“A short stocky man with white hair and a bulldog-like appearance”

Þannig lýsti New York Times Bjarna Benediktssyni forsætisráðherra er hann kom til Bandaríkjanna þ. 13. mars 1949. Engu er líkara en að verið sé að lýsa Al Capone. Bjarni var aðeins 41 árs þegar myndin hér að ofan er tekin og var greinilega á engan hátt samkeppnisfær við nafna sinn í nútímastjórnmálum hvað varðar sex-appeal, enda ekki með internet. Útlit er ekki allt. Bjarni var annálaður gáfumaður og það trekkir konur meira en of lítil jakkasett, get ég upplýst af eigin reynslu.

Þessi ljósmynd er nú til í  Fornleifssafni sem vex fiskur um hrygg. Halda mætti að Thor Thors sé að spyrja Bjarna, hvort bjúgun og smérið sé orðið ódýrara á Íslandi en áður var. Bjarni svarar í hugsunum mínum. "Éttann sjálfur".

Bjarni sagði hins vegar sannarlega eftirfarandi í ræðu er hann undirritaði varnarsamning Norðuratlandshafsbandalagsins í Washington þann 4. apríl 1949:

My people are unarmed and have been unarmed since the days of our Viking forefathers. We neither have nor can have an army… But our country is, under certain circumstances, of vital importance for the safety of the North Atlantic area.

Þetta var líklega alveg rétt hjá Bjarna, en ekki er ritstjóri Fornleifs viss um að Bjarni fjarfrændi minn hafi verið eins hræddur við uppivöðslusemi nasista í Norður-Atlantshafi fyrir 1940 eins og hann var við kommúnistana árið 1949.  Hann fór m.a. til Þýskaland árið 1939, líkt og margir Íslendingar, bæði aðdáendur 3. ríkisins og aðrir. Þá var hann prófessor í lögum, sem maður gat orðið mjög auðveldlega á þessum tíma, sér í lagi ef menn voru vel gefnir en samt próflausir.  Bjarni var hugsanlega búinn að skrifa mikla lofræðu um Þýskaland eftir utanlandsferðina árið 1939, en hernám Breta hefur örugglega stöðvað öll áform Bjarna um birtingu á slíku efni. Þó talaði Bjarni um þessa ferð sína á fundum á Íslandi, en þær ræður eru líklega horfnar úr skjalasafni hans í Þjóðskjalasafni, sem fékk rosalegt General Motor make-over hér um árið.

Myndir segja vitaskuld margt, en þó ekki allt. Þegar Bjarni Benediktsson var utanríkisráðherra komst hann oft aðeins í opinberar utanlandsferðir vegna þess að velunnari Íslendinga, C.A.C. Brun ráðuneytisstjóri í Danska utanríkisráðuneytinu og fyrrum sendiráðsritari í Reykjavík, sá til þess að hann gleymdist ekki. Þetta gerðist til dæmis árið 1948 í janúar á ráðstefnu norrænna utanríkisráðherra. Brun reit í dagbók sína:

"Vi tog imod paa Bristol. Dagen igennem ordinært nordisk Udenrigsministermøde, Island inkluderet. Bjarni Benediktsson spiller, imidlertid som sædvanlig, en aldeles ynkelig Rolle..."

C.A.C. Brun bjóst við einhverju meira af embættismönnum unga lýðveldisins, sem hann hafði stutt manna mest í fæðingarhríðunum. Hann var hins vegar stórhrifinn af Thor Thors.

Vitaskuld er ekki hægt að búast við því, að ungt lýðveldi lítillar þjóðar hefði þjálfaða embættismenn og ráðuneyti eins og Danir höfðu þróað. En það samt mjög athyglisvert til þess að hugsa að bensíndælumaður úr Skagafirði sem leggur fyrir sig búktal og tilfallandi dýra- og mubluhljóð, telja sig enn gjaldgengan fulltrúa lýðveldisins á erlendum vettvangi. Þegar kona með BA próf og póstburðarreynslu í Kaupmannahöfn getur sest í æðstu embætti með cum laude vottorð frá fyrirmennum á Íslandi upp á vasann - eftir að hún reyndi ítrekað að komast í Öryggisráð SÞ með hjálp Assads og pönnukökubaksturs í New York - , er íslenska ríkið vissulega enn hálfgert bleyjubarn.

En í samanburði við manninn sem lét dæluna ganga á Klaustri og vinkonu Assads, var Bjarni Ben bara nokkuð klár pólitíkus. Blessuð sé minning hans.

Ingibjörg Sólrún er eins og pálmarnir í Vogahverfi

Hún frú Ingibjörg (ISG) býr nefnilega í glerhúsi líkt og sumir flokksfélagar hennar í Reykjavík. Það kemur svo greinilega í ljós í nýjasta útspili hennar sem greint hefur verið frá á Stundinni.

Háheilagt starfslið Stundarinnar hefur um stundarsakir fært sig upp yfir mitti, ofar en rauðriðnar hreðjar Jóns Baldvins Hannibalssonar, og er þannig séð komið langt yfir þau málefni sem fjölmiðillinn sérhæfir sig einna mest í.

Stundin birtir nú frásögn af ummælum sem fyrrverandi utanríkisráðherra Íslands, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, lét falla á Facebook sinni. ISG er konan sem fór á fund Assads á Sýrlandi til að koma Íslandi í Öryggisráð Sameinuðu Þjóðanna - og sem nú er forstjóri ODIHR, Lýðræðis- og mannréttindaskrifstofu Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu, sem lítið eða alls ekkert verður ágengt í baráttu í helfararafneitun og gyðingahatrið sem grasserar í Austur-Evrópu - enda gerir stofnunin ekkert að viti í þeim efnum undir slakri forystu ISG.

Frú 18 má ekki tala

Ekki bannaði ISG fréttir af ferðum sínum til alræmdustu illmenna og gyðingahatara Miðausturlanda Íslandi til stuðnings, en nú fárast hún yfir konuskömm á Íslandi sem telur sig, í aumri whitetrash-tilveru sinni á Íslandi, vera úrval hins lítilfjörlega "aríska kynstofns".

Hefur kona þessi látið flúra töluna 18 á hálsinn á sér, en það mun tákna bókstafina A og H samkvæmt nasistum. Brennimarkið AH stendur líklega einnig fyrir Arískur Hálfviti. ISG vill láta banna RÚV að sýna þátt sem fjallar um konu þessa og ófarir hennar í lífinu.

En af hverju leggst ISG svona lágt og gegn íslenskri konu með þráhyggju? Af hverju vill hún láta banna henni að tjá skoðanir sínar? Á ISG inni fyrir slíkum herferðum? Það tel ég varla.

Þegar Ísland var fremst á meðal þjóða og logið var að Dönum um ágæti fínansfurstanna íslensku á fundum í Danmörku

Er Dr. Efraim Zuroff hjá Simon Wiesenthal Center í Jerúsalem, sem ég hef starfað fyrir, fór fram á að íslensk yfirvöld rannsökuðu mál nasistans og gyðingamorðingjans Eðvalds Hinrikssonar (Evald Miksons), setti ISG og aðrir stjórnmálamenn, t.d. þokkapilturinn Jón Baldvin Hannibalsson sig upp á móti því.

Sumir íslenskri stjórnmálamenn, sem ekki kunna að skilja óskylda hluti frá hverjum öðrum, héldu að Davíð Oddsson þáverandi forsætisráðherra hefði fengið beiðni frá Ísraelsstjórn um að rannsaka stríðsglæpamanninn og morðingjann sem Íslendingar höfðu skotið skjólshúsi yfir.

Vegna stuðnings við hryðjuverkastarfssemi í Miðausturlöndum var ISG á því að ekki mætti hreyfa við Eðvaldi Hinrikssyni, því hún taldi að Ísraelsríki væri á bak við beiðnina um að íslensk yfirvöld rannsökuðu fortíð hans. Þó svo að í ljós hefði komið, að Ísraelsstjórn hefði ekkert haft með beiðnina til Íslenskra yfirvalda að gera, hófst ferli algjörrar afneitunar á Íslandi, sem í tóku flestir stjórnmálamenn og allir fjölmiðlar utan einn og jafnvel íþróttasambönd.

Íslendingar vernduðu gyðingamorðingja og stríðsglæpamanna frá réttvísinni. ISG fór einna fremst í þeirri aðför að gyðingum nútímans sem reynt hafa að fá réttvísinni framgegnt gagnvart böðlum Gyðingaþjóðarinnar. Því verður aldrei gleymt, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir! Þú varðir stríðsglæpamann og komst í veg fyrir að mál hans yrði tekið upp og hefur aldrei beðist afsökunar á því klámhöggi þínu. Mikson átti vitaskuld líka rétt til varnar, en á það reyndi aldrei, vegna einlægs haturs sumra íslenskra stjórnmálamanna í garð gyðinga og Ísraelsríkis, sem á stundum hefur nálgast sjúkleika.

Vitaskuld er kjánalegt að gefa afvegaleiddri, og jafnvel veikri manneskju, auglýsingu fyrir öfgaskoðanir sínar í fjölmiðlum. Konan telur að útrýmingar á gyðingum hafi ekki átt sér stað. 

En hún á sér skoðanafélaga. Morgunblaðið birti t.d. á 10. áratug síðust aldar greinar eftir rugludall sem hafði sömu skoðanir og varði Morgunblaðið hann með skoðanafrelsi, tjáningarfrelsi og ritfrelsi. Ég og líffræðikennari minn í menntaskóla, Örnólfur heitinn Thorlacius, voru einu mannverurnar á Íslandi sem töldum ástæðu til ávíta birtingu helfararafneitunar í Morgunblaðinu. Öllum öðrum virtist vera skítsama.

Ég hef skipulega skráð niður fjölda manna á Íslandi sem hafa látið sömu skoðanir í ljós og vitleysingurinn sem afneitaði helförinni í Morgunblaðinu, fyrir utan alla þá sem ærast fyrir hönd Palestínuaraba í hvert skipti sem skálmöld þeirra er glædd meira hatri.

Ærsl Íslendinga og sorakjaftur hjálpa Palestínumönnum vitaskuld ekki neitt. Almenningur Palestínu veit ekkert um Íslands og peningarnir sem streymt hafa frá Íslandi fara með öllum hinum milljörðunum í betlifé siðspilltra leiðtoga Palestínumanna.

