. Goldsmith, sem var eitt af fjöllmörgum höfundnöfnum Phillips sem var mjög öflugur í útgáfustarfssemi og stjórnmálum á fyrri hluta 19. aldar.

Ekki er mér kunnugt um hvaðan Philips hefur náð í myndina, eða hvort hún hafi verið teiknuð sérstaklega  fyrir þessa landafræði hans, en mig grunar að hluti af henni hafi verið fengin "að láni" úr fyrsta bindi bókar síra John Trusler, The Habitable World Descirbed; Or the Present State of the People in all Parts of the Globe, from North to South: Showing The Situation, Extent, Climate, Productions, Animals, &c. of the different Kingdoms and States; Including all the new Discoveries: etc. & etc. Part I., London 1788. Þar birtist mynd in hér fyrir neðan, og hef ég fjallað um hana áður:

Sir Richard Phillips

Ítarefni:

ZORGDRAGER, CORNELLIS GIJSBERTSZ. 1720: Bloeijende opkomst der aloude en hedendaagsche groenlandsche visschery. War in met eene geoeffende ervaarenheit de geheele omslag deezer visschery beschreeven, en wat daar in dient waargenomen, naaukeurig verhandelt wordt. Uitgebreid met eene korte historische beschryving der Noordere gewesten, woornamentlyk Groenlandt, Yslandt, Spitsbergen, Nova Zembla, Jan Mayen Eilandt, de Straat Davis, en al `t aanmerklykste in de ontdekking deezer landen, en in de visschery voorgevallen. Met byvoeging van de walvischvangst, in haare hoedanigheden, behandelingen, `t scheepsleeven en gedrag beschouwt. Door Abraham Moubach.

Hægt er að lesa bókina hér

Ég sé að enn er hægt er að kaupa bókina (aðra útgáfu á hollensku frá 1727) á 30.000 norskar á fornbókasölu í Osló - og þýska útgáfu frá 1723 á 50.000 danskar krónur ef einhver hefur áhuga.

Hér má lesa um athafnamanninn, Sir Richard Phillips, sem m.a. var Sheriff í London

Landnámsvandinn

Mikið hefur borið á því í íslenskri fornleifafræði, að fornleifafræðingar vilji helst hafa fundi sína sem elsta og gjarnan frá því fyrir hefðbundið landnám á síðari hluta 9. aldar. Í fyrra heyrðum við til dæmis af veiðistöð (verstöð) frá því fyrir landnám. Þeir sem höfðu fyrir því að fara alla leið til Íslands frá öðrum löndum til að veiða, voru greinilega ekki að hafa fyrir því að nema land. Fornleifur á sannast sagna dálítið erfitt með að skilja slíkar tilgátur (sjá hér).

Allt tal um landnám fyrir 9. öld kemur oft til vegna þesa að kolefnisaldursgreiningar, sem menn fá gerðar á rannsóknarstofum af mismunandi gæðum, sýna aldur sem hægt væri með varúð að túlka þannig, að þær sýni aldur löngu fyrir 870 eftir Krists burð. Engir aldursgreinanlegir forngripir styðja þó slíkar niðurstöður og ekki þekki ég til þess að aldursgreinanleg gjóskulög bendi heldur til þess. Sumir fornleifafræðingar og jarðfræðingar hafa hins vegar ekki túlkað kolefnisaldursgreiningar með nógu mikilli varúð.

Nú er svo komið, að flestir sem þekkja nokkuð til kolefnisaldursgreininga telja að þær henti einfaldlega ekki vel til að aldursgreina atburði eins og landnámið. Aðferðin er einfaldlega of ónákvæm fyrir þann tíma.

Svo er einnig til í dæminu að menn hafi rokið í fjölmiðla og hafi lýst yfir stórum hlutum, bara vegna þess að þeir kunnu ekki að lesa þær aldursgreiningarniðurstöður sem þeir fengu í hendur. Þetta gerðist árið 1985.

