Skammarleg vinnubrögð

Oft er fljótlega hægt að sjá, hvort gæði fræðigreina eru ásættanleg með því einu að athuga, hvernig farið er með heimildir. Ég læt mér jafnvel stundum nægja að skoða hvernig fornleifafræðingar og aðrir vitna í ritverk mín ef þau koma við sögu í vinnu annarra.

Oftast gera menn það siðlega og eftir gildandi reglum. En því miður hef ég upplifað annað. Þegar ég uppgötva vankanta á vinnu annarra þegar að mér snýr, er ég ekkert smeykur við að segja frá því. Ég hef t.d. greint frá því hvernig ungprófessor í HÍ í samvinnu við aðra gerði sig sekan um fræðilega óásættanleg vinnubrögð í tilraun sinni og annarra að gera skoðanir og niðurstöður mínar um aldur byggðar í Þjórasárdal að sínum (sjá hér).

Tilvitnanafúsk - Cambridge style?

Árið 2012 birtist greinin "The Roles of Pit Houses and Gendered Spaces on Viking-Age Farmsteads in Iceland" í hinu virta tímariti Medival Archaeology (56:2012) (sjá greinina hér) Ef tímaritið hefur áhyggjur á copyright-rétti greinarinnar, bendi ég þeim á að hafa samband svo ég geti sagt þeim frá gæðum greinarinnar sem þeir birtu. Það geri ég gjarna opinberlega á ensku og öðrum tungumálum.

Höfundur greinarinnar er Karen Millen (sjá mynd) og fjallar greinin um jarðhýsi og notkun þeirra. Í þessari annars áhugaverðri, en samt mjög ófullnægjandi grein með of mörgum fyrirframákveðnum tesum og vanþekkingu á því hvar jarðhýsi hafa fundist á Norðurlöndum, uppgötvaði ég, að vitnað var í mig. Þótti mér þetta afar undarlegt, því ég hef ekki hreyft svo mikið við þeirri frumtilgátu minni, að hugsanlega hafi fundist hluti af jarðhýsi á Stöng í Þjórsárdal. Það kemur aðeins fram í einni áfangaskýrslu minni frá 9. áratug síðustu aldar, og svo ekki meir, því ekki hef ég haft tök á því að rannsaka málið frekar. Nei, ekki var það nú hugsanlegt jarðhýsi á Stöng sem Milek ritaði um er hún vitnaði í ritverk mín í grein sinni um jarðhýsi.

Karen Milek fornleifafræðingur frá Kanada, sem starfar sem ungprófessor við Háskólann í Aberdeen, og segist sérhæfa sig í Íslandi, vitnar í stutta, 35 síðna, ljósritaða rannsóknarskýrslu (sjá ljósmynd neðar) sem ég skrifaði fyrir Vísindaráð árið 1991, eftir að ég hafði látið gera AMS kolefnisaldursgreiningar við Háskólann í Uppsölum með stuðningi frá Vísindaráði. Skýrslan var gefin Þjóðminjasafni Íslands, en ekki til þess að menn væru að klæmast á niðurstöðum hennar í bresku tímariti.

Karen Milek hefur m.a. fengið Ph.D. gráðu út á þessa grein sína við Háskólann í Cambridge. Slíka gráðu er hægt að fá þegar menn skrifa greinar sem innihalda gallaða og algjörlega innistæðulausa tilvísun í "upplýsingu" í skýrslu eftir mig sem ber heitið Kolefnisaldursgreiningar (AMS) á sýnum frá fornleifa- rannsóknum í Þjórsárdal.

Mér til mikillar furðu vitnar Karen Milek í atriði (sjá bls. 87) sem alls ekki er að finna í skýrslu minni sem hún þykist vitnar í. Hún er að fjalla um jarðhýsi að Gjáskógum í Þjórsárdal. Ég fjalla alls ekkert um þann stað í skýrslu þeirri sem hún vitnar í. Milek láist einnig að greina frá því, að ritverk mitt sé ljósrituð skýrsla til Vísindaráðs og tileinkar hana ranglega Þjóðminjasafni Íslands (sjá heimildaskrá í grein Mileks, bls. 129). Þetta síðasta atriði sýnir mér, að annað hvort hefur Milek aldrei haft skýrslu mína á milli handanna, eða að hún kann alfarið ekki með rétt mál að fara.

Ekki er nóg með að rangt sé vitnað í eitthvað sem alls ekki stendur í skýrslunni, sem höfundur þykist vitna í; Einnig er sagt að skýrslan mín sé frá 1989. Umrædd skýrsla er frá 1991 og kemur það mjög greinilega fram á kápu skýrslunnar innanverðri, sem og af fylgiskjölum sem birt eru í skýrslunni.

Þetta eru einstaklega sóðaleg og óvandvirk vinnubrögð, höfundi og háskóla hennar til lítils sóma. Vona ég að Karen Milek biðjist formlega og opinberlega afsökunar á þessu í athugasemdum hér fyrir neðan, sem verða opnar í 50 daga frá birtingu greinar minnar.

