Sambandinu endanlega slitið í Kaupmannahöfn í gær

Áhöfn Fornleifs eins og hún leggur sig, bæði mús og menn, mætti í gær á ráðstefnu um íslenska Fullveldið, sem haldin var á nýbyggingu lagadeildar Hafnarháskóla á eyjunni Amákri.

Veðrið var eins og það er alltaf í Danmörku, 20 stiga hiti og sólskin, og sáu íslenskir gestir á ráðstefnu þessari, hvers þeir fóru á mis við með því að kveðja kóng sinn að mestu árið 1918.

Fyrirlestrarnir voru misjafnir og ýmislegt meira hefði mátt segja. En þegar menn hafa ekki nema 20 mínútur hver, er erfitt að segja allt sem manni langar og öllum líkar. Þeir sem ekki eru sérfræðingar, fengu hins vegar góða innsýn í aðdraganda sambandsslitanna árið 1918.

Líkt og ég greindi frá á þessu bloggi mínu í fyrradag fannst mér vanta danska hlið málsins sagnfræðilega séð, en þeir tveir dönsku sagnfræðingar sem töluðu og einn þeirra af hálfgerðum vanefnum, snertu ekki á því. Fyrirlestur sagnfræðilektors frá Hafnarháskóla sem ég nefndi hér um daginn var þó með ágætum.

Lagalegu hliðunum (þær eru alltaf margar) voru hins vegar gerð góð skil af afar nákvæmum, samviskusömum og einstaklega hæfum konum frá tveimur háskólum á Íslandi og þeirri þriðju frá Hafnarháskóla sem var hreint út sagt séní í ensku. Rektor Kaupmannahafnarháskóla sem var karlpungur á mínum aldri talaði um Surtsey, Heimaey og Eyjafjallajökul með sínu nefi, en virtist mest hrifinn af Íslenskri Erfðagreiningu, sem lá ef til vill næst hans þekkingu, sem er matvælaöryggi.

Kaffihlé og snittur

Guðni forseti heilsaði á mig í kaffihléi. Framsaga hans var því til sóma, persónuleg og fyndin að auki. Eins ræddi ég við Gunnar Þór Bjarnason sagnfræðing, þegar komið var að snitteríinu og Rínarvínum í boði Íslenska lýðveldisins eftir ráðstefnuna. Gunnar Þór sagði mér og öðrum frá bók um sambandsslitin sem brátt kemur út eftir hann. Í henni mun hann kannski fyrstur sagnfræðinga framreiða eitthvað um danska þáttinn í ferlinu fyrir sambandsslitin, sem ég hef líka skoðað lítillega og undrast mjög að engin hafði birt eitthvað úr þeim skjölum sem ég hef lesið. Nú ræður Gunnar Þór bót á því með jólabókinni í ár, hann hefur farði í Ríkisskjalasafnið í Kaupmannahöfn. Danir undirbjuggu ýmislegt árið 1918, enda voru þeir hluti af þessu máli.

Í Köben í gær var líka mætt frú Vigdís fyrrv. forseti, Steingrímur forseti Alþingis (og enginn gekk á dyr þótt hann sæist á svæðinu). Utanríkisráðherrann okkar var þarna líka, enn og aftur í of þröngum jakkafötum (það verður einhver að fara að segja honum að þau passi honum ekki lengur). Honum hefur greinilega ekki tekist að ná af sér bumbunni sem hann reyndi að slétta þegar ég og hann hömuðumst á gólfinu hjá Hrafni og Ágústu í gamla daga. Þarna var meira að segja ræðismaður Íslands í Færeyjum, Pétur jr. Thorsteinsson, en samkoma þessi verður að hluta til endurtekin í Þórshöfn á dag. 

Það var einstaklega vel að þessu staðið. Þingið var íslenska sendiráðinu og Hafnarháskóla til mikils sóma.
Fullvalda Fornleifi ekki boðið

Ritstjóra Fornleifs var hins vegar ekki boðið á gala-viðburðinn í dönsku drottningalegu Óperunni í gærkvöld, þó ég hafi búið undir oki dönsku krúnunnar lengur en flestir Íslendinga - og þykir boðleysan furða þar sem ég er eini maðurinn í þessu landi, og þó lengi væri leitað, sem hefur tekist að ná út úr danskri ríkisstjórn afsökunarbeiðni fyrir löngu liðna atburði, þó það hafi aldrei nokkurn tíma verið ætlun mín. Það mál varðaði ekki Ísland og venjulega gefa Danir engar afsakanir fyrir mistök sín. Og þessi var sínu áhugaverðari, þar sem ég hafði ekkert farið fram á slíkt. Ég hjólaði bara með eintak bók eftir mig í danska forsætisráðuneytið því þáverandi ráðherra, Anders Fogh Rasmussen, hafði heyrt af henni og látið ráðgjafa sína segja sér að Símon Wiesenthal stofnunin væri farin að láta illa út af niðurstöðum í henni. Núverandi forsætisráðherra hefur hins vegar greinilega aldrei lesið bók mína, og er hún því komin í röð flestra bóka sem hann hefur átt við. Nýlega er hann minntist björgunar fólks undan nasistum og elskulegri samvinnu Dana við setuliðið þýska, nefndi hann ekki aukatekið orð um að danskir stjórnmála- og embættismenn á 5. áratug 20. aldar vísuðu flóttafólki úr landi og oftast beint í dauðann - sem forveri hans í starfi hafði beðist afsökunar á árið 2005.

Forsætisráðuneytið danska og þingið bauð 900 gestum á þessa skemmtum og íslenska sendiráðið fékk að afhenda lista yfir 500 íslendingum eða fólki i dansk-íslensku samstarfi, og þar að auki 80 sérvöldum ásamt maka. 

Ég kemst líklegast aldrei á svo fína samkomu og það gerir svo sem ekkert til því jakkafötin mín standa mér meira á beini en James Bond dress Gunnlaugs Þórs Þórðarsonar.

Forsætisráðherrann danski kom ekki á ráðstefnuna á Hafnarháskóla í gær. Hann valdi að fara á tækniháskólann, þar sem kona mín vinnur, og þar sem miklu þjóðhagslegri atriði en löngu liðin sambandsslit við vitaómögulega þjóð voru díluð.

En hann var þó gestgjafi í óperunni í gærkvöld. Þar var líka mætt Pia Kjærsgaard sem fékk að heyra það á Íslandi í sumar vegna þess að hún vill losna við flóttamenn í dag. Margrét drottning og sonur hennar og tengdadóttir létu sig heldur ekki vanta. Svo flóttamönnum sé enn einu sinni blandaði í málið líkt og gerðist í sumar á Íslandi, þá hjálpaði afi Margrétar drottningar aldrei flóttamönnum, því embættismenn hans komu í veg fyrir slíkt og týndu viljandi bréfum frá fólki í vanda til hans. Frá því er m.a. greint með nokkrum dæmum í bók minni Medaljens Bagside (2005). Öll fögnuðu þau í gær að losna friðsamlega við Íslendinga fyrir 100 árum síðan, jafnvel þó þeir væru ekki helvítis flóttamenn.

Mig grunar eftir þennan fræðandi gærdag, að Danir hafi fyrst og fremst reiknað út, hvort það væri hagkvæmt fyrir Danmörku að veita sambandsslitin. Danir gera, eins og kunnugt er ekkert nema að þeir græði á því eða að dæmið fari að minnsta kosti ekki í mínus. Danir viðurkenna þetta sjálfir. Ég held að menn hafi reiknað það út árið 1918, að Ísland yrði Danaveldi aðeins til vansa og endalaus dragbítur á alla þróun. Kannski var það þess vegna að menn voru svo glaðir að losna við Ísland að mestu leyti árið 1918. Það var það sem menn kalla win-win situation í bönkunum í dag, áður en allt fer á hausinn.

Fullveldisöldin stendur í hálsinum á RÚV og fræðimönnum

Fullveldisöldin heitir þáttaröð í tíu hlutum sem nú er sýnd í Ríkissjónvarpinu. Mér var heldur brugðið eftir þrjá fyrstu þættina. Fyrsta þættinum var hleypt af stokkunum með mynd af Kristjáni IX, sem þulan kallaði Kristján X. Vinur minn einn sagði mér frá þessu og þótti ekki mikið til koma. Ekki uppgötvaðist þessi vitleysa fyrir sýningu þáttanna.

Mynd frá 1908 sem notuð er í fyrst þætti "Fullveldisaldar" við frásögn af hræðslu Íslendinga við að skipakomur yrðu fáar sem engar vegna stríðsátaka árið 1917.

Fyrst hélt ég, líkt og vinur minn sem sagði mér frá ruglinu á Kristjánunum, að það væri líklega einsdæmi og ergileg byrjunarmistök. En þegar ég hlustaði og horfði á fyrstu þrjá þættina fannst mér slysin harla mörg.

Myndir pössuðu t.d. ekki allar við tímann sem talað var um. Í frásögn um hernað í Evrópu og ótta Íslendinga við að þeir fengu ekki nægilegar nauðsynjar til landsins árið 1917 vegna kafbátahernaðar, er birt mynd (3 mínútur og 7 sekúndur inni í fyrsta þættinum). Myndin er hins vegar ekki frá 1917, heldur er hún tekin af mannfjölda á fundi um sambandslög við Miðbæjarskólann 2. júní árið 1908. Myndin sýnir undrandi og jafnvel áhyggjufullan mann. En maðurinn á myndinni var vitaskuld ekkert að hugsa um stríð eða skipakomur árið 1908. Slík handvömm í meðferð heimilda er kannski heldur ekki neitt stórmál, en það versta er að alls kyns meinloka og kredda læðist inn í annan hvern kapítula, þegar menn reyna að líkja fullveldisferlinu við nútímann á frekar billegan hátt í stað þess að lýsa honum út frá þeim tíma sem samningurinn varð til á. Ef það hefði verið gert hefði kannski ekki þurft nema þrjá eða fjóra þætti til að gera "Fullveldisöldinni" skil.

Guðmundur Hálfdánarson sagnfræðingur tekur fram í þriðja þætti, að Íslendingar hafi lengi litið á sögu sína sem umsátur erlendra manna. Þetta er vitaskuld rétt ályktun, en ekki er alveg sama hvernig maður notar það mat. Hann hafði vart sleppt orðinu fyrr en þáttagerðarmenn gerðu þetta að samlíkingu við nokkuð margt, þó enginn skyldleiki væri. Síðar í þættinum var hoppað fram í nútímann og því haldið fram að slík hræðsla, nánar tiltekið útlendingahræðsla og þjóðerniskennd væri skoðun sem ríkti meðal þeirra sem andsnúnir eru ESB. Þessir þættir eru eins og gott skólabókadæmi um það sem á ensku er kallað "the blaming game", sem er óþolandi fyrirbæri að Vestan (en jafnvel einnig alíslenskt). Það tröllríður mörgum fræðigreinum í nútímanum en ekki bara brjálaða forsetanum í BNA.

Ég man nú ekki betur en að tilraunir til að láta alla Íslendinga borga fyrir afhroð einstaklinga, glæpamanna í bankaleik, hafi sér í lagi orðið til þess að Íslendingar urðu fráhverfir ESB. ESB-sinnar á Íslandi var að finna í mörgum flokkum, en áhuginn meðal flestra flokka nema Samfylkingarinnar minnkaði þegar Íslendingum varð ljóst með hvaða hætti ESB ætlaði sér að rúa okkur til blóðs. Ef Ísland hefði þegar verið komið í þessi samtök fyrir hrun, hefðu landið ekki farið eins vel út úr hruninu og það gerði í raun, t.d. með hjálp Alþjóðarbankans og sumra nágrannaþjóða okkar, sem sumum Íslendingum þótti algjörlega andsnúir okkar þjóð - Því er haldið fram í þættinum að svo hafi verið. Atburðarrásin var vitaskuld ekki svo svart-hvít. Á 10 árum tókst mönnum að mistúlka hrunið. Því er kannski ekki mjög einkennilegt að Fullveldið standi í mönnum. En þurftu þurftu starfsmenn RÚV að blanda hruninu árið 2008 við Fullveldið árið 1918?

Leitt er að sjá slík vinnubrögð, og þó sagnfræðingar séu innan handa fyrir þá sem búa þessa þáttaröð til, er greinilegt að þeim hefur ekki tekist að bjarga þáttarhöfundum frá hættuna af að nota kjánalegar samlíkingar (anológíur) milli alls og jafnvel einskis, því í flestum tilfellum eiga þær samlíkingar sem ég hef séð í þáttunum engan rétt á sér. Þær eru rugl vegna þess að menn eru með of þykk samtímagleraugu á nefinu.

Vitaskuld hafa margar hættur ógnað Íslendingum á síðustu 100 árum fullveldisins, en flestar hafa þær nú verið að völdum Íslendinga sjálfra. Hrunið var algjörlega íslenskt, mennirnir sem ollu því víkingar, konurnar þeirra sætar og vatnið tært. Þessum "fríða hópi" hafði tekist að fullvissað sig um að hann hefði hlutverk á meðal þjóðanna og væri í fremstu röð. Menn keppast enn við að setja hrunið í samhengi við erlenda atburði og  einstaka menn, jafnvel gyðinga sér í lagi, ef einhverjum skal kennt um.

Blessuð náttúran og ónáttúran

Þegar er búið að gera mikið úr ógn náttúrunnar í þáttaröðinni, en hún hefur nú sannast sagna í verið minnsta vandamál Íslendinga á sl. 100 ár. Lítilfjörleiki auðlindanna og lítill stöðugleiki þeirra vegna ýmissa þátta hafa verið helstu örlagavaldar Íslendinga,

Íslendingar hafa alla tíð verið á kanti uppgjafar. Því kemur ESB-löngun eftir sjálfskaparvítið í byrjun núverandi aldar ekkert á óvart. Peningavitið, hin nýja atvinnugrein sumra Íslendinga, reyndist  algjörlega óhæf auðlind og í ljós kom að þeir sem unnu við hana voru alls ekki þeir snillingar sem flestir virtust halda og þeir hlutu að lokum jafnmörg ár í steininum, og fullveldið sem þeir settu næstum í sjálfheldu, hefur varað.

Í þeim harðindum sem "hrunið" var, var gömlu fólki ekki skipað að ganga fyrir björg (en þó næstum) eins og fyrr á öldum, heldur lá lausnin í einhverri ímyndaðri útópíusýn sem sumir hafa á ESB, án þess að nokkuð sé hæft í draumnum. Enn sér maður þessa óskhyggju hjá fólki sem sjálft segist vera fráhverft kapítalisma og þjóðerniskennd. En hvar eru nasistaflokkarnir sem við sjáum alls staðar í ESB-Evrópu og þjóðernisflokkarnir - á Íslandi? Þeirra er ekki þörf. Smávísir að þeim hefur reyndar myndast í kjölfar hrunsins með áherslu á útlendingahræðslu, sem er þó í raun ekkert minni meðal þeirra sem vilja ólmir ganga í ESB um leið og þeir úthrópa annan hvern mann sem rasista ef þeir eru ekki sammála.

Fullveldi og innilokunarstefna

Þjóð sem sem fékk fullveldi eftir stuttan kröfukafla sem var hafnað árið 1908, lét utanríkismál sín að mestu liggja í höndum Dana þar til 1940. Það var fyrst og fremst málamiðlun.

Ásteytingarsteina eins og fánann og hlutleysi Íslendinga í stríði fengu Íslendingar 1918 með því að fallast að að Danir færu með utanríkismálin í umboði Íslendinga. En sömu menn, í ýmsum flokkum , sem lentu samningnum, settu samt fram tillögur um að Danir skyldu ekki hafa sömu réttindi í landinu og Íslendingar, t.d. til veiða, nema ef þeir hefðu fasta búsetu í landinu. Sömuleiðis settu sömu stjórnmálamennirnir sem fengu fullveldi innflutningsbann til að styrkja krónuna árið 1924. Gengi krónunnar var líka hækkað. Þetta var árið 1924. Umheimurinn starði á hið fullvalda land sem furðufyrirbæri og töldu að Íslendingar óskuðu sér að fara aftur á steinaldarstig með einangrunartilburðum sínum. Betri kunnátta heimsins á andarpollinum á Íslandi, hefði leitt hins vegar leitt alheim í skilning um, að með tollalögum og verslunarhindrunum voru "sannir Íslendingar" að reyna að gera út af við útlendinga sem stunduðu verslun og viðskipti á Íslandi. Þeim var að mestu bolað úr landi með steinaldaraðferðum.

Síðan hafa slíkar hundakúnstir í íslenskri pólitík oft verið stundaðar með ýmsum tilbrigðum. En ávallt þegar mönnum þykir allt fara úrskeiðis er það allt saman öðrum að kenna, meira segja þeim sem töldu óðs manns æði að vaða inn í hið helsjúka ESB til að bæta fyrir afleiðingar hrunsins, sem að hluta til var ættað þaðan samkvæmt sama fólki sem svo fjálglega vildi ganga í sambandið. Já, það hefur margt furðulegt gerst á Íslandi sl. 100 ár. Mótsagnirnar voru margar. 

Í sannleika sagt, þá hafa Íslendingar aldrei haft sérlega mikinn eða djúpan áhuga á því sem gerðist árið 1918 og þess vegna er það kannski svo erfitt fyrir sagnfræðinga nútímans að gera sig skiljanlega í þáttaröð RÚV og sér í lagi þegar þáttagerðamennirnir eru uppteknir af ruglingslegum og tilgangslausum samlíkingum milli byrjunar 20. aldar og þeirrar 21.

1. desember hvarf fljótlega í skuggann á 17. júní eftir lýðveldisstofnun, enda kalt og leiðinlegt að fara í skrúðgöngur um miðjan vetur. Krakkar fengu frí í skólum, og maður gat í Mogganum lesið sama viðtalið við sömu konurnar með 5 ára millibili, þar sem þær voru spurðar um hvernig þeim þætti að vera fæddar 1. desember árið 1918. Það var nú öll minningin. Upp úr 1980 fóru reyndar að birtast betri greinar um sambandsslitin fyrir almenning.

Hvað áhugaleysið á sambandsslitasamningnum og fullveldinu varðar, var svo komið á 9. áratug síðustu aldar, að samningurinn góði frá 1918 hafði týnst í Dómsmálaráðuneytinu. Dauðaleit var sett að stað og fannst samningurinn í loks í frumritinu. Að því tilefni sagði Jón Helgason, dómsmálaráðherra við hátíðlega athöfn árið 1984: „Það þykir ekki hlýða að skjöl þessi sem svo mikla sögulega þýðingu hafa fyrir íslensku þjóðina séu geymd með öðrum almennum skjölum, og geti þannig horfið og gleymst í skjalamergð áratuga skjalavörslu.“  En aldrei birtist á því skýring af hverju samningurinn fór á vergang. Það heyrðist þó sú Gróusaga að embættismaður í ráðuneytinu hefði látið setja samninginn í gullramma og hafi farið með hann heim til sín. Ef rétt er, er það ekki Ísland í hnotskurn?

Af hverju var Scavenius ekki nefndur?

Kannski er það eftir að koma fram í þáttaröðinni að Erik Scavenius var utanríkisráðherra í Danmörku árið 1918. Scavenius, meðlimur stjórnmálaflokksins Radikale Venstre,  var í mun um að ljúka samningum við Íslendinga árið 1918 einfaldlega vegna þess að hann óttaðist að landið færi undir yfirráð Breta í fyrri heimsstyrjöld, en einnig er mögulegt að hann hafi haft hliðsjón af framtíð Slesvíkur/Suður-Jótlands í Danska konungsríkinu. Um það var þó fyrst kosið árið 1920, svo maður getur verið í vafa um hvort Scavenius hafi nokkuð verið að velta Wilsonianisma (sjá hér) og Suður-Jótlandi fyrir sér í sambandi við Ísland. 

Já, sama lítilfjörlega kenndin sem fær menn til setja samlíkingar á milli hrunsins árið 2008 og sambandslaganna var einnig til staðar hjá Dönum. Scavenius varð síðar mest þekktur fyrir samvinnupólitík (sem sumir kalla svo fínt "forhandlingspolitik" , þó kollaboration sé óefað eina, rétta orðið)  sína við nasista í síðara stríði.

Viti menn: Til eru sagnfræðingar í Danmörku í dag, sem telja samvinnu við nasista það besta sem komið gat fyrir Dani í síðara stríði. Vegna þess að Danir græddu og Þjóðverjar voru blíðari við þá. Óneitanlega var Scavenius hrifnari af Þjóðverjum en Bretum, í báðum stríðum. Sömu dönsku sagnfræðingar nefna hins vegar ekki í bókum sínum að þessi samvinnupólitík Scaveniusar leiddi til þess að Danir vísuðu gyðingum og öðru flóttafólki úr landi á árunum 1940-43, þó þýska setuliðið færu í flestum tilvikum ekki fram á slíkt. Þar að auki veita þeir þessum manni og pólitík hans heiðurinn af því að það tókst að bjarga flestum dönskum gyðinga til Svíþjóðar. En það er reyndar ekkert annað en tálsýn sem búin hefur verið til á síðari árum.

Var þessi maður, Erik Skavenius, sem hér sést ræða vinarlega við Hitler, örlagavaldur  sambandsslitinna, eða var almenn tortryggni hans í garð Breta stærsta áhyggjuefni hans árið 1918? 

Í tilefni 100 ára afmælis Fullveldisins verður haldin þriggja tíma ráðstefna á morgun í lagadeild Hafnarháskóla. Þar verða ýmsir merkismenn frá Íslandi með allt of stuttan tíma fyrir framsögn á ensku en einnig kemur einn þessara dönsku sagnfræðinga, Jes Fabricius Møller, sem heiðra mun Scavenius og flokkinn Radikale Venstre. Nú í tengslum vi Sambandsslitin. Fabricius Møller er einn þeirra dönsku sagnfræðinga sem gjarnan úthrópar aðra sagnfræðinga sem leyfa sér að minnast á gyðinga sem fórnað var á altari hinnar frábærlega góðu dansk-þýsku samvinnu á þeim árum að Danmörk var hersetin. Hann kallar þá "móralista" (vandlætara) án þess að undirbyggja það.

Hann byrjaði á því í júní 2005, þegar sagfræðingur sem skrifaði ritdóma fyrir Politiken hrökk upp af þann 19. apríl 2005 er hann las nýjar uppgötvanir sem sýndu að dönsk yfirvöld höfðu vísað saklausu fólki úr landi í hendur nasista. Fabricius Møller var fenginn til að taka við keflinu og eftir að allir fjölmiðlar höfðu keppst við að lofa verkið sem sýndi fram á þessa slagsíðu danskrar sögu, hljóp Fabricius Møller fram og skeit bókina út án nokkurra raka og hélt því fram að bókin væri skrifuð af manni sem væri að leita að sökudólgum og sekt. Það fjallaði bókin sem hann hataðist út í alls ekki um, heldur um líf einstakra fórnarlamba þessara algjörlega tilhæfulausu brottvísanna sem er lýst í smáatriðum. Fabricius Møller hafði greinilega alls ekki lesið bókina áður en hann dæmdi hana. Hann er einn af þessum Dönum sem kippir sér ekki upp við þó gyðingar hafi verið sendir frá Danmörku í dauðann. Það veldur engum rispum á vellakkaðri sögu dansk-þýskra samskipta í síðari heimsstyrjöld. En brottvísun gyðinga og annarra til Þýskalands nasismans var fórn sem algjörlega var á ábyrgð danskra stjórnvalda sjálfra. Þá sögu vilja Danir helst ekki heyra og gleyma henni sífellt.

Stundum væri óskandi að menn eins og Jes Fabricius Møller, en sérstaklega í þessu tilfelli íslenskir sagnfræðingar, sem rita bækur um Fullveldið, sambandsslit og fánamálið, noti meiri tíma í dönskum skjalasöfnum en að éta dogmur og kreddur upp eftir hvorum öðrum.

Mér sýnist að það sé frekar sjaldgæft að íslenskir sagnfræðingar sem vinni með 20. öldina geri sér ferð til Danmerkur. Gaman væri að menn kynntu sér hvað menn í Utanríkisráðuneytinu danska voru að hugsa í Danmörku þegar þeir skutluðust til Íslands í júlí 1918; Eða hvað Scavenius hugsaði, ef hann hugsaði yfirleitt nokkuð annað en að blíðka Þjóðverja sem hann, líkt og stór elíta í Danmörku, hafði tröllatrú á.  Nú er hægt að komast í mikinn hluta nefndarskjala Utanríkisnefndar danska þingsins sem stofnað var árið 1923. Sjaldan sér maður þó íslenska sagnfræðinga nýta sér upplýsingar um "móðurlandið" sem það lét stjórna utanríkismálum sínum fram til 1940. Menn virðast halda að allan sannleikann um áframhald Fullveldisaldarinnar fram til 1944, sé að finna í Reykjavík eða jafnvel í Bandaríkjunum. Þeir gleyma því að Danir voru aðal mótleikarinn.

Ríkisskjalasafnið danska er opið alla daga nema sunnudaga og mánudaga, en reyndar er lokað á laugardögum yfir sumartímann. Sjón er stundum sögu ríkari.

Next stop, Hawaii Club

Fornleifur hefur í síðustu færslum sínum verið að sýna verk ónafngreinds hollensks meistara sem kom við á Íslandi árið 1957. Þessa mynd telur Þjóðskalasafn Hollands vera frá því 1940 en áður sagði safnið hana vera frá 1957.

Breyting færslu 30.1. 2019: Rétt skal vera rétt

Myndin er ekki frá 1940, heldur fréttamynd sem send var vítt og breytt til bandarískra fjölmiðla í síðara stríði. Myndin var tekin árið 1942.

Myndin er líklegast tekin í Nauthólsvík Nauthólsvík að sögn Tryggva Bluensteins rafvirkja, en hann hefur safnað ýmsu fróðleik um hernámsárin á Íslandi sem hann birtir á skemmtilegri vefsíðu sinni sen kölluð er FBI.is .

Kanar voru með marga klúbba og þetta mun hafa verið Officers Club í Camp Kwitcherbelliakin (Quit-Your-Belly-Aching)í Nauthólsvík og hann kostaði örugglega ekki 750 milljónir á Dagsvirði. Þetta eru líka fínir pálmar fyrir hið nýja Vogahverfi.

Þessi pálmaklúbbur var mikið menningarbæli, þar sem offiserar og gentílemenni komu virðingarlega fram við konur úr íslenskum plássum sem vildu dansa og dufla við dáta. Hawaii var greinilega vinsælt þema og dreymdi menn um að Sámur frændi sendi þá þangað í stað veðurblíðunnar á Rosmhvalsnesi eða í Nauthólsvík. Hér má lesa um rosa Hawaiipartí á vellinu árið 1967. Það var löngu áður en Trúbrot spilaði graðhestarokk og íslenskar gógó píur dönsuðu á Midnight Sun klúbbi verndaranna. Sjón er sögu ríkari.

Það er líklega til of mikils mælst að biðja um minningar manna frá þessum pálmum skreytta bragga. Konurnar segja barasta ekkert, og muna enn minna. Íslensk börn sem urðu undir í nánd flugvalla vita það flest ekki. Menn fóru dálítið mannavillt við feðrunina á þeim.

Déjà vu

Eftirfarandi myndatexta mátti lesa á baksíðu Alþýðublaðsins sáluga sunnudaginn 13. júní 1965.

Gamli símklefinn á torginu horfinn

ÓÐUM er miðborgin að breyta um svip, gömul og virðuleg verzlunarhús úr timbri eru rifin og í þeirra stað rísa himinháir bankar og skrifstofubyggingar úr stáli og gleri. Og nú er gamli símaklefinn á Lækjartorgi horfinn, hann hefur staðið þarna í nokkra áratugi, en til hvers vita líklega færri, því síminn þarna hefur yfirleitt ekki verið í sambandi, en það er sama,turninn setti sinn svip á bæinn og er ekki laust við að Lækjartorg sé heldur sviplausara eftir að hann hvarf.

Ritstjóri Fornleifs var tæpra 5 vetra þegar þessi hræðilegi atburður átti sér stað. Hann man því lítið eftir þessum merka símklefa og þurfti sjaldan að hringja. Er ekki eins símóður og margir landar hans.

Þó hitnaði honum um hjartarætur þegar hann uppgötvaði að Hollendingurinn fljúgandi, sem kom til Íslands árið 1957, og sem greint var frá í færslunni í gær og fyrr, hafði tekið mynd af þessum merka klefa. Fornleifur, sem er eldri sál en ritstjórinn, telur víst að klefinn sé ættaður frá Svíþjóð. Hann hefur séð slíka klefa þar og hélt að þeir væru hernaðarmannvirki, til taks ef Rússarnir kæmu einn daginn.

Síminn á Lækjartorgi virtist þó ekki vera bilaður árið 1957 og stelpurnar í klefanum sýnast mér vera að hringja, eða voru þær bara flissandi í þykjustunnileik fyrir Hollendinginn, sem þeim þótti greinilega sætur.

Þrátt fyrir spár Alþýðublaðsins gæti þessi frétt hafa birtist nýlega, því enn er verið að reisa himinháa banka, skrifstofubyggingar og hótel úr stáli og gleri. Og samt er Lækjartorg enn líkt Lækjartorgi, og ungt fólk sem þar bíður verður enn ástfangið, þangað til það hverfur í hverfin sín með strætisvögnum Reykjavíkur sem nú heita bara því ómerkilega nafni Strætó.

Reykjavík var þarna á vordegi, eins og undarleg blanda af Múrmansk og New York. Blanda af draumum, hryllingi og norðanátt. Takið eftir sveitamanninum sem situr á bekknum til hægri. Það er eins og hann hafi brugðið búi í gær, eða sé að bíða eftir vagninum að Kleppi. Sá hann hvert stefndi?

Ljóshærði strákurinn glápir á undarlega útlendingin og grettir sig. Það gerir Fornleifur líka. Reykjavík er sem betur fer enn lítil, þrátt fyrir gler og stál. Gleðjumst yfir því, í stað þess að farast í græðgiskasti tengdu hinni eilífu, íslensku minnimáttarkennd.

Reykjavík er bara helvíti fín, gott fólk og spilltir stjórnmálamenn, eins og alltaf. Reyndar er búið að gera bankann í bakgrunninum að dómshúsi. Þangað mætti hífa borgarstjóra inn við tækifæri til að staga í götin í vösum þeirra. Því fylgir ábyrgð að stjórna borg, þar sem enginn símklefi er. En ef trúði og íhaldi tekst það, ætti mórauðum borgarstjóra með ólívukrullur að takast það líka. Það er nefnilega aldrei neitt eftirlit. Enn virkar síminn ekki og borgastjórinn verður upptekinn út kjörtímabilið. Hringið bara, ekkert svar...

Braggadrengirnir og Halli-stæl

Árið 1957 kom ónafngreindur Hollendingur, fljúgandi alla leið til Íslands. Hann var liðtækur ljósmyndari, líklega fagmaður. Bölvanlegt að vita engin deili á honum. Hér er mynd sem hann tók á Skólavörðuholtinu. Iðnskólinn hafði verið reistur, en braggar voru enn á holtinu. Í þeim bjó fátækt fólk, og nú voru útlendingar meira að segja farnir að hafa áhuga á þeim.

Tveir strákanna á myndinni eru enn í fótbolta, í strigaskóm og gallabuxum, alveg eins og væru þeir klipptir út úr mynd frá yfirgefnum kolabæ í Bandaríkjunum. Hinir eru í pásu að skoða leikara,að tyggja tyggjó og stæla um hvort þeir séu indíánar eða kábojar. Kannski bjuggu þeir í bröggunum, eða í nágrenninu?

Þjóðviljinn kallaði fólk sem þarna bjó "þetta fólk" árið 1946, þegar fyrst kom til tals að flytja íbúana í aðra bragga í Fossvogi til að reisa minningarkirkjuna um Hallgrím gyðingahatara. Samkvæmt öðlingnum "Bæjargesti", sem skrifaði Bæjarpósti Þjóðviljans línu, því merka alþýðuvinablaði, þá "forpestaði" fólkið í bröggunum andrúmsloftið í Reykjavík með útikömrum. Árið 1957 var "þetta fólk" greinilega enn þarna, góðvinum öreiganna á Þjóðviljanum til lítillar gleði.

Jónasistar í Framsóknarflokknum voru hins vegar fremri Þjóðviljamönnum í hatri sínu á bröggum og fólkinu sem í þeim þurfti að húka. Forfeður fátæklinganna hafði verið barðir í sveitum landsins og nú átti "þetta fólk" ekki að vera fyrir kirkju heilags Hallgríms gyðingahatara. Braggar fóru alla tíð mjög í taugarnar á þeim sem voru svo vel í álnum að þeir þurftu ekki að búa í þeim sjálfir.

Allt í einu stekkur einhver spjátrungur í nýjustu, ammrísku rokktískunni inn í myndina. Við skulum kalla hann Halla. Hann hafði greinilega stúderað myndir með James Dean og Elvis. Hann er í hvítum sokkum, mokkasínum, vel straujuðum sjínóbuxum og college-jakka, líkt og hann hafði labbað inn í settið við skólavörðuna, beint frá Sunset Búlevard með smástoppi í Vinnufatabúðinni.

Ísland var á góðri leið með að verða 51. ríki Bandaríkjanna. Halli hafði greinilega uppgötvað að útlendingur var að taka af honum myndir þar sem hann var að leika sér við yngri drengi. Það mátti Halli ekki.

Ef einhver kannast við söfnuðinn þarna við klappirnar efst á holtinu, þætti ritstjórn Fornleifs kært að fá upplýsingar. Ef Halli er á lífi, er hann kominn vel yfir áttrætt. Þetta eru næstum því fornleifar.

Eitthvað held ég þessi braggar myndu kosta í endurgerð í dag, en þarna hefði ef til vill verið tilvalið að hafa Hallgrímsbar. 700 milljónir, án samninga á Dags gengi.

Í himinsæng í klaustri

Fornleifur er enn einu ferðina genginn í klaustur á Jótlandi. Nú húkir hann í hvítkalkaðri sellu abbadísarinnar, sem er um 7x10 metrar að flatarmáli og nærri 6 metrar að lofthæð. Ekki abbadísin, heldur sellan. Sannast sagna bjó engin abbadís svo vel, því þessu klaustri var  breytt í danskan herragarð á 16 öld og síðan þá bjó hér alltaf rassbreitt fólk, þangað til síðasta ættin dó út með áhugaverðri, lesbískri komtessu, sem hafði vit á því að ánafna staðnum þenkjandi fólki með lítil auraráð.

Ég sef hér á dimmum nóttum á svartasta Jótlandi í 130 ára gamalli himinsæng, sem sem ég leyfi ykkur að sjá, eins og þetta sé eitthvað andskotans lífsstílsblogg skrifað af draumlyndri baunaprinsessu í Garðabæ.

Ein spíran á rúmgaflinum er reyndar fallin og tjaldið eða mýflugnanetið vantar. Það kemur ekki að sök. Það stendur til bóta sagði einn ábótinn hér, sem unnið hefur á Íslandi sem fornleifafræðinemi. Brátt verður farið í viðgerðir á þessu frábæra rúmi. Mig grunar að listræn kona hafi verið hér á undan mér og æft sig í súludansi þegar hún var komin með ritkrampa eða í andlega þurrð. Í hamagangi sínum hefur hún fellt súluna. 

Rúmið góða er  ættað er úr eigu danskra baróna, sem hér höfðu bú eftir klausturtíma en græddu þar fyrir utan tá á fingri á sykri og þrælavinnu í Vestur-Indíum. Þaðan er rúmið komið frá einhverjum búgarðinum. Black Betty, sem oft er sungið um, hefur  þó ekki enn riðið mér eins og Mara í rúmi þessu, fyrir syndir gráðugra Dana, en rúmið á sér örugglega góðar minningar og heitari en fleti fölra nunnanna sem hér húktu í smá sellum í klaustri við Limafjörðinn. Dýnan er ný og þrælgóð, það er pláss fyrir að minnsta kost þrjár. Já dream on eins og Kaninn segir. Slíkar æfingar stunda ég ekki lengur. Ég sef eins og Egill forfaðir minn á Mýrum, með hita á mér, sem kemur úr forláta rafmagnshitapúða, þýskum.

Ég tek það fram að rauði knæppe-sófinn fyrir framan rúmið verður ekki notaður meðan ég er hér. Maður veit ekki hvað hefur gerst á honum.

Hér er dálítill Laxnessfílingur þegar andinn kemur yfir mann. Hér er um 6 aðrir andans menn (konur meðtaldar, sem eru líka menn nema hjá sænskmenntuðum Íslendingum), í minni "sellum", sem er útdeilt í þeirri röð sem menn koma. Þannig er vistin í sæng sykurbarónanna alls endis laus við klíkuskap og mútur. Allt fólkið er að leita að einhverju álíka og ég, eða um það bil að ljúka við handrit, þrírit eða afrit. Þannig er nú það. Amen að sinni.

Á Hudson fljóti, eða ...

Ljósmynd þessi virðist í fljótu bragði sýna verksmiðjur í forljótu iðnaðarhverfi við Hudson fljótið í New York á fallegum sumardegi. Flotaforingi í bandarísku strandgæslunni siglir framhjá með háttsettum borgarstarfsmanni á Manhattan, eða kannski mafíuforingja. Leyfisveiting fyrir neðansjávarkirkjugarði er kannski í bígerð.

En skoðið myndina betur. Húsin eru við enda eyju, þar sem forfaðir minn einn bjó, og skálinn til vinstri er löngu horfinn, og þar var önnur bygging í tóttinni til skamms tíma, sem var einnig algjörlega horfin síðast þegar ég sigldi þarna hjá. Í húsinu til hægri á myndinni er enn veitt Marshall-hjálp. Reyndar í fljótandi formi.

Myndin var tekin árið 1957 af hollenskum ljósmyndara, líklega Hollendingnum fljúgandi.

Ég held að það sé fokinn einhver Jónas-K í mig; Textinn er orðinn svo stuttur, hálfgert rapp.

Eldjárn í Höllinni

Árið 1967 gekk Haraldur 5. Noregskonungur að eiga Sonju Haraldsen. Þá var vitaskuld kátt í höllinni og þangað var líka boðið dr. Kristjáni Eldjárn forseta Íslands og frú Halldóru.

Mér sjálfum var 1996 boðið í Gyllta salinn á Drottningholm Slott, heim til sænska konungsins sem tók í höndina á mér og um 20 öðrum norrænum gestum. Kóngur var nýkominn úr sundi og hafði smeygt sér í gul Armani-föt og var í rauðbrúnum mokkasínum með tveimur skúfum á. Þá var ég í vinnunni, nánar tiltekið  í norrænni samstarfsvinnu um heimsminjar UNESCO. Hluti af höll konungs, eða sá sem hann býr jafnan ekki í, var settur á heimsminjaskrá. Það er ekki bara HHG sem hefur tekið í höndina á fræga fólkinu og ekki þvegið á sér lúkuna síðan.

Síðan ég var á bónuðu gólfum Carls 16. Gústafs, hefur lítið verið um að íslenskir fornleifafræðingar hafi umgengist konungalið, en núverandi þjóðminjavörður sem ekki er fornleifafræðingur í orðsins fyllstu merkingu, hefur þó fengið að sitja í sama sal og Margrét Þórhildur Danadrottning. Það er víst í fyrsta sinn sem dóttir manns sem m.a. varð frægur af því að aka afturábak kringum landið, fékk að sitja með aðli. 

Jamm, það var kátt í höllinni. Og eins og þið sjáið, leit ein af hinum konungsbornu hýru auga til forseta vors árið 1967. Kristján mun hafa þótt fríðilegur maður. Hann var mér afar vænn, enda mikill heiðursmaður sem ég er upp með mér af að hafa haft langar viðræður við um fræðin, og þó var ég þá enn bara á fyrri hluta náms míns. Í tvígang bauð hann mér heim til sín á sunnudagsmorgni í kaffi og meðlæti, en þá var Vigga orðin forseti. 

Þetta er auðvitað bölvað snobb hjá ritstjóra Fornleifs, manni sem ekki einu sinni kominn af íslenskum sveitaaðli.

Baltageymslan á Horni

Það leiðinlegasta og ömurlegasta sem til er, eru Víkingakvikmyndir. Þær gefa nær alltaf ranga og ógeðfellda mynd af "víkingum", nema þetta skot Monty Pythons.

Sumt fólk dáist að ribböldum og morðingjum og vilja að þeir fái uppreist æru nokkrum árum eftir að þeir fremja morð og annan skunda. Áhuginn á Barbara-víkingum eins og þeir eru sýndir í þessum soðmyndum, sem flestar eru nú framleiddar í hinum menningarsnauðu Bna, á skylt við áhugann sem sumar konur sýna fjöldamorðingjum sem þær vilja ólmast giftast. Kafbátaperrinn í Danmörku var ekki fyrr kominn undir lás og slá en að fangavörður í fangelsinu vildi búa með honum. Víkingamyndir eru sem sagt viðfangsefni fyrir sálfræðinga. Ef maður hefur áhuga á þeim, er best að panta sér tíma sem fyrst hjá hnetubrjótnum.

Myndir eftir Kormák eru heldur ekki nein upplifun. Víkingakvikmyndir eru flestar subbulegar og þeim fylgir sóðaskapur. Hrafn inn limaskorni skildi einnig eftir rusl í Drangshlíð þar sem forfeður mínir bjuggu á 18. öld, fyrir löngu þegar nafni hans fór á flug undir klettunum. Maður hafði þó lúmskt gaman af Krummamyndunum. Danska myndin Rauða skikkjan, sem að hluta til var tekin upp á Íslandi, var einnig óborganleg fyrir þá sem stúdera vildu rennilása á leikbúningum og víkinga með úr.

Á Íslandi bjuggu reyndar aldrei neinir víkingar að ráði, hvorki með eða án "þrælageymslu". Kvikmyndaheimurinn er búinn að búa til einhvern bjórdrukkinn, síðnauðgandi sadista með húðflúr, tíkarspennur eða fléttur í skegginu - sem höfðar til  nútímafólks, sem er ekki lengur með það á hreinu hvort það sé karl eða kona. Það er kallað gender-óöryggi.

Vonandi verður hægt að rústa þessu setti sem fyrst og að landeigandi fái ríflegar bætur fyrir misnotkun á velvilja hans. Ef ekki, er ljóst að þetta hrynur allt, og þá þarf að láta fornleifafræðinga grafa það upp - sem er fokdýr andskoti og setur fljótt skitin kvikmyndafyrirtæki í Hollywood og Sánkti Barbara á hausinn, ef þau eru þá ekki þegar farin á hausinn.

Nú verður El Balto að standa sig. It´s clean-up-time - Es hora de limpiar la mierda.

Annars lendir Kormack í þrælageymslunni úti á Horni fyrir verstu landspjöll sem unnin hafa verið síðan að víkingar komu til Íslands árið 801 og byggðu sér svo kallaða Stöð, til að geta flutt ósaltaðan og ófreðin fisk, (þ.e. er skreið), til landa sem fluttu út skreið. Svo iðkuðu þeir afbrigðilegt kynlíf með 79 stellingunni á Stöðinni. Ágæt kvikmynd var reyndar búin til um það á síðustu öld, og lék Pétur Gautur aðalhlutverkið.

Víkingaþorpið staðið autt í níu ár

Vovehals-buxur koma til Íslands árið 1911

Sumarið 1911 pantar Geir Zoëga (1830-1917) verslunar og útgerðarmaður Vovehals-Buxur, eða efni í þær, frá Jydsk Kjole-Klædehus á Købmagergade 48. Þessar buxur voru saumaðar úr ullarefni, sem spunnið var af Ullarjótum á Jótlandi. Efnið var rómað fyrir styrkleika. Það var Jóska Kjóla og Fathúsið sem hóf að kalla efnið Vovehals Cheviot og Vovehals bukser, sem sem er hægt er að þýða sem ofurhuga buxur. Þannig var þetta efni selt á Íslandi í um áratug eftir að greint var frá því fyrst í íslenskum blöðum.

Nýlega fann ég umslag hjá frímerkjakaupmanni í Danmörku. Í því hafði Jydsk Kjole-Klædehus sent Geir Zoëga prufur af efninu í júlí 1911 eins og kemur fram á framhlið umslagsins. Aftan á umslaginu (sjá efst) er hinsvegar auglýsing fyrir þessar níðsterku buxur, sem verstu villingar gátu fyrir enga munu slitið gat á, sama hvað þeir reyndu.

Fyrst þessar buxur voru eins níðsterkar og látið var að, svo sterkar að "Deres Riv ihjel Drenge" gátu ekki á þær sett gat, sama hvað þeir rembdust, gæti vel hugsast að einhver kynni enn að leyna á einu pari. Lítið upp á háaloft og takið til. Ef þið finnið slíkar brækur farið þá endilega með þær á eitthvað safn í nágrenninu.

Geir Zoëga var afar fjölbreyttur karakter, sama hvað hann tók sér fyrir hendur. Hann var einn helsti atvinnurekandinn í Reykjavík um langt skeið. Upphaflega varð þessi rauðhaus þekktur úti í heimi sem leiðsögumaður ferðalanga, því hann var allvel fær á ensku, og önnur tungumál ef hentaði. Menn rugla honum því iðulega við nafna hans Geir Tómason Zoëga sem var rektor Latínuskólans í Reykjavík. Sá Geir gaf út ensk-íslenska orðabók, eins og kunnugt er, og síðar íslenskt-enskt orðasafn.

Hér ber Geir hundinn sinn Brussu (eða Brúsu) árið 1862.

Fornleifur hefur áður minnst á Geir kaupmann hinn fyrsta (sem einnig var kallaði Geir gamli), t.d. hér, og í grein um langafa minn íslenskan, Þórð Sigurðsson (hér). Tengdasonur Þórðar, afi minn Vilhelm, hafði mikið yndi af því að segja söguna af Þórði sem vann lengi fyrir Geir sem stýrimaður á skipum hans. Þórður langafi minn var afar feiminn maður; Svo mjög að eitt sinn sagði Geir við hann: "Snúðu nú að mér andlitinu Þórður, svo ég þurfi ekki að tala við afturendann á þér". Þessi saga fór víst víða um Reykjavík. Afi sagði stundum þessa sögu til að stríða ömmu minni. Afi hefur hugsanlega gengið í níðsterkum Vovehals-buxum á yngri árum. (Sjá minningar um hann hér, hér og hér).

Ef einhver veit, hvernig stendur á því að safn af umslögum sem send voru til Geirs Zoëga hafa lent á frímerkjasölu í Danmörku, þar sem er verið að selja þau nú, mættu þeir láta mig vita. Verslunarsaga Íslendinga má ekki gloprast niður með því að henda öllu eða gera sér hana að féþúfu fyrir smáskildinga. Umslagið getur verið miklu meira virði fyrir söguna en skitið frímerki með Friðriki VIII, sem andaðist á hóruhúsi í Hamborg og vann aldrei ærlegt handtak á ævileiðinni. Menn eins og Zoëga voru hins vegar konungar Íslands.