Fornleifafræði í dag (Monty Python)

 

Íslensk fornleifafræði er líklega ekki alveg eins ruglingsleg og fornleifafræði félaganna í Monty Python.

Myndin hér fyrir neðan er af dr. Bjarna F. Einarssyni. Hún sýnir ekki fornleifafræðing með stæla. Bjarni er líklega hæsti fornleifafræðingur landsins og víðsýnn eftir því. Hér er hans gáfumannahaus tæpum 7 metrum fyrir óhreyfðum jarðlögum á Stöng í Þjórsárdal, þar sem hann hjálpaði mér dyggilega eitt sumarið. Lengi verður eins góðs grafara og hans leitað. Hjá mér vann þó lögfræðingur og sagnfræðingur sem var betri, en enga stæla nú... Þetta atriði Monty Pythons er líka einstaklega raunsætt.

Heil Hitler og Hari Krishna

 

Eiður S. Kvaran og Wolf Helmuth Wolf-Rottkay tengjast sögu íslenskrar fornleifafræði óbeint. Árið 1936 námu þeir ólöglega á brott mannabein úr miðaldakirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal (sem sést hér á myndinni fyrir ofan sem var tekin er miðaldabærinn á Skeljastöðum var rannsakaður árið 1939). Beinin fóru þeir með af landi brott. Þau átti að nota í rannsóknir á Greifswalder Institut für menschliche Erblehre und Eugenik, stofnun fyrir mannerfðafræði og mannkynbætur við háskólann í Greifswald. Rasísk mannerfðafræði var grundvallargrein í nasismanum og spratt upp fjöldi háskóladeilda um allt Þýskaland, sem starfaði eftir kynþáttastefnu nasistaflokksins.

Kvaran

Árið 1936 kom til sumardvalar á Íslandi Eiður Sigurðsson Kvaran (1909-1939), sem stundað hafði nám í sagnfræði í Þýskalandi og fengið þar doktorsnafnbót í þýskri kynbótamannfræði sem var reyndar ekki meira virði en pappírinn sem örstutt ritgerð hans var prentuð á. Ritgerðin bar hið hjákátlega nafn: Sippengefühl und Sippenpflege im alten Island im Lichte erbbiologischer Betrachtungsweise (sem ef til vill má útleggja sem: Ættartilfinning og frændsemi á Íslandi að fornu í ljósi erfðafræðilegar nálgunar).

Eiður S. Kvaran var heittrúaður nasisti og einnig dyggur liðsmaður í Þjóðernishreyfingu Íslendinga. Það er engum vafa undirorpið um eldmóð Eiðs í nasismanum eða um áhuga hans á nasískri erfðafræði, kynbótastefnu sem og kynþáttastefnu. Hann byrjaði að stunda rasistafræðin eftir dvöl á heilsuhæli í Sviss haustið 1930, en þessi kvistur af Kvaransættinni gekk ekki heill til skógar á þeim árum sem hann dýrkaði nasismann.

Næstu skólaárin dvaldi hann í München  og sótti fyrirlestra hjá vafasömum fræðimönnum í mannfræði og kynbótastefnu, eins og þjóðarmorðingjanum Theodor Mollison (sem var lærifaðir Auschwitzlæknisins Josefs Mengele) og Fritz A. Lenz. 

Í bréfi til háskólans í Greifswald dags. 11. janúar 1934 upplýsir Eiður Kvaran um stjórnmálastarfsemi sína á Íslandi, m.a. um að hann hafi á fyrri hluta árs 1933 verið ritstjóri málgagns Þjóðernishreyfingar Íslendinga, nasistaritsins Íslenskrar Endurreisnar. Hann upplýsti einnig að borgaralegir flokkar á Íslandi hefðu horft þegjandi og hljóðalaust á uppkomu marxismans á Íslandi og að hann sjái því það sem skyldu sína að berjast gegn honum. Hann upplýsir einnig háskólayfirvöld í Greifswald um, að hann sé með verk í vinnslu um nauðsyn kynbótaráðstafana (rassenhygienischer Maßnahmen) á Íslandi. 

Nasistar í Hátíðarsal háskólans í Greifswald.

Með Eiði til landsins kom eins og fyrr segir annar nasisti, ungur þýskukennari og norrænufræðinemi Wolf Helmuth Wolf-Rottkay frá Greifswald. Eiður Kvaran hafði kennt honum íslensku við háskólann í Greifswald. Þeir héldu í Þjórsárdalinn og rótuðu þar upp beinum í kirkjugarðinum við Skeljastaði. Talið er að Eiður og Wolf-Rottkay hafi tekið með sér um 30-35 beinagrindur til Þýskalands, en líklegast voru það aðeins höfuðkúpur sem þeir fluttu úr landi.

Wolf Helmuth Wolf-Rottkay, gerðist meðlimur í NSDAP árið 1933 og Algemeine SS árið 1938. Mynd sem birtist í Morgunblaðinu.

 

Hvorki Eiður né Wolf Helmuth höfðu nokkrar fræðilegar forsendur til að "rannsaka", eða hvað þá heldur heimild til að ræna jarðneskum leifum fornra Íslendinga. Þeir félagar fóru í Þjórsárdal með því markmiði að fá sér þar beinagrindur/höfuðkúpur til mannfræðirannsókna. Ætlun þeirra var fara með þessi bein á nasíska mannfræðistofnun, Greifswalder Institut für menschliche Erblehre, sem var undir stjórn prófessors Günther Just, sem veitti Eiði doktorsgráðu sína. Just starfaði upphaflega fyrir og síðar í samvinnu við Rassenpolitisches Amt sem var hluti af NSDAP, þýska nasistaflokknum. 

Söguna af þessari beinatínslu Eiðs Kvarans, Wolf Hellmut Wolf-Rottkays og nokkurra íslenskra nasista sagði Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur frá í útvarpserindi árið 1964. Síðar kom frásögnin út í ágætri grein í Árbók Hins Íslenzka Fornleifafélags árið 1967 (sjá hér) sem bar heitið Beinagrindur og bókarspennsli.

Áður en Sigurður heitinn Þórarinsson birti grein sína um rannsókn Eiðs og Rottkays, hafði Kristján Eldjárn þjóðminjavörður samband við Rottkay, þar sem hann var kennari í þýsku og germönskum fræðum á Salamanca á Spáni. Rottkay skrifaði Eldjárn:

„Mér þykir ákaflega leitt, að ég get varla orðið yður að miklu liði í beinagrindamáli þessu, sem þér nefnið, en sem von er eftir því næst þrjátíu ár stríðs, tjóns og endurreisnar man ég heldur lítið um ferð okkar Eiðs til Skeljastaða. Ég get því ekki einu sinni sagt með fullri vissu, hvort ferðin hafi verið farin til Skeljastaða, eða hvort beinagrindurnar eða heldur mannabein þessi hafi fundizt þar eða á einhverjum öðrum stað í þeirri ferð, eða hve mörg mundi hafa verið. Beinin munu síðan hafa verið flutt til Þýzkalands, helzt til Greifswald, en ekki man ég hvort þau voru á skipinu á ferð okkar frá Íslandi þetta ár eða um örlög þeirra í Greifswald. Væri þó hugsandi, að próf. Just, sem þá var prófessor i mannfræði og erfðafræði í Greifswald, gæti sagt meira um þetta efni. Hann er sagður fyrir nokkrum árum kominn til Tübingen. Spennslið, sem þér skrifið um í bréfinu, hlýtur að hafa verið með eignum Eiðs Kvarans í Greifswald, þegar hann dó. Þær voru geymdar af bæjarstjórninni eftir andlát hans, en eins og þér vitið skall stríðið á fáum vikum eftir dauða hans. Virðist mér efasamt, hvort hlutirnir hafi nokkru sinni komizt til Íslands, þar sem landshornið þetta var hertekið af Rússum 1945". Kristján Eldjárn bætti svo við eftirfarandi athugasemd sem ritstjóri Árbókarinnar: "Eftir þetta svar virðist vonlitið að fá fyllri svör frá Þýzkalandi um Skeljastaðaferðina 1935. Ritstj."

Kirkjugarðurinn í Þjórsárdal sumarið 1939.

 

Beinagrind í kirkjugarðinum að Skeljastöðum.

 

Wolf-Rottkay

Ferill Wolf Helmuth Wolf-Rottkay var afar einkennilegur. Hann var argur nasisti líkt og Eiður Kvaran. Eiður Kvaran sá þó aldrei "bestu ár" helstefnu þeirrar sem hann fylgdi, því hann lést úr berklum í Greifswald árið 1939. 