Það er einfaldlega ekki rétt með farið hjá kanadíska fornleifafræðingnum Karen Beatrice Milek. Í téðri skýrslu eftir mig, sem Milek hefur greinilega aldrei lesið, þar sem hún getur ugglaust ekki lesið íslensku eða önnur Norðurlandamál sér til gagns, stendur ekkert um Gjáskóga eða aldursgreiningu á 1104 laginu. En það segist hún vitna í. Hvernig hún leyfir sér að halda því fram í ritgerð sem hefur verið dæmd hæf sem hluti af Ph.D. gráðu, er mér óskiljanlegt. Það er vitaskuld vandamal háskólans í Cambridge, en fyrst og fremst vandamál Mileks og þeirra fornleifafræðinga á Íslandi sem fóðra hana með röngum upplýsingum í algjöru ólæsi hennar á íslenska menningarsögu og fornleifarannsóknir.

Eða bara íslenskar aðferðir?

Mig grunar auðvitað, hvaðan þessi meinloka hjá Karen Milek er komin og kann engan annan að nefna sem heimildamann hennar en Orra Vésteinsson, sem Milek hefur starfað með. Meðal annarra þakkar hún Orra fyrir aðstoð við gerð ritgerðar sinnar í Medieval Archaeology. Prófessor Orri hefur einmitt framið sams konar heimildamisnotkun á því sem ég hef ritað.

Milek gæti vitaskuld einnig hafa gert þessa villu án nokkurrar hjálpar. Margir aðrir Íslendingar hafa lesið greinina yfir og lánað í hana efni. Enginn þeirra hefur séð þessa yfirlýsingargleði fornleifafræðingsins og tilvitnun í grein sem ekki inniheldur upplýsinguna sem vitnað er í. Það er neyðarlegt.

Grein Mileks má vel vera hin besta smíð, fyrir utan soralega yfirreið á niðurstöðum mínum. Hún heldur því t.d. fram jarðhýsin hafi verið "dyngjur" kvenna, þar sem konur sátu og ófu og unnu með ull - þótt ekki vilji ég útiloka að karlar hafi einnig unnið slík störf. En í doktorsritsmíðum vitnar maður ekki í eitthvað sem ekki hefur verið skrifað, og heldur ekki rangt í það sem hefur verið skrifað. Ef það eru munnlega upplýsingar, ellegar bréf sem maður vitnar í, eru til reglur fyrir slíkar tilvitnanir.

Siðareglur

Að lokum leyfi ég mér að vitna í "siðareglur" Félags Íslenskra Fornleifafræðinga, sem ég er ekki meðlimur í m.a. vegna þess að siðareglurnar hafa verið brotnar svo oft gegn mér og öðrum, að ég tel þær vera tvískinnung og yfirskin fyrir siðleysi sem viðhefst í íslenskri fornleifafræði :

6. Fornleifafræðingum ber að sýna vinnu annarra fornleifafræðinga tilhlýðilega virðingu og mega ekki eigna sér verk þeirra eða hugmyndir.
7. Fornleifafræðingar skulu í starfi sínu forðast óheiðarleika og rangfærslur. Ekki skulu þeir vísvitandi leggja nafn sitt við neinar athafnir af því tagi og ekki heldur umbera þær hjá starfsfélögum sínum.

Vonandi munu erlendir fornleifafræðingar sem vinna á Íslandi, og sér í lagi þeir sem ekki eru læsir á íslensku, kynna sér þessar reglur og læra. Því þær eru ágætar ef maður heldur þær. Margir Íslendingar hafa víst aðeins lög til að brjóta þau (sjá hér hvernig prófessor brýtur siðareglur fornleifafræðinga).

Erlendir fornleifafræðingar á Íslandi

En verri dæmi eru til um siðleysi erlendra fornleifafræðinga á Íslandi. Eitt sinn börðust bandarískir fornleifafræðingar sem leyft hafði verið að vinna á Íslandi innbyrðis líkt og hafin væri ný Sturlungaöld. Heimtufrekur stóramerískur imperíalisti, Thomas McGovern að nafni, sem síendurtekið braut fornleifalög á Íslandi reyndi t.d. allt sem hann gat til að bola öðrum bandarískum fornleifafræðingum, t.d. Kevin Smith, burt úr rannsóknum á Íslandi. "Iceland was not big enough for other American Archaeologists than Tom McGovern" virtist vera mottóið.

Íslendingar sem hann taldi í vegi sínum fengu líka að kenna á miskunnarlausum redneck-aðferðum prófessors McGoverns við Hunter College, City University New York (CUNY). Ég var einn þeirra "heppnu" sem lenti í einelti McGoverns, eftir að ég uppgötvaði galla hans og atferli. Hann sagðist mundu sjá til þess að allir bandarískir styrkir sem færu í rannsóknir á Íslandi myndu verða sendir "to the Soviets". Það er önnur saga og verri en heimildafúsk. Meira og nánar um það síðar.

Í minningu Moussaieffs

Shlomo Moussaieff (1925-2015) er allur. Faðir Dorritar forsetafrúr lést í fyrradag og var borinn til grafar í gær. Tengdasonur hans á Íslandi, Ólafur Ragnar Grímsson, hélt ræðu honum til heiðurs í Jerúsalem.