Fjöldi manns á Íslandi skrifar ólíklegustu hluti þegar átök á milli Palestínumanna og Ísraels blossa upp. Skoðið athugasemdardálka fjölmiðlanna og blogg, þar sem maður sér fólk skrifa að "Hitler hefði átt að ljúka ætlunarverki sínu."

Á að gefa konu, sem er haldin nasistagrillum, sendingartíma á RÚV?

Afneitun þess að fólk eins og hún sé til, er að mínu mati hættulegri en að leyfa henni ekki að spreða hatrinu. Hatur hennar og fávísi gæti orðið öðrum til varnaðar. Í landi þar sem yfirvöld hafa ekki framfylgt loforði sínu frá 2000 á alþjóðavettvangi, loforði um að kenna börnum og unglingum um helförina, er vitaskuld ekki óeðlilegt að að helfararafneitarar séu til. 

Við verðum einnig að minnast þess að íslensk nasistafífl komust í góðar stöður eftir stríðsárin, sem (ómenntaðir) seðlabankastjórar, lögreglustjóri og alþingismenn, að ógleymdum kratanum Jónasi Sveinssyni sem gaf út svæsnasta, andgyðinglega efnið sem sögur fara af á Íslandi. Þetta voru allt betri borgarar síns tíma og sátu einnig í ríkisnefndum og Norðurlandasamstarfi.  

Fyrst þessir "mektarmenn" voru virtir þjóðfélagsþegnar, má  þá ekki rugluð kona með grillur, sem eru jafnhatursfullar og þær sem íslensku nasistarnir höfðu á 20. öld, spúa þeim út á RÚV. RÚV er með fréttastofu þar sem nokkrir starfsmenn hafa skipulega spýtt út lygafréttum frá Miðausturlöndum. Sama RÚV sá til þess að ekki yrði minnst eðlilega á mál Eðvalds Hinrikssonar í kjölfar þess að íslenskir stjórnmálamenn, með Ingibjörgu Sólrúnu fremsta í flokki, ásamt Ólafi Ragnari og Jóni Baldvin, friðuðu stríðsglæpamann og hindruðu að mál hans yrði rannsakað á Íslandi.

Ég tel gott að Íslendingar fái að sjá, hvers konar ómenning grasserar á Íslandi. Sama hvort það eru öfgaskoðanir Ingibjargar Sólrúnar eða kynsystur hennar, sem hefur látið flúra 18 á hálsinn á sér. Vonandi sjá einhverjir, að skoðanir mektarmannanna sem hófu stjórnmálaferil sinn í nasismanum voru ekki víðsfjarri rugli nýnasistans í dag.

Íslendingar eru margir helsjúkir af gyðingahatri, á sama hvaða væng stjórnmálanna sem þeir eru. Því verður ekki leynt.

Á að banna viðtöl við gamla komma?

Nú, ég gleymdi næstum því öllum þeim Íslendingum sem báru helstefnu Sovétkommúnismans á gullstóli og boðuðu hana gagnrýnislaust á Íslandi. Hjá þeim var nú margur potturinn brotinn í afneituninni og hatrinu. Þjóðviljinn var t.d. fyrst fjölmiðillin sem réðst á gyðing eftir síðara stríð fyrir að leyfa sér í Morgunblaðinu af öllum stöðum að skrifa um ógnarstjórn Rússa í fyrrverandi heimalandi hans, Litháen, sem leysti af hólmi ógnir nasismans. 

Helgislepjukórar Íslands, sem eru nokkuð margir, ættu að kynna sér sögu landsins betur áður en þeir góla í glerhúsum sínum.

Mæli ég með því að RÚV taki einnig viðtal við Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, um ferð hennar til Assads og stuðning hennar við Eðvald Hinriksson. Það myndi smellpassa inn í þessa þáttaröð um subkúltúra á Íslandi sem RÚV sýnir um þessar mundir. 

Það er víst kominn tími til þess að starfslið ODIHR, Lýðræðis- og mannréttindaskrifstofu Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu, sem Ingibjörg Sólrún Gísladóttir er forstjóri fyrir, og alheimur allur, fái betri upplýsingar um yfirmann ODIHR og fortíð hennar. Hvað kallar maður það, þegar fólk vill koma í veg fyrir að rannsókn fari fram á gyðingamorðingja úr síðara stríði? Vita samstarfsmenn ISG í Varsjá, að hún heimsótti einn helsta talsmann útrýmingar Ísraelsríkis, fjöldamorðingjann Bashar al-Assad.

ISG ætti að mínu mati að segja starfi sínu lausu hjá ODIHR hið fyrsta, vegna algjörs ótrúverðugleika. Kona, sem kom í veg fyrir að stríðglæpamaður yrði sóttur til saka á Íslandi, á ekkert erindi í slíkt starf.

Af DNA-ævintýrum og rangfærslum Gísla Pálssonar

Árið 2014 kom út bók Gísla Pálssonar fyrrverandi prófessors við HÍ, sem ber heitið Hans Jónatan, maðurinn sem stal sjálfum sér. Síðan hefur bókin verið gefin út á ensku, dönsku og síðast á frönsku, enda er efnið vitaskuld áhugavert.

Þegar bókin kom út á íslensku, reyndi ég þegar að verða mér út um eintak, þar sem ég hef lengi haft áhuga á sögu svartra manna á Íslandi (þið finnið lesefni um það hér á vinstri spássíu Fornleifs).

Þar fyrir utan hef ég rýnt í skrif Gísla síðan hann vann með prófessor Paul Durrenberger, bandarískum félagsmannfræðingi sem var fyrst og fremst sérfræðingur í Tælandi og Melanesíu. Durrenberger las eitt sinni kilju með Íslendingasögu í flugvél og sneri sér þá að mannfræðirannsóknum á Íslandi í kjölfarið – en með afar misjöfnum árangri. Eftir að Gísli fór út fyrir sitt svið og gerðist mikill áhugamaður um DNA-rannsóknir hef ég líka fylgst með úr fjarska. Ég hef hér áður á Fornleifi lýst gagnrýni minni á vinnubrögð Gísla á síðastnefndu sviðinu (sjá hér).

Þegar vinur minn í Reykjavík heyrði af þessum brennandi áhuga mínum á bókinni, keypti hann hana þegar í stað og gaf mér nokkrum dögum síðar er hann heimsótti mig í Danmörku. Ég hnaut þegar um ýmsar villur í bókinni og undraðist síðar að þær hefðu ekki verið leiðréttar þegar bókin var gefin út á öðrum tungumálum.

Fyrirlestur Gísla Pálssonar í Kaupmannahöfn 2015

Þar sem sögusvið bókarinnar um Hans Jónatan er m.a. Kaupmannahöfn, hélt Gísli Pálsson erindi um innihald bókarinnar í Kaupmannahöfn í janúar 2015 á málstefnu í tengslum við ágæta sýningu sem þar var haldin um efni sem ég hef síðan einnig skrifað viðbætur um atriði sem sýninguna og sýningarskrá vantaði (sjá hér).

Erindi sitt í janúar 2015 kallarði Gísli Pálsson "Homo Islandicus: Black and white”. Það var flutt í húsakynnum Nordatlantens Brygge á Kristjánshöfn í Kaupmannahöfn. Ég fór til að hlusta, en endaði með því að gagnrýna Gísla fyrir villur og rangfærslur sem fram kom í sýningatexta sýningarinnar sem hann fjallaði um að hluta til. 

Því miður komst ég ekki að til að ræða nýju bókina um Hans Jónatan við Gísla. Ung dönsk kona sem stýrði málþinginu, og sem ég tel næsta öruggt að hafi einhverju sinni verið nemandi Gísla á Íslandi, reyndi eftir bestu getu að þagga niður í mér. Gagnrýni var ekki vel séð í þeim dagskrárlið sem kölluð var umræða. Það var því dulítið íslenskur fræðibragur yfir pakkhúsinu á Christianshavn þann daginn.

Fyrirlestur Gísla í Reykjavík

Gagnrýni var greinilega heldur ekki vel séð, þegar Gísli Pálsson (GP)hélt erindi um bók sína um Hans Jónatan í stórborginni Reykjavík. Eftir fyrirlesturinn reis upp prófessor Gísli Gunnarsson (GG) sagnfræðingur, og benti á villur í bók Gísla Pálssonar um Hans Jónatan.

GP vitnar t.d. á bls. 190-91 í bókina Ættir Austfirðinga, þegar hann birtir lýsingu á sonarsyni Hans Jónatans, Lúðvík Lúðvíkssyni á Karlstöðum á Berufjarðarströnd. Úr sal benti GG GP á þá staðreynd, að tilvísunin væri röng hjá nafna sínum; GG greindi frá því að lýsinguna á Lúðvík væri alls ekki að finna í verkinu Ættir Austfirðinga og að GP hefði sótt tilvitnunina um Lúðvík á Ættarvef afkomenda Hans Jónatans. Þó að á ættarvefnum stæði skýrum stöfum: "Höfundur þessarar lýsingar er Gísli Sigurðsson, bóndi og kennari að Krossgerði, Berufjarðarströnd" hliðraði GP af einhverjum ástæðum staðreyndum og sagði að lýsingin á Lúðvík væri komin úr verki þar sem hana er ekki að finna. Það eru vægast sagt furðuleg vinnubrögð í bók sem ekki telur fleiri en 292 tilvitnanir í 267 blaðsíðna bók.

GG er reyndar dóttursonur Gísla Sigurðssonar, og lét GG Ættarvefnum upplýsinguna sem GP misnotaði í té.

Gísli Gunnarsson átti einnig í stökustu erfiðleikum með að rekja garnirnar úr Gísla á fundinum, því nokkrir úr klappliði nemanda GP og aðrir vildarmenn höfðu í frammi hávær mótmæli við öllum efasemdum sem fram komu í sambandi við bókina. GP stóð í pontu fastur í þeim ósannindum að frásögnin væri komin úr Ættum Austfirðinga. GG gerði hins vegar síðar grein fyrir þessi villuráfi GP í tímaritinu SÖGU 2015:2. Orðrétt segir þar:

"Í aðaltexta er sagt að tiltekin ummæli (á bls. 190-191 í bókinni séu fengin úr bókinni ÆTTIR AUSTFIRÐINGA. Þetta þótti mér undarlegt og leit því í tilvísanaskrá bókarinnar. Þar er sagt að ummælin séu af ÆTTARVEF HANS JÓNATANS...Þar, (á ættarvefnum) stendur skýrum stöfum: "Frásögn þessi er eftir Gísla Sigurðsson, bónda og kennara á Krossgerði. Hún fékkst frá dóttursyni hans, Gísla Gunnarssyni"".