 Margar tilkynningar um dauða Eiðs voru birtar í dagblöðum í Greifswald.

Wolf Hellmuth Wolf-Rottkay fæddist í Berlín, sonur leutnants í þýska hernum. Hann ólst að hluta til upp í Oberstgau í Allgäu í SV-Þýskalandi. Þar sem hann fékk einkakennslu eftir barnaskóla, en tók síðar gagnfræðapróf í bænum Kempten. Fjöskyldan flutti síðan til Garmisch-Partenkirchen, þar sem hann hann fékk einnig einkakennslu. Vegna þrálát lungnakrankleika var pilturinn sendur til Davos í Sviss, þar sem hann tók stúdentspróf. 1930-1931 stundaði hann nám í enskum málvísindum við háskólann í Rostock og München. 1931-32 stundaði hann nám og lauk prófi í ensku við túlkadeild verslunarháskólans í Mannheim. Hann vildi samkvæmt upplýsingum sem hann gaf háskólanum í Greifswald halda áfram námi í ensku en einnig í norrænum málvísindum sem og "Rassen- und Vererbungslehre", en vegna fjárskorts settist hann ekki á skólabekk eftir prófið í Mannheim, en hélt til Svíþjóðar, þar sem hann var gestur sænsk vinar síns. 

1. janúar 1933 gekk Wolf-Rottkay í Þýska nasistaflokkinn, NSDAP, og varð félagi númer 433014. Þá vænkaði hagur hans í háskólakerfinu. Eftir sumardvöl í Svíþjóð og Danmörku 1933, stundaði hann nám við Háskólann í Frankfurt í enskum og norrænum málvísindum. Á vorönn 1934 sat hann fjórar annir í sömu greinum og þar að auki Vererberungswissenschaft við háskólann í Greifswald. Hann framfleytti sér m.a. við málakennslu og þýðingar. M.a. þýddi hann úr sænsku yfir á þýsku. Árin 1935, 1936 og 1937 dvaldi hann samanlagt 10. mánuði á Íslandi, þar sem hann stundaði m.a heimildasöfnun og eins og fyrr greinir beinasöfnun, eða öllu heldur beinaþjófnað, í Þjórsárdal.

Í byrjun júlí 1938 kvæntist hann vísindateiknaranum Ursulu Wilczek, sem mest vann við að teikna landakort og mála nái í Greifswald, og vann hún lengstum fyrir sér fyrir teikningar sínar af líkum sem birtst hafa í mörgum líffærafræðibókum læknanema um allan heim. Í september 1939 var hann formlega útnefndur sendikennari í þýsku við Háskóla Íslands af Reichsminiser der Auswartiges (utanríkisráðherra, sem þá var Joachim Ribbentrop), og rektor háskóla Íslands, Níels P. Dungal. Wolf-Rottkay kenndi þýsku tvo tíma í viku, en hélt einnig marga opinbera fyrirlestra um þýska tungu, um sögu Þýskalands, hin mörgu héruð landsins en fyrst og fremst hið "nýja Þýskaland", oft með skyggnumyndasýningum (skuggamyndum eins og fjölmiðlar kölluðu það þá).

Morgunblaðið lýsir einum slíkum fyrirlestri með mikilli hrifningu, og urðu margir frá að hverfa, því aðsókn að fyrirlestrinum var mikil.  Hann hélt einnig þýskunámskeið í félaginu Germaníu, sem á þeim árum var ekkert annað en nasistasamunda. Ljóst má vera að Rottkay starfað fyrri áróðursöfl í Þýskalandi. Þann 4. apríl 1939 hélt hann "háskólafyrirlestur með ljósmyndum um hina nýju bílvegi í Þýskalandi („Reichsautobahnen")" Hann hélt af landi brott með konu sinnu Ursulu Wolf-Rottkay, sem komið hafði til landsins árið 1938 í lok apríl með Dettifossi.

Á stríðárunum vann W.H. Wolf-Rottkayh um tíma fyrir áróðursstofnun í Þýskalandi, Deutsche Informationsstelle, undir utanríkisráðuneytinu Þýska og gaf út andgyðinglega bók um menntakerfið á Bretlandseyjum [Wolf-Rottkay, Wolf Helmuth: Der Aufstieg der Reichen. — Berlin: Dt. Informationsstelle 1940]. Árið 1938 hafði hann gerst meðlimur í SS. Það hefur ugglaust létt fyrirgreiðslu um að hann fékk styrk til kennslunnar frá þýska utanríkiráðuneytinu.

"Prússi" í Salamanca

Eftir stríð kenndi W.H. Wolf-Rottkay um hríð við háskólann í München. Síðar gerðist hann þýskulektor við háskólann í Salamanca á Spáni. Þar þótti nemendum hans hann dularfullur og lýstu "prússnesku göngulagi hans" en hann var samt talinn þokkaleg persóna þrátt fyrir að vera ekki kaþólikki. Í Salamanca vann hann m.a. undir verndarhendi stórfasistans Antonios Tovar Llorente, latínuláka sem hafi verið útvarpsstjóri fasistastjórnarinnar á 4. áratugnum og aðstoðaráróðursráðherra undir Franco í síðari heimsstyrjöld. Meðan Tovar Llorente gegndi þeirri stöðu hafði hann náin samskipti við Paul-Otto Schmidt foringja fjölmiðladeildar þýska Utanríkisráðuneytisins sem var einn helsti túlkur Hitlers. Í ráðherrastöðu sinni hafði Tovar Llorente Tovar Llorente, sem hafði fengið heiðursdoktorsnafnbót gefins frá Franco fyrir lítið, fengið að hitta Hitler árið 1940. Þessi rektor og smánarblettur háskólans í Salamanca (sem þó er farið að dýrka á Spáni á ný) gaf út eitt vinsælusta áróðursrit fasista í síðara stríði á Spáni. El Imperio de Espana, þar sem hann hann lýsti því yfir að framtíðin tilheyrði sterkum þjóðum og að Spánverjar væru þjóð sem ætti þeirri gæfu að fagna að vera valin til að stjórna í náinni framtíð þar sem "all fiction of freedom for the tiny national states are going to dissapear."

Árið 1955 greindi Prófessor Halldór Halldórsson frá ráðstefnu um germönsk fræði í Feneyjum á Ítalíu sem hann sótti:  Í viðtalsgrein í Þjóðviljanum sagði hann frá Wolf-Rottkay, sem einnig var staddur á ráðstefnunni með konu sinni Ursulu:

"En einn daginn vék sér að mér maður og ávarpaði mig á lýtalausri íslenzku. Þessi maður er prófessor Wolf-Rottkay í Salamanca á Spáni, en hann var þýzkur sendikennari hér við háskólann um skeið fyrir stríð. Þá dvaldist kona hans hér einnig stuttan tíma, en síðan er hún svo mikill Íslendingur að hún hefur heimþrá til Íslands."

Wolf Helmuth Wolf-Rottkay gaf út ýmis rit og greinar um málfræði og málsifjafræði og meðal annars út bókina Altnordisch-isländisches Lesebuch.

 

Til Bandaríkjanna og undir annan hakakross

 

 

Árið 1966 leggja hjónin Wolf H. Wolf-Rottkay, kona hans Ursula og tvö börn land undir fót og setjast að í Los Angeles í Kaliforníu. Hann virðist ekki hafa haft neina fasta stöðu í nýja landinu en var skráður sem lektor (associate professor) við University of Southern California 1969-70.

Skömmu síðar var hann greinilega aftur kominn á fullt flug í kukli og hindurvitnum. Hann var í byrjun 8. áratugarins orðinn fyglismaður Hari Krishna hreyfingarinnar og á næstu árum er hann í miklum bréfaskrifum við aðalgúrú þess safnaðar Srila Prabhupada, öðru nafni A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada (1896-1977).

Gamlir nasistar heilluðust greinilega mjög af Hari Krishna, eða kannski Hari Krishna liðar að nasistum. Hér sést Karlfried barón von Dürckheim (1896-1988) með gúrú Srila Prabhupada (sem er gamli maðurinn með gula pokann) árið 1974. Dürckheim var aðstoðarmaður Ribbentrops og komst til áhrifa í þýska nasistaflokkunum og í embættiskerfinu, en þegar í ljós kom að hann var afkomandi bankaættanna Oppenheim og Rotschild og "blendingur af annarri gráðu" eins og nasistar kölluðu slíka menn, var hann sendur til Japan sem embættismaður, þar sem hann heillaðist af búddisma. 

