Ísland á sýningu í París 1856-1857

Í nóvember 2014 var hér á Fornleifi greint frá sýningunni Musée Islandique, sem haldin var Nordatlantens Brygge í Kaupmannahöfn 15. nóvember 2014 til og með 18. janúar 2015. Sýningin og öll vinna Ólafar Nordals listamanns við hana var með miklum ágætum.

Myndlistarverkefnið Musée Islandique eftir Ólöfu Nordal samanstendur af tveimur ljósmyndaröðum sem bera heitið Musée Islandique og Das Experiment Island. Verkin voru sýnd á Listasafni Íslands árið 2012, í Maison d´Art Bernard Anthonioz í París árið 2013 og í Nordatlantens Brygge, þar sem allt of fáir sáu þessa góðu sýningu, þótt gerð hennar á Íslandi hafi verið vel nokkuð vel sótt (1).

Líkt og fram kom í sýningarskrá hinnar frábæru konseptsýningar Ólafar Nordals, heillaðist Ólöf af mannfræðiáhuga 19. og 20. aldar eftir að hún rakst á gifsafsteypur af 19. aldar Íslendingum sem eru flestar varðveittar í frumgerð sinni á Musée de l´Homme í París, utan ein, sem er af Birni Gunnlaugssyni. Hún er varðveitt í afsteypu á Kanaríeyjum, nánar tiltekið á El Museo Canario í Las Palmas, þangað sem myndir var í eina tíð seld af Musée de l´Homme í París. Á sýningu Ólafar voru ljósmyndir, sem hún lét taka á Las Palmas og í París, af þeim afsteypum sem gerðar voru af Íslendingum árið 1856. Afsteypurnar voru af Íslendingum og Grænlendingum og gerðar að mönnum í för með franska prinsinum Jerome Napoleons prins (1822-1891)(2) í merkum vísindaleiðangri sem sumarið 1856 heimsótti meðal annarra landa Ísland og Grænland. Afrakstur þessa opinbera franska leiðangur var sýndur á opinberri sýningu í París þegar í árslok 1856. Sýningin fór fram í Palais-Royal í París. Miðað við hver fljótt var miðlað af söfnun leiðangursins hefði í þá daga sannarleg mátt bæta effectivité við einkunnarorðin Liberté, égalité, fraternité.

Myndir af sýningu árið 1856-57

Fyrir hreina tilviljun fann Fornleifur nýverið blaðsíðu úr franska tímaritinu L´Illustration, sem mér sýnist að hafi ekki komið fyrir augu almennings á Íslandi fyrr en nú. Ekki var greint frá þessari umfjöllun í tengslum við sýningar Ólafar Nordal. Ég uppgötvaði síðuna á netinu og keypti hana á stundinni af manni nokkrum í Frakklandi sem selur úrklippur úr gömlum blöðum og gamlar koparristur.

Fyrstu Íslandssýningunni, sem opnuð var þann 20. desember 1856 í París, voru gerð góð skil þann 10. janúar tímaritinu L´Illustration (bls. 21-22). Höfundurinn var maður er hét Laumé. Greinin bar yfirskriftina Expédition scientifique du prince Napoléon dan les mers du nord [Vísindaleiðangur prins Napóleons til norðurhafa]. Teiknaðar voru myndir á sýningunni og eftir þeim voru síðan gerðar koparstungur sem birtust í L´Illustration. Á einni myndanna má glögglega sjá sýningargripina frá Íslandi og Grænlandi.

Þessar myndir í L´Illustration, sem vantaði tvímælalaust á sýningu Ólafar Nordals, er hér með komið á framfæri. Það er aldrei um seinan. Gaman er að skoða koparristunar í L´Illustration og bera t.d. saman við þær afsteypur sem varðveist hafa á Þjóðminjasafni Kanaríeyja og á Musée de l´Homme.

Íslenskir líkamspartar og bækur

Hér fyrir neðan má sjá nokkrar nærmyndir af stærstu koparristunni í greininni í L´Illustration í samanburði við þær afsteypur sem finna má á Kanaríeyjum og í París. Sýningin á gripunum frá Íslandi veturinn 1856-57 telst mér til að sé fyrsta sýningin þar sem Íslandi og Íslendingum voru gerð skil.

Þær voru þarna grænlensku konurnar í París 1856, þótt af einhverjum ástæðum hafi ekki  þótt við hæfi að hafa myndir af þeim frammi á sýningunni í Reykjavík árið 2012.

Sýningin var heima hjá prinsinum

Hæg voru heimantökin fyrir Napóleon prins. Hann bjó sjálfur ásamt fjölskyldu sinni í höllinni þar sem sýningin á gripum úr leiðangrinum fór fram. Þá sem ekki þekkja vel til í París er hægt að upplýsa, að höllina Palais-Royal er hægt að finna gegnt Louvre-safninu og hýsir höllin í dag m.a. brot af af þjóðarbókhlöðu Frakka.

Á sýningunni í Palais Royale í París árið 1856-57 voru gripir frá öllum þeim löndum sem leiðangurinn hafði heimsótt, þ.e. Íslandi, Grænlandi og Svíþjóð og Færeyjum, Danmörku og Noregi; Ekki einvörðungu afsteypur af Íslendingum og Grænlendingum, heldur einnig mikið steinasafn og uppstoppuð dýr.

Nokkur skip sigldu með leiðangursmenn um Norðurhöfin, en móðurskipin tvö voru La Reine Hortense, sem var gufuskip, og Le Course. Prinsinn heimsótti einnig Jan Mayen og Spitzbergen og sömuleiðis var komið við í Færeyjum,Noregi, Svíþjóð og Danmörku. Um ferðalagið er hægt að lesa í miklu verki sem fyrst kom út árið 1857 og sem bar titilinn: Voyage Dans Les Mers Du Nord A Bord De La Corvette La Reine Hortense. Höfundurinn var einn leiðangursmanna, einn af riturum Napóleons Prins sem kallaði sig Charles Edmond. Upphaflegt nafn hans var Edmund Franciszek Maurycy Chojecki og var hann ættaður frá Póllandi og talinn einn af fyrstu sósíalistanna í Frakklandi.

Eins og sjá má hér á einni af koparstungunum sem birtust í L´Illustration þann 10. janúar árið 1857, þá hafa Napóleon prins og ferðafélagar hans einnig krækt sér í langspil, ekki ósvipað því hljóðfæri sem varðveitt er á safni í Brussel (sjá hér). Á Íslandi náðu þeir sér einnig í ask, útskorin tóbaks- og púðurhorn sem og reykjarpípu úr járni. Á annarri mynd má sjá silfurkrús íslenska "fyrir mjólk", grænlenska fiðlu!! og sænska könnu sem er fremst á myndinni.

Einnig höfðu leiðangursmenn með sér margar bækur og handrit frá Íslandi, sem sjást á koparristunni, þar sem þeim var raðað á borðin fyrir framan gifsafsteypurnar. Í greininni í L´Illustration er tekið fram að bækurnar sýni frekar en en glæsileika bókanna, háan aldur þeirra sem og hvernig Íslendingar héldu andlegu atgervi sínu við lestur uppbyggilegra bóka á hjara veraldar, þar sem allur gróður visnar en þar sem mannlegt atgervi hefur haldið áfram að blómstra og vaxa. Höfundur dáðist að því að í Reykjavík var lærður skóli, skóli, bókasafn, þrjú lærdómsfélög og prentsmiðja sem gaf út tvö blöð og prentaði bækur sem stóðust samanburð við það besta í enskri [sic] prentlist.(4)

Leiðangursmönnum og prins Jerome Napoleon tókst sýnilega mjög léttilega að afklæða sumar íslenskar konur, ekki aðeins til að taka gifsafsteypur af kvið þeirra, stinnum eða lafandi brjóstum, rasskinnum og útstandandi nöflum. Aumingja mennirnir hafa hugsanlega aldrei séð neitt því líkt heima í Frakklandi.

Kannski hafa einhverjar af hinum viljugu, íslensku kvenmódelum þeirra skipt á spaðafaldsbúning þeim sem síðar var sýndur í París og einhverjum nútímalegri flíkum eftir nýjustu Parísartísku. Þannig er faldbúningnum lýst í þýðingu Vieuxsage, en svo er Fornleifur jafnan kallaður á æruverðugan hátt í París:

Í stuttu yfirliti í einu af síðustu tölublöðum okkar ræddum við um framandleika sumra búninga. Á meðal slíkra búninga er íslenski kvenbúningurinn, sem settur hefur verið á gínu, svo laglega að þar sem hún stendur í anddyri sýningarsalarins, er maður eðlilega reiðubúinn að heilsa henni sem væri hún lifandi persóna. Þessi búningur með sínum gífurlega glæsileika, samanstendur af lítilli húfu sem gerð er úr löngum vafningi af svörtu silki. Svartur klútur er um hálsinn sem hvílir á kraga úr flaueli sem er ísaumaður með gullþræði; Einnig er slá með stórum krækjum úr kopar utan yfir ríkulega ísaumað vesti. Um mittið er beltið sem á eru stórir hnappar [stokkar] með opnu verki og niður úr beltinu hangir löng keðja sem endar í hjarta [laufi] úr silfri. Þessi búningur er eina verðmæti fjölskyldunnar og gengur í arf frá móður til dóttur.(4)

Hér má sjá einhvern nærsýnan franskan sjarmör heilsa íslensku maddömunni sem reynist þó vera næsta þögul og fýluleg gína sem stóð rétt innan við anddyri sýningarsalsins.

Napóleon prins var sjálfur örlátur á gjafir handa Íslendingum eins og má lesa hér í frábærri grein Kjartans Ólafssonar sagnfræðings í tímaritinu Sögu árið 1986, þar sem Kjartan kemur inn á ferð Napóleons og póltíska þýðingu hennar vegna áhuga Frakka á fiskveiðistöð á Dýrafirði og andstöðu Dana við þau áform. Færði Napóleon prins sumum mektarmönnum á Íslandi minningarpening með mynd af sjálfum sér og með áletrun sem vísaði í ferðina. Prinsinn skildi einnig eftir sig tvö stór málverk af sér og konu sinni í embættisbústað Stiftamtmannsins, og hafa þau málverk líkast til verið tekin traustataki af þjófóttum dönskum embættismönnum. Forleifur væri þakklátur fyrir upplýsingar um örlög málverkanna, sem upphaflega héngu um borð á einu skipa leiðangursins.

 

Neðanmálsgreinar og frekari upplýsingar:

(1) Minna þótti mér aftur á móti koma til greinar Gísla Pálssonar prófessors emeritus í mannfræði við Háskóla Íslands um Jens Pálsson (1926-2002) líkamsmannfræðing sem Gísli ritaði í tengslum við þann hluta sýningar Ólafar sem fékk heitið Das Experiment Island. Grein hans birtist í sýningaskránni með sýningunni. Ástæðuna fyrir skoðun minni á grein Gísla Pálssonar geta menn lesið í langri ádeilu minni hér.

(2) Vegna nokkurs ruglings sem gætt hefur hjá ýmsum íslenskum höfundum skal tekið fram, að sá Naflajón sem heimsótti Ísland með pompi og prakt árið 1856 hét fullu nafni Napoléon Joseph Charles Paul Bonaparte. Hann var fæddur í Trieste og bar m.a. titlana Prince Français, Count de Meudon, Count di Moncalieri ad personam og Þriðji Prince von Montfort. Frá og með 1848 var hann almennt kallaður Prince Napoléon en einnig Prince Jérôme Napoléon og jafnvel uppnefndur Plon-Plon, en þannig mun hann hafa borið fram ættarnafn sitt sem barn. Hann var bróðursonur Napóleons keisara. Naflajón Íslandsfari andaðist í Rómarborg.

(3) Þannig var Prins Napóleón lýst í Þjóðólfi árið 1856 (sjá hér): Prins Napóleon er hár maður vexti og þrekinn vel að því skapi og hinn karlmannlegasti og höfðinglegasti maður, ljósleitur í andliti en dökkur á hár og dökkeygður og snareygður og mjög fagureygður, ennið mikið og frítt, þykkleitur nokkuð hið neðra um andlitið og mikill um kjálka sem keisarinn mikli var, föðurbróðir hans. Enda er hann að ásjónu og andlitslagi mjög líkur Napóleon hinum I. eftir því sem meistarinn Davíð hefur málað mynd hans, þá bestu sem til er af honum. Myndin hér til vinstri sýnir málverk að fituhlunknum Plon-Plon og að hann var ekki "þykkleitur hið neðra um andlitið", heldur með tvær undirhökur af keisaralegum vellifnaði. 

(4) Parmi les objets rapportés d´Islande, on remarque une magnifique collection de livres, moins remarquables par leur luxe que par leur ancienneté et les idées qu´ils éveeillent Comme le fait remarquer M. Paul de Saint-Victor, l´emotion s´empare de vous a la vue de ces vénérables Bibles qui ont été la force, le vitique, le trésor moral de leur froid désert. A cette extreme limite du mode habitable, la ou la vegétation elle-meme se raréfie et se meurt, l´intelligence humaine n´a pas cessé de murir et de fructifier. Reykjarik, la capital, possede un lycée, des ecoles, une bibliotheque, trois sociétés savantes et littéretaires, et une imprimerie dont les deux journaux et les publications récentes egalent les plus parfaits produits de la typographie anglaise.

(5) Dans le rapide apercu contenu dans un de nos derniers numéros, nous avans parlé de l´etrangeté de cartains costumes. Parmi ceux-ci se trove l´habillement d´une femme islandaise, monte sur mannequin, et si bien monté que, placé a l´entree de la galerie, on est naturellement porte a le saluer comme une personne animée. Ce costume, a la magnificence massive, se compose d´un petit bonnet de drap noir a longue frange de soie, d´une cravate noire autour du cou, retombant sur une collerette de velours brodé d´or, d´un manteau ourlé de larges agrafes de cuivre, encadrant le corsage richement galonné; la taille est serrée dans une ceinture incrustée de gros boutons ciselés, á laquelle pend une longue chaine terminée pa un caeur d´argent. Cet habit est a lui seul l´écrin de la famille, et il reste comme un héritage la mere leque a la fille.

Ferill Fornleifaráðherranns í annálum Fornleifs

Sigmundur Davíð Gunnlaugsson er sagður ofsóttur maður. Því trúir maður nú mátulega, enda tala öll verk hans sínu skýra máli. Flestir þekkja stjórnmálaferil og skipbrot þessa fyrrverandi RÚV-fréttamanns og tækifærissinna sem nú á sér helst vini í fólki sem ímyndar sér að hann hafi einn komið í veg fyrir Icesave-afhroðið.

Færri muna kannski að hann gerðist einnig Þjóðmenningaráðherra. Fornleifur fylgdist því vel með ferli Sigmundar sem ráðherra. Jafnvel betur en George Soros og aðrir sem sakaðir eru um að hafa brugðið fótum fyrir hinn heimsþekkta íslenska kökudeigsdreng.

Um leið og Leifur forni óskar lesendum sínum gleðilegra Jóla, leyfir hann sér að minna á greinar sínar um Sigmund og menningararfinn og það siðleysi sem einnig tíðkaðist í "Þjóðmenningarráðuneytinu".  

Nýlega kom út bókin Þjóðminjar, rituð af eins konar "ráðuneytisstjóra" Sigmundar í antikráðuneyti hans. Þar er að öllu að dæma sögð saga Þjóðminjasafns Íslands. Ekki býst ég við því að sagan sé rétt sögð í þeirri bók og það geri ég alveg kaldur án þess að hafa lesið hana. Ég þekki nefnilega höfundinn. Hér fyrir neðan má lesa greinar um Þjóðmenningarráðuneytið sem hún starfaði fyrir og það sem hún ætlaði sér að fá fyrir snúð sinn fyrir "störf" sín þar. Er nokkuð af þeim upplýsingum sem lesa má í pistlum Fornleifs með í bókinni? Varla. Eins rotið og ráðuneytið var og ráðherrann spilltur og firrtur, jafn satt er allt sem lesa má í pistlum Fornleifs um "þjóðmenningarráðuneyti" Sigmundar og starfsmann þess:

Úr annálum Fornleifs:

2013

16.10.2013. Kattarslagurinn um þjóðmenninguna og þjóðararfinn

13.11.2013  Fjórar drottningar í einum sal

2014

31.3.2014  Mikilvæg verðmæti

19.4.2014  Menninga19.4.2014rarfspizzan

6.5.2014     Beðið eftir Skussaráðuneytinu

2015

19.3.2015 Vangaveltur um Þjóðmenninguna og ESB

22.3.2015 Alveg eins og í henni Evrópu

2016

24.2.2016 Hinn mikli samruni Fornleifaráðherrans

25.2.2106 Sigmundur lögleysa

26.2.2016 Starf án vinnu. Hvað er nú það??

7.4.2016

Fallið mikla. Ómenning grafin upp á Panama og Bresku Jómfrúareyjum

8.6.2016 Birtingarmynd spillingarinnar

 

Veislan í algleymingi.

Fornleifur reyndist sannspárri en íslenska völvan sem lengi hefur hjálpað Dönum að sjá inn undir hulu framtíðarinnar. Í apríl 2014 ritaði Fornleifur þetta:

"Öllu líklegra tel ég, að áleggið á hjálparflatbökum til skuldsettra "fórnarlamba" eigin græðgi og óraunsæis verði m.a. sótt til þess sem skorið verður af í menningararfinum og menntakerfinu. Þau fáu grjúpán og sperðlar sem farið hefðu í aska menningararfsins í góðærum enda nú sem phoney baloney á pizzum menningarbakarans mikla. Þannig verður þetta meðan að fjármagni ríkisins verður hellt í kosningapizzur Framsóknarflokksins. Rýr hefur kosturinn hingað til verið, en óðal Simma bónda er ekkert menningaheimili, þótt hann kunni að baka pizza fiscale."

Bréf frá svörtum sauð

Þetta er stórmerkilegt bréf sem er til sölu. Furðulegt er hins vegar að það hafi hafnað á Íslandi. Upplýsingar sem seljandinn veitir er einnig nokkuð ábótavant. Bréfið er frá manni sem kallar sig árið 1824 Jorgen Jorgenson (upp á enskan máta). Það er sent bróður hans, Fritz Jürgensen. Fritz var gælunafn yngri bróðir sósíópatans og loddarans sem ritaði bréfið og sem við Íslendingar þekkjum sem Hundadagakonunginn.

Fritz hét í raun og veru Frederik og var úrsmiður, líkt og faðir þeirra bræðra og afi þeirra í móðurætt í Sviss. Fritz sem fékk bréfið árið 1824, var faðir danska úrsmiðsins og skopmyndateiknarans Georg Urban Jean Frederik Jürgensen, sem oftast var kallaður Fritz líkt og faðir hans og nafni.

Eldri bróðir Jörundar Hundadagakonungs, Urban J. Jürgensen.

Ekki vissi ég til þess að afkomendur úrsmiðsins Jürgensen hefðu sest að á Íslandi, og tel það vitaskuld næsta ólíklegt. Einkasonur Fritz, þess sem fékk bréfið árið 1824, dó barnslaus og hefur líklega erft bréfasafn föður síns og nafna, þmt bréf frá svörtum sauð fjölskyldunnar sem sat í steininum í London og beið þess að verða sendur down under. En hvernig bréfið hefur svo endað hjá sölumanni á lágu nesi við Faxaflóa uppi á Ísland og loks á eins ómerkilegum stað og eBay þykir mér furðu sæta.

Án þess að draga í efa heiðarlegan uppruna bréfsins þá leiddi þessi frétt strax hugann að stórfelldum þjófnuðum sem hafa átt sér stað, bæði í Konunglega Bókasafninu og á Ríkisskjalasafninu/Landsarkivet for Sjælland á síðustu árum.

Vona ég að núverandi eigandi hafi örugga eigendasögu fyrir bréfið ef ég tæki upp á því að kaupa það.

Við lestur bréfsins þótti mér merkilegt að sjá að skurðlæknirinn, efnafræðingurinn, líkþjófurinn, lögmaðurinn og ævintýramaðurinn John Pocock Holmes, sem einnig varð frægur árið 1845 fyrir að hafa fyrstur manna útbúið pemmican á Bretlandseyjum fyrir leiðangra um óþekkt svæði í Kanada, hafi tekið að sér að taka á móti og senda bréf Jörundar árið 1824.

Afi Jörundar Hundadagakonungs, JF Houriet, og dóttir hans Sophie Henriette, sem giftist Jürgen Jürgensen úrsmið, föður Jörundar Hundadagakonungs og Fritz (Frederiks) úrsmiðs, sem fékk bréfið frá bróður sínum árið 1824.

Bréf frá Jörundi til sölu á eBay

Hin annálaða íslenska gestrisni árið 1909

Um leið og ég minni enn einu sinni á hina undurfögru Súkkulaði-Siggu, sem hægt er að kaupa á 50x70 sm stóru plakati af Fornleifi, greinir hér frá öðru en eldra chromo-korti, með uppfræðandi efni sem fylgdi matvöru iðnvæðingarþjóðfélagsins í stórborgum Evrópu í byrjun 20. aldar.

Merkið hér að ofan er 23 vetrum eldra en Súkkulaði-Sigga í pökkunum frá Chokolat Pupier i Saint Etienne. Merkið fylgdi pökkum með súpukrafti frá Liebig árið 1909. Eins og áður hefur verið greint frá á Fornleifi (sjá hér), gaf Liebig út tvær seríur með Íslandsmyndum sem Fornleifur á einnig á skattkamri sínum. Ofanstæð mynd, sem Fornleifur eignaðist nýlega í Frakklandi, tilheyrir þó ekki þeim seríum, heldur litríkri seríu sem kallaðist Jours d'été das l'extreme Nord, eða Sumardagar í hinu háa norðri. Undirtitillinn er La bienvenue aux voyaguers en Islande, sem útleggjast má: Útlendingar boðnir velkomnir á Íslandi.

Greinilegt er að franskt útibú Liebig kjötkraftsrisans í Þýskalandi hefur vantað upplýsingar frá Íslandi fyrir uppbyggilegt fræðsluefni um Ísland, og listamennirnir hafa ákveðið að skálda örlítið.

Heimasætan á Draumabakka kemur færandi hendi á móts við ferðalangana, með mjólk og brauð. Hún er einna helst líkust blöndu af barmastórri norskri, hollenskri, rússneskri og svissneskri heimasætu. Móðir hennar situr við mjaltir í túnfætinum og fjallasýnin er fögur. Ferðalangarnir taka ofan hattinn og háma í sig nýbakað brauðið og drekka volga mjólkina. Á hinum íslenska bóndabæ er vitaskuld allt mjög reisulegt og bærinn hlaðinn úr grjóti eins og síðar á nasistahofi Gunnars Gunnarsson að Skriðuklaustri. Ekkert torf er sjáanlegt eða útskeifar og skyldleikaræktaðar rollur. Fjallasýnin er glæsileg og vitaskuld er eldfjall og úr því rýkur örlítið. Ferðamannagos voru greinileg líka eftirsótt vara og þekkt árið 1909.

Myndirnar á Liebig-kortunum sumarið 1909 voru ef til vill ekki mikil listaverk, en töluverð handavinna.

Myndin á þessu korti kraftaverkaverksmiðjunnar Leibig er næsta helst eins og einhver sætasta draumkunta fyrrverandi fornminjaráðherra á puttlingaferðalagi með Kim Jong-Un um Ísland. Sigmundur vildi, eins og menn muna, ekki aðeins endurreisa hús í endurreisnarstíl Framsóknarflokksins með aðstoð Margrétar Hallgrímsdóttur þjóðminjavarðar, heldur einnig láta byggja almennilegan Selfossbæ með 60 metra langri miðaldastafkirkju og gapastokki. Hann skammaðist sín fyrir fortíðina og vildi búa til nýjar fornleifar.

Kannski hefði SDG verið ágætur draumsýnarmaður í súpukraftsverksmiðju? Hann var að minnsta kosti algjörlega misheppnaður sem yfirkokkur í stjórnmálum. Ætli Maggi eða Toro hafi ekki lausar stöður fyrir svo efnilegan súpudraumamann? Maður verður að vona það. Annars er alltaf hægt að setja upp Potemkin-tjöld í Norður Kóreu ef enginn áhugi er á Selfossi.

Súkkulaði-Sigga - Fyrsta fornplakat Fornleifs

Heilaga hámeri! Tinni og Kolbeinn kafteinn hafa enn einu sinni leyst eitt erfiðasta vandamál íslensku þjóðarinnar. Ekki hafa þeir þó myndað ríkisstjórn í hinu stjórnlausa landi, þótt ráðagóðir séu. Þeir hafa hins vegar fundið bestu jólagjöfina í ár sem þeir telja að muni seljast betur en verstu Arnaldsreifarar Indriðasonar. Þeir félagar slá einnig tvær flugur í einu höggi, því þetta er líklegast besta tækifærisgjöfin árið 2017.

Tinni og Kolbeinn hafa hjálpað Fornleifi við að útbúa bestu jólagjöfina í ár: Súkkulaði-Siggu með sitt dularfulla bros sem óneitanlega minnir á lokkandi glott Mónu Lísu þar sem hún hangir löngum á Louvre-safninu í París.

MONA LISA Íslands í neðanverðu Bankastræti 1932; Þetta er fyrsta fornplakat Fornleifs, og vonandi ekki það síðasta. Chokolat Pupier, var nafn verksmiðju í eigu fjölskyldunnar Pupier í Saint Étienne (sjá hér og hér) sem lét útbúa þessar smámyndir sem fylgdu súkkulaðinu sem þeir framleiddu.

Pupier-verksmiðan i Saint-Étienne á velmektardögum hennar, þegar "Súkkulaði-Sigga" var sett í pakkana þeirra.

 

Súkkulaði Sigga kom upphaflega í heiminn í súkkulaðipökkum í Frakklandi snemma á 4. áratug síðustu aldar.

Fyrirtækið Chokolat Pupier, var stofnað árið 1860 í bænum Saint-Étienne suðvestur af Lyon í Loire héraði i Rhône-Alpes í Suðaustur-Frakklandi. Pupier var selt öðru fyrirtæki, CÉMOI, árið 1981. CÉMOI er nú fyrir nokkrum árum alveg hætt að nota nafnið Pupier.

Chokolat Pupier framleiddi um langt skeið súkkulaðipakka sem í var stungið kortum með uppfræðandi efni, mannbætandi og jafnvel trúarlegu. Slík kort í pakkavöru tíðkuðust víða og einnig var ýmsu fróðlegu og uppbyggilegu gaukað í tóbakspakka sem framleiddir voru í Evrópu í lok 19. og byrjun 20. aldar. Seinna komu leikararnir, sem við verðandi gamalmennin þekkjum manna best, einnig þrykkmyndirnar að ógleymdum stimplatyggjómyndunum.

Í langan tíma var efnið á smákortunum sem finna mátti í pökkum Chokolat Pupier fræðsla um lönd og þjóðir heimsins. Venjulega voru kortin þrjú fyrir hvert land. Kortin voru framleidd á tímabilinu 1920-39. Þannig varð Súkkulaði-Sigga og tvö önnur kort, þar sem Íslandi voru gerð skil, til árið 1932. Kortin þrjú voru alls ekki stór, eða aðeins 5,1 x 6,9 sm að stærð.

Fyrir utan Siggu á upphlutnum, (sem er nú ekki alveg réttur þar sem vestið er rautt líkt og á norskum búningum), var framleitt kort með landakorti af Íslandi og annað sem sýndi íslenska fánann (reyndar í röngum litum) og skjaldamerkið.

Ofdekruð frönsk börn gátu þegar þau höfðu safnað 6 eða 9 kortum farið með þau út í næstu næstu búð og afhent og fengið nýjan súkkulaðipakka. Þá var kortið gatað svo ekki væri hægt að nota það aftur.

Franskir tóbakssalar seldu venjulega einnig súkkulaði og eftir nokkur ár voru dekruðu börnin orðin tóbaksfíklar. Góð börn og þæg létu sér hins vegar nægja að safna kortunum og og setja þau í albúm sem hægt var að kaupa til að halda safni sínu til haga. Það hafa sum þeirra gert af mikilli natni

Plakatið

Súkkulaðikortið með upphlutsfegurðardísinni Siggu, sem Fornleifur keypti á eBay, hjálpaði norskættaður vinur minn Milton heitinn Rotschild mér að fá prentað sem 50 x 70 sm. stórt plakat. Það passar t.d. vel í "standardramma", sem ýmis fyrirtæki selja, t.d. stórverslun ein sem árlega býður brennuvörgum að kveikja í risvöxnum, sænskum geithafri. Við segjum ekki meira, missjö.

En á myndinni hér fyrir ofan er sendisveinn Fornleifs einmitt búinn að setja Siggu í ramma frá sænska geithafrafyrirtækinu. Ísetningin er auðveld þó maður hafi 12 þumla líkt og Fornleifur.

Plakatið fæst nú aðeins hjá hinni frábæru Guðrúnu í Gudrun´s Goodies i Sankt Peders Stræde 35 (kjallaranum) í Kaupmannahöfn. Athugið: Upplagið er takmarkað, svo fyrstur kemur, fyrstur fær.

 

Heljarskinn - asískt útlit eða stökkbreyting ?

Stundum verður manni um og ó er maður sér útlendinga (og jafnvel Íslendinga) hamast í fornbókmenntum okkar líkt og væru þær heilagur sannleikur og einhvers konar sagnfræðirit á tag-selv-smurbrauðsborði norrænna fræða.

Þetta á vitaskuld ekki við um flesta útlenska sérfræðinga sem eru hið besta fólk sem kann þó margt listina að skjalla Íslendinga. En inn á milli leynist einn og einn grillumakari. Einmitt þeim tekst oft nokkuð vel upp í að koma að stað trú á hindurvitnum, þó svo eigi að heita að við séum komin svo langt fram á veginn, brott frá bókstafstrú 19. aldar og þjóðernisrembingi sjálfstæðisbaráttunnar. Ekki batnar ástandið þegar einstaka Íslendingur fer síðan að trúa rugli fólks sem vart getur talið læst á forna texta, íslenska eða norræna, eða búa sjálfir til ævintýri og sögur til næsta bæjar (urban myths).

Á safni einu í Noregi, nánar tiltekið að Avaldsnesi (sem fengið hefur nafn sitt frá Augvaldi sagnakonungi) á eyjunni Körmt (sem Norðmenn kalla Karmøy) nærri bænum Haugsundi í Noregi, er greint frá íslenska landnámsmanninum Geirmundi Heljarskinni .

Við gestum, sem þangað koma, blasir við myndin hér að ofan. Hún á að sýna Geirmund og tvíburabróður hans Hámund á unga aldri. Sömuleiðis sýnir hún rauðhærðan mann, Hjörr Hálfsson, konungsættar frá Rogalandi, sem samkvæmt öðru bullukollurugli, Islendingabok.is , er forfaðir minn. Hins vegar er í Íslendingabók upplýst að kona Hjörs Hálfssonar sé óþekkt. Þar hefur forsvarsmönnum ættfræðigrunnsins brugðist bogalistin. Formóðir mín er nefnilega greinilega nefnd til sögunnar í fornum ritum og hét hún Ljúfvina. Furða ég mig mjög á því, af hverju hana má ekki nefna í gagnagrunni Islendingabok.is, en grunar mig vitaskuld að fordómar og fáfræði séu líklegasta skýringin eins og fyrri daginn.

Rauðhærði forfaðir minn (skv ofanstæðri hugmyndateikningu), hann Hjörr, var víst það sem í dag er kallað "Pussy Grabber". Hann herjaði á saklausar konur konur Bjarmalands, sem liggur norðaustur af Skandínavíu. Þar tók hann einfaldlega verðandi konu sína, hana Ljúfvinu, herfangi, áður en hann gerðist landnámsmaður á Íslandi.

Ljúfvina var líklega eins og fólk var flest á Bjarmalandi - af samójeðsku bergi brotin og líklega mongólóíð í útliti. Gaman væri að fá skýringu á því af hverju hún er strikuð út í opinberri ættartölu minni. Ekkert hef ég á móti því að vera komin af prinsessunni Ljúfvinu frá Bjarmalandi.

Heldur ruddaleg "bónorðsför" forföður míns til Bjarmalands bar ávöxt og eignuðust þau Ljúfvina og Hjörr tvíburasynina Geirmund og Hámund sem fengu báðir viðurnefnið Heljarskinn vegna eins konar útlitsgalla sem þeir fæddust með.

Á fyrrnefndu safni á Augvaldsnesi er því haldið fram (með tilvísun í Ísleskan fræðimann) að Heljarskinn þýði svört/dökk húð, og er það sagt skýra útlit og nafn tvíburabræðranna og sér í lagi "asískt" útlit þeirra! Þetta kom m.a. fram á Stöð 2 í vetur sem leið og selja menn á Stöðinni það ekki dýrara en þeir keyptu og hafa að hluta til úr skáldsögu eftir íslenska doktorinn, Bergsvein Birgisson, sem búsettur er í Björgvin í Noregi. Hann tók sig til fyrir fáeinum árum og skrifaði skáldsögu, eins konar Geirmundar sögu Heljarskinns. En fyrir utan þann nútímaskáldskap, sem ekkert kemur málum við, og er að öllu leyti fantasía dr. Bergsveins sjálfs, er Geirmundur aðeins nefndur að einhverju ráði í Landnámabók og Geirmundar þætti Heljarskinns. Við lestur frumheimildanna um þennan forföður minn kemur eftirfarandi í ljós:

Fæddir Geirmundr ok Hámundr heljarskinn.

Geirmundr heljarskinn var sonr Hjörs konungs Hálfssonar, er Hálfsrekkar eru við kenndir, Hjörleifssonar konungs. Annarr sonr Hjörs konungs var Hámundr, er enn var kallaðr heljarskinn. Þeir váru tvíburar.
   En þessi er frásögn til þess, at þeir váru heljarskinn kallaðir, at þat var í þann tíma, er Hjörr konungr skyldi sækja konungastefnu, at dróttning var eigi heil, ok varð hon léttari, meðan konungr var ór landi, ok fæddi hon tvá sveina. Þeir váru báðir ákafliga miklir vöxtum ok báðir furðuliga ljótir ásýnis, en þó réð því stærstu um ófríðleika þeira á at sjá, at engi maðr þóttist sét hafa dökkra skinn en á þessum sveinum var. Dróttning felldi lítinn hug til sveinanna, ok sýndist henni þeir óástúðligir. Loðhöttr hét þræll sá, er þar var fyrir stjórn annarra þræla. Þessi þræll var kvángaðr, ok ól kona hans son jafnframt því sem dróttning varð léttari. Ok þessi sveinn var svá undarliga fagr, er þrælskonan átti, at dróttning þóttist ekki lýti sjá á sveininum, ok sýndist henni nú þessi sveinn ástúðligri en sínir sveinar. Síðan ræðir dróttning til kaups um sveinana við ambáttina. En ambáttinni sýndist svá sem dróttningu, at henni þótti sinn sonr tíguligri, en þorði þó eigi at synja at kaupa við dróttningu um sveinana. Ok tekr dróttning við ambáttarsyni ok lætr nafn gefa ok kallar sveininn Leif, ok segir dróttning þenna svein sinn son. En ambáttin tekr við þeim dróttningarsonum, ok fæðast þeir upp í hálmi sem önnur þrælabörn, þar til þeir váru þrévetrir. En Leifr leikr á lófum ok hefir virðing, sem ván var, at konungsbarn mundi hafa.
   En svá sem aldr færist á sveinana alla jafnt saman, þá guggnar Leifr, en þeir Hámundr ok Geirmundr gangast við því meir sem þeir eru ellri, ok bregzt því meir hverr til síns ætternis.

Hér má glögglega sjá og skilja að

• Þeir bræður voru stærri en gengur og gerist með kornabörn
• Þeir voru sömuleiðis einstaklega dökkir eða á anna hátt ófrýnilegir, svo mjög að móðir þeirra vildi helst ekkert af þeim vita, þó svo að að hún eins og menn ætla í dag hafi einnig verið dekkri á hörund en Norðmenn enda komin af konungum á Bjarmalandi.,

Ef nokkur trúanlegur kjarni er í þessari frásögn, sem má lesa til enda hér, þá má furðu sæta að kona af asísku bergi brotin hafi fætt börn sem voru meiri af vöxtum en gerðist á meðal norskra kvenna, og sér í lagi þar sem þeir voru tvíburar, sem oft eru heldur rýrari í vexti en einburar.

Ef Ljúfvina hefur sjálf verið dekkri á brún og brá, líkt og listamaðurinn hefur túlkað hana á myndinni í safninu á Augvaldsnesi, þá má furðu sæta að börnin hafi orðið dekkri en hún sjálf, ef gengið er út frá því að faðirinn hafi verið rauðhærður ribbaldi með ljósa húð sem skaðbrenndist þegar hann beraði handleggina.

Að mínu viti hefur það litla sem við vitum um Geirmund forföður minn og fjölskyldu hans verið skrumskælt í myllu fræðimanna sem eru illa læsir eða illa haldnir að pólitískri rétthugsun nútímans.

Eins og sjá má hér í þætti Stöðvar 2 er mýtan farin að snúast víða.

Þess vegna leyfi ég mér í vinsemd að benda fólki á að til er önnur skýring á heljarskinni tvíburanna Geirmundar og Hámundar.

 

Heljarskinn = cutis laxa

Ef þeir sem tóku sér það bessaleyfi að skrifa um hinn hörundsdökka og "asíska" Geirmund Heljarskinn, hefðu beitt rökhugsun hefðu þeir líklega leitað að öðrum skýringum á sögunni. Til er heilkenni (sem oftast nær eru stökkbreyting) í ýmsum birtingarmyndum sem bera samheitið Cutis laxa (laus húð). Oftast erfa menn þessa kvilla vegna stökkbreytinga á X-kynlitningum.

Börn með Cutis laxa

Helstu einkenni þeirra sem erfa þennan sjúkdóm, á því stigi að það aftrar þeim ekki á annan hátt en útlitsins vegna, er mikil umframhúð. Fólk með sjúkdóminn er oftar dekkra á hörund en skyldmenni þeirra sem ekki hafa heilkennin. Í verri tilfellum geta menn átt við kvilla í liðum og limum að stríða, sem jafnvel getur hindrað gang og hreyfigetu. Sjúkdómurinn getur einnig leitt til alvarlegra afbrigðileika í líffærum. Einnig er til sjúkdómur sem ber heitið Cutis verticis gyrata og sem lýsir sér í miklum húðfellingum á höfuðleðri manna.

Hér, hér , hér og hér geta menn sem áhuga hafa á cutis laxa, sem er samheiti heilkenna sem oftast erfast, lesið meira um heilkennin.

Geirmundur Heljarskinn og Hámundur bróðir hans voru drengir sem voru miklir af vöxtum, dekkri en foreldrarnir og höfðu mikla húð og hold umfram það sem eðlilegt gat talist. Útlit þeirra ögraði fegurðarmati foreldra þeirra. Kannski hefur Geirmundur forfaðir minn og margra annarra Íslendinga í æsku verið eins útlítandi og Michelin-maðurinn?

En eru Íslendingar tilbúnir að taka því að forfaðir þeirra með viðurnefnið Heljarskinn hafi verið með stökkbreytingu (mutation) sem veldur cutis laxa, utan þess að vera asískir?

Líklegast er auðveldara að lesa óþarflega í kringum það sem í raun og veru stendur um hann í fornum ritum og álykta, að hann hafi verið dökkur á húð og hár og því eins konar Asíumaður eins og móðir hans - ekki ósvipaður börnum taílenskra kvenna á Íslandi og í Noregi.

En hafði Ljúfvina einhverja ástæðu til að leggja fæð á drengina sína fyrir að líkjast sér og hafa sama litarhaft og hún? Varla. "Ljótleikinn" sem olli fráhvarfi hennar frá börnum sínum var líklega annars eðlis.

Það sem gerst hefur í nýrri sögu um Geirmund Heljarskinn og á veggmálverki á safni í Noregi eru selektívur skilningur og hlutlægar skýringar sem eru því miður vandamál víðar í fræðunum en á Íslandi. Það er svo enn verra, þegar menn fara að trúa ruglinu og jafnvel ruglinu í sjálfum sér (sjá hér).

V.Ö.V.

Skylt efni: Finnar á Íslandi

Mansal

Íslenskar konur hafa heldur mikið farið kaupum og sölum á hinum síðustu og verstu tímum. Sér í lagi undirgefnar konur í þjóðbúningum í upphlut með silkisvuntu og skúfhúfu. Þannig var þeim pakkað inn áður en kvenréttindi voru viðurkennd að nafninu til. Erlendis lýsa menn ólmir eftir íslenskum konum af þessari klassísku gerð og sækjast eftir postulínshúð þeirra og brothættri sál og greiða mætavel fyrir.

Nýverið voru tvær slíkar boðnar upp í Danmörku og vildu augsýnilega margir eignast þær. Ég hefði hugsanlega keypt eina þeirra, sem meira var í varið, hefði ég heyrt tímanlega af uppboðinu. En hún hlaut hæsta boð einhvers dansks dóna, sem mun þukla hana og stöðum sem engan getur dreymt um nema einhverri forsetaefnisómynd í Bandaríkjunum.

Ég er sér í lagi að tala um konuna sem ber nafnnúmerið 12164 undir iljum sér, en við gætum bara kallað hana Guðríði. Hún var upphaflega framleidd í Konunglegu Postulínsverksmiðjunni í Kaupmannahöfn á fyrsta fjórðungi 20. aldar.

Hún var hluti af röð þjóðbúningastytta sem danski listamaðurinn Carl Martin-Hansen (1877-1941) hannaði fyrir Kgl. Porcelæn á árunum 1906-1925 og sem báru heitið Danske Nationaldagter. Þetta voru styttur af fólki í þjóðbúningum dansks Konungsríkisins, dönskum, færeyskum, íslenskum og grænlenskum. Bjó Carl Martin-Hansen til myndir af fullorðnu fólki jafnt sem börnum, en ekki er þó vitað til þess að íslensk börn eða karlar hafi farið kaupum og sölum.  Stytturnar af fullorðna fólkinu voru jafnan 30-34 sm háar og vel gerðar. Einn hængur var þó á listaverkum þessum, sem fólki gafst færi á að prýða stássstofu(r) sína með. Andlitin voru svo að segja öll eins. Stytta af konu frá Amákri (Amager) var með sama andlitið og konan frá Íslandi og börnin voru öll með það sem Danir kalla ostefjæs, nema grænlensku börnin sem eru iðuleg hringlaga í fasi án þess að hægt sé að tengja það sérstaklega osti.

Fölsk kerling sem seld var á 10.700 krónur árið 2014.

Ef einhver á svona styttu á Íslandi,sem er ósvikin og ekta (því heyrt hef ég að þjóðbúningastyttur Martin-Hansens sé farið að falsa í Kína), þá hafa þær farið á allt að 10.700 krónur danskar. Það gerðist árið 2015 á Lauritz.com netuppboðsfyrirtækinu danska (sjá hér), þar sem oft hefur reynst mikill misbrestur á heiðarleika í sölumennskunni og kunnáttu starfsmanna á því sem þeir reyna að selja. Styttan sem seld var af þessu undarlega fyrirtæki á þessu uppsprengda verði hafði ekki einu sinni nauðsynlega stimpla og málaramerki konunglegu Postulínsverksmiðjunnar, máluninni á styttunni var sömuleiðis ábótavant miðað við styttu sem seld var fyrr á uppboði Bruun Rasmussen fyrir miklu lægra verð en sú var með alla nauðsynlega stimpla og merkingar.

Bið ég lesendur mína að taka eftir tímasetningunum á boðunum og hvenær menn bjóða á nákvæmlega sama tíma sólahrings, og hvernig mótframboð stangast á í tíma (sjá hér).

Spurningin sem gæti vaknað í hugum gagnrýninna manna er, hvort menn sem láta framleiða eftirlíkingar í Kína afhendi styttur til sölu hjá uppboðshúsum og láti mismunandi aðila, þ.e.a.s. vitorðsmenn sína, bjóða í hana til að hækka verðið og lokki þannig ginkeypta Íslendinga sem vilja hafa styttu af ömmu æsku sinnar uppi í hillu til að kaupa hana á hlægilega uppsprengdu verði. Í Danmörku er nefnilega mikið til af fólki sem gjarna selur ömmu sína. Á Íslandi eru aftur á móti til margir sem eiga skítnóg af peningum og vita jafnvel ekki aura sinna ráð.

Lauritz.com stundar þá iðju að halda uppboð á netinu og er fyrirtækið misfrægt fyrir. Vefssíðan Kunstnyt.dk hefur vígt starfsemi sína því að koma upp um vanþekkingu og hugsanlega sviksemi uppboðsfyrirtækisins lauritz.com. Af nógu er greinilega að taka. Hér er t.d. dæmi starfsemi þeirra og aðstoðarmenn vefsíðunnar hafa t.d. fundið málara í París sem framleitt hefur fölsuð málverk fyrir uppboðsfyrirtækið. Lögreglan í Danmörku gerir svo að segja ekkert í svikamálum fyrirtækisins, enda vinna þar fábjánar fyrir það mesta. Danska Dagblaðið Berlingske Tidende skrifar gagnrýnar greinar um Lauritz en fólk heldur áfram að láta snuða sig og aðaleigandi fyrirtækisins keypti sér nýlega stóra vínhöll í Frakklandi áður en fyrirtækið sem einnig starfar á hinum Norðurlöndunum og á Spáni var skráð á verðbréfamarkaðnum í Kaupmannahöfn.

Varið ykkur landar sem kaupið sögu ykkar í postulíni. Konan í upphlutnum eftir Carl Martin-Hansen, er ekki öll þar sem hún er séð. Kaupið þið hana á 10.700 DKK, gætuð þið alveg eins verið að kaupa kerlingu sem er gul á húð undir farðanum og postulínsbrosinu og sem eldar chop suey í stað saltkjöts og bauna. Það þarf meðal annars að líta aðeins upp undir pilsfaldinn á henni til að sjá hvers kyns hún er. Skúfurinn kemur einnig upp um þá kínversku og balderingarnar á vestinu. Eðlilegt verð fyrir ekta styttu er 2-2500 DKK. og ekki krónu meir.

Tvær efstu myndirnar eru af ófalsaðri framsóknarmadömmu Konungslegu Postulínsverksmiðjunnar í Kaupmannahöfn, en hinar eru myndir af svikinni vöru.

Kínverjar þekkja ekki balderingarnar á upphlut þegar þeir falsa íslenskar hefðarkonur og fá þeir greinilega lélegar ljósmyndir frá þeim sem panta verkið og sjá því ekki smáatriðin.

Hér má lesa færslu Fornleifs um aðra ömmu æskunnar sem óprúttið fólk lét búa til úr stolinni "hugmynd" og var það meira að segja verðlaunað fyrir. Þá kom makalaus athugasemd frá Gústafi Níelssyni fv. súludansstaðareiganda og Gretti íslenskra stjórnmála.

Þegar Íslendingar drukku tóbak

Til viðbótar ritgerðum mínum um tóbaksnotkun og pípureykingar Íslendinga á 17. öld (sjá hér og hér) langar mig að bæta við nokkrum upplýsingum sem einhverjum þykja vonandi bitastæð tíðindi.

Seiluannáll segir svo frá við anno 1650:

Það bar til vestur í Selárdal, að maður þar nokkur vanrækti kirkjuna á helgum dögum, þá prédikað var, en lagðist í tóbaksdrykkju um embættistímann; var hann þar um áminntur af prestinum, en gegndi því ekki, og hélt fram sama hætti; en svo bar til einn sunnudag, að hann var enn að drekka tóbak, og gekk svo út og upp á kirkjuvegginn; var þá lítið eptir af prédikun, sofnaði svo strax og vaknaði aldrei þaðan af; lá svo dauður, þá út var gengið.

Ljót var sú saga, sem einnig var sögð í Vallholtsannál. Tóbaksdrykkja er einnig iðja sem þekktist á Englandi á 17 öld, og greinilega varð einhver bið á því hvenær menn fóru að nota sögnina að reykja eða to smoke fyrir þessa iðju. Hollendingar töluðu einnig um að drekka tóbak, tabak drinken, og furðuðu sig á því að Þjóðverjar notuðust enn við það orðtak árið 1859 (sjá hér), þegar Hollendingar voru fyrir löngu farnir að reykja (roken).

Sögur af skjótum dauða manna sem reyktur voru nokkuð algengar á 16. öldinni, en komu líklega til vegna þess að yfirvöld litu með áhyggjum á þessa frekar dýru nautnavöru sem gróf undan efnahag sumra landa. Hugsanlega hefur verið einhverja óværa í tóbaki mannsins í Selárdal, eða hann hálfdauður af einhverju öðru en tóbaki.

Jakob (James) I Englandskonungur gaf árið 1603 út tilkynningu um siðferðislegar hættur reykinga og hækkaði tolla af tóbaki sem Elísabet fyrst hafði lækkað mjög. Beta reykti víst eins og strompur. Áhugi á tóbaki í byrjun 17. aldarinnar tengdist að einhverju leyti þeirri trú að tóbakið kæmi í veg fyrir sýkingar og pestir. Jakob I fyrirskipaði árið 1619 konunglega einokun á ræktun og innflutningi á tóbaki og nokkrum árum síður bannaði Ferdínand III keisari alla "tóbaksdrykkju".

Maður drekkur tóbak og öl. Málverk eftir Gerrit Dou, frá ca. 1650. Rijksmuseum Amsterdam. Pennateikningin efst hangir á sama safni og er frá því fyrir 1647 og eftir Adriæn van Ostade

En allt bann kom fyrir ekkert, og er Urban VIII páfi auglýsti þetta nautnaefni með því að lýsa því yfir árið 1624 að tóbaksdrykkja færði notendur nærri "kynferðislegri alsælu", jók það frekar reykingar frekar en hitt.  Múslímar voru einnig hræddir við tóbak. Murad IV súltan bannaði reykingar og hótaði mönnum aftöku (lífláti) ef þeir færu ekki að skipunum hans. Mikael Rússakeisari bannfæri árið 1640 reykingar sem dauðasynd, og reykingamenn í Rússlandi voru hýddir og varir þeirra skornar í tætlur. Ferðalangur sem kom til Moskvuborgar árið 1643 lýsir því í dagbók, hvernig reykingamenn og -konur megi eiga vona á því að nef þeirra séu skorin af ef þau eru tekin í þeirri hættulegu iðju að drekka tóbak.

Þess má geta að í 92. spurningarlista Þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns Íslands var fyrir einhverjum árum síðan spurt á þennan hátt:

Kannast menn við orðtakið "að drekka tóbak" ? Hvað merkti það?

Vonandi skráir þessi virðulega deild hjá sér hvar hér upplýsist um tóbaksdrykkju. Annars getur hún troðið þeim upplýsingum í vörina eða sogið þær í nösina.

Aðrar tóbakshættur

Íslenskri annálar greina frá annarri hættu við reykingar sem menn þekktu þá. Greint er frá líkamsmeiðingum og drápum í tengslum við uppgjör varðandi innflutning á tóbaki. Minnir ein lýsing á sitthvað úr undirheimum eiturlyfjagengja á Íslandi í dag. 

Í Sjávarborgarannál er við árið 1639 greint frá húsbrunum sem rekja mátti til reykinga:

Um haustið brunnu 2 hús á hlaðinu á Járngerðarstöðum í Grindavík með öllu fémætu þar inni, item skemma á Ási í Holtum, hvorutveggja af tóbakseldi.

 

 

 

Elsta heimild um tóbaksútflutning til Íslands

Nýverið rakst Fornleifur á elstu heimild um tóbaksútflutning til Íslands sem þekkt er úr heimildum  og sem ekki hefur áður verið birt í íslenskum ritum.  

Árið 1636 kemur fram í sjölum frá borginni Yarmouth, sem kölluð var Járnmóða á íslensku og var Íslendingum af góðu kunn enda var þangað flutt mikið magn af vaðmáli og fiski, að kaupmaður í borginni af hollenskum ættum, de Mun að nafni, hafi hafi flutt inn 15 pund af tóbaki frá Rotterdam sem hann sendi áfram til Íslands og seldi fyrir fisk.

Eins og áður greinir (sjá hér) kom maður, Rúben að nafni, Jóni Ólafssyni Indíafara upp á að reykja á skipinu sem Jón sigldi á til Englands árið 1615 og hóf þar með hið ævintýralegt lífsferðalag sitt. Annar maður var um borð á skipinu og var sá frá Járnmóðu og vildi fá Jón með sér þangað. Maðurinn frá Yarmouth, sem var skipherramæti (þ.e. fyrsti stýrimaður) tefldi og glímdi oft við Jón, en skipherrann Isaach Brommet, sem var af hollenskum ættum, varaði Jón við félaganum frá Yarmouth.

Rulla

Medalía (Escudos, coins)

Tóbak sem flutt var til Íslands á 17. öld voru að öllum líkindum tóbaksblöð snúin í reipi sem undin voru upp á 1-1,5 langar rúllur - ellegar minni rullur af tóbaki eins og greint er frá í annálum á 17. öldinni, sem voru tóbaksblöð sem pressuð voru í sívalninga og reyrð með bandi, á breidd við sveran karlmannsframhandlegg. Á okkar dögum er slíkar rullu kallaðar "roll cake". Menn skáru síðan það sem þeir þurftu að reykja þvert á rúlluna líkt og þeir skæru bita af vænni pylsu, og eru slíkur tóbaksskurður það sem síðar kallast "Navy cut" og skífurnar nefndar medalíur (coins á ensku eða escudo á spænsku).

Þið getið hér fengið sýnishorn af 17. aldar tóbaksreyk. Setið bendilinn á nefið á reykingamanninum og klikkið. Reykurinn verður sendur í tölvupósti.

Odin med sin solhat på Fyn

Af og til tager Fornleifur skeen i den anden hånd og skriver dansk på gadeniveau. Et fantastisk fund som danske amatørarkæologer gjorde i august i år på Fyn har gjort denne danske epistel dødnødvendig.

Ved Mesinge på Hindsholm fandt man på en bar mark en yderst interessant Odin-figur. Lignende genstande har man tidligere fundet i Sverige (i Levide og Uppåkra), samt i Rusland (Staraja Ladoga).

Odin fra Levide

Odin fra Uppåkra

De fynske arkæologer mener, at det som figuren bærer på hovedet og visse mennesker ville tolke som horn på en hjelm, er stiliserede ravne, d.v.s Huginn og Muninn. Selvom der her ikke skal afvises at der er tale om stiliserede ravne, er der dog intet tydeligt ved udformningen af "hovedprydet" som minder om ravne - og som bekendt kunne man i vikingetiden sagtens stilisere ravne bedre end med de buer som man ved første øjekast tolker som ravne.

Her skal der ikke rokkes ved den antagelse at det drejer sig om en gengivelse af selveste Odin den øverste af Aserne. Ej heller vil der her forsøges at overbevise nogen om, at Odin havde horn monteret på en ussel hjelm.

Tror man derimod på skriftlige overleveringer fra Island, ved vi at Odin bar mere end 200 forskellige navne, hvoraf man skulle kende nogle da man gik i gymnasiet på Island i min ungdom.  

Den lærdom som blev banket ind i ens hoved på Island dengang får mig til at overveje, at man i stedet for at se to ravne på Odins hoved, når de normalt satte sig på hans skuldre og hviskede ham i ørerne, skulle forestille sig en hat. Jeg vil faktisk vove min arkæologpels ved at fremlægge den alternative hypotese, at Oden bærer en hat på den nyfundne figur fra Mesinge.

Ikke hvilken som helst hat, men guden Hermea' hat - en ægte græsk solhat for vandrere.

Jeg er ikke den første til at påpege et slægtskab mellem Hermes og Odin. En af de første til at gøre det var den hollandske germanistiker Jan de Vries (1890-1964). De Vries påpegede i sin Altgermanische Religionsgeschichte visse ligheder mellem Odin og Hermes samt Hermes og hinduismens gud Rudra.

Her skal de Vries hypotese underbygges ved præsentationen af tre af Odins navne for at at understøtte slægtskabet med Hermes:

Höttr (Hat)

Síðhöttur (Bredhat/langhat)

Gangari, Ganglari eller Gangleri  (Vandrer, vandrermand)

Hermes bar gerne en stor hat for vandrere, med store skygger som beskyttede dem for solens stråler. Hans hat havde en ganske lille puld. Den slags hatte som Hermes bærer i antikkens kunst kendetegnes på græsk som πέτασος (Petasos). Hermes var sendebud og vandrede meget. Det havde han til fælles med Odin.

Desuden var et andet af Hermes' attributter en vandrestav eller et spyd. Spyddet var også et attribut som var fastankret til flere af Odins mange navne. Nogle af de navne han bar, som har tilknytning til spyddet, er:

Geirlöðnir (Spyddets bud)

Geirölni (Spyd angriber)

Geirtýr (Spydgud)

Geirvaldr (Spydmester)

Biflindi  (Spydryster - som må vel oversætters som Shakespeare på engelsk)

Darraður (Spydmand)

Jagtguden Hermes med alle sine spyd og en bue. Læg mærke til hatten.

Eftersom jeg savner dyb viden om guden Rudra, tør jeg ikke uddybe noget om Rudras lighed med Odin. Men blot dette:  Rudra bliver ganske vist kendetegnet som den mægtigste af alle guder som fint korresponderer med definitionen af Odin:  Æðstur Ása. Desuden var Rudras attribut ikke et spyd, men en drabelig trefork, og i stedet for at være spydgud var han først og fremmest en bueskytte i lighed med Hermes.

Hermes holdt gerne et lille scepter som med tiden er dog blevet bedre kendt som Mercurs slangestav. Men kigger man på tidlige fremstillinger af Hermes med sin stav på græske lerkar, kan man klart se, at der oprindeligt ikke var tale om så tydelige slanger på staven som i den romersk gudekunst.

Der er derimod store ligheder mellem formen af den Hermes stiliserede scepter og de meget senere skandinaviske Odin-fremstillinger, f.eks. den som er fundet ved Mesinge. Der kunne naturligvis være tale om tilfældigheder. Men det som Odin bærer på hovedet ligner dog mere en hat end to hviskende ravne. Sammen med mytologiens navneregister for Odin som bar store hatte og spyd lige som hans kollega Hermes, så er jeg i hvert fald tilbøjelig til at tro, at Odin snarere har græske aner, end at han var gay (bøsse), sådan som visse forskere indenfor det fortræffelige fag arkæologiske gender-studier (bl.a. Brit Solli, Oslo) hare fantaseret over. Måske var han det også - i hvert fald en smule bi. Hvad genstanden fra Mesinge var, må man nu diskutere. Den var dog ikke en fragmentarisk øloplukker.

Eros í Reykjavík

Þegar ég heyrði hér um árið um danska dátann, sem tróð sér inn í Kaupþingsbanka í Reykjavík í annarlegu ástandi, stal þar hundraðköllum, dó svo og reis upp frá dauðum eftir kossa og hnoð í lögreglubíl, kemur upp í huga mér bókin Eros in Reykjavík, sem er skáldsaga á hollensku.

Bók þessi var eftir hollenska gyðinginn og hommann Ali Cohen (1895-1970), sem aldrei kom til Íslands að því er ég best veit. Bókin kom út árið 1931 í Amsterdam hjá Querido forlaginu.

Söguþráðurinn er þessi í grófum dráttum:  

Þrjú skip eru stödd í höfninni í Reykjavík, norskt skip, danskt herskip og Eros, glæsilegt, hvítt farþegaskip sem er komið frá Skotlandi, en sem siglir undir fána fjarlægs lands. Áhöfnin og farþegarnir um borð hafði farið víða um lönd. Veisla er skipulögð á Eros að næturlagi og íslenskum stúlkum úr landi og áhöfnum hinna skipanna er boðið til hennar. Þetta er hörkupartí og menn komast að ýmsu um söguhetjurnar í því annarlegu ástandi sem sumir veislugesta komast í. Daginn eftir fara sumir ferðalanganna af Eros með íslensku blómarósunum í bíltúr til goshvers sem spýtir upp vatni einu sinni á dag. Má telja víst, að þar sé verið að segja frá Geysi. Danskur matrós, sem í hita veislunnar kvöldið áður, kemst að ýmsu um sjálfan sig, reynir að þvo af sér þær uppgötvanir með því að kasta sér til sunds í höfninni. Ekki vill betur til en að hann fær krampa og drukknar.  

Bókin er hómó-erótísk, eitt fyrsta verk af þeirri tegund á hollensku. Það þýðir á mannamáli, að dátinn sem drukknaði var ekki eins og Fylludátar voru flestir, en þeir döðruðu við íslenskar stúlkur og skildu eftir sig mörg efnileg börn með bætt erfðamengi á Íslandi. Dátinn sem drukknar í sögunni Eros in Reykjavik sigldi á önnur mið og banka en félagar hans. Kannski hefur dátinn sem vildi ná sér í hundraðkarla í Kaupþingi komist að hinu sanna um sjálfan sig í teiti kvöldið áður. Hver veit?

Lodi Ali Cohen árið 1940. Málverk eftir Kees Verwey sem hangir í Frans Hals Museum i Harleem í Hollandi.

Lodewijk (Lodi) Ali Cohen, eins og höfundur hét fullu nafni, starfaði lengstum sem lögfræðingur. Hann lifði af stríðið og var þekktastur fyrir ljóð sín og fyrir að hafa snemma verið yfirlýstur hommi.