Shlomo var forngripasafnari af Guðs náð. Fornleifafræðingar eru aldir upp í að líta niður á forngripasafnara, en ég hef ekkert á móti forngripasöfnurum, ef þeir miðla þeirri þekkingu sem einkasöfn þeirra geta veitt almenningi. Sum söfn geta það ekki einu sinni. Eins er til fyrirmyndar ef forngripasafnarar gefa eða selja söfnum mikilvæga gripi sem þeir hafa náð í.

Líklega hefur Ólafur Ragnar Grímsson nefnt áhuga tengdaföður síns á fornleifum í ræðu sinni. Ólafur er mikill áhugamaður um fornleifarannsóknir. Það hefur hann einu sinni sagt mér er hann heimsótti mig síðla kvölds í holu einni á Seltjarnarnesi, þar sem ég var að teikna jarðlög.

Á Íslandi gerðu menn hann að smyglara

Áhugi hatursmanna Ólafs á Íslandi var líka mikill á fornleifasöfnun tengdaföðurs hans og var reynt að gera lítið úr henni í blogggreinum og fréttum á Íslandi. Vitnað var í þessa klausu:

5.4 Recent confirmation of Dayan’s involvement in smuggling of antiquities is found in an interview held with Shlomo Moussaieff (on Moussaeiff see Shanks 1996:27–31). Moussaieff, a famous millionaire who divides his time between London and Israel, admitted that in the 1950’s he himself “smuggled gold and antiquities from Jordan to Israel”… but says “it is hard for me to depart from my antiquities, so I am not an antiquity-trader but a collector.” Until he left for London in 1963, Moussaieff, “through dealing with antiquities became acquainted with Moshe Dayan… I used his tender [vehicle] to transport antiquities. In return, I gave him antiquities. Sometimes we used to go to dig together” (Liebowitz-Dar 2001:26). (Sjá hér og hér)

Var  vitnað í grein eftir ísraelskan fornleifafræðing, afar norrænan í fasi, sem heitir Raz Kletter, og sem bjó síðast þegar ég vissi í Tallinn í Eistlandi. Kletter er ágætur fornleifafræðingur á mínum aldri sem ber virðingu fyrir fyrri kynslóðum af  "trúuðum" biblíufornleifafræðingum. Það er ekki í tísku í Ísrael í dag, og kannski ein af ástæðum þess að Kletter hefur ekki fengið embætti í heimalandi sínu.

Grein Kletters um Fornleifaáhuga Moussaieffs er áhugaverð og sýnir áhuga gyðinga í nýju ríki sínu á uppruna sínum. Vegna eftirfarandi klausu í grein Kletters var tengdaföður Ólafs Ragnars stillt upp sem smyglara  í íslenskum fjölmiðlum.  Það fannst mér afar ómaklegt. Ég tel hann hafa verið merkan karl.

Glerdiskur eftir glerlistamanninn Ennion, sem bjó í Sídon og síðar á Ítalíu á fyrstu öld eftir Krists burð. Í glerminjasafni Shlomo Moussaieffs.

Mikilvægur safnari

Shlomo Moussaieff var safnari upp á gamla mátann, eins og margir gyðingar eru ef þeir eiga eitthvað fé á milli handanna, en þar að auki var Shlomo stórfróður um trú, menningu og sögu  þjóðar sinnar, sem sæmir mönnum sem eru tengdafeður forseta á Íslandi. Shlomo hefur alltaf miðlað upplýsingum um gripi sína, sem sumir álíta að hafi verið um 60.000 að tölu. Hann hefur gefið sérfræðingum aðgang að safni sínu. Hann miðlaði einnig af þekkingu sinni til fyrir dómstólum, í málum gegn ósiðvöndum forngripafölsurum, sem hann hjálpaði yfirvöldum að koma upp um.

Shlomo var líklegast þekktastur fyrir safn sitt af innsiglum frá landinu helga. Bækur eins og Shlomo: Studies in epigraphy, iconography, history, and archaeology in honor of Shlomo Moussaieff, eftir Robert Deutch og Biblical Period Personal Seals in the Shlomo Moussaieff Collection eftir Robert Deutsch og Andre Lemaire eru eins konar biblíur í þeim fræðum.

Miðað við gott ævistarf Moussaieffs fyrirgefst honum að hafa þeyst um Jórdaníu á jeppa Moshe Dayans til að finna merka gripi um sögu Gyðinga. Það er víst ekki það versta sem gerst getur í þeim heimshluta, þar sem nú fer m.a. fram skipulögð eyðing fornminja og annað sem er mun verra.

Embættismannafornleifarannsóknarferðar- skandallinn 1987

Í ágúst 1987 hélt hópur íslenskra embættismanna og eiginkvenna þeirra í helgarferð að Hraunþúfuklaustri í Vesturdal í Skagafirði.

Þór Magnússon þjóðminjavörður gaf út rannsóknarleyfi til fornleifafræðings eins með sænskt pungapróf í fornleifafræði, og bauð svo vinum hans og kunningjum í helgarrannsókn norður í land til að grafa nokkrar holur í rústirnar í Vesturdal. Þátttakendur í helgarrannsókninni töldu m.a. sendiherra, fyrrverandi Þjóðleikhússtjóra, deildastjóra og hjúkrunarforstjóra. Þetta glæsilega lið klæddist bláum æfingagöllum líkt og að ferðinni væri heitið á diskótek. Aldrei áður hafði farið fram fornleifarannsókn á Íslandi sem um leið var tískusýning fyrir forljótan útilegufatnað.

Hvorki meira né minna en hálft tonn af hafurtaski blýantsnagaranna var flutt norður að Gilhaga í Skagafirði og þar beið þyrla Landhelgisgæslunnar eins og auðmjúkir þjónar embættismannanna og flutti pjönkur þeirra síðasta spölinn inn að Hraunþúfuklaustri. Hljómsveit Rúnars Gunnarssonar, Geimsteinn, hjálpaði einnig með að flytja pinkla og drykkjarföng ferðalanga í Skagafjörð. Rúnar heitinn var alltaf sami öðlingurinn.

Næstu tvo daganna gróf þetta fína fólk eins og það hefði etið óðs manns skít og árangurinn lét vitaskuld heldur ekki leyna á sér. Í Lesbók Morgunblaðsins birtist árið eftir hin ýtarlegasta ferðalýsing eftir Hrafn Pálsson deildarstjóra í heilbrigðisráðuneytinu. Þar eru góðar myndir að aðförunum og lýsandi mynd þar sem Þór Magnússon er sagður útskýra stein sem búið er að finna - En hvenær fær almenningur og skattborgarinn sem borgaði þyrluflugið útskýringar?

Niðurstöður?

Þetta gerðist allt meðan fornleifar frá rannsókninni á Stóru Borg eyðilögðust á Þjóðminjasafni Íslands vegna vanrækslu og áhugaleysis helgarfornleifafræðingsins Þórs Magnússonar. Annað eyðilagðist einnig (sjá hér).

Hvað kom svo út úr þessu helgarkrukki skrifstofublókanna? Svarið er: EKKERT. Engin skýrsla hefur birst og engin gögn virðast hafa verið skráð frá þessu helgarverkefni í ágústmánuði árið 1987. Engin sýni hafa verið tekin til kolefnisaldursgreininga, þó svo að grafið hafi verið niður á fornt eldstæði.

Reyndar hafði Þór Magnússon farið þarna um áður. Það var í ágúst 1973. Afraksturinn var líka rýr í það skiptið. Til að mynda tók Þór með sér í bæinn nokkra leggi og bein og túlkaði herðablað bein úr kind sem mannabein (sjá hér). Það eru þau greinilega ekki, og hefur sá sem skráði beinin einnig átt erfitt að leyna fyrirlitningu sinni á ruglinu er hann skrifaði þetta í aðfangabók Þjóðminjasafnsins:

Mannabein úr Hraunþúfuklaustri. Minjar sem Þór Magnússon þjóðminjavörður afhenti 29/8 1973 sem fundust  við rannsókn þar. Herðablað og tveir beinhlutar. Fannst í rúst 1, skála. Mér sýnist þetta nú vera herðablað úr stórgrip, líklega nautgrip. Beinið neðst fyrir miðju er fjærendi af lærlegg líklega af kind/geit og beinið lengst til vinstri er líklega fjærendi af sveif úr kind/geit.

Fáeinar ljósmyndir, vitagagnlausar, frá rannsóknum Þórs á Hraunþúfuklaustri árið 1973 eru síðan skráðar á Sarpi. Sannast sagna er mestur fengur af vísu Kristjáns bónda Stefánssonar í Gilhaga um hina grafandi embættismenn.

Fornar götur gengið, riðið

geyst er stefnt í hlað.

Þannig herjar Henson-liðið

helgan klausturstað.

Sigurður Þórarinsson hafði einnig grafið holur í rústir á Hraunþúfuklaustri árið 1972. Holur jarðfræðinga gefa hins vegar mjög takmarkaðar upplýsingar um jarðlagaafstöðu sem fornleifafræðingar sækjast eftir, en Sigurður greindi þó frá því að hann í botni einni holunnar hafi fundið ljósa gjóskulagið úr Heklugosi árið 1104 yfir gólflagi. Fyrst var greint frá því í Morgunblaðinu árið 1972 (sjá hér).

Kristján Eldjárn ritaði síðan ágætt yfirlit, Punktar um Hraunþúfuklaustur, í Árbók fornleifafélagsins árið 1973, þar sem hann fer yfir rannsóknarsögu rústa og tilgátur um eðli rústanna að Hraunþúfuklaustri í Vesturdal.

Embættismannahelgarsportgröfturinn árið 1987 bætti engu við þá sögu, nema því að embættismenn gátu farið í helgarfornleifarannsókn í Henson-göllum í boði þjóðminjavarðar til að raska rústum engum til gagns og ánægju nema sér sjálfum.

Quo vadis?

Nú er öldin önnur. Jarðsjá, radarar og jafnvel vinsældalistar fréttastofa eru notaðir til að finna klaustur nú á dögum, og þau voru greinilega stærri á Íslandi en víðast hvar á Ítalíu, ef trúa má nýjustu niðurstöðum frá Þykkvabæjarklaustri. Ef rétt verður haldið á spöðum og skeiðum finnst líklega embættismaður í bláum Henson-galla á Hraunþúfuklaustri, sem er vel á við "fílamann" og tvær eskimóakonur að Skriðuklaustri, þó þau hafi blessunin reynst vera frekar þunnur þrettándi þegar upp úr holunni var staðið.

En ef aldursgreining Sigurðar Þórarinssonar sumarið 1972 voru réttar hefur nú vart verið klaustur í Vesturdal og líklegast hafa rústirnar dregið nafn sitt af þeim lokaða (Lat. claustrum) dal sem bæjarstæðið er í.

Auxiliator archaeologorum

Sagan endurtekur sig - Evrópsk hámenning

Árið er 1242: Loðvík IX konungur þvingaði gyðingasamfélög Frakklands til að afhenda eintök þeirra af Talmud og lét brenna 24 vagnhlöss af bókum gyðinga á torginu fyrir framan Louvre í París.

Árið er 1933: Bókabrennur í Þýskalandi. Bækur gyðinga voru brenndar á torginu fyrir framan Háskólann í Berlín. Svipaðir brennur fóru fram víða í Þýskalandi.

Árið er 2015: Sjálfstæðisflokkurinn, flokkurinn sem tók við meginþorra íslenskra nasista sem studdu gyðingaofsóknir og bókabrennur, setur fram tillögu um að afnema skuli lög gegn guðlasti. Stungið er upp á því til eflingar tjáningarfrelsisins. Vinstri menn hrósa Sjálfstæðisflokknum.

Kínverska Menningarbyltingin

Árið er 2015: Laugardaginn 4. júlí ætla breskir nýnasistar að þramma gegnum hverfi gyðinga í London á hvíldardegi gyðinga og hafa boðað að þeir muni brenna eintak af Talmud, skýringum á lögmálsbók gyðinga Torah. Á Bretlandseyjum varðar guðlast gegn Kristni við lög, en ekki guðlast gegn öðrum trúarbrögðum. Í nafni tjáningarfrelsisins er í lagi að brenna trúarrit gyðinga og fyrir nasista að þramma í hverfum þar sem gyðingar búa. Það er greinilega ekki nóg að gyðingar verði árlega fyrir fjölda hryðjuverka í menningarálfunni Evrópu.

Mótmælið hér

Árið er 2015: Eru menn kallaðir öfgamenn og "trúarnött" þegar þeir verja rétt trúarbragða og vilja varna því að skríll, rumpulýður og t.d. ISIS ráðist gegn ofsóttum minnihlutahópum og vanvirði menningu annarra manna.

Talmud og Torah voru eitt sinn guðlast samkvæmt kristnum guðfræðingum. Ritin voru brennd og "guðlastararnir" líka. Í dag vil menn leyfa guðlast svo hægt sé að brenna trúarrit og vanvirða trú og trúaða og menningu annarra. Gallinn er greinilega í manninum, ekki í trúnni.

Hús íslenskra fræða?

Það er áhugavert að sjá, hvernig handritin sjást gegnum gluggann og að embættisbíll Nordals sé ekki af stærri gerðinni. Einkennisbúningar handritafræðinganna með belti og þessu flotta kaskeiti koma í stað eðlilegrar launahækkunar. Nú verður fræðunum dælt í fólkið, t.d. úr Laxdælu...

Hvalveiðimenn á Seyðisfirði

Myndin efst er brot úr frábærri ljósmynd Frederick W.W. Howells frá Seyðisfirði (sjá myndina í heild sinni neðst). Myndin er líklega tekin aldamótaárið 1900. Tveir strákar standa í fjörunni og saltfisksverkunarkonur sitja og hvílast í bakgrunninum. Allt umhverfis strákana liggja skjannahvítir hryggjaliðir úr stórhveli.

Spurningin til lesenda: Getur einhver fyrir austan sagt mér hvar myndin er tekin?

Eftir miðja 19. öld voru bandarískir hval- og selveiðimenn með stöð á Seyðisfirði. Um skeið ráku Bandaríkjamennirnir Thomas Welcome Roys (1816-1877) og Gustavus A. Lilliendahl stöð á Seyðisfirði. Þeir fóru illa út úr selveiðivertíð árið 1867 er skip þeirra brotnaði, en einnig kom hækkun olíuverðs og borgarastríðið í Bandaríkjunum í veg fyrir frekari ævintýr þeirra við Íslandsstrendur. Þá tók við stöð þeirra danskur maður O.C. Hammer að nafni, en hann stundaði víst aldrei neinar hvalveiðar að ráði.

Til Íslands kom einnig Hollendingurinn Caspar Josephus Bottemanne (1829-1872).

Hann landaði á Seyðisfirði og vann með Roys og Lilliendahl. Bottmanne er lítt nefndur í samtímaheimildum íslenskum, nema einu sinni í Þjóðólfi árið 1871, þegar greint er frá því að ekki hafi verið hægt að færa honum tvö bréf er hann sigldi á skipi sínu Noordkaper, sem landspósturinn les sem "Norðkoper".