Nasistinn Wolf H. Wolf-Rottkay virðist hafa talið Hari Khrisna-söfnuðinum trú um að hann væri mikill vísindamaður sem flúið hafði frá Þýskalandi nasismans. Hann kemur oft fyrir í ritum þeirra, þar sem hann er sagður hafa verið spurull, aldraður fræðimaður, sem hafði áhuga á hreyfingunni. Að lokum fengu heilaþvegnir fylgismenn í Hari Krishna hreyfingunni þó nóg af Dr. Wolf-Rottkay:

"In the following weeks, we had several heated discussions, and when Dr. Wolf saw that I was not prepared to change Prabhupada´s words just because a description didn´t fit his conception, he began to question Prabhupada´s position. Having fled Nazi Germany, he felt that our vision of Prabhupada´s authority was dangerously similar to the inflated image of Hitler in the 1930s. Finally he stopped coming. But he sent me a letter explaining his stand on the way our books should be presented. He mailed a copy to Prabhupada, who replied to him as follows." (Sjá hér).

Kona hans, Ursula,  gerði sér einnig far um að gefa fólki í BNA ranga mynd af uppruna sínum og bakgrunni. Hún var undir það síðasta farin að gefa sig út fyrir að vera gyðingur og tók þátt í listasýningum aldraðra gyðinga í Kaliforníu. Myndir hennar, sem ekki voru af líkum, hafa verið til sýnis á Platt & Borstein listasafninu við The American Jewish University i Los Angeles. Hjónin virðast hafa lifað fátæklega í lítilli íbúð og lifað á anatómískum teikningum hennar.

Samstarfsmaður Rottkays við University of Southern Californa, Robert Kaplan, lýsti honum m.a. þannig í tölvupósti þ. 27.5.2014:

"In the late 1960, the Department of German (the core administrative unit  at USC for work in linguistics) was relatively small; its chair at the time, Professor Harold Von Hofe, was a friend and colleague. He introduced me to Wolf-Rottkay at some point in those years, and in preparation for the introduction, he had explained to me that Wolf-Rottkay was a Nazi and had been an officer in the SS in the 1930s. Harold was sensitive to the reality that I have a Jewish name (although I am in actuality an atheist), and he was carefully intent on maintaining peace in his department. For the duration of W-R´s employment at USC, I was aware of his presence and, from time to time, was aware of faculty gossip about him as I was of other more recent staff additions. One of my mentors in those early years had been John Waterman, who had been chair of the German Department before Harold. Indeed, I was in fairly regular communication with the small number of faculty who taught linguistics. (Many of those colleagues have since retired, some have died.) I´m not certain about the number of years that W-R taught at USC...

 

... W-R was not well-liked by the students. He was at USC during a period of student unrest. The Vietnam War (1956 to 1975) was a decade of great social unrest, and a decade of strong anti-communist feeling. In the US (and indeed in the Western world generally) a large anti-Vietnam War movement developed -- this movement was both part of the larger counterculture of the 1960s and also fed into it. W-R´s somewhat militant posture was not welcome among students. In addition, he taught in an academic area (historical and comparative Germanic) that could hardly have been seen as sympathetic in that time frame. World War II had ended formally in 1945 — only 15 years earlier; many of the fathers of the 1960s student generation were veterans of that war. Anti-German feeling still lingered in popular opinion. (My own experience covers both World War II and the Korean war, of which I am a veteran.) Thus, W-R became symbolic of what, by definition, was despised by the student population of his time. W-R never publicly spoke of or in any way revealed his affiliation with the Nazi ideology, but his background made it impossible to hide completely his militaristic stance. Gradually, over his time at USC, his new affiliation with the Hari Krishna movement [The International Society for Krishna Consciousness] became known. As I understand it, the movement, founded in 1966, was an attempt to "bring back Vedic culture so that people may be happy" [a quotation from a contemporary brochure]. Those of us who were at all familiar with W-R were somewhat surprised that he was interested in such a concept which seemed at variance with W-R´s background; we tended to see his involvement as an attempt to obscure what he really believed. But, except for finding it odd, no one had any reservations about his activities.

 

While W-R was unpopular with the students, he was not considered "friendly" by his colleagues. As I recall, he lived at some distance from the University campus and spent a great deal of time commuting to and from his classes. He was perceived as essentially a "loner," an isolated individual who neither sought not needed collegiate relationships. As far as most of us knew, he had no social life, but he was so rarely among us that we admitted we had no reason to know anything about his private life. Unlike the other members of the German-speaking faculty who often gathered after classes and in evenings for opportunities to speak German (in a dominantly English-speaking population), W-R was rarely (if ever) included.

In general, I think W-R made a very small ripple in life at the University,... "

 

Wolf Helmuth Wolf-Rottkay andaðist í Los Angeles árið 1991, kona hans lést árið 1977.

Enn er beina Þjórsdæla leitað

Eftir grein Sigðurðar Þórarinssonar um beinakrukk Kvarans og Wolf-Rottkays, gleymdu menn þessum beinum. Mér var hins vegar í tengslum við kandídatsritgerð mína í Árósum (1986), og síðar í tengslum við doktorsnám mitt, mikið hugsað til beinanna sem Kvaran og Wolf-Rottkay stálu árið 1936. Ekki var ég eins vondaufur og Kristján Eldjárn.

Fyrst þegar ég hafði samband við mektarmenn í DDR árið 1985, upplýsti prófessor Frau Dr. Zengel við Staatliche Museen zu Berlin Hauptstadt der DDR mér í bréfi dags. 3.10.1985:

Herr Dr. Rottkay dürfte als Informationquelle kaum in Frage Kommen, da er nach Ihrer Aussage nach dem Kriege nicht mehr in der DDR war und daher keine kompetenten Aussagen treffen kann. ... Unsere Sammlung war zwar bis 1958 zur sichere Aufbewahrung in der Sowjetunionen, soweit sie von dem kämfenden Truppe an ihren Auslagerungsorten gerettet wereden konnte, wude aber in ihren gut gepflegtem Zustand und nachdem die größten Kriegszertörungen auf unserer Museumsinsel beseitigt waren, mit genauer Auflistung wieder an die Statlichen Museen zu Berlin / DDR übergeben.

Nú voru beinin frá Skeljastöðum aldrei í Berlín, en mér hafði verið tjáð í Greifswald, að þau gætu verið þar.  Eftir að Berlínarmúrinn hrundi hef ég einnig í þrígang haft samband við nýja menn við háskólann í Greifswald, og nú er komið ljós, samkvæmt prófessor Thomas Koppe, yfirmanni safnsins sem nú heyrir und Institut für Anatomie und Zellbiologie, að seðlasafnið yfir beinasafnið í Greifswald týndist í

Beinasafnið er í dag í sömu byggingu og á 4. áratug 20. aldar, þegar nasistar og pseudóvísindamenn réðu lögum og lofum. Nú er öldin önnur.

stríðinu. Hauskúpusafnið við Institut für Anatomie und Zellbiologie, sem nasistar bættu mikið við af beinum fólks sem t.d. var tekið af lífi í nafni kynbótaráðstafana Þriðja ríkisins, er vart hægt að nota til nokkurs, þar sem lítið er vitað um uppruna stærsta hluta safnkostsins. Erfitt virðist fyrir starfsmennina að greina á milli jarðfundinna höfuðkúpa og þeirra sem safnast hafa á annan hátt.

Ég hef beðið forsvarsmenn safnsins við háskólann í Greifswald að hafa augun opin fyrir einstaklingum með torus mandibularis og palatinus, sem voru einkenni sem algeng voru í Þjórsdælum (sjá hér og hér). Ég hef sömuleiðis áform um að fara til Greifswald með dönskum líkamsmannfræðingi, Hans Christian Petersen, sem manna best þekkir bein Þjórsdælinga og hefur mælt þau gaumgæfilega. Við ætlum að reyna að leita að beinunum. Innan um þúsundir hauskúpur safnsins liggja kúpur Þjórsdæla hinna fornu. Spurningin er bara hvar?

Kjálkar með Torus Mandibularis fundnir á þremur mismunandi stöðum í Þjórsárdal. Sjá hér.

 

Höfundur: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2014

Þakkir

Þakkir fyrir aðstoð fá:

Dr. Dirk Alvermann, Leiter des Universitätsarchivs, Greifswald.

Robert Kaplan prófessor og fyrrum Director of the English Communications Program for Foreign Students við University/later the American Language Institute of Southern California (USC).