Nýlega hélt GP því ósmeykur fram á Facebook GG, að GG vildi kveðið hafa þá Lilju sem hann sjálfur orti með útgáfu bókarinnar um Hans Jónatan. Gaf GP í skyn að GG væri að öfundast út í verk sitt. Þetta voru heldur klén viðbrögð við gangrýni sem GG hafði hreyft aftur við í tilefni að sýningu leikinnar heimildarmyndar um Hans Jónatan í Sjónvarpinu (RÚV).

Ég er persónulega viss um að GG hefði, sem ábyrgur og virtur sagnfræðingur, gert hluta af því efni sem bókin inniheldur betur skil en GP gerði. Í bók GP eru einfaldlega of margar villur til að taka verkið alvarlega. Nú verða sumar þeirra útlistaðar:

Getur GP lesið frumheimildir?

Ljósm. V.Ö.Vilhjálmsson

Í bók sinni Hans Jónatan: Maðurinn sem stal sjálfum sér, er GP með mynd af því sem hann kallar skírnarvottorð Hans Jonathans. Það er rangt; Um er að ræða kirkjubók Lúterska safnaðarins í Christiansted á Sanct Croix 1780-1794, sem varðveittar eru í Ríkisskjalasafninu (Rigsarkivet) í Kaupmannahöfn, sem GP kallar ranglega "Þjóðskjalasafn".

Ógreinileg svarthvít mynd í lítilli stærð á bls. 31 í bók Gísla er vitaskuld ekki skírnarvottorð, heldur mynd af blaðsíðu í kirkjubók. Rétt heiti kirkjubókarinnar sem ber að vitna í er: Den Evangeliske Menighed på Sankt Croix: Enesteministerialbog for evangelisk menighed på Skt. Croix. GP kann því greinilega ekki listina að vitna rétt í heimildir. Það rýrir mjög verk hans.

Ekki er nóg með að rangt sé vitnað í kirkjubókina, GP les einnig textann ranglega og færir í stílinn. Á óljósri ljósmynd sem hann birtir á bls. 31, þýðir hann orðið Faddere sem Votta.  Það er frekar ónákvæm þýðing. Fadder er skírnarvottur. Skírnarvottar Hans Jónatans voru Herra og frú Testmann og Hr. Delgart, sem Gísli les sem Delpach.

Hvað á prófessor sem ekki getur lesið frumheimildir sér til gagns að vera að vasast í ritheimildum frá 18. öld?  Aldrei voru til neinir Delpach á Sankt Croix, fæðingaeyju Hans Jónatans, en Delgart voru meðlimir safnaðarins. Í kirkjubókinni stendur greinilega Delgart. Þó texti kirkjubókarinnar sé að mestu rétt túlkaður í vandaðri bók blaðamannsins Alex Frank Larsens, Slavernes Slægt (2008), tekst GP ekki að nýta sér það, þó sú bók hafi verið honum kunnug.

Höfundur þessa pistils tók sér sjálfur ferð fyrir hendur til að lesa frumskjalið sem varðveitt er í Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn og tók af því ljósmyndir til að fá betri sýn á blaðsíðuna í kirkjubókinni.

GP heldur því fram, að að á "skírnarvottorðinu" sem hann hefur greinilega ekki haft á milli handanna sé hægt að lesa eftirfarandi (Ég hef leyft mér að setja inn rauða bókstafi þegar GP fer með fleipur):

"Hinn 20. júní, annan mánudag eftir trinitatis. Skírt hér í kirkjunni 1 óskilgetið múlattabarn, nefnt Hans Jónatan,  móðirin [hans] er negrakonan Regína sem tilheyrir General Major Schimmelmann. [og]  Föður ekki getið skriflega en hermt er að hann sé ritarinn."

Ef Gísli Pálsson hefði getað lesið skjöl þessa tíma sér til gagns, hefði hann líklega frekar lesið þetta:

Den 20de Juni 2den Søndag  efter Trin. døbt her i Kirken -/ et  uægte mulatte-Barn, kald.. Hans Jonathan. Hans Moder var Negerinden Regina, tilhører Gen: Major Schimmelmann, og Fader blev ingen skriftlig ud[lagt?], men erindrer mundtlig sagt at være Secretairen.

Þýðingin á íslensku ætti því frekar að hljóða þannig:

Hinn 20. júní., annan sunnudag eftir Trin[itatis]. Skírt hér i kirkjunni - /  óskilgetið Múlattabarn,  kallað Hans Jonathan. Móðir hans var negrakonan Regina, sem tilheyrir Generalmajor Schimmelmann, og faðir var enginn til [greindur??] skriflega, en [mig] minnir að það hafi verið sagt munnlega að væri ritarinn.

Á grundvelli þessarar frekar óljósu og bjöguðu dönsku í kirkjubókarfærslunni, má ef til vill álykta að ritarinn væri upphaflega þýskumælandi.

Þó GP hafi ekki getað nýtt sér frumheimildir til hlítar, ætlar GP, lítið fær á rithendur 18. aldar, að leita að afkomanda ritarans sem Gísli færir rök fyrir að hafi verið maður að nafni Hans Gram. Það á ekki að gerast með heimildaleit, heldur með aðstoð beinagrindar Hans Benjamin Burch Grams, sonar Hans ritara, sem GP telur að hægt sé að finna í kirkjugarði einum í Brooklyn í New York.

Næsta ævintýri Gísla Pálssonar: Leitin af Hans  Benjamin Burch Gram í kirkjugarðinum

Óbifandi ofurtrú GP á DNA-greiningum á nú að leysa spurninguna um faðerni Hans Jónatans, þrælsins sem flýði úr ömurlegri vist í Kaupmannahöfn og settist að á Íslandi árið 1802. 

Áður var Hans Jónatan talinn vera sonur Schimmelmanns, eiganda síns, en GP er eiginlega búinn að afskrifa generamajorinn, því "alhvítir" afkomendur Schimmelmanns í Danmörku, vilja ekki gefa Gísla sýni úr sér svo hægt verði að rannsaka skyldleikann með því að bera niðjar Schimmelmanns saman við genamengi afkomenda Hans Jónatans á Íslandi. Þriðja ættin, Moltke, sem gæti ef til vill feðrað Hans Jónatan, er af einhverjum óskýrðum ástæðum ekki svo mikið til umræðu lengur, því GP hefur fengið þá flugu í höfuðið að enginn annar en ritarinn, sem tilgreindur er óbeint í ofangreindri kirkjubók, komi til greina.

Við lestur fréttar á mbl.is sem og fréttar á dönsku sjónvarpsstöðinni TV2 sá ég að bandarísk kona, Kirsten Pflomm að nafni, sem telur sig vera afkomanda Hans Jónatans, vilji láta grafa upp bein Hans Benjamin Burch Grams upp í kirkjugarði í Brooklyn.

En það læðist nú að manni sá grunur að Eiríkur prófastur og magister Helgi séu líka farnir að aðstoða prófessor Gísla. Pflomm, sem á yngri árum starfaði fyrir Bill Clinton og Pentagon, en býr nú og vinnur í Kaupmannahöfn, ætlar með Gísla að freista þess að ná beinum Hans Benjamíns úr fjöldagröf í Brooklyn.

Hans Burch Gram (1786-1840) var sonur Hans Grams ritara organista og tónskálds, sem GP telur að sé sá ritari sem gefið er í skyn að hafi verið faðirinn í kirkjubókinni. Eftir árin í Christiansted settist Hans Gram að í Boston. Þar er sonur hans, Hans Burch Gram, sem GP langar að grafa upp. Sonurinn er talinn vera fyrsti homópatinn í Bandaríkjunum. Hann lést árið 1840 í mikilli fátækt.

Ég rannsakað málið betur í bandarískum gögnum og get hér upplýst að Hans Burch Gram var ekki upphaflega borinn til grafar í Greenwood-kirkjugarði í Brooklyn (sjá t.d. hér).

Þetta kemur einnig vel fram á bls. 180-81 í bók GG, þar sem Gísli vitnar ekki fyllilega í heimild sína og er mest upptekinn af áhuga manna á hauskúpu Hans Burch Gram, er meint bein hans voru flutt. Hann var upphaflega greftraður í St. Mark´s Burial Ground, milli 11. og 12. strætis í New York City.

Hinn 4. september 1862, eða 22 árum eftir dauða Hans Burch Grams lét vinur hans og nemandi John Franklin Gray grafa upp jarðneskar leifar Hans, sem lágu undir minnismerki eða grafsteini (sjá lýsingu  í bók Thomas Lindsey Bradfords um bandaríska hómópata, hér bls, 295). Leifarnar voru fluttar í grafreit Gray ættarinnar í Green-Wood Cemetery í Brooklyn án steins. Reyndar voru allar aðrar grafir í St. Mark´s Burial Ground fluttar til The Evergreens Cemetery árið 1864, sem er á öðrum stað í Brooklyn, 8 km austur af Green-Wood kirkjugarði. Miklu síðar en 1862 var svo settur nýr steinn ofan á hið nýja leiði Hans Burch Gram. Þar undir vill Gísli samkvæmt fréttamiðlum leita hálfbróður Hans Jónatans. Er Bein hans voru flutt frá Manhattan ályktuðu menn að hár hans í gröfinni væru svart. Það hafði ekki verið svart í lifanda lífi heldur rauðleitt.

Kort frá 1852 sem sýnir staðsegningu St. Mark´s Cemetery á Manhattan. Þar var hugsanlegur hálfbróðir Hans Jónatans borinn til grafar. 1862 voru bein hans flutt.

Teikningar af Hans Burch Gram í lifanda lífi. Hann var með kastaníurautt hár upplýsa heimildir, en var orðin svarthærður í gröfinni. Var þetta maðurinn með svarta hárið sem grafinn var upp í St. Mark´s kirkjugarði á Manhattan? Svart hár getur orðið rauðleitt eftir dauðan, en ekki öfugt.

Hvaða öryggi er fyrir því að rétt bein hafi verið tekin á Manhattan og að grafsteinn hafi verið lagður á rétt leiði? Því má GP gjarnan svara við tækifæri, því líklega vill hann ekki gera það á opinberum fundum.

Öll þessi fyrirhugaða og umfangsmikla líkleit er vitaskuld ekki sú sennilegasta til að gera sér vonir um "match", sem sýnt gæti skyldleika. Eyðing erfðaefnis getur verið umtalsverð við beinaflutninga. Svo er sú spurning opin, hvort grafin hafi verið upp rétt bein í Mark´s Burial Ground eða legsteinninn settur síðar yfir rétt leiði í Green-Wood. Stundum færast legsteinar líka til sökum rasks við aðrar greftranir. Með svo miklu óvissu ætlar bandaríks kona búsett í Kaupmannahöfn að hjálpa sérfræðingnum auðtrúa á Íslandi að finna hálfbróður Hans Jónatans, þrælsins sem settist að á Íslandi. Velkominn í heystakkinn sagði nálin.

En ef GP langar í líkkrukk í New York með meintum afkomanda Hans Jonathans, byggir það á enn einni veilu GP við að kynna sér ekki nógu vel heimildir og fara ekki fyllilega rétt með. Í því felst kannski aðferðafræði félagsmannfræðinga? Af hverju greini Gísli ekki frá því í bók sinni að svarthærður maður í gröf hafi verið rauðhærður í lifanda lífi. Ég kann ekki að meta slík vinnubrögð.

Er Gísli Pálsson upphafsmaður tilgátunnar um að Hans Gram sé faðir Hans Jónatans?

Samkvæmt bók Gísla er þetta alfarið hans hugmynd. En er það nú rétt? Alex Frank Larsen sem skrifaði bókina Slavernes Slægt (2008) um danska þræla, m.a. um Hans Jónatan, og gerði síðan fjóra mjög góða samnefnda sjónvarpsþætti, segir mér allt aðra sögu.

Hann upplýsir, að Svend E. Holsoe mannfræðiprófessor í Bandaríkjunum (1939-2017) hafi verið fyrstur til að stinga upp á Hans Gram og segja GP frá þessari skoðun sinni á fundi í Bandaríkjunum þar sem viðstödd var kollega GP sem Rannveig heitir. Larsen er fullviss um að það var Svend E. Holsoe sem átti hugmyndina. GP gerir því miður ekki grein frá þessu og gerir hugmyndina að sinni. Maður sem ætlað að leita að beinum í kirkjugarði í Brooklyn og sem ekki veit að þau hafa áður verið greftruð á Manhattan vílir greinilega engu fyrir sér.  

GP vitnar á einum stað í bók sinni í Holsoe, á eftir þesum orðum: ”Þótt kirkjubækur fari ekki alltaf með rétt mál og margar ástæður geti verið fyrir því að skrásetjarinn beini sjónum manna annað, geta líka verið gildar ástæður fyrir því að taka eigi fullyrðingar þeirra bókstaflega”. Þetta kemur fram í tölvupósti frá Holsoe til Gísla dags. 22. ágúst 2013. Kannski skýrir þessi póstur Holsoe forsögu málsins.

Hins vegar er það nú svo, og staðreynd, að á þeim tímum sem um er að ræða voru um 8-10% allra manna rangfeðraðir, sama hvað stendur í kirkjubókum.

Fyrri ævintýri Gísla Pálssonar með DNA og upprunaleit

GP hefur á síðari árum orðið eins konar átorítet á sviði DNA- rannsókna, þótt ljóst sé við lestur að þekking hans á því efni sé harla lítil og mestmegnis komin frá samstarfsmönnum hans hjá Íslenskri Erfðagreiningu.

Ekki er það þó svo, að Gísli Pálsson hafi ávallt verið eins glaður yfir niðurstöðum úr DNA raðgreiningum og hann er nú orðið.

Eitt sinn gerði hann út á tilgátur Vilhjálms Stefánssonar landkönnuðar og ætlaði sér að sanna þær með DNA greiningum.  Fékk hann til þess fúlgur úr opinberum sjóðum og notaði óspart af sínum akademíska tíma í málið - sem var ekkert annað en della runnin undan grillufangaratilgátum Vilhjálms Stefánssonar og dansks samtímamanns hans.

Vilhjálmur Stefánsson greindi um 1922 frá inúítum með ljóst hár á meðal inúíta Virginíu-eyju nyrst í Kanada. Lítið var um sönnunargögn. Vilhjálmur ljósmyndaði ekki alltaf til að færa uppgötvunum sínum fyllilegar sannanir. Vilhjálmur taldi þessi einkenni inúítanna ljósu væru til komin vegna blöndunar við Evrópumenn, sér í lagi við norræna menn frá Grænlandi. 

Gísli Pálsson gekk í lið með nemanda sínum úr félagsmannfræði, Agnary Helgasyni, sem farinn var að stunda DNA rannsóknir fyrir Íslenska Erfðagreiningu, eftir að hann hafði áður gagnrýnt deCode/ÍE harðlega. Ætlun GP var að sannreyna tilátu Vilhjálms, en ævintýri það endaði með því að inúítar á eyjunni voru úrskurðaðir hreinir inúítar og óblandaðir. Þannig fór um DNA show-ferð þá, sem var vitaskuld skemmtun frekar en fræði.

Þess má svo geta, svo að menn haldi ekki að GP sé einn um að trúa kjaftæði, að það var ekki Vilhjálmur Stefánsson sem fyrstur velti fyrir sér ljóshærðum eða koparhærðum inúítum (skv. skilgreiningu Vilhjálms) á slóðum. Hugmyndina fékk Vilhjálmur frá dönskum hvalfangara og ævintýramanni sem Christian Klengenberg hét. 

Þegar Gísli kynnti niðurstöður raðgreiningarinnar á inúítunum, var ekkert minnst á upphaflegan tilgang með rannsókninni. En þegar upp var staðið og engin gen Grænlendinga fundust í fólki á Virginíu-eyju, hélt GP því fram að Vilhjálmur hefði væntanlega búið til söguna til að ná í styrki.

Fyrrverandi nemandi Gísla, Agnar Helgason hjá ÍE, lét það hins vegar flakka á blaðamannafundi þegar niðurstöðurnar voru kynntar, að áframhaldandi samanburðarrannsóknir á inúítum á Grænlandi og Virginíu-eyju "could reveal a new chapters in the history of humanity". - Ekki meira né minna. 

Hinn merka kafla í sögu mannkyns, sem boðaður var, hef ég þó enn ekki séð.

Er ekki löngu kominn tími fyrir Agnar að segja okkur frá þessum frábæru niðurstöðum sem hann vænti árið 2003, eða var þetta kannski bara beita fyrir umsókn sem hann hafði í bígerð til að hala nokkrum milljónum inn með?

Ég bíð enn, því þetta verður að útskýra betur …

Uppruni forfeðra Hans Jónatans

Samkvæmt nýlegri grein í hinu virta tímariti Nature eftir hóp erfðafræðinga þmt starfsmenn Íslenskrar Erfðagreiningar, sem rannsakað hafa afrískan uppruna afkomenda Hans Jónatans, með því að raðgreina íslenska afkomendur hans, er því slegið föstu að þeir séu upprunnir í Benin, Nígeríu eða Kamerún. 

Reyndar kemur sá fjölþætti uppruni örlítið á óvart, því nokkuð vel var vitað, hvaðan Danir sóttu þræla sína, sem þeir fluttu til Vesturindíu. Það vill svo til að allar þrælasölustöðvar Dana eru þekktar og þaulrannsakaðar. Allar voru verslunarstöðvar og þrælamiðstöðvar Dana í núverandi Ghana. Bærinn Kumais í Norðurhluta Ghana var hins vegar miðstöð þrælaverslunarinnar. Ashanti-fólkið sem þar réði ríkum hneppti nágranna sína í ánauð, stundum í samfloti við arabíska þrælasala. Frá Kumais voru þrælar seldir til verslunarstöðva við ströndina. En ekki voru þrælar á mörkuðum í Ghana sóttir til Benin, Nígeríu eða Kamerún.

Afkomendur Hans Jónatans. Myndin fengin að láni á Ættarvef Hans Jónatans.

Að uppruni áa Hans Jónatans sé nú heimfærður upp á önnur landssvæði fjarri Ghana, sem sum eru í þúsunda kílómetra fjarlægð frá Ghana, sýnir nokkuð vel að DNA-rannsóknir eru enn á unglingabólustiginu, þar sem getgátur ráða ferðinni. Það brennur einnig við að þeir sem stunda þessa etnogenetísku rannsóknir með DNA nútímamanna, skauti hratt yfir sagnfræðilegar staðreyndir og almenna vitneskju. 

Þar að auki upplýsir greinin í Nature, að engir Afríkumenn eða afkomendur þeirra hafi skilað sér inn í erfðamengi Íslendinga fyrir komu Hans Jónatans og telur hópurinn það sömuleiðis víst að afrískt genamengi þeirra 182 einstaklinga sem deCode hefur greint, og sem sem fæddir voru 1880-1930 og sem komnir eru af Hans Jónatan eigi ekkert skylt við þá 320 einstaklinga sem deCode hefur gert raðgreiningar á, sem fæddir eru eftir 1930 og eru einnig með "afrískar" genotýpur. Síðari hópurinn er væntanlega helst kominn út af fólki sem eru afkomendur fólks frá Norður-Afríku, bandarískra hermanna og hugsanlega einhverra sem ekki hafa hugmynd um "afrískan" uppruna sinn fyrr en þeir fá að vita að haplotýpa (setröð eða einlitna arfgerð) þeirra sé óvenjuleg fyrir Íslendinga. Þetta síðastnefnda er vissulega áhugavert, en kemur ekki á óvart.

Aðeins ein grafskeið

Nú er ekki annað að gera en að bíða þolinmóður eftir því að GP og Kirsten Pflomm grafi upp tvígrafin bein Hans Burch Grams í Brooklyn. Þangað til fæ ég mér rólegur marga kaffibolla, sem við getum líka þakkað henni Afríku líkt og ágætt genamengi Hans Jónatans. Ég þakka tryggum áhangendum Fornleifs fyrir lesturinn að sinni, ef einhver hefur náð alla leið hingað. Það er í sjálfu sér afrek. Kannski ætti maður að raðgreina slíkt afreksfólk.

Ritstjórn Fornleifs gefur ávallt bókum sem rýnt er í stafrænar grafskeiðar. Ég er hræddur um að aðeins ein slitin grafskeið sé við hæfi fyrir bókina Hans Jónatan, Maðurinn sem stal sjálfum sér. Grafskeið þá verður örugglega ekki hægt að nota til að grafa upp Hans Burch Gram.

* Viðbót 25.1.2019: Ritdóm prófessors Ulrik Langens á bók GP í Weekendavisen,7. apríl 2017, er hægt að sjá hér

Aðstoðarmaður Hundadagakonungs

Nýlega sýndi ritstjórinn á Fornleifi þrjár fágætar og gamlar ljósmyndir, laterna magica skyggnur, teknar af bandarískum ljósmyndara. Þær eru hluti af litlu safni Kaupmannahafnarljósmynda sem er nú varðveitt í ljósmyndasafni Fornleifs. Myndir þessar sýndi ritstjórinn á FB Gamle København. Myndirnar eru frá ýmsum stöðum í Kaupmannahöfn. Þær eru frá lokum 19. aldar og eru ekki þekktar í söfnum í Danmörku. Fornleifur náði í þær á uppboði í Bandaríkjunum.

Einn af þeim sem gerði athugasemdir við ljósmyndirnar var maður sem bar hið kunnuglega ættarnafn Effersøe, Henrik Effersøe. Ég vissi strax að þarna væri kominn fjarskyldur ættingi úr Færeyjum. Þegar ég sýndi Kaupmannahafnarbúum með áhuga á gömlum ljósmyndum, mynd af ungum manni sem gondólaði á furðulegri uppfinningu sinni á Slotsholmskanalen fyrir framan Christiansborgarhöll sem þá voru rústir einar) rétt fyrir aldamótin 1900.

Stakk ég upp á því við Effersøe að maðurinn á myndinni væri ef til vill einhver Efferøe´ren, og kannski frændi okkar. Þá kom í ljós að Henrik Effersøe var ekki íslenskum ættum fyrir ekki neitt. Hann hafði gífurlegan áhuga á ættfræði, sem ég hef hins vegar ekki. Ég gat þó látið honum í té betri upplýsingar um forfeður okkar á Íslandi, en hann hafði áður haft, bæði af Islendingabók.is, en einnig úr handritaðri ættarbók sem ættfræðingur einni reit fyrir móðurafa minn Vilhelm Kristinsson (sjá hér, hér og hér) um 1920.

Greinilegt er að Engeyjarangi ættarinnar (svo kölluð Engeyjarætt), sem kominn er út af Pétri Guðmundssyni (1786-1852) einum af yngri bræðrum Jóns (forföður míns), hefur eignað sér ættartengslin við Jón greifa og Effersøe-ættina í Færeyjum. Það er frekar fyndið, því altalað var í fjölskyldunni í gamla daga að Pétur litli væri líkast til lausaleiksbarn; Það skýrir kannski ágæta hæfileika hans til að safna auðæfum, sem ekki var öðrum gefið í systkinahópnum sem taldi í allt 12 börn.

Svo greinir þessi fjarfrændi minn sem ættaður er úr Færeyjum, en býr eins og fjölskylda hans hefur gert síðan um 1930 á Sjálandi, frá því að hann eigi ljósmynd af Jóni Guðmundssyni (sjá efst) sem var bróðir langalangalangalangafa míns Gísla Guðmundssonar (1787-1866). Þetta þóttu mér tíðindi í lagi. Jón er langalanglangafi Henrik Effersøe.

Frændi minn - Jón greifi

Jón Guðmundsson (1774-1866) var enginn annar en Jón greifi, aðstoðarmaður Jörundar Hundadagakonungs Jürgen Jürgensens/Jørgen Jørgensens), sem allir Íslendingar þekkja, en vita fæstir að hann átti ættir að rekja til Sviss (sjá hér).

Jón fékk ekki greifatitilinn af Jörundi. Nafnbótin kom til af því að Jón var ritari hjá Frederik Christofer Trampe greifa (1779-1832) og sinnaðist þeim. Trampe rak Jón umsvifalaust úr þjónustu sinni. Eftir það gáfu spéfuglarnir í höfuðstaðnum Jóni greifatitilinn. Talið er að Jón hafi átt mikilla harma að hefna, þegar hann gekk í lið með Jörundi og setti Trampe stiftamtmann af.

Er skammlíft veldi Jörundar hrundi gerði Jón sér grein fyrir því að hann yrði að koma sér af landi brott. Hann lenti í Færeyjum 1816 og gerðist þar góður borgari, kennari og ýmislegt annað. 1817 tók hann upp ættarnafnið Effersøe (oft kallað Effersö á Íslandi) sem er eins og menn vita "fordönskun" af hinni í eina tíð fögru undurfögru eyju Örfirisey, sem var í eigu föður hans Guðmundar Jónssonar (1757-1826) og konu hans Guðríðar Ottadóttur (1756-1826). Þau hjónin eignuðust 12 börn, en fjögur dóu barnung eða í æsku.

Myndin af aðstoðarmanni Jörundar er líklega frá því um 1865. Hann situr þarna settlegur öldungurinn ásamt færeyskri konu sinni, Súsönnu Olesdatter (f. 1797) frá Vestmanna (Vestmannahavn) á Straumey.

Ekki veit ég til þess að að ljósmynd af Jóni Guðmundssyni hafi  birst á Íslandi fyrr en nú. Það kann að vera, en ef svo er ekki, er einu sinni allt fyrst. Vart er hægt að komast nærri Hundadagakonungi en það. Ljósmyndir af honum eru ekki til og málverk og höggmynd á brú virðast ekki með vissu sýna sama manninn.  

Einnig er til mynd af þeim hjónum hverju fyrir sig. Hér er ein þeirra af Jóni.

Fornleifur lýsir hér með eftir málverki af lífverði Jörundar í bláum treyjum sínum með korða og mikla reiðkápur yfir herðar, þar sem þeir fara ríðandi um héruð á stertsstýfðum hrossum. Þangað til það verður grafið upp, er hér mynd Jörundar sjálfs af dansiballi í Reykjavík. Ætli Jón Guðmundsson hafi verið góður lancier-dansari við undirleik fiðlara og trymbils? Hvað kunnu ekki menn sem ólust upp í Örfirisey og Skildinganesi? Er þetta ekki hann við hægri gluggann að bjóða frúentimmeri upp í polka?

Þakkir

Mig langar að þakka Henrik Effersøe fyrir að leyfa mér að sýna myndina af forföður sínum hér á Fornleifi. Mér er sönn ánægja af því, sér í lagi þegar ég hugsa til þess að ekki er einu sinni víst, hvort til er mynd af langafa mínum Kristni Egilssyni, sem kominn var af Gísla Guðmundssyni, bróður Jóns greifa.  Svo vitað sé til eru engar eldri myndir til af fólki í minni grein ættarinnar undan Guðmundi Jónssyni, aðrar en af tveimur börnum Kristins heitins.

Stundum nægir ekki einu sinni íslenskan ...

Så på dansk: Nogle gange rækker det ikke engang på islandsk. Det er akkurat tilfældet når man skal evaluere publikationen:

Christian X og Island: Christian X´s optegnelser vedrørende Island 1912-1932, af Knud J.V. Jespersen. Syddansk Universitetsforlag, 2018 (1,4 kg.)

Christian X´s barnebarn overrakte denne bog til Islands præsident i slutningen af 2018. Præsidenten, Guðni Th. Jóhannesson, er historiker, så jeg går ud fra at han har læst bogen med stor interesse.

Tidsrammen for værket er 1912-1932, og kilden er hans majestæts dagbøger vedr. Island. Det første jeg bed mærke i, før jeg købte bogen, var Forsidebilledet som er taget under kongens besøg i Island i 1936. Man beskriver ikke 1936-besøget i bogen. Man kan i den sammenhæng undre sig over, at man har valgt at stoppe beretningen i 1932. Hvorfor ikke rejsen i 1936? Sandsynligvis ville det have gjort beretningen mere interessant. Men måske er regentens dagbog fra 1936/Island ikke så velskrevet at den egner sig til udgivelse. Den kan også være gået tabt, men i så fald burde det meddeles læseren.

Hans Majestæt Christian X var åbenlyst ikke en mand af detaljen. Da han skrev islandske personnavne i sine dagbøger, anstrengte han sig ikke ved at skrive sine islandske undersåtter navne korrekt. Således ser vi gennem hele dagbogen forvanskninger af navne:

Højskoleforstander Wilhjelmsson, som var Halldór Vilhjálmsson forstander for Landbrugshøjskolen på Hvanneyri,
Signeszon Olafsson, er uden tvivl Sigurjón A. Ólafsson
Gurun Lausdottir, som hed rigtigt Guðrún Lárusdóttir
Peter Olthus, var antageligt Pétur Ottesen.
Esberngur Friðjónsson, som i virkeligheden hed Erlingur Friðjónsson
Haldur Gudmundsson  var Haraldur Guðmundsson.
Museumsinspektør Thorvaldsson var naturligvis rigsantikvar Matthías Þórðarsson, som var brændende royalist.

Måske skyldes dette at Kongen var dårlig til at læse signerede underskrifter. Men historikeren som publicerer uddrag af hans dagbøger om Island kunne i det mindste have umaget sig ved at finde ud af, hvilke personer kongen skriver om. En anden mulighed er dog, at historikeren ikke har kunnet læse kongens skrift, som dog ikke var nogen kragetæer.  

Ligeledes står det soleklart, at historikeren bag udgivelse ikke umager sig ved at undersøge den nyeste forskning inden for politikken i Island i perioden; Hverken den danske eller den islandske. Derfor fremstår kongens betragtninger ofte som meget naive kommentarer om noget som kongen tilsyneladende ikke havde den mindste indsigt i, og måske endnu mindre interesse for.  Forklaringer havde i flere tilfælde været på sin plads. Ja, sådan virker det nu, med al respekt for regenten og forlaget som besluttede at udgive bogen.

Et eksempel på hvorledes forskellige besøgende lagde kongen ord i mund, er kongens takling af den politiske utilfredshed i Island i 1931. Kongen nævner museumsinspektør Thorvaldsson (Matthías Þórðarsson) i sin dagbog efter et besøg af bankdirektør Sigurdsson (Magnús Sigurðsson, 1880-1947)i 1932 (side 362). Kongen, som tidligere havde ytret ønske om at Thorvaldsson/Þórðarson skulle tage kontakt til sig personligt, ændre nu mening og ytrede at museumsinspektøren havde blandet sig lige lovligt meget i politiske anliggender:

"Han [Sigurdsson] personligt havde ikke ønsket at blande sig den politiske Strid, men det var Museumsinspektør Thorvaldsson som havde taget Initiativet, om end han selv havde fraraadet det; men hvad forstå en Mand sig paa Politik, naar hans gerning ligger blandt Oldtidssager". 

Þórðarson, som tidligere havde været parlamentariker, kendte dog mere til forretningsgangen en kongen og henvendte sig med sine forslag på en helt korrekt måde. Sagen kom reelt set ikke kongen ved, og fordrede kun hans underskrift/godkendelse i sidste ende. Kongen kendte tilsyneladende ikke indholdet i den Forbundslov han underskrev i 1918. Hvis Christian X havde leget den samme leg i Danmark, havde der nok vanket en politisk krise. Dette var blot en del af kongens tydelige interesseløshed og dårlige kendskab til islandske anliggender.

Denne Kongens manglende interesse står i skærende kontrast med de rygter der verserede om kongens vrede og harme da Island endelig løsrev sig fra Danmark i 1944, midt under besættelsen af Danmark.

Bifaldt kongen udvisningen af et barn, eller en farlig kommunist?

Af og til finder man i bogen godbidder som er interessante. Men de sættes ikke i et relevant sammenhæng for læseren af historikeren. På side 237 kan man for eksempel læse, hvorledes Christian X beskrev et møde som han havde med minister Jón Magnússon:

Ministeren udtalte, at dette bolsjevistiske Tilløb til Opsætsighed, der havde udsat hans egen Afrejse, nu var bilagt takket være Hr. Tulinin [Tulinius] og Føreren for Kontrolskibet "Thor" [Þór], en som dansk Søløjtnat uddannet Islænder. Jeg indflettede, man burde fastansætte ham som Politiinspektør, saafremt han ikke havde været Skibsfører. - Ministeren udtalte, at man havde tænkt paa en saadan Ansættelse, særlig fordi "Thors" Inspektionstjeneste var bekostelig.

"De bolsjevistiske Tilløb til Opsætsighed", som kongen skriver om, var uroligheder som skyldtes utilfredshed med at en ung jødisk dreng, Nathan Friedman, ikke fik lov til at gå i land i Island, for at forenes med den islandske familie som havde adopteret ham. Myndighederne påstod at han havde en sjælden øjensygdom, som senere blev hurtigt behandlet på et hospital i København. Friedman boede senere i sit liv i Frankrig, hvor han døde af sygdom i 1938. Axel V. Tulinius var formand for Reykjavíks Skydeforening (Skotfélag Reykjavíkur), samt spejderhøvding. Han og fællerne i skydeforeningen kom de få politibetjente Reykjavík til undsætning da de forsøgte at udvise den syge, jødiske dreng. Det havde været ønskeligt, at Jespersen havde forsøgt at dykke lidt ned i hvad sagen handlede om. En dansk læser får ingen ting ud af denne beskrivelse på side 237.

Min morfar, Vilhelm Kristinsson (f. 1903), var en fattig Reykjavík-dreng som voksede op i den usle del af Reykjavík. Han var hele sit liv inkarneret socialdemokrat og socialdemokraterne var samtidig Islands mest rendyrkede royalister. Jeg tror min morfar fik mere ud af Christian X´s besøg tidligere i 1921 end kongen selv. Min morfar viste redskabsgymnastik for kongen og for det fik han en medalje overrakt af selve kongen (se fotoet herunder).

Kongen fik derimod selv ikke meget ud af besøget. Kongens dagbogsskriverier fra Island i 1921 er minimale. Det hans skriver om sin visit i Island i 1921 viser en endeløs mangel af interesse for sine undersåtter.

Spørgsmålet er: Hvorfor skal man fejre det 100 år senere i en mursten af bog som helt savner refleksioner?

Denne forfatters morfar deltog også i forsvaret af den jødiske Nathan Friedman, som en socialistisk leder i Reykjavík ønskede at adoptere. Men da "Tulinin" kom og truede med sin geværbande fra det bedre borgerskab i Reykjavík, flygtede morfar med mange andre deltagere i beskyttelsen af Friedman.

Skydeforeningen blev derimod rost af Christian X. De skide bolsjevikker blev slået ned med magt og den jødiske dreng fik ikke asyl i Island. Det behagede tilsyneladende kongen som meget senere skrev at han ville gå med jødestjerne i Københavns gader. Christian X har dog næppe vidst at drengen var jøde, og måske ikke engang hvad sagen helt nøjagtigt drejede sig om. Men de bolsjevistiske banditter var ikke kongens kop the. Kongen og embedsmands-værket omkring ham hjalp heller ikke de statsløse jøder i Danmark, som selv kontaktede ham for at få hjælp (Se Vilhjálmsson 2005, Medaljens Bagside, København: Forlaget Vandkunsten).

Var to mænd i gang med det samme arbejde?

For nogle år siden oplyste en islandsk journalist, Borgþór Kjærnested, at han havde fået tildelt aktadgang til kongens dagbøger og varslede en bog baseret på dem. I november 2015 holdt Kjærnested f.eks. et oplæg om sin bogplan i Nordens Hus i Reykjavík. Det var derfor med stor undren at jeg læste de første nyheder om Knud J.V. Jespersens bog, da dronning Margrethe II overrakte den til Islands præsident. Forklaringen kan være sygdom eller at man ikke magtede opgaven og derfor har Jespersen måske videreført arbejdet efter Kjærnested. Men det fremgår ikke af værket. Den islandske journalist havde derimod oplyst at han havde mødt Jespersen på en konference i Finland og at han efterfølgende havde fået adgang til kongens dagbøger med Jespersens mellemkomst.

En sådan let adgang til Kongehusets nyere privatarkiver havde man dog aldrig set før. Nærværende forfatter fik i sin tid afslag på adgang til Christian X´s dagbøger fra 2. Verdenskrig. Lidt senere fik en dansk historiker adgangen. For at kompensere for sin "fejl", gav Rigsarkivet mig adgang til andet vigtig materiale som dog ikke vedkommer Christian X, og som jeg ikke havde bedt om. Lad os ikke dvæle ved fadæser og råddenskab i det danske arkivvæsens andedam. Det er et emne til flere binds værk og kommer den sidste islandske regent overhovedet ikke ved.

Bogen om Christian X og Island er rent ud sagt 1,4 kg. af den ringeste betydning, såvel for historikere som menigmand. Kongen styrede naturligvis ikke slagets gang i Island - og han forstod den heller ikke helt. 

Bogdesigneren bør dog tildeles lidt ros. Rent fysisk er bogen ikke værst; En fysisk nydelig bog om en konge som ikke rigtig gad Island - tilrettelagt af en historiker som denne gang ikke rigtig magtede sit håndværk.

Sunnudagspredikun: Biskupsbrek

Sigurbjörn heitinn Einarsson, biskup íslensku þjóðkirkjunnar var afar vænn maður, segja mér flestir menn, og ekki ætla ég mér að rengja á nokkurn hátt.

Hann kom því m.a. verk að Passíusálmarnir yrðu lesnir í Ríkisútvarpinu á hverju ári.

"Gegnjúðskað"

Allir eiga menn sér bernskubrek og einnig óbarðir biskupar. Sigurbjörn lauk skólavist sinni i Menntaskólanum í Reykjavík árið 1931 með því að skrifa pistil í Skólablaðið, en svo hét einmitt skólablaðið Menntaskólanum. Þetta ritaði biskupsefnið:

Einn spakur maður, íslenskur, hefur talað um, hversu hið hvíta mannkyn væri gegnjúðskað orðið. Er það orð og að sönnu. - Íslendingar eru engir eftirbátar annara hvítra þjóða i þessu efni. Júðum þakka þeir bókmentir sínar,- bókmentirnar, "fjöregg þjóðarinnar". Það er ekkert sjaldgæft að Íslendingar þakki það hebreskum áhrifum að sögur voru ritaðar, Eddurnar geymdar - og rímur kveðnar. - Slík er þá frægð "söguþjóðarinnar". ...

Einhver voldugasta þjóð heimsins er Gyðingar. Hinar arísku þjóðir hafa gert Þá að kennifeðrum sínum svo mjög, að löggjöf sú, sem þeir Semítarnir sömdu fyrir nærfelt 3000 árum, má heita undirstaða allrar löggjafar hinna voldugustu og best mentu Þjóða af hinum aríska kynstofni. Og Gyðingur er Það, sem oftast er nefndur og þeirra manna heilagastur sem fæðst hafa, að dómi flestra Aria. - Fje heimsins er og mjög i höndum Gyðinga. Mestu fjárplógsmenn hins hvíta heims eru af Gyðingaættum og hafa sumar þjóðir fengið að kenna á því nú i seinni tíð, t.d. Þjóðverjar. Það liggur við að Aríarnir kafni undir nafni, (Aríar = herrar). - Einnig hjer á Íslandi er Júðinn vaxinn Íslendingum yfir höfuð. Og Íslendingar virðast aldrei fá nógsamlega þakkað þeim mönnum, sem því ollu upphaflega. Og þó ætti ekki að vera erfitt að skilja hverjum íslenskum manni, að það var tilræði við hið íslenska og norræna þjóðerni, tilræði, sem að ben gerðist. Hefur nú grafið og grasserað i því sári i nærfelt 1000 ár og seint mun ganga lækningin. Jeg fyrir mitt leyti er i engum vafa um það, að eina ráðið sje að uppræta þann hinn illa meiðinn, taka upp þráðinn aftur að fullu, þar sem hann var niður feldur - við tilkomu Kristninnar. (Lesið grein Sigurbjörns menntskælings í Skólablaðinu).

Þá var boðskapurinn hjá Sigurbirni ekki kærleikur líkt og síðar varð. Seinna gerðist hann félagi í Þjóðvarnarfélaginu. Hann hélt ræðu í Hafnarfirði sem fór fyrir brjóstið á Sjálfstæðismönnum. Einn þeirra manna í Hafnarfirði, sem hallur hafði verið undir Hitler fyrir 1940, klagaði ræðu guðfræðingsins í Ólaf Thors. Upp úr því var hálfgerður kommastimpill á Sigurbirni, sem víst aldrei tókst að hreinsa af honum, eins lofandi og hann hafði verið í skrifum sínum í Menntaskólanum í Reykjavík. 

Líkt og margir Íslendingar fyrr og síðar, úr öllu litrófi stjórnmálanna, var Sigurbjörn heltekinn af hatri í garð gyðinga - ekki ósvipað þeim mönnum sem í dag kenna George Soros um allar ófarir sínar og hins appelsínugula átrúnaðargoðs síns úti í heimi. Það gerir t.d. fólkið sem telur múslímahatur sitt vera aðgangskort að stuðningi við Ísrael. Ísrael er enginn stuðningur eða akkur í múslímahatri. Hatur sumra múslíma á gyðingum er alveg nóg, svo að öfgakristnir fari nú ekki að leika sama leikinn.