Bottemanne þessi hafði afgerandi áhrif á hvalveiðisöguna með þróun ákveðinnar gerðar af skutli sem Welcome Roys og Lilliendahl fá þó oftast heiðurinn fyrir. Prófessor Joost Schokkenbroek við Vrije Universiteit í Amsterdam og rannsóknarstjóri Scheepvartmuseums (Siglingasögusafns Hollands) í Amsterdam hefur skrifað mjög merkilega doktorsritgerð um hvalveiðar Hollendinga á árunum 1815-1885. Þar kemur fram hin rétta saga flugeldaskutuls Bottemannes og athafna hans á Íslandi.     

Hvort beinin í fjörunni á mynd Howells eru leifar eftir athafnasemi Roys, Lilliendahls ellegar Bottemannes hins hollenska er erfitt að fullyrða, en það er vel hugsanlegt.

Samkvæmt sumum heimildum var hvalveiðistöð Roys og Lilliendahls á Vestdalseyri sem Howell ljósmyndaði einnig, en tengist staðurinn á efstu myndinni á einhvern hátt Vestdalseyri? Hvaða fjall sést í bakgrunninum?

Vestdalseyri

Ef þetta er tindurinn á myndinni (myndin er tekin um hádegi), þá eru drengirnir á syðri strönd fjarðarins víðs fjarri Vestdalseyri. Getur þetta verið Hákarlshaus eða Sandhólatindur?

Heimildir:

Schokkenbroek, Joost C.A. 2008. Trying-out: An Anatomy of Dutch Whaling and Sealing in the Nineteenth Century, 1815-1885. Aksant Academic Publishers, Amsterdam.

Minningar úr felti

Eigi biðst ég afsökunar á þessari mynd, þó hún sé í lélegum gæðum. Ég setti hana til hliðar fyrir mörgum árum. Ég fékk mig á þeim árum aldrei til að henda misheppnuðum myndum. Skyggnan var ekki sett í ramma, sem skýrir rykið. Mig minnir að myndina hafi ég sett til hliðar því mér þótti hún hjákátleg. Nú sýni ég hana í fúlustu alvöru. Hún er ágætis heimild.

Myndin sýnir vinnu við eina erfiðustu fornleifarannsókn á Íslandi: Rannsóknina á Stóru-Borg undir Eyjafjöllum. Ég hef ekki lengur ártalið þegar ég var þarna í heimsókn, því ég gaf rannsókninni flestar aðrar ljósmyndirnar sem ég tók á Stóru Borg, þegar ég vann þar sumrin 1981 og 1982, Það var m.a. nokkuð safn 6x6 sm. litaskskyggna. Líklegast var ég þarna í heimsókn sumarið 1984.

Lítið hefur því miður komið út um rannsóknirnar á Stóru-Borg. Þjóðminjasafnið lét mikið af því gífurlega mikilvæga efni sem þar fannst eyðileggjast. Það er alfarið sök Þórs Magnússonar og þeirrar óstjórnar sem fylgdi honum á Þjóðminjasafni Íslands til fjölda ára.

Á myndinni sést Mjöll Snæsdóttir fil. kand. (t.v.) sem í dag er einn af forstjórum Fornleifastofnunar Íslands, einkafyrirtækis sem býður í fornleifarannsóknir og skráningar og sækir í fé það sem yfirvöld veita til rannsókna. Með Mjöll mælir Dr. Orri Vésteinsson sagnfræðingur, sem löngu síðar var gerður að prófessor í fornleifafræði . Þegar myndin var tekin var hann víst í menntskóla. Orri fékk sína fyrstu þjálfun við hinar erfiðu aðstæður á Stóru-Borg. Það herti menn.

Vona ég að hæðamælingatækið sem notað var þetta sumar hafi verið í lagi, því árin sem ég vann á Stóru Borg var það ónýtt. Hæðarmælingar á rúst sem var yngri en undir-liggjandi rúst, gat hæglega fengið hæðarmælingar sem lágu undir rústinni sem var eldri. Þjóðminjasafnið sá ekki til þess að rannsóknin fengi boðleg rannsóknartæki. Ég öfundaði aldrei Mjöll Snæsdóttir af því hlutskipti að stýra þessari rannsókn.

Út úr öxl Orra og maga hans virðist vaxa föngulegur maður. Þetta er Einar vinur minn Jónsson frá Skógum, sagn- og lögfræðingur, sem oft vann með mér á Stöng í Þjórsárdal . Einar var, meðan hann gróf, meðal vandvirkustu grafara og teiknara sem ég hef haft í vinnu. Ef ég hefði tök á því að halda áfram að grafa á Íslandi, í því hafi af fornleifafræðingum sem Orri hefur menntað og mótað, myndi ég reyna að fá Einar í vinnu, gæðanna vegna - hann kann sitt fag. Ég tæki líka Orra í vinnu, því  hann sagði mér ungur er hann kom í heimsókn á Stöng í Þjórsárdal, að hann hefði vinnubrögðin mín að fyrirmynd og lofaði mig mjög á fyrirlestri í Árósum fyrir fáeinum árum, svo ég fór alveg hjá mér fyrir framan gamla samnemendur mína í Árósum. Það eru alltaf einhverjir sem kunna að meta mann.

Lýk ég nú þessu skjalli með myndum frá annarri rannsókn sem ég kom hvergi nálægt. Hér hefur Kristján Eldjárn boðið fjölda manns með í rannsókn á kumli við Úlfljótsvatn sumarið 1948. Þessa tísku verður víst aldrei hægt að fá aftur í fornleifafræðina á Íslandi, þar sem meirihluti fornleifafræðinga eru víst konur á okkar tímum. Við ræðum ekki aðferðirnar.