 

Heimildir

Prentaðar heimildir og skýrslur:

 

Eberle, Henrik  (2015). "Ein wertvolles Instrument": Die Universität Greifswald im Nationalsozialismus. Böhlau Verlag, Köln (bls. 388) sem vitnar í Fornleif (sjá hér). [Þetta er viðbót sett inn 15.12. 2016].

Petersen, Hans Christian (1993). Redegørelse for projektet ISLÆNDINGENES OPRINDELSE på grundlag af undersøgerlser foretaget på Islands Nationalmuseum sommeren 1993. Bordeaux [Skýrsla].

Vilhjálmsson, Vilhjálmur Örn (1986). Þjórsárdalur-bygdens ødelæggelse. 263 sider + bilag.  [Kandidatsspeciale Aarhus Universitet; ikke trykt/udgivet].

Vilhjálmsson, Vilhjálmur Örn (1990), Archaeological Retrospect on Physical Anthropology in Iceland. In: Elisabeth Iregren & Rune Liljekvist (eds.) Populations of the Nordic countries Human population biology from the present to the Mesolithic. [Proceedings of the Second Seminar of Nordic Physical Anthropology, Lund 1990]. Report Series from the Archaeological Institute, University of Lund No. 46 (1990), 198-214. Sjá hér.

Vilhjálmsson, Vilhjálmur Örn (2013) Einn á kjammann. Grein á blogginu Fornleifi. 

Þórarinsson, Sigurður (1968). Beinagrindur og bókarspennsli. Árbók Hins íslenzka Fornleifafélags 1966, 50-58. (Sjá hér).

Heimildir í skjalasöfnum: 

UAG: Akten des Universitätsarchivs Greifswald (Skjalasafn Háskólans í Greifswald):

1) (UAG, PA 1775) Personal-Akten der Wolf Helmuth Wolf-Rottkay.

2) (UAG, Altes Rektorat, R 845) Dánartilkynningar og umfjöllun um Eið S. Kvaran í dagblöðum í Greifswald. [ACTA der Ernst-Moritz-Arndt-Universität Greifswald betreffend Ableben von hierigen Universitäts-Angehörigen (Professoren, Dozenten u. Beamte), Angefangen Nov. 1936. Abgeschlossen: 28. Juli 1941].

3) (UAG Kurator K 633) Registratur des Universitäts-Kuratoriums Greifswald; Besondere Akten betreffend Verb. Isländische Institut; Abteilung C, Nummer 685.

Persónulegar upplýsingar:

Robert B. Kaplan, sem var prófessor í málvísindum við University of Southern California, sem var vann á sömu deild og Wolf Helmuth Wolf-Rottkay í lok 7. áratugar 20. aldar].

P.s.

Árið 1988 mátti í DV og Morgunblaðinu lesa mjög háttstemmdar deilur um Eið S. Kvaran í kjölfarið á að Páll Vilhjálmsson blaðamaður ritaði ritdóm um bók Illuga og Hrafns Jökulssona Íslenskir Nasistar. Sjá hér, hér og hér (neðst). Einn ættingi Eiðs taldi að æru Eiðs S. Kvarans vegið. Ekki ætla ég að setjast í dómarasæti um það, en lesendur mínir geta sjálfir dæmt út frá þeim heimildum sem sumar hafa verið lagðar hér fram í fyrsta sinn. Ég tel hins vegar, að maður sem lærði sömu gervivísindi og Josef Mengele og við sama háskóla og sá þjóðarmorðingi, hafi verið, og verði, vafasamur pappír.

Ég ritaði ekki alls fyrir löngu um glaða konu sem lét ljósmynda sig með beinum í kirkjugarðinum að Skeljastöðum árið 1939 (sjá hér). Fyrir það uppskar ég því miður hótanir og skítast frá einhverri konu "úti í bæ"sem reyndist skyld einum nasistanna íslensku sem fóru með Kvaran og Wolf-Rottkay að ræna mannabeinum og fornleifum í Þjórsárdal sumarið 1936. Af máli konunnar mátti halda að ættingjar íslenskra nasista hefðu mátt þola verri hörmungar en t.d. gyðingar. Nasismi ættingjanna og beinaþjófnaður er því enn vandamál sem sumir Íslendingar takast á við út um borg og bý. Vona ég því að með þessari grein séu öll spil lögð á borðið, svo menn vefjist ekki lengur í vafa um hvers eðlis "rannsóknir" Eiðs Kvarans og Wolfs Helmuths Wolf-Rottkays voru.

Hvalasaga - 1. hluti

Einn af merkari fornleifauppgröftrum síðari ára á Íslandi eru rannsóknir dr. Ragnars Edvardssonar á rústum hvalveiðistöðvar frá 17. öld á Ströndum. Ragnar hefur rannsakað rústir hvalveiðiverstöðvar og lýsisbræðslu á Strákatanga í Steingrímsfirði, (sem er að finna í Hveravík í norðanverðum firðinum gegnt Hólmavík). Ragnar hefur sömuleiðis unnið frumrannsókn á rústum hvalveiðistöðva í Strákey og í Kóngsey, sem eru norður af Steingrímsfirði. Rannsóknirnar varpa skíru ljósi á verslunar- og iðnaðarsögu Íslands. Sögu hvalveiða er einnig mikill akkur af rannsóknum Ragnars. 

Ég set hér hlekki í rannsóknarskýrslur Ragnars svo menn geti kynnt sér þessar merku rannsóknir hans og félaga hans árin 2007, 2008, 2009, 2010 og 2012.

Lýsisbræðsla á Strákatanga

Á Strákatanga fundust vel vaðveittar rústir lýsisbræðsluofns. Engum vafa er undirorpið að hann er byggður af hollenskum hvalföngurum. Tígulsteinninn í honum er greinilega hollenskur, einnig minni forngripir sem fundust þeim húsarústum sem rannsakaðar voru. Reyndar telur Ragnar að mögulegt sé að Baskar hafi einnig verið þarna á ferðinni. Það þykir mér frekar ólíklegt út frá þeim forngripum sem fundist hafa á Stráka. En ekki ætla ég að útiloka ég það, þar sem baskneskir hvalveiðimenn kenndu Hollendingum hvalveiðar og hollenskar útgerðir höfðu í byrjun 17. aldar oft baskneskar áhafnir eða baskneska sjómenn um borð á skipum sínum.  Íslenskir annálar greina hins vegar frá hvalveiðum Baska frá Spáni við Íslandsstrendur upp úr 1610 og frá baskneskum hvalveiðiskipum. Önnur heimild, Íslandskort frá 1706 (í útgáfu á Blefken sem prentuð var í Leyden í Hollandi), upplýsir að Baskar hafi verið við hvalveiðar við Ísland árið 1613. Það hefur verið til umræðu áður á Fornleifi.

Bræðsluofninum á Strákatanga svipar mjög til bræðsluofns sem rannsakaður var á 8. áratug síðustu aldar á Spitzbergen. Í Gautavík í Berufirði hefur einnig verið rannsakaður hollenskur lýsisbræðsluofn. Óvíst er þó hvort hann hefur verið notaður til bræðslu á hvalspiki.

Þessi ofn var rannsakaður af hollenskum fornleifafræðingum á Smeerenburg-tanga á Amsterdameyju á Spitzbergen á 8. og 9. áratug síðustu aldar. Hann er sömu gerðar og ofninn sem rannsakaður var á Strákatanga. Úr gein Louwrens Hacquebords um rústirnar í bókinni Walvisvaart in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1988). Hvalveiðistöðin á Strákatanga var lítil miðað við stöðina á Spitzbergen. 

Fornleifafræðingarnir hollensku, sem rannsökuðu hvalveiðistöðina í Smeerenburg á Spitzbergen á 8. áratug síðustu aldar, gerðu sér í hugarlund að brennsluofninn sem þeir rannsökuðu við erfiðar aðstæður hefði verið byggður upp á þennan hátt:

Svona ímynda menn sér að ofninn á Smeerenberg hafi verið byggður. Úr grein Louwrens Hacquebords um rústirnar í bókinni Walvisvaart in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1988). Eins og sjá má voru þetta stórar hlóðir sem á var sett stór ketill, þar sem spikið bar brætt. Eldsneytinu var ýtt inn um bogamynduð göng, sem mér sýnist vera samanfallin, en annars vel varðveitt á ofninum á Strákatanga.

Einnig er til fjöldi málverka og prentmynda frá 17. og 18. öld sem sýnir spikbræðslu Hollendinga, annars vegar í Hollandi og hins vegar í Norðurhöfum.