Hugsanlega gerir Þjóðkirkjan sér grein fyrir því að hatrið í hinum unga manni sem síðar varð biskup, skýri áhuga hans á Passíusálmunum, sem hann vitnaði einnig í í grein sinni í Skólablaðinu árið 1931. Ég efa það þó. Hinir hámenntuðu sérfræðingar HÍ í Hallgrími Péturssyni, sem ekki þekkja muninn á Glückstadt (þar sem Hallgrímur dvaldi) og Glücksburg, hafa þegar gert kreddu sína að öfgatrú.

Ég varpaði þessum boðskap Sigurbjörns frá 1931 inn á FB Illuga Jökulssonar í umræðuna um aðför Hannes Hólmsteins á Sólveigu Önnu Jónsdóttur. Þar greinid ég einnig frá því hjálparstarfi sem Hannes tekur þátt í, þegar samtök sem hann er limur í leggur blessun sína yfir að t.d. Eystrasaltsþjóðirnar Eistland, Lettland og Lithaugaland, og þar fyrir utan Úkraína geri á okkar tímum gyðingamorðingja sína í seinni heimsstyrjöld að þjóðhetjum.

Það eru víða svartar sorgarrendur undir nöglum manna, en skíturinn er oftast sá sami og ekki til kominn við vinnu í víngarði Drottins.

AMEN

P.s. eftir að ég setti upplýsingar um þessi bernskuskrif biskups á FB Illuga Jökuls, skrifaði mér óður maður og sagði mig vera að rugla Sigurbirni við nafna hans Sigurbjörn Ágúst Einarsson. Svo er ekki. Sá Sigurbjörn, kallaður Bjössi bakari, lærði bakaraiðn. Ég hengi ekki bakara fyrir biskup. En þá, sem hengja þjóð kraftaverkameistarans úr Passíusálmunum í snörur haturs síns, gef ég harla lítið fyrir.

Út um stéttar ...

Árbít mínum nú í morgun lauk ekki fyrir en klukkan hálf ellefu. Ég vakna venjulega snemma og borða líka árla, en í dag ákvað ég að fasta í nokkrar klukkustundir.

Ég fór í verslun til að kaupa nauðsynjar og ætlaði að kaupa mér helgarblaðið Weekendavisen, en rak þá augun í Information, sem ég les alla jafna ekki og hef ekki gert í áraraðir. Ég hef einfaldlega ekki efni á því. Blaðið kostar 40 DKK í lausasölu, sem er hið argasta kapítalíska okur og svínarí.

Aðeins ein ástæða var fyrir því að ég keypti hið gamla kommablað Information í morgun. Íslandskort prýddi forsíðuna. Ekki þarf nú meira til að fanga athygli Mörlandans, þótt forframaður sé!

Ég trúði vart mínum eigin augum, því eitthvað um móðurlandið finnur maður vart á virkum degi, nema í fyrsta lagi á bls. 4.,  en venjulega alls ekki, nema kannski í tónlistaraukum prentuðu blaðanna - eða þegar eitthvað gýs og skíturinn í bankageiranum vellur yfir.

En eins og siður minn og erfðagóss hefur fyrir skipað, rekst ég ávallt fljótt á villur annarra, þó ég sjái sjaldnast mínar eigin. 

Forsíðumyndin í Information var auglýsing fyrir grein eftir hinn ágæta Erik Skyum-Nielsen, sem ég kannast við og hef eitt sinn hjálpað við að finna villur í bók. Vitnað er í ljóðlínur eftir Þorstein Erlingsson á "íslensku". Því miður vill svo illa til að tvær, heilar villur er í þessum tveimur línum úr ljóðinu. Skoðið myndina og finnið þær.

Grein Skyum-Nielsens, sem fjallar um Snorra Eddu er með ágætum, en eitthvað hefur runnið út í sandinn með stafsetninguna á íslensku. Allt er ekki ritað alt eins og sumir gerðu á tímum Þorsteins. Í er ekki skrifað i.

Smámunir, líkt og Ísland er. En hafa ber það sem réttara reynist eins og við Íslendingar segjum - en höldum víst sjaldnast sjálfir. Þorsteinn Erlingsson orti einnig þetta:

Því fátt er frá Dönum sem gæfan oss gaf,
og glöggt er það enn hvað þeir vilja.
Það blóð sem þeir þjóð vorri út sugu af,
það orkar ei tíðin að hylja:
svo tókst þeim að meiða’ hana meðan hún svaf
og mjög vel að hnupla og dylja;
og greiðlega rit vor þeir ginntu um haf –
það gengur allt lakar að skilja.

Tak ská´ du ha´! Þetta á nú ekki við um Erik Skyum-Nielsen. En ég er farinn að verða leiður á sumum öðrum dönsku þýðendunum sem þykjast hafa tök á íslensku. Það er nokkuð langt á milli þeirra sem það hafa.

Fornleifur óskar Gleðilegrar Hátíðar - 2018

Nú þegar þið eruð að hugsa um hátíðarhumar, hamborgarahrygg og annan helberan hégóma sem blessað Jesúsbarnið mátti ekki einu sinni borða, er mér hugsað til blessaðrar þjóðarinnar minnar, þar sem hún í sýndarveruleika norpar yfirgefin í fáránleikanum og fönninni við heimskautsbaug.

Þið eruð öll sleginn af svínslegu orðbragði dæludóna og furðulegu háttalagi þeirra sem sitja á hinu háa Alþingi og á börum vinnustaðar síns. Mér er síst af öllu öfund í huga. Þið hafið náttúrulega ekki kosið ÞETTA greðjugræðgispakk yfir ykkur. Réttast væri að þið fengjuð öll sanngirnisbætur fyrir að lifa undir öllum hörmungum sem á ykkur ríða. En þið megið ekki fara í jólaköttinn út af vitleysunni.

Fornleifur gaukar hér að ykkur uppbyggjandi jólaefni eins og honum er einum lagið. Það er ljósmynd frá jólunum 1943 sem nýlega áskotnaðist Herminjasafni Fornleifs.

Myndin var tekin á Bessastöðum er Sveinn Björnsson var þar ríkisstjóri. Einn daginn bönkuðu upp á hjá honum bandarískir hermenn sem vildu syngja fyrir fyrir hann jólasálma:

"Dear Mr. President, we want to present you with some Christmas carols." 

"Yes, yes", ríkisstjórinn leyfði það umsvifalaust og hann og frú Georgína hlustaði greinilega hugfangin á hermennina syngja um blessuð jólin á ameríkönsku. Hann Bjössi, sonur þeirra, var nú einu sinni líka hermaður. En reyndar var hann í röngum búningi - Bjössi bolla var óvinurinn sem barðist gegn alheimsgyðingnum, kommúnismanum og innflytjendum, líkt og svo margir sem haldnir eru Soros-óþoli (les gyðingahatri) gera þann dag í dag á Íslandi. Segið svo að þetta jólakort eigi ekki erindi til einhvers.

Starfsmenn Fornleifs óskar ykkur öllum gleðilegrar hátíðar og farsældar við að koma dónum og drullusokkum frá völdum, svo ný kynslóð geti tekið völdin frá ykkur aftur og kafsiglt ykkur á annan hátt. T.d. með skrifborðsfargi frá 10. hæð í ljótu húsi í Brussell. Starf BjöSSa ríkisstjórasonar er sko ekki unnið fyrir gýg. Herrafólkið hefur tekið völdin, bæði í Brussell og Washington og syngur sem hæst gamla slagarann Hver sá mömmu myrða Jólasvein, með sveðju sinni í eldhúsinu í gær.

Dátar á Íslandi voru andstætt Íslendingum mjög gefni fyrir að syngja jólasálma úti í hríðarveðri. Þeim var nefnilega sjaldan boðið inn, nema að þeir hétu Rockwell. Ef einhver á vinstri vængnum hefur velt fyrir sér, hvar Heklu-úlpan er upprunnin, skoðið þá vel þessa mynd.

Myndin efst er fréttamynd sem send var út til dagblaða og tímarita í Bandaríkjunum í janúar 1944 og telex-textinn sem fylgdi myndinni hljóðaði svo:

MERRY CHRISTMAS FROM US TO ICELAND

ICELAND -- AS ICELAND TURNS ALL OUT TO WISH

AMERICAN FORCES STATIONED THERE A MERRY XMAS,

THE YANKS DO THE SAME FOR THE FAR-NORTHERNERS.

HERE, AMERICAN SOLDIER-CAROLERS TREAT THE

REGENT OF ICELEND, SVEINN BJORNSSON AND HIS WIFE

GEORGIA TO A HOLIDAY SERENADE OUTSIDE OF THEIR HOME.

Jólakötturinn og sænska bollan

Eftir fáeina daga er messa heilagrar Lúsíu, og því við hæfi að bæta dálitlu við ranga sögu daganna. Fyrir löngu síðan birtist frekar þunn grein í Árbók hin íslenska Fornleifafélags. Í greininni gerði Guðmundur Ólafsson því skóna að bolla ein í Svíþjóð, sem er borðuð á aðventunni og á Lúsíuhátíð 13. desember ár hvert, og kölluð er Lussekatt ellegar Lussebulla (sjá mynd efst), sé tengd einhverjum Lúsíferketti og sé því skyld íslenska Jólakettinum.

Þetta dómadags rugl hefur því miður verið tekið upp af merkari höfundi, Árna Björnssyni. Vitleysan átti hins vegar ekki langt að fara. Guðmundur og Árni sátu heilan mannsaldur í turni Þjóðminjasafnsins, Guðmundur á fjórðu hæð og Árni á þeirri fimmtu. Guðmundur deildi víst við Árna um jólaköttinn og svo kom grein Guðmundar, sem byggði á litlu úrvali af ritum, þar sem jólakötturinn íslenski var tengdur við sænska bollu. Maður sér oft menn sem menntaðir eru í Svíþjóð vaða í villu um þessa blessuðu lussebollu, sem aftur á móti hinn fínasti bakstur, en á sér allt aðrar rætur og engan skyldleika við íslenska jólaköttinn.

Uppruninn

Lussekatt-bollan er af sumum talin ættuð frá Þýskalandi og bollan sé ekki eldri en frá 17. öld. Því fylgja hins vegar engar goðar röksemdir. Enn aðrir sérfræðingar í Svíþjóð hafa hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að Lussebullan eða Lussekatten sem bollur hafi ekki verið orð sem komin voru inn í ritað sænskt mál fyrr en eftir 1912. Fyrir þann tíma var aðeins til bolla í SV-Svíþjóð sem kölluð var dövelskatt eða álíka (djöfulsköttur) og mun það vera algjörlega annað bakkelsi en lussebullan sem seld er í dag. Sögur af Lusse-katt eða Lúsíuketti sem tengist sögunni um Lúsíu er ekki sögð fyrr en í Göteborg Handels- och Sjöfartstidning árið 1897.

Lussebullan sem seld er í dag er gul. Liturinn kemur úr saffrani, sem er þurrkað fræni saffran-krókusins (crocus sativus), en oftast falsks saffran (sem m.a. getur verið carthamus tinctorius sem eru blómblöð af þistilblómi; Lærið um muninn á ekta og fölsuðu saffrani hér og þið munið fljótlega sjá að mest af því saffrani sem selt er á Íslandi er falsað) í bollunum, því sjaldan bragðast þær af ekta saffrani. Bollan var ekki lituð gul fyrr en rétt fyrir aldamótin 1900. Þá fyrst var farið að setja saffran í bolluna. Þjóðsögnin sænska um bollu heilagrar Lúsíu er í dag orðin nærri því eins fræg og ABBA hefur tekið ýmsum breytingum á 20. öld, en er líklega ekki eldri en frá lokum 19. aldar. En hvernig varð bollan þá til?

Ítalskir bakarar

Margir af þeim bökurum og kökugerðarmeisturum sem settust að í Svíþjóð og í Danmörku á síðari hluta 19. voru ítalskrar ættar. Sumir komnir frá retórómanska hluta Sviss og aðrir frá Ítalíu. Á norðurlöndunum voru Ítalirnir í alls kyns skemmtanaiðnaði, en urðu þekktastir fyrir kaffi, ís og kökuhús sín sem fáein eru enn til. Íslenskir námsmenn í Kaupmannahöfnu létu vel af kaffi og veitingum hjá Ítölunum (sjá hér). Á næsta ári birtist eftir mig grein í dönsku tímariti um einn þátt í sögu Ítalanna sem ekki hefur verið vel kunnur. Nú vill svo til að ekki löngu eftir að köku og kaffihúsaítalirnir birtust í Skandinavíu, kom lussebullan fram á sjónarsviðið.

Augu Lúsíu

Og viti menn, á Ítalíu er gömul hefð fyrir því að menn baki Occhi di Lucia, Lúsíuaugu, fyrir hátíð Lúsíu, þann 13. desember. Lúsíuaugun eru litlir snúðar/hringir eða smákökur sem gjarnan eru húðaðir með glassúr og efst er sett sykurperla eða þurrkaður ávöxtur. Siður þessi er best þekktur í Pugliu (hælnum á Ítalíu) en sést þó víðar, og nú eru reyndar Lussebrauðin sænsku orðin mjög vinsæl á Ítalíu og sumir Ítalir vita ekki einu sinni að þau eru sænskt fyrirbæri. Sums staðar á Ítalíu eru Lúsíuaugun bollur sem steiktar eru í olíu og yfir þær er síðan stráð púðursykri.

Lúsíubrauð, eru augu heilagrar Lúsíu (Santa Lucia) frá Sikiley sem stakk augun úr sjálfri sér á 4. öld e. Kr. Af þeim sökum varð hún að heilögum píslavætti. Konur sem stinga úr sér augun fyrir trúna voru fyrrum taldar hetjur í heitum löndum þar sem fólk er æstara en á Íslandi. Ég leyfi þeim sem hafa áhuga á brjáluðum konum, sem í trúaræði stinga úr sér augun, að lesa ykkur til um sögu hennar hér. Kettir tengjast hins vegar sögninni um heilaga Lúsíu á engan hátt. Vonandi tekur sænska mafían á Íslandi því með stóískri ró.

Nú þegar Fornleifur telur sig vera búinn að leysa gátuna um sænska bollu sem ekkert á skylt við (svartan) kött á Íslandi, sem menn lituðu reyndar svartan seint og síðar meir og eignuðu Grýlu og Leppalúða, er vert að minnast þess að sagan um Grýlu er kannski ekki eins rammíslensk og menn vilja vera láta. Sjá hér.

Knecht Ruprecht og Zwarte Piet

Í Þýskalandi og Niðurlöndum gekk skósveinn heilags Nikulásar undir nöfnunum Knecht Ruprecht og Zwarte Piet. Gæti hugast að Íslendingar hafi heyrt um þá og blandað þeim saman við jólakött sem þeir þekktu fyrir? Líklegast eru síðustu forvöð að rannsaka það, því stjórnmálaflokkar í Hollandi og Þýskalandi vilja láta banna þá félaga. Þá er víst ekki langt í að Píratar vilji láta banna Grýlu og Leppalúða. Fyrr má nú fyrr vera.

Já Knecht Ruprecht hafði sums staðar hala, var svartur með horn og löng kattareyru og þessi er meira að segja með vönd í hendi. Í þessu tilvikið sló hann börnin, en endrum og eins þegar drengir hétu Siegmund og voru ódælir, þá sveiflaði hann þeim beint upp í pokann sinn, sem er karfa á þessu listaverki. Íslensk þjóðtrú? Hugsið ykkur vel um. Er hún alltaf alíslensk?

Smá viðbót

Áður en fyrrnefnd grein Guðmundar Ólafssonar í Árbók Fornleifa-félagsins birtist, hafði hann skrifað styttri útgáfu af greininni fyrir Lesbók Morgunblaðsins (sjá hér). Þar nefndi hann mjög hróðugur í rimmu sinni við Árna Björnsson til sögunnar brauð í Hollandi sem kallast duifekater eða deufekater (bein þýðing dúfuköttur). Það er til í als kyns myndum, en brauðin eru á engan hátt svipuðu lussekatten í Svíþjóð. Duifekater eiga það sameiginlegt að vera nokkuð stór brauð, bökuð með smjöri, mjólk og stundum eggjum. Guðmundur Ólafsson tengið það eingöngu við jólin. Því fer fjarri, brauðið er einnig borðað á páskum og á Hvítasunnu, eða þegar ekki átti að spara til. Þegar orðsifjafræðingar hollenskur á fyrri hluta 20. aldar var að velta þessu nafni fyrir sér ályktuðu hann, eftir að hafa heyrt um lussekatten í Svíþjóð, að Duifekater væri afbökun úr forngermönsku - hvorki meira né minna. Úr þeirri æfingu var til "djöfuls köttur" og seinna "djöfuls kaka".  Líklegast er að hvortveggja sé þvæla. Hollenska er gegnumsýrt tungumál af öllum tungumálum í nágranni við Niðurlönd. Duifekaters brauðin voru fyrst og fremst þekkt á fremur litlu svæði, Amsterdam og Zaanland norðan við Amsterdam, þar sem gestkoma erlendra sjómanna var mikil. Nýjasta kenningin um uppruna Duifekater-brauðsins, sem mér þykir áhugaverð er að það sé afbökun á frönsku deux fois quatre (tvisvar sinnum fjórir) sem hljómar nærri því eins og Duifekater.(Sjá frekar hér)

Brauðið vó nefnilega tvisvar sinnum meira en venjulegur fjögurra kvarta brauðhleifur. Brauðið gæti einnig verið afbökun á orði fyrir dúfnahús (dúfnakofa) Dovecots eða Dovecotes á ensku eru dúfnahús. Flæmska orðið fyrir dúfnahús er Duivenkot. Dovecote eða Dovecot eru gamalt orð í ensku. Dúfan táknaði heilagan anda í kristnum sið. Cot gat líka merkt jötu. Auðvelt er að tengja jóla og páskabrauð við heilagan anda og barn í jötu.  Sunnar í Niðurlöndum á frönsku málsvæði heitir jólabrauðið Cougnou sem oft er í laginu eins og hvítvoðungur sem hefur verið vel vafinn.

Í Hollandi voru Duivekater-brauðin stundum ríkulega skreytt með litlum helgimyndum á 17. öld. T.d. hvítvoðungum. Hvernig dettur mönnum í hug að slík brauð hafi tengst "djöflaketti". Jú, þegar þeir halda að Svíþjóð sé miðja alheimsins, er ekki að spyrja að því.

Dorrit og Ólafur á Hanukkahhátíð í Reykjavík 2018

Ljósmynd Gabriel Rutenberg

Hin síunga og vinsæla Dorrit Moussaieff og karlinn hennar óframfærni, hann Ólafur Ragnar Grímsson, sem og t.d. þýski sendiherrann á Íslandi mættu í gær við fyrstu opinberu tendrun ljósa á Chanukka. Fyrsta ljósið var kveikt á risavaxinni Hanukkíu, áttaarma ljósastikunni, sem notuð er til að minnast ljóshátíðarinnar. Átta ljós verða tendruð á næstu dögum fram til 9. desember til að minnast þess er gyðingar vígðu aftur musterið sitt árið 164 fyrir okkar tímatal eftir að þeir höfðu sigrað Grikki sem um tíma höfðu gerst herrar í landinu helga.

Reyndar eru ljósin á ljósastikunni stóru rafmangsljós, sem er ef til vill viðeigandi á Íslandi,þar sem rafmang er enn ódýrt, því Ísland er ekki með í ESB. En við tendrun ljósanna minnast gyðingar ólívuolíunnar sem gyðingum tókst að skrapa saman eftir sigurinn gegn Grikkjum til að tendra stikuna góðu, sem reyndar var sjöarma (smáatriði), í Musterinu í Jerúsalem.

Myndin er tekin af vef Gyðinglegu miðstöð Chabad hreyfingarinnar á Íslandi (Jewish Center of Iceland).

Fornleifur óskar öllum ljóss í svartnættinu. Eftir Klausturkráardrukktúr útsendara myrkrahöfðingjans er um að gera að upplýsa borgina og landsmenn alla sem mest. Chag Hanukkah Sameach. Borðið Latkes og sufganiot og fagnið ljósinu í öllu myrkrinu.

Einhvern tímann verður ljósastikan í Reykjavík stærri en jólatréð á Austurvelli. Það verður að lyfta rabbínanum upp til að kveikja. Þessi mynd er tekin í Mumbai) á Indlandi.

Þessa mynd, af ljósahátíðareiðhjóli Chabad-manna í Kaupmannahöfn, tók ritstjóri Fornleifs fyrir fáum árum (2015) í Kaupmannahöfn við tendrun stikunnar á Ráðhústorginu þar. Þar dönsuðu menn sér til hita, en mér sýnist að slíkt hafi ekki gerst í Reykjavík.