Handbók fyrir Gamla Ford

Nýlega kom ég fyrir tilviljun í forgamla verslun á Friðriksbergi i Kaupmannahöfn. Ég sá í glugga að þeir voru með olíutrektar í öllum stærðum á 5 krónur stykkið. Mig hefur einmitt vantað slíkar trektar sem kosta auðveldlega 10 sinnum meira í öðrum verslunum. Á jarðhæð á Allégade í virðulegu hornhúsi var gamall maður að selja leifar lagersins í fyrirtæki sem fjölskylda hans hefur rekið í fjórar kynslóðir. Hann selur mest bílahluti, en hann er einnig með skransölu í einu herbergi. Þar fann ég sjaldgæfan lúterskan katekismus frá 1864 á aðeins 10 krónur danskar, sem ekki er til á Konunglega bókasafninu.

Gírshjólin í Ford T

Ég rakst á þessa merku handbók á dönsku fyrir Ford T frá ágúst 1922 á dönsku, sem sá gamli vildi selja fyrir mjög sanngjarnt verð og ég sló til. Ég er þegar búin að fá gylliboð í bæklinginn. Mikið er til af sams konar handbókum á ensku, en það er venjulega í endurprentuðum útgáfum.

Þessi handbók er upphaflega útgáfan frá 1922 á dönsku. Langafi seljandans mun hafa keypt Ford T í hárri elli og þetta er bæklingurinn sem fylgdi þeim bíl nýjum. Vel hefur verið passað upp á hann.

Ef einhver er með Ford T sem þeir eiga í vandræðum með, er þetta örugglegasti hinn besti pési, en hann kostar.

Menn voru greinilega mjög snemma farnir að hafa áhyggjur að eftirgerðum að varahlutum. Undir upphafsorðum bókarinnar er varað við eftirlíkingum.

Af ávöxtum þeirra skuluð þér þekkja þá

Á okkar tímum, þegar öllu er hent eftir nokkurra ára notkun er ærið áhugavert að líta aftur á aldir á nýtni Íslendinga. Ruslalýður sá sem nú ræður ríkjum, og sem æpir og vælir út af minnsta skorti og jafnvel mest þegar launin eru hæst og tekjurnar eru bestar, ættu ekki að lesa um gripinn hér fyrir ofan. Þeir fá fyrir hjartað og þykir þetta örugglega ómerkilegt pjátur sem beri að henda. Eins tel ég víst að Þjóðminjasafnið frábiðji sig þær upplýsingar sem hér birtast, því þeim nægir greinilega það sem ritað var um gripinn árið 1886 eins og fram kemur á Sarpi þar sem gripurinn er sagður vera "málmsteypa" sem á hugsanleg við um hringinn, sem virðist tiltölulega nýlegur, en á alls ekki við um skjöldinn.

Árið 1886 kom þessi dyrahringur með skildi á Fornminjasafnið í Reykjavík. Líklega er hann af kirkjuhurð að Hvammi í Dölum. En eins og Sigurður Vigfússon safnvörður gerði sér strax grein fyrir, þá var gripurinn samsettur úr tveimur hlutum frá mismunandi tímum. Hann taldi hringinn vart vera eldri en frá 18. öld en skjöldinn kominn úr skírnarfati frá 15. öld.

Í þjóðsögum Jóns Árnasyni er því hins vegar getið að hringur þessi hafi upphaflega verið á hofi einu á Akri ekki allfjarri Hvammi, en er þjóðsagan var skráð var hringurinn á hurðinni að Hvammskirkju. Þetta er vitaskuld hugarburður og bábilja eins og flestar þjóðsögur, en Sigurður forni Vigfússon gullsmiður hitti naglann á höfuðið, þó hann gæti ekki bent á samanburðarefni máli sínu til stuðnings.

Ekki get ég dæmt um aldur hringsins sjálfs, en skjöldurinn er líklegast þýskt verk og líklegast þykir að hann hafi verið drifinn og hamraður á koparverkstæði í Nürnberg eða í Belgíu.

Holland og Þýskaland

Árið 1941 keypti Rijksmuseum í Amsterdam fallegt fat úr messing (sem er gul málmblanda, blanda zinks og kopars). Seljandinn var forngripasali í Amsterdam, C.A.M. Drieman. Kannski hefur fatið verið skírnarfat, en ekki er hægt að útiloka að það hafi verið seder-fat, fat sem gyðingar röðuðu táknrænum réttum á til að minnast harðræðisins í Egyptaland og brottfararinnar þaðan. Það gera gyðingar á Pesach hátíð sinni (Páskum). Myndmálið á fatinu bendir til þess að þetta gæti hafa verið seder-fat.

Ef vel er að gáð, er augljóst að fatið og skjöldurinn frá Hvammi hafa verið hamraðir, og drifnir á sama móti, en fatið í Hollandi eru hamraðir borðar með skreyti.

Árið 1989 hélt ég svokallaðan Capita Selecta fyrirlestur við Háskólann í Amsterdam um landnámið á Íslandi. Þá eins og áður og oft síðan brá ég mér á Rijksmuseum og keypti áhugaverðan sýningarskrá frá 1986 upp á 381 blaðsíðu sem ber þann góða titil Koper & Brons. Þar á blaðsíðu 171 má lesa upplýsingar um fatið á Rijksmuseum. Þar upplýsist að að eins fat sé að finna í Germanisches Nationalmuseum í Nürnberg. Í þýskri bók frá 1927 er upplýst að fatið sé frá Nürnberg og sé frá ca. 1500. Hollendingar fara varlegar í sakirnar þegar þeir telja fatið vera frá 16. öld. Ég myndi velja fyrri hluta þeirrar aldar.

England

Viti menn á V&A (Victoria & Albert safninu í Lundúnum) er annað messingfat af sömu gerð, sem gefið var safninu árið 1937 af Dr. Walter Leo Hildburgh (1876-1955) bandarískum listsafnara og listskautadansara sem uppnefndur var "Eggið" . Hann gaf V&A um ævina 5000 gripi (sjá hér og mynd fyrir neðan). Eins og sjá má, er mynstrið á börmum fatsins í London öðruvísi en það sem er á fatinu í Amsterdam.

Greinilegt er að skjöldurinn frá Hvammi hefur verið hamraður út á sama móti og fötin í Hollandi, Þýskalandi og London. En hann er hins vegar úr bronsi (blöndu kopars og tins) en þau úr messing. Ef til vill hefur hann verið klipptur úr aflóga skírnarfati Hvammskirkju og á hann settur hringurinn, sem mér sýnist vera rör en ekki heilsteyptur hringur.

Myndmálið á þessum þremur gripum sem gerðir voru á sama stað, eða á sama móti, má svo finna í 4. Mósebók, 13. kafla sem og Jósúabók 2. kafla vers 1-22 . Í Mósebók segir:

²¹Síðan fóru þeir upp eftir og könnuðu landið frá Síneyðimörk til Rehób við Lebó Hamat. ²²Þeir fóru um Suðurlandið til Hebron. Þar bjuggu Ahíman, Sesaí og Talmaí, niðjar Anaks. Hebron hafði verið reist sjö árum áður en Sóan í Egyptalandi. ²³Þeir komu inn í Eskóldal og skáru þar af vínviðargrein með einum vínberjaklasa og þurfti tvo menn til að bera hana á burðarstöng. Einnig tóku þeir með sér nokkuð af granateplum og fíkjum. ²⁴Þessi staður var nefndur Eskóldalur eftir vínberjaklasanum sem Ísraelsmenn skáru þar af.

V.Ö.V. 2015

Ítarefni

ter Kuile, Onno 1986. Koper & Brons. (Catalogi van de versameling kunstnijverheid van het Rijksmuseum te Amsterdam, Deel 1, red. A.L. den Blauuwen). Staatsuitgeverij,´S-Gravenhage.

Tiedemann, Klaus 2015: Nürnberger Beckenschlägerschüsseln: Nuremberg Alms Dishes. J. H. Röll Verlag.

Walcher-Molthein, Alfred. 1927. Geschlagene Messingbecken. Altes Kunsthandwerk. Hefte über Kunst und Kultur der Vergangenheit. 1 Band 1927 / 1.Heft (mynd 13).

http://collections.vam.ac.uk/item/O88064/dish-unknown/

Gleðilega hátíð

Eins og kunnugt er áttu Jón Sigurðsson og Ingibjörg Einarsdóttir páfagauk mjög skrafgjarnan og áhugasaman um pólitík. Hann var kallaður Poppedreng, sem var mjög algengt nafn á páfagauka í Danmörku, og er enn. Í einu af kvæðum Øhlenschlägers bregður Poppedrengen fyrir (sjá hér). Annars var Poppe komið úr þýsku og var gælunafn fyrir þá sem voru svo ólánsamir að heita Jakob. Hefði Jón því með réttu átt að kalla gauk sinn Kobba.

Hvort Poppedrengen hafi verið á hægri eða vinstri vængnum, er ekki vitað, en hann skipti sér iðulega af stjórnmála- viðræðum á heimili Jóns og Ingibjargar. Þegar of miklar öfgar voru komnar í fuglinn og hann var farinn að kalla andstæðinga sína ljótum nöfnum, var í snarheitum breitt klæði yfir búrið sem hann bjó í til að róa kvikindið niður. Kem ég hér með þeirri aðferð til skila til háttvirts forseta Alþingis.

Ekki er til ljósmynd af Poppedrengen svo vitað sé, en Fornleifur óskar í staðinn lesendum sínum gleðilegrar hátíðar á afmæli Jóns með silkibút ísaumuðum með hinum konunglega íslenska fálka. Svona smádúk gátu heppnir reykingamenn í Belgíu og Hollandi átt það til að finna í sígarettupökkum fyrir rúmum 100 árum síðan. Það hefur væntanlega glatt margan krabbameinssjúklinginn.

Ef til vill hefur Sigurður Guðmundsson ætlað sér að hanna páfagauksmerki til heiðurs Jóni, en þá tekist það svo illa að úr varð fálki. Það er að minnsta kosti vinnutillaga dagsins.