Þar að auki eru húsin á Strákatanga sem Ragnar og samstarfsmenn hans hafa rannsakað mjög svipuð húsakynnum Hollendinga á hvalveiðistöðvum þeirra í Norðuríshafinu.  Gólf sumra húsanna í hvalverstöðvum Hollendinga voru lögð tígulsteinum.

 Hús á Strákatanga með gólfi lögðu tígulsteinum (efri mynd). Húsið er frá fyrri hluta 17. aldar, en sams konar gólf fannst í rústum stórrar byggingar frá sama tíma á Smeerenburg á Spitzbergen.

 

Hugmynd Ragnars Edvardssonar um húsaskipan á Strákatanga:

 

Leifar eftir baskneskar hvalveiðar hafa enn ekki fundist á Íslandi?

Hugsanlega má vera að bræðsluofn að gerð Baska sé að finna undir hollenska ofninum á Strákatanga.  Hann væri þá meira í líkingu við þá ofna sem fundist hafa á Penny Island í Red Bay á Nýfundnalandi, þar sem Baskar höfðu hvalstöðvar þegar á 16 öld. Kanadamenn hafa gert hvalveiðiminjum Baska í Rauðuvík hátt undir höfði og voru minjarnar og staðurinn settar á heimsminjaskrá UNESCOs árið 2013. Hugsanlega gera Íslendingar sögu annarra þjóða við Ísland eins vel, en  miðað við þær heimalningslegu áherslur sem Íslendingar hafa lagt áherslu á til útnefningar á Heimsminjaskrá er ólíklegt að hinn merki minjastaður Strákatangi fari á þá skrá í bráð, þó svo að hvalveiðar Baska og Hollendinga hafi verið ein mesta byltingin í veiðum við Strendur Íslands.

Lýsisbræðsluofnar Baska á Penny Island voru miklu minni en ofnar Hollendinga og af annarri gerð. Ef þannig ofnar finnast einhvern tíman á Íslandi, höfum við fornleifar sem styðja ritheimildir um Baska. Enn sem komið er sýna fornleifar ekki þau tengsl. Það er hins vegar aðeins tímaspursmál að slíka minjar finnist.

 

 Svona ímynda menn sér að basknesku ofnarnir á Penny Islands hafa litið út, en miðað við upplýsingar af fundarstað, er þetta oftúlkun. 

Til þess að ég sé sæmilega fullviss um að hvalveiðistöð sem grafin er upp á Íslandi hafi verið undir stjórn Baska, verða forngripirnir að vera frá Baskalandi, þ.e. Spáni eða t.d. Frakklandi. Í því forngripameni sem fundist hefur á Strákatanga er ekkert sem bendir til Baksa, hvorki leirker né aðrir gripir. Á Spitzbergen, hafa hins vegar fundist spænskir diskar og krukkur, en það er hins vegar ekki mjög óeðlilegt, því hollendingar fluttu unn leirker frá Spáni.

Þessa færslu er vart hægt að enda nema með tilvitnun í meistaralegt en hvalræðislegt prumpurraggae eftir Ómar Ragnarsson, föðurbróður Ragnars Edvardssonar. Ómar lýsir þar raunum sínum eftir kynni sín af hinum umdeilda bjór Hvalnum, sem mun innihalda vel soðnar iðraleifar. Pempíur og nöldurkerlingar nútímans, sem fárast yfir hvaða bakteríu sem er, ættu þá að vita hvað sett er í ostinn sem þær borða svo ekki sé talað um jógúrtina, sem byggð er upp af bakteríum sem danskt fyrirtæki ræktar eftir að hafa safnað þeim úr bleyjum kornabarna á dönskum spítölum:

Kvalinn eftir Hvalinn

Hvalaiðra beiskan bjór

í bland með skötu kæstri

ákaft  bergði og svo fór

með útkomunni glæstri

á klósett eftir þetta þjór 

með þarmalúðrablæstri. 

 

Vínþolið, það var að bila, -  

veifað gulu spjaldi, -

orðið nærri að aldurtila

og gegn dýru gjaldi,

þarmabjór hann þurfti að skila

í þarmainnihaldi.

(Ómar Ragnarsson, 2014)

17 sóttu um

 

Í ár sótti ég um rannsóknarstöðu í nafni Kristjáns Eldjárns. Það er er í þriðja skipti sem ég geri það. Fyrst sótti ég um árið 1992, síðan árið 2011 og svo nú í ár. Með doktorsgráðu í fornleifafræði, sem og gott verkefni, taldi ég mig líklegan til að geta fengið þessa stöðu.

Nú er ég búinn að gefa upp alla von. Ég fékk heldur ekki stöðuna í þetta sinn (sjá hér), og 15 aðrir urðu að sætta sig við sama hlutskipti, og að sjá starfsmann Þjóðminjasafns Íslands, sem hvorki hefur doktorspróf eða mikil fræðileg afköst af baki fá stöðuna.

En mér leikur forvitni á því að vita, af hverju mat á umsóknunum var unnið í samráði við Háskóla Íslands og hverjir þar unnu að því mati. Þessi afskipti HÍ koma fram í svari Þjóðminjavarðar, Margrétar Hallgrímsdóttur til þeirra sem ekki fengu stöðuna.

Hins vegar var hvorki greint frá því í auglýsingu um stöðuna, né í viðtali sem Þjóðminjavörður átti við mig, að HÍ kæmi að ferlinu varðandi mat á umsækjendum. Ég sendi nýlega fyrirspurn um það til Þjóðminjavarðar, en hún hefur ekki séð þörf á því að svara, svo nú spyr ég opinberlega til að spara Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni vinnu í ráðuneytinu sínu, sem nú sér um málefni Þjóðminjasafns Íslands og allt annað fornt og þjóðlegt.

Hvernig kom HÍ að stöðuveitingu, þar sem gengið var fram hjá fólki með rannsóknarmenntun í rannsóknarstöðu? Vonandi var það ekki neinn í kynjafræði sem veitti mat eða umsögn. Þá á (karl)maður auðvitað ekki sjens.

 

Hringavitleysingasaga: Um léleg vinnubrögð og fræðilegt misferli í fornleifafræðinni á Íslandi

Hér skal greint frá þeim mönnum sem halda, og trúa því meira að segja, að hringlaga kirkjugarðar kringum fornar kirkjur sé arfleifð frá Bretlandseyjum. Þeir ganga sumir frekar langt til að telja öðrum trú um það. Einnig skal vikið að þeim, sem án nokkurra haldbærra raka halda því fram að torf- og steinkirkjur Íslendinga séu hefð frá Bretlandseyjum, meðan að timburkirkjur, þ.e. stafkirkjur, sem einnig voru þekktar á Íslandi, séu hefð ættuð úr Skandínavíu.  

Í sumar hafði samband við mig lærður maður sem var að skrifa bók á ensku um uppruna íslenskrar kirkju. Leitaði hann eftir leyfi mínu til að birta grunnmynd af kirkjurústinni á Stöng í Þjórsárdal, og tilgátuteikningu sem ég hef teiknað og birt til að sýna hugsýn mína af því, hvernig ég ætla að kirkjan hafi litið út. Hann hafði séð teikningarnar í grein eftir mig í norsku riti (sjá hér).

 

 

Tvær hugmyndir að útliti einkakirkjunnar á Stöng í Þjórsárdal.

Myndin efst sýnir grunnmynd kirkjurústarinnar á Stöng. Teikningar Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.  

 

Þar sem rithöfundurinn upplýsti mig um titilinn á fyrirhugaðri bók sinni á ensku, The Westward Movement of Insular Culture and Christianity in the Middle Ages, gat það bent til þess að hann teldi hugsanlegt að íslenskar torfkirkjubyggingar væri hefð, sem ættuð væri frá Bretlandseyjum, og að Kristnin hefði komið þaðan að mestu. Staldraði ég aðeins við og spurðist fyrir um efnið í bókinni og notkun umbeðinna mynda. Mikið rétt, eins og mér datt í hug var skoðun mannsins sú, að kirkjubyggingar á Íslandi úr torfi og steini væri hefð er borist hefði frá Bretlandseyjum. Ekki var þetta tilgáta mannsins sjálfs, og gat hann vitnað í  fornleifafræðinga máli sínu til stuðnings.