Þá setti Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur, sem í dag er kannski betur þekktur sem Miðausturlandasérfræðingur fréttastofu RÚV og skrímslafræðingur í frístundum, fram þá tilgátu að hann hefði fundið  „keltneskt kristið klaustur" frá frá 7. öld á Dagverðarnesi við Breiðarfjörð og meðal annars keltneskan steinkross. Ekki var mikill hljómgrunnur fyrir þessum hugmyndum Þorvalds, sem hann studdi þó með niðurstöðu einnar kolefnisaldursgreiningar sem að sögn Þorvalds sýndi aldursgreininguna 680 +-100 ár.

 

 

Sá galli var á gjöf Njarðar að Þorvaldur Friðriksson hafði fengið geislakolsaldur, þ.e.a.s. talningu sýnisins, sem var 680 ár (BP/ fyrir 1950) +/- 100 ár. Þegar það hefur verið umreiknað og leiðrétt með alþjóðlegum leiðréttingatöflum, (kalibreringum / Calibrations), sem kolefnisaldursgreiningarsérfræðingar hafa unnið vegna þess að magn geislakols í andrúmslofinu var mismunandi á hinum mismunandi tímum sögunnar, þá er aldursgreiningin á sýninu sem greint var á rannsóknarstofu í Þrándheimi við 1 staðalfrávik (68% líkur) 1225-1394 e. Kr.; Og við 2 staðalfrávik (95% líkur) 1057-1435 e. Kr. Þetta er því mjög breið aldursgreining, sjá hér, en sýnir líklega að viður sá sem mældur var fyrir Þorvald hafi verið kolaður á Dagverðarnesi á 13. eða 14. öld eða jafnvel síðar.

Því miður, engir Keltar, engin klaustur einsetumanna, ekkert Guiness eða 1200 ára whisky á Dagverðarnesi. Það voru hugarórar líkt og þegar sumir fréttamenn telja fólki trú um að ríki sem heitir Palestína hafi verið til, að Hamas séu góðgerðarsamtök og að Ísrael hafi hafið sex daga stríðið.

Myndirnar hér fyrir ofan birtust í DV 17. júlí 1985

Birkikol frá Dagverðarnesi við Breiðafjörð

Örvarodds saga

Adolfi Friðrikssyni fornleifafræðingi var eitt sinn falið það vandasama verk að sjá um endurútgáfu hins merka verks Kristjáns Eldjárns Kumls og Haugfjár, sem kom út árið 2000.

Því miður var mikið af þeirri vinnu sem átti að bæta við ágætisverk Kristjáns Eldjárns óttalega illa unnin og sýnir að þeir sem að bókinni stóðu hafa ekki haft mikla þekkingu á því sem þeir voru að vinna með. Kuml og Haugfé var reyndar velskapað barns síns tíma árið 1956, gott rit miðað við að Kristján Eldjárn hafði ekki lokið námi í fornleifafræði í Danmörku, en viðbætur í endurútgáfunni, sem ekki eru frá hans hendi, eru afar þunnur þrettándi.

Fyrir áramót sagði ég frá kingunni sem týnst hafði eftir að bók Eldjárns kom út í fyrsta sinn. Ekki var að finna stafkrók um það hvarf í nýju útgáfunni árið 2000.

Í fyrstu útgáfu Kumls og Haugfés sem kom út árið 1956 er afar stutt og látlaus lýsing á þeim örvaroddum sem til voru á Íslandi á þeim tíma. Við það var eiginlega litlu að bæta, nema um einn grip sem fannst á Stöng árið 1939 og sem haldið var fram að væri örvaroddur. Miklu líklegra er að gripurinn sé hnífur enda blaðið of flatt til að geta verið oddur sem léti af stjórn.

Örvaroddar Samojeda í Síberíu, sem lýst er í stórverkinu Continuation de L'Histoire générale de Voyages ou Collection Novelle des Relations de Voyages par Mer, Decouvertes, Observations, Desceiptions Omises dans celle de feu M. l'Abbé Prevôt, ou publiées depui cet Ouvrage ...etc. etc. etc. sem kom út í Paris árið 1768, Avec Approbation et Privelege du Roi. 

 

Einnig er greint frá "sérkennilegum örvaroddi, sem fannst við fornleifarannsóknirnar í Suðurgötu 3-5 í Reykjavík, sem sænski fornleifafræðingurinn Elsa Nordahl fjallaði um í bók sem hún gaf út um rannsóknir sínar. Nordahl taldi sig ekki þekkja neinn slíkan örvarodd. Adolf Friðriksson leitaðu því til tveggja manna sem mikið hafa rannsakað örvarodda í Svíþjóð og á Hörðalandi í Noregi, en ekki könnuðust þeir við svona V-laga örvarodda samkvæmt upplýsingum í neðanmálsgrein.

Sérfræðingarnir þessir hafa reyndar fyrst og fremst sérhæft sig í örvaroddum sem voru vopn, en margir örvaroddar voru ekki ætlaðir til þess að drepa fólk og slíkir örvaroddar finnast þá sjaldnar í kumlum. V-laga  örvaroddar eru ekki óþekktir. Þeir hafa fundist á Bretlandseyjum, í Úkraínu, Asíu og meðal Samójeða í Síberíu, fjarskyldra frænda Sama í Skandinavíu. Samúræar í Japan hafa einnig notað álíka örvarodda. Þeir finnast víða í Asíu.

 

Svona oddar voru hentugir til að drepa stóra bráð, t.d. sel eða hreindýr og hirti. Þetta hefði Adolf Friðriksson líklegast vitað, hefði hann stundað rannsóknir á haugfé og efnislegri menningu áður en hann tók við ritstjórn Kumls og Haugfjár.

 

Adolf Friðriksson árið 1994, þegar hann hélt að íslenskur jarðvegur hefði þann kost fram yfir jarðveg annars staðar heiminum að ekki félli á silfur sem lenti í honum fyrir hundruðum ára. Lengi hef ég óskað þess að Adolf gæfi nánari skýringar á því fyrirbæri, í stað þess að þykjast vitrari en kennari við háskólann í London þar sem hann hafði lært. En engin svör komu við því frekar en mörgu öðru í endurútgáfu Kumls og Haugfjár.

Reykjavík anno 1862

Bayard Taylor hét bandarískur rithöfundur, skáld, myndlistamaður og ferðalangur, sem m.a. kom við á Íslandi og teiknaði þar nokkrar myndir, sumar nokkuð skoplegar. Hann teiknaði Reykjavík, dómkirkjuna og önnur hús.

Bayard Taylor

Síðar birtust teikningar þessar, endurnotaðar sem málmstungur í öðrum bókum og tímaritum, þar sem höfundarnir eignuðu sér þær. Til dæmis í þessari bók frá 1867 eftir Írann J. Ross Browne, sem er sagður höfundur myndanna, en hann minnist oft á vin sinn Bayard Taylor, sem var listamaðurinn.

Hér er einnig mynd eftir Bayard Taylor, af Geir Zoëga og hundinum Brussu (eða Brúsu). Geir var greinilega hinn versti dýraníðingur. Einnig er gaman af mynd af neftóbakskarlinum, og af þjóðlegum sið, sem sumum útlendingum, eins og t.d. Taylor, þótti „An awkward Predicament".  Ungar, íslenskar stúlkur rifu plöggin af erlendum karlmönnum eins og áður hefur verið greint frá.

Ítarefni: Meira af þessum skemmtilegu myndum frá Íslandsdvöl Taylors hér.

Áður birt 31.1.2010

4. getraun Fornleifs

Hvað sýnir þessi mynd? Hvar og hvenær birtist hún upphaflega? Þetta er einfalt og létt. Myndina er hægt að stækka með því að klikka á hana tvisvar til þrisvar sinnum.

Negrinn á fjölinni

 

Nýlega skrifaði mér gamall skólafélagi minn úr MH, sem ég hef ekki séð eða heyrt í síðan hann bauð mér í fisk og heimspekilega umræðu á Hard Rock Café í Kringlunni hér um árið. Hann spurði mig út í það hvað ég hafði fyrir mér í því að ein af vangamyndunum á fjöl Daða Dalaskalla í Þjóðminjasafninu væri "blámaður"*. Það var vitaskuld góð spurning og ég svara honum ekki fyrr en nú en að vel athuguðu máli. 

Sumarið 1999, nánar tiltekið 10. júlí, birtist síðari hluti greinar sem ég ritaði um þrælasala í Norðurhöfum. Þar var meðal annars greint frá Kólumbusi og íslenskum sveinum í Birstofu (Bristol) og leiðrétti eina af mörgum meinlokum í verkinu Saga Íslands. Þennan síðari hluta frásagnar minnar kallaði ég Fjöl Daða Dalaskalla. Greinin fjallar m.a. um útskorna eikarfjöl sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands og sem er greinilega frá síðari hluta 15. aldar, en talið er að Daði Arason, kallaður Dalaskalli, hafi átt og brúkað hana sem rúmfjöl. Daði verið uppi ca 1425-1502.

Fjölin er úr eik og að öllum líkindum frá Spáni eða Portúgal. Lesa má um hana hér  og hér

 

Svo svarað sé spurningu heimsspekingsins á Hard Rock, var ég auðvitað leiddur af skoðun þess sem upphaflega skrifaði um fjölina og taldi vangamyndina af blámanni*. þegar hún kom fyrst á Þjóðminjasafnið árið 1881. En að betur athuguðu máli í kjölfar spurningar skólafélaga míns, er ég enn pikkfastur á þeirri skoðun að listamaðurinn sem skar þessa fjöl hafi verið að skera út mynd af negra (svörtum Afríkumanni eða svokölluðum svertingja/ blámanni).

Allir þeir sérfræðingar sem ég hafði samband við á söfnum þegar ég skrifaði fyrst um fjölina voru líka á þeirri skoðun. Zigzag mynstrið í hári vangamyndarinnar tel ég að sé tilraun til að sýna stífhrokkið hár. Við sjáum því miður ekki hár hinna, betur klæddu mannanna, á vangamyndunum, en englarnir á hinni hlið fjalarinnar eru t.d. með liðað hár og ekki er það skorið út í neinni líkingu við hár hins meinta negra.

 

Negri Francis Drakes

Einhvern tíma á tímabilinu 1586-1588 gaf Elísabet I Englandsdrottning Sir Francis Drake verðmætan skartgrip, sem enn er til og er kallaður The Drake Jewel. Gripur þessi ber m.a. cameo-vangamynd úr lagskiptum sardonyx-agatsteini af negra og hvítum manni.

Steinninn hefur verið skorinn þannig að vangamynd negrans er skorinn í efsta lag steinsins og á bak við hann grillir í hvítan mann, sem skorinn er í hvítt lag steinsins. Á bakhlið skartsins er smámynd máluð af Elísabetu drottningu og neðan úr þessu stóra skreyti hangir stór og mikil perla. Til eru málverk af þrælasalanum Francis Drake frá lokum 16. aldar þar sem hann ber þennan skartgrip.

Skoðum steininn með negramyndinni. Uppruni hans og aldur er ekki þekktur og gæti hann hæglega verið eitthvað eldri en hinn mjög svo samsetti skartgripur sem Elísabet I gaf Francis Drake. En vangamyndinni á cemeo steininum svipar mjög til vangamyndarinnar á rúmfjöl Daða Dalaskalla. Hálslínið og hnúturinn eru af sama meiði og á húfulausa manninum á fjöl Daða Dalaskalla.

Hvort myndin sýnir afríkanskan höfðingja/konung eða þræl er svo annað mál. En hugsanlega er hér kominn einn af þeim konungum Afríku sem Portúgalar höfðu samskipti við í lok 15. aldar. Samskipti nýlenduþjóðanna einkenndust ekki alltaf af fordómum og gegndarlausri græðgi. Síðar, á 17 öld kom til dæmis sendiherra konungsins af Kongó, Don Miquel da Castro til Lissabon til að tala máli herra síns. Hann fór síðar til Brasilíu og Hollands og var hann málaður í Brasilíu og er málverkið að finna á Statens Museum for Kunst í Kaupmannahöfn.

*Vegna kjánalegrar pólitískrar rétthugsunar og almennrar hysteríu á Íslandi má nú orðið varla nota orðið negri eða blámaður. En ég sé að þessi orð eru enn í íslenskum orðabókum, án þess að þau séu útskýrð þar sem fordómar eða rasismi.

Ljósmyndirnar af fjölinni voru teknar af höfundi, en ekki Ívari Brynjólfssyni eins og ranglega var hermt í greininni í Morgunblaðinu forðum. Hann tók mynd af fjölinni í einu lagi sem ekki var notuð í greininni.

Ítarefni.

Sjá einnig pistla mína um sögu svarta mannsins á Íslandi; Svart fólk á Íslandi I, II og III.

 

Helstu forminjar í Danmörku árið 2011

Í Danmörku er orðin til hefð fyrir því að velja merkilegustu fornminjarnar sem finnast í jörðu ár hvert. Kulturarvsstyrelsen (sama sem Fornleifavernd og Húsafriðunarnefnd), sem eftir samleggingar og sparnað hefur hlotið heitið Kulturstyrelsen nú eftir áramótin, gefur út þennan lista, en ekki eru menn alltaf sammála honum eins og gengur.

Til helstu funda í Danmörku í fyrra telst rannsókn á grafreit frá víkingaöld við Tåstrup í útjaðri Stórkaupmannahafnar. Þar fundust meðal mannabeinanna risavaxinn "víkingur" sem hefur verið um 1,92 m. á hæð. Birt var mynd af beinum handar þessar víkings við hliðina á feitri hönd nútímakonu með sorgarendur undir nöglunum. Sláninn í Tåstrup hefði komist í körfuknattleikslandslið Dana, ef það hefði verið til á víkingaöld, en vart verið til annars nothæfur en að hengja skinkur og bacon upp í rjáfur.

Lokið var við að byggja yfir Jalangurssteinana árið 2011, sem ég greindi frá fyrr, og myndirnar hér fyrir ofan og neðst tók ég um jólin af meistaraverkinu. Fornleifur er kvæntur afkomanda Haraldar blátannar, Gorms og Týru og var því um jólin á Jótlandi. Fór hann og skoðaði fornminjarnar il að liðka um fyrir öndinni sem innbyrt hafði verið daginn áður. 

Fornleifi finnst vel hafa tekist til með yfirbyggingu steinanna þegar upp er staðið. Jalangurssteinarnir voru einnig á lista yfir 10 merkilegustu fornminjarnar í Danaveldi árið 2011. Fyrir framkvæmdirnar við yfirbyggingu steinanna var svæðið í kringum þá rannsakað. Þá kom í ljós, ef trúa má fornleifafræðingum, að steinarnir tveir hafi aldrei verið færðir til síðan á Víkingaöld, andstætt því sem áður var talið. Það ráða menn meðal annars af því að steinarnir sitja enn á steinsökklum sem eru gamlir og óhreyfðir. Miðað við miður fallegar vinnuaðferðir fornleifafræðinganna sem bera ábyrgð á rannsóknum í Jelling á síðari árum, leyfir Fornleifur sér að taka þessa niðurstöðu með varúð þangað til ég sé rannsóknarniðurstöðurnar birtar á prenti.

Ekki eru hlutfallslega fleiri fornleifarannsóknir eða -fundir í Danmörku en á Íslandi (miðað við íbúafjölda landanna). En sá grunur læðist að Fornleifi, að erfitt verði að velja 10 bestu fornleifarannsóknir á Íslandi árið 2011 þegar fornleifarannsóknirnar allar merja ekki einu sinni tuginn á árinu sem var að líða. Of margir fornleifafræðingar, m.a.  vegna kennslu í fornleifafræði við HÍ, var ein birtingarmynd hrunsins á Íslandi. Allt í einu datt mönnum í hug að mennta tugi fornleifafræðinga.

Þess vegna er nú gott að það er aðeins eitt fornleifablogg... og meðan ég man, nú er Forseti Íslands og frú í leikhúsinu með Margréti Þórhildi Danadrottningu, sem er með pungapróf í fornleifafræði upp á vasann.

Jalangurssteinarnir yfirbyggðir 25. desember 2011