Teikning og ljósmynd sem sýnir uppgraftarstöðu og byggingaskeið, er helmingur kirkjunnar á Stöng (A) hafðu verið fjarlægður til að rannsaka rústina fyrir neðan sem er smiðja (B). Gulu útlínurnar sýna grunnmynd kirkjunnar. Grafirnar umhverfis kirkjuna (einnig merkt A) hafa verið grafnar í gegnum gólf sem tilheyrir enn eldra byggingaskeiði (C), skála sem hefur verið í notkun um 900 e.Kr. Teikning og ljósmynd. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

 

Steinunnar þáttur Kristjánsdóttur 

Þessi kenning, um að uppruna íslenskra torfkirkna sé að finna á Bretlandseyjum, er að mínu mati afar einkennileg meinloka og þunnur misskilningur sem slæðst hefur inn meðal nokkurra fornleifafræðinga á síðari árum, sérstaklega meðal þeirra sem menntaðir eru við háskóla, þar sem kennsla í fornleifafræði er meira hengd upp á þeóríu frekar en staðreyndir, heimildir og greiningu fornleifanna sem maður finnur. Þeir sem sett hafa þessar skoðanir fram eru ekki menntaðir í miðaldafornleifafræði né í kirkjufornleifafræði, og það sést vel í öllum skrifum þeirra. Fylgismenn þessarar kenningar eiga það einnig sameiginlegt, að álíta og trúa, að Kristnitaka og iðkun Kristindóms á Íslandi hafi hafist fyrr en ritaðar heimildir greina frá og fornleifar staðfesta.

Rithöfundurinn sem vildi fá leyfi til að birta myndir af rúst litlu torfkirkjunni á Stöng, sem ég og aðstoðarfólk mitt rannsökuðum að hluta til í lok síðustu aldar, hafði lesið þann "sannleika", að torfkirkjur á Íslandi væri hefð ættuð frá Bretlandseyjum, meðan að stafkirkjur, sem einnig voru reistar á Íslandi, væru hefð frá Skandinavíu. Þetta hafði hann lesið í doktorsritgerð Steinunnar Kristjánsdóttur frá Gautaborgaháskóla sem hún varði árið 2004 og sem ber titilinn: The Awakening of Christianity in Iceland. Discovery of timber Church and Graveyard at Þórarinsstaðir in Seyðisfjörður.

Steinunn er, eins og kunnugt er, mjög virk í tilgátusmíð, en oft standast ekki blessaðar tilgáturnar og hið frjóa ímyndunarafl hennar, sem hleypur iðulega með hana í gönur. Því miður verða nokkrar þeirra þó að meiru en tilgátum í hennar meðförum og annarra. Fólk heyrir og les ævintýralega fréttir í fjölmiðlum, og svo er orðið altalað að fílamaður, eskimóakonur og annað gott fólk hafi eytt ævikvöldinu í austjarðarvelferðarþjóðfélaginu á Skriðuklaustri. Menn byrja að alhæfa, og loks verður hugdettan að kreddu (dogmu). Þannig fornleifafræði er afar hvimleið. En þessi merkistíðindi að austan hafa öll reynst vera tóm tjara þegar upp var staðið. Síðast fór Steinunn með ólögulegan móbergshnullung frá Seyðisfirðið á sýningu í Paderborn í Þýskalandi og kallar hann kross frá Bremen eða Hamborg. Það eru engin haldbær rök fyrir því að þetta sé yfirleitt kross og hvað þá að hann sé eða sýni einhver tengsl við Bremen eða Hamborg (sjá hér)

Kross Steinunnar Kristjánsdóttur er sagður vera úr móbergi, en er greinilega úr setlögum. Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

Nú er það einu sinni svo, að engar torfkirkjur hafa fundist á Bretlandseyjum. Litlar kirkjur og kapellur hafa reyndar fundist við bæi norrænna manna á Hjaltlandi og á Orkneyjum, sem byggðar voru að hluta til af þurrum steinvegg, ólímdum, sem var gömul byggingarhefð á Bretlandseyjum. Engar slíkar kirkjur hafa verið reistar á Íslandi svo vitað sé. 

Christians þáttur Kellers

Norskur fornleifafræðingur, Christian Keller, hefur einnig, án mikillar rökhugsunar eða rökstuðnings, komist að þeirri niðurstöðu, sem hann komst að í doktorsritgerð árið 1989, að elstu kirkjubyggingarnar á Íslandi og á Grænlandi byggðu á hefð frá Bretlandseyjum. Hann notar afar furðuleg hringsnúningarök er hann segir lesendum sínum frá því að 50 órannsakaðar rústir torfkirkna í Noregi gætu vel sýnt sams konar áhrif í Noregi, þ.e. hefð frá Bretlandseyjum. Engin þessara 50 rústa hafa verið rannsakaðar. Hvernig getur lærður maður sett fram slíka bábilju í doktorsritgerð?

En hvers vegna skyldu kirkjur úr torfi og steini í Noregi, þar sem önnur hús voru reist úr því efni, að vera undir áhrifum frá hefðum frá Bretlandseyjum, þegar Norðmenn og aðrir norrænir menn höfðu byggt slík hús í aldaraðir, og sér í lagi þegar engin kirkjurúst rannsökuð á Bretlandseyjum hefur verið reist með veggjum úr torfi og ótilhöggnum steinum? Það er mér algjörlega óskiljanlegt.

Christian Keller, sem og Steinunn Kristjánsdóttir, sem hugsanlega hefur komist að óundirbyggðri skoðun sinni á byggingarhefð á Íslandi með því að lesa tilgátur Kellers, vaða í villu þegar þau telja að það séu aðeins hefðir sem valda byggingarlagi.

Stór þáttur í því hvernig ákveðin bygging lítur úr, er einnig notkun þess byggingarefnis sem fyrir hendi er. Menn byggðu oftast úr því efnið sem þeir höfðu innan handa í nágrenninu. Þó menn væru ættaðir úr trjáríkum héruðum Noregs, neyddust þeir eftir 2. alda ofbeit, uppblástur og vegna trjáleysis til stórra bygginga að reisa flest hús sín á Íslandi úr öðru efni en einvörðungu timbri.  Í Noregi, þar sem nægt timbur var að fá, reistu menn einnig hús úr torfi og steini, því þau einangruðu betur en hús úr timbri. Nokkrar kirkjur og önnur hús á Íslandi voru reist úr rekaviði, en þegar mikið var lagt í var timbur í helg hús flutt um langa vegu frá Noregi til Íslands. Minni höfðingjar, eða þeir sem ekki höfðu beinan aðgang að reka, létu sér hins vegar nægja torfkirkjur. Ekki ber að gleyma að innan í skelinni af torfi og steinum var lítil og nett stafkirkja.

Sagan af Steffen Stummann Hansen

Út fyrir allan þjófabálk er meðferð danska forleifafræðingsins Steffens Stummanns Hansens á torfkirkjum í löndum Norðuratlandshafs. Stummann Hansen, sem býr í Færeyjum, hefur einnig fengið þá flugu í höfuðið,  ásamt írska fornleifafræðingnum John Sheehan frá Cork University á Írlandi, að kirkjur í Færeyjum væru byggðar eftir hefðum frá Bretlandseyjum. Til að undirbyggja þá skoðun sína skrifar hann m.a., að órannsökuð rúst í Leirvík á Eysturoy sé byggð á þannig hefðum. Í grein eftir Stummann Hansen og John Sheehan í Archaeologia Islandica, sem þeir kalla 'The Leirvik 'Bønhustoftin' and the Early Christianity of the Faroe Islands, and beyond' er vitnað rangt og falslega í grein eftir mig.

Stummann Hansen og Sheehan gera kirkjuna á Stöng í Þjórsárdal að kirkju sem byggir á hefð frá Bretlandseyjum með því að vitna rangt í málsgrein í grein minni. Stummann Hansen, sem ber ábyrgð á þessu, segir mig skrifa um kirkjuna á Stöng: "much indicates that the churchyard had a circular form or a circular enclosure ..." (Sjá s. 36 í greininni).

En ég skrifa ekki aðeins það. Það sem er sýnt með rauðu letri hér fyrir neðan, vinsar Stummann Hansen út og vitnar rangt í, en það sem er með bláu vitnar hann alls ekki í. Þetta er ekkert annað en heimildafölsun og fræðilegur subbuskapur sem John Sheehan, meðhöfundur Stummanns Hansens, ber vitanlega enga ábyrgð á, því hann les ekki dönsku:

"Kirkegården på Stöng er kun delvist udgravet. Vi kender endnu ikke dens størrelse eller form, og der er indtil videre fundet 11 grave. Plateauet, hvorpå kirken har stået, har fysiske afgrænsninger og kirkegården har derfor ikke haft en større diameter end ca. 20 m. Meget kunne tyde på, at den har haft en cirkulær form eller en cirkulær indhegning, lige som så mange kirkegårde i f.eks. Grønland, elle som ved nabokriken på Skeljastaðir i Þjórsárdalur."

Þarna fjarlægir Stummann Hansen vísvitandi úr skýringu minni til að láta lesendur sína trúa því að ég telji að hringlaga kirkjugarður byggður á hefð sé umhverfis kirkjugarðinn á Stöng. Þar að auki greinir Stummann Hansen ekki frá gagnrýni minni í sömu grein frá 1996, á þá fornleifafræðinga sem telja stafkirkjuhefð norræna og torfkirkjur ættaðar frá Bretlandseyjum. Ég færi einnig rök fyrir því í sömu grein, að hringlaga kirkjugarðar séu ekki endilega hefð, heldur oftar lausn vegna landslags kringum kirkjugarðana eða þess byggingarefnis sem til taks er, sem og að lagið sé ekki keltneskt eða írskt, og hvað þá heldur fyrirbæri sem aðeins finnst á Bretlandseyjum og á eyjum í Norður-Atlantshafi. En því gleymir Stummann Hansen að segja lesendum sínum frá. Þessi vinnubrögð eru óheyrð. 

Hringlaga garður er líklega kringum meinta kirkjurúst í Leirvík í Færeyjum, ef trúa má Stummann Hansen. En hans túlkun á hring er greinilega ekki sú sama og mín. Ég á afar erfitt við að sjá, hvernig Stummann  Hansen sér hringlaga gerði í Leirvík. Enginn veit heldur, hvort bænhúsrústin í Leirvík er rúst kirkju eða bænhúss. Er er gerðið kringum "bænhúsið" í Leirvík yfirleitt hringlaga? Kannski er ég með sjónskekkju, því mér sýnist garðurinn í Leirvík alls ekki vera hringur

 

Bænhústóft með hringlanga kirkjugarðsgerði. Mér sýnist nú frekast að gerðið hafi verið lagað eftir lækjunum sem renna vestan og austan við tóftina sem enginn veit hvort er Bænhústóft eða eitthvað allt annað. Lengi, líklega aðeins síðan á 19. öld, var talað um hring mikinn í túninu fyrir ofan Forna-Reyni í Mýrdal sem kirkjugarð. Hringurinn var fullkomlega hringlaga, með sama radíus allan hringinn, og veglegur. Fornleifarannsókn hefur hins vegar sýnt, að þetta er ekki kirkjugarður heldur náttúrulegt fyrirbæri. Engar grafir voru innan "garðsins" og engin kirkja. Myndin að hér fyrir ofan er úr grein Stummanns Hansens og Johns Sheehans. Myndin hér fyrir neðan er af "kirkjugarðinum" að Forna-Reyni í Reynishverfi. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

 

 

Þjóðhildarkirkja í Eiríksfirði (Tunulliarfik) á Grænlandi hefur lengi verið talin hafa haft hringlaga kirkjugarð. Svo er þó ekki. Lega grafanna réðst af landslaginu, miklum halla í landslaginu sunnan og austan við kirkjuna, sem ég sýni með grænum lit á teikningu fornleifafræðingsins sem rannsakaði kirkjuna. Leifar hugsanlegs torfveggs vestan við kirkjuna (sem ég lita með gulum lit) sýnir ekki með vissu að kirkjugarðsgerði hafi verið hringlaga. Hins vegar er endurgerð Þjóðhildarkirkju þeirrar  sem byggingarmeistarinn að Þorláksbúð, Árni Johnsen hefur einnig komið að (mynd fyrir neðan), búin að koma því inn hjá almenningi að í fornu hafi verið veggur úr torfi og steini umhverfis torfkirkju Þjóðhildar. Það er álíka mikið út í hött og Þorláksbúð hin nýja í Skálholti. Teikning Knud Krogh.

 

 

 

Vinnubrögð Stummann Hansens í grein hans í Archaeologia Islandica eru vítaverð og ég verð að lýsa fordæmingu minni á þessari heimildafölsun og tilvitnunarfúski danska fornleifafræðingsins í Færeyjum. Menn vitna einfaldlega ekki rangt í kollega sína til að undirbyggja draumóratilgátur. Það er til ágæt skilgreining á slíku á dönsku: Videnskabelig uredelighed (Fræðilegt misferli).

Ég býst náttúrulega við því að þeir sem gefa út ritröðina Archaeologia Islandica taki afstöðu til slíkra vinnubragða og birti afsökunarbeiðni í næsta hefti. 

Fornleifastofnun Íslands gaf vitleysuna út

Hverjir gáfu svo út grein Stummann Hansens og Sheeans í tímaritinu Archaeologia Islandica? Það gerði  sjálfseignarstofnunin sem það sem fornleifafræðingar í bisness tóku sér hið ríkislega nafn Fornleifastofnun Íslands. Í stjórn fyrirtækisins, sem gefur út Archaeologia Islandica, situr meðal annars dr. Orri Vésteinsson sagnfræðingur, sem gegnir stöðu prófessors í fornleifafræði við Háskóla Íslands. Orri hefur sjálfur verið tekinn í svipuðum óvönduðum vinnubrögðum og Steffen Stummann Hansen, (dæmi hér og hér).

Ég verð að lýsa áhyggjum mínum af ritstjórnargetu þeirra sem sjá um fræðiritið Archaeologia Islandica, þegar þeim yfirsést að Steffen Stummann níðist á því sem ég hef ritað. Það er reyndar ekki nýtt vandamál. Orri Vésteinsson fór eitt sem með Steffen Stummann Hansen að grafa í Þjórsárdal. Þeir grófu í rúst í Skallakoti, sem fyrst var rannsökuð árið 1939. Viti menn, eins og ég hafði þegar haldið fram frá 1983, og síðar sannað mörgum til ama, þá fór byggð ekki í eyði í Þjórsárdal fyrr en eftir 1104. Í torfi skálarústarinnar í Skallakoti var að finna gjósku úr Heklugosi frá árinu 1104 (H 1 gjóskuna svokölluðu). Ekki var í rannsóknarskýrslu Stummanns  Hanasen og Orra Vésteinssonar vitnað í svo mikið sem í eina grein eða stafkrók eftir mig, þó ég hefði sýnt fram á að aldursgreining endalok byggðar í Þjórsárdal til 1104, setta fram af  Sigurðar Þórarinssonar jarðfræðingi, byggði á misskilningi, misskilningi sem einnig leiðréttist með endurrannsókninni á Skallakoti, sem og nýjum aldursgreiningum sem nýlega hafa verið gerðar á leifum frá Skeljastöðum í Þjórsárdal.

Svona útilokunarvinnubrögð minna á aðferðir sumra fornleifafræðinga í Sovétríkjunum sálugu, sem útrýmdu kollegum sínum úr umræðunni, eftir að þeir höfðu komið þeim sem átti að gleyma í Gúlagið (sjá hér). Slík vinnubrögð eru greinilega ekki framandi í HÍ. Það er dapurlegt.

Meira böl og fleiri klámhögg 

í grein sem Steinunn Kristjánsdóttir birti í ráðstefnuriti fyrir 16. Víkingaráðstefnuna, sem haldin var í Reykjavík árið 2009, er heil röð af röngum tilvitnunum: Grein Steinunnar, þar sem hún kemur inn á  "klassíkerinn", kirkjurústina á Stöng, kom út árið 2011 og bar titilinn: The Vikings as a Diaspora - Cultural and Religious Identities in Early Medival Iceland: Texti Steinunnar um Stöng fylgir hér, og það sem er með rauðu letri er einfaldlega rangt vitnað í texta eftir mig:

Of course, it is useful to use the church found at the farm Stöng in Þjórsárdalur as a representative example of the turf churches. The church was discovered during an excavation that was performed there in periods in 1986 and 1992-1993. This particular building was first excavated in 1939 and interpreted as a smithy (Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 1996, p. 119-139). The church at Stöng was built of turf and stones, and its interior measured 2.5 meters wide and 5 metres long. A choir was added to the east side of the church, which had an east west orientation (Fig. 2) Several graves were exhumed. A fragmented stone cross of Irish origin was also found during hte excavation of the church. The excavator suggest that the farm at Stöng was established in the 10th century; radiocarbon results date the church to the early 11th century (Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 1996, p. 129f).

Leiðrétti ég hér með:
 

• Kirkjurústina,sem Kristján Eldjárn og aðrir sveinar danska arkitektsins Aage Roussell komu niður á með hroðvirknislegum rannsóknarskurðum árið 1939 var þá ekki túlkuð sem smiðja. Þetta ættu allir að vita sem lesið hafa Forntida Gårdar i Island (Kaupmannahöfn 1943), þar sem niðurstöðurnar rannsóknanna í Þjórsárdal 1939 voru gefnar út árið 1943. Smiðja fannst hins vegar á Stöng árið 1939 um 20 metra austan við kirkjuna. Beint undir kirkjurústinni á Stöng er aftur á móti eldri smiðja (sem fannst 1993), forveri smiðjunnar sem rannsökuð var 1939.
• Kór var ekki bætt við austurhluta kirkjunnar. Hann var þar frá upphafi er kirkjan var byggð. Þarf að nefna að kirkjan hafi legið í austvestur? Engar grafir voru grafnar upp. Þær voru rannsakaðar og í ljós koma að beinaflutningur í líkingu við það sem Kristinna laga þáttur í Grágas nefnir hefur átt sér stað - bein höfðu verið grafin upp á 12. öld og greftruð við aðra kirkju.
• Skilgreiningin "exhumation of graves", það er fjarlægin líka, er mjög einkennileg, þegar tillit er tekið til þess að Steinunn Kristjánsdóttir hlýtur að vita, ef hún hefur lesið greinina sem hún vitnar í, að grafirnar á Stöng voru tómar. Bein höfðu í flestum tilvikum verið fjarlægð (sjá t.d. hér).
• Brot af steinkrossi af írskum uppruna hefur aldrei fundist á Stöng og stendur ekkert um það í þeirri grein sem sem Steinunn Kristjánsdóttir vitnar í.(Sjá enn fremur hérna).
  
• Ég hef hvergi ritað eða haldið því fram, að geislakolsaldursgreiningar á kirkjunni sýni aldur til byrjunar 11. aldar. Út frá upplýsingum frá afstöðu jarðlaga og mannvistarlaga, aldri gripa sem fundust í smiðjunni undir kirkjunni sem og út frá vitnisburði gjóskulaga, er ljóst að kirkjan hafi ekki verið reist fyrr en ca árið 1000 e. Kr.

 

Aldrei var torfgafl til vesturs á kirkjunni á Stöng. Hér hefur Steinunn blandað saman kirkjurústinni og smiðjurústinni sem liggur undir. Myndin úr Viking Settlements & Viking Society; Papers from the Proceedings of the Sixteenth Viking Congress í Reykjvík 2009 (2011). Mér þykir Steinunn hafa skrumskælt niðurstöður rannsóknanna á Stöng með þessari "skrípateikningu" sinni.

 

Hvernig það er hægt fyrir kennara í fornleifafræði við HÍ að níðast svo á texta og rannsóknarniðurstöðum annarra, er mér algjörlega fyrirmunað að skilja. Til hvers þarf Steinunn Kristjánsdóttir að birta viðvaningslega skematíska teikningu af rústinni á Stöng, þegar til eru nákvæmar uppmæling á kirkjunni? Verst er þó, að þeir sem ritstýrt hafa ráðstefnuriti 16. Víkingaráðstefnunnar í Reykjavík, á vegum Hins íslenzka Fornleifafélags og Háskóla Íslands, hafa ekki haft til þess nokkra burði.

Réttast væri að kæra þessi viðvaningslegu vinnubrögð til siðanefnda í Háskóla Íslands og ráðuneyta sem bera ábyrgð á þeim stöðum og stofnunum sem Steinunn vinnur við. En ósk mín er að fólk læri þegar þeim er bent á ruglið í sér og vinni ekki á eins hroðvirknislegan hátt í framtíðinni. Mikið af efni Fornleifs eru misjafnlega mjúk gagnrýni á léleg vinnubrögð og fljótfærnisvillur í íslenskir fornleifafræði. En líklegast lesa þeir sem baunað er á ekki gagnrýnina. Þeir eru kannski yfir hana hafnir.

Ef menn geta ekki lesið sér texta til gangs, er háskólaumhverfi kannski ekki rétti staðurinn að eyða kröftum sínum og starfsævi. Afsökunarbeiðni mega þeir sem skömmina bera setja hér í athugasemdirnar, ef menn hafa einhverja æru í skrokknum.

*

Ég gaf auðvitað manninum lærða, sem lesið hafði og trúað skrifum Steinunnar, leyfi til að nota myndir sem ég hef birt úr rannsóknum á Stöng. Rannsóknirnar á Stöng voru styrktar af almannafé, og þó ég hafi unnið mest með efnið á mínum eigin tíma, þá tel ég allar rannsóknarniðurstöður vera almannaeign þegar þær hafa verið birtar, en menn skulu nota þær með virðingu og án þess að skrumskæla það sem niðurstöðurnar sýna í raun eða það sem vísindamaðurinn hefur skrifað. Að vitna rangt í heimild er misnotkun. Meðferð Steffen Stummanns Hansens á texta mínum er skammarleg heimildafölsun og meðferð Steinunnar ætti ekki að sæma akademískum borgara í HÍ. En þegar menn eru komnir út í vafasama kenningasmíð sem mest líkist trúarbrögðum eru rökin, vísindin og fræðimennskan eftir því. 

Fær Páll engin svör?

Útvarpsþátturinn Spegilinn hefur fengið til sín í heimsókn Pál Theódórsson eðlisfræðing og Orra Vésteinsson prófessor til að ræða hið endalausa umræðuefni landnámið. 

Enn og aftur heldur Páll því fram, að tilgátum sínum um landnám löngu fyrir ca. 870 sé ekki svarað. Þessu er til dæmis haldið fram í kynningu á viðtölunum í Speglinum við Pál og Orra:

"En Páll fær ekki svar. Að minnsta kosti fær hann ekki skrifleg, rökstudd svör."

" Fornleifafræðingar hafa fáu svarað Páli þegar hann hefur bent á viðarkolamælingar sínar..."

Vera má að sumum kollega minna þyki ástæða til að hundsa Páls. En Páll hefur ekki rétt fyrir sér, eða að rangt er eftir Páli haft, er því er haldið fram að Páll hafi engin svör fengið. Ég er fornleifafræðingur með doktorspróf í fornleifafræði en ekki í sagnfræði eins og Orri Vésteinsson, og hef hef svarað Páli opinberlega á þessu bloggi sem og í þessari greinargerð, t.d. um hvað mér finnst um að hann sé vinsa út úr útgáfum manna niðurstöður sem honum þykja henta við tilgátu sína um "landnám fyrir landnámið", en láta annarra niðurstaða úr sömu aldursgreiningaröðum ekki getið. Selektív vinnubrögð sem slík eru ávallt vítaverð og ég hélt satt að segja að slíkt væri ekki stundað í raungreinum.

 

Hér getur Páll og aðrir lesið innlegg mitt í umræðuna um landnámið fyrir landnám.

 

Páll hefur, svo dæmi séu tekin, notað óeðlilega háar niðurstöður sem komu úr geislakolsaldurgreiningum á beinum í Þjórsárdal til stuðnings tilgátu sinni um búsetu löngu fyrir landnámið sem flestir telja að hafi byrjað að mestu um eða eftir 870 e. Kr. Hinar háu niðurstöðurnar komu frá AMS-kolefnisrannsóknarrannsóknarstofu í Uppsölum. Sýni úr sömu dýra- og mannabeinunum, sem voru greind í Uppsölum, og gáfu aldursgreiningar löngu fyrir landnám á síðara hluta 9. aldar, voru einnig send til kolefnisaldursgreiningarstofunnar á Þjóðminjasafni Dana.

Ég sendi þannig tveimur aldursgreiningarstofum sýni úr sömu einstaklingunum án þess að ég léti stofurnar vita um þessa tvígreiningu. Greiningarnar á sýnunum í Kaupmannahöfn, sem ég hef fyrir löngu birt með greiningunum frá Uppsölum, sýndu á stundum allt annan aldur en sumar greiningar AMS-stofunnar í Uppsölum gerðu. Greiningarnar í Kaupmannahöfn voru í flestum tilvikum í samræmi og samhengi við afstöðu mannvistarlaga og aldur annarra leifa í Þjórsárdal, þar sem engar búsetuleifar hafa fundist undir Landnámslagi. Sumar AMS-greiningarnar í Uppsölum voru hins vegar gersamlega út í hött, en þær virðast henta tilgátum Páls. Aðrar greiningar frá Uppsölum voru í samræmi við greiningar sem gerðar voru í Kaupmannahöfn. Hins vegar voru bein, sem greind voru í Kaupmannahöfn til 11. aldar, greind til 7. aldar í Uppsölum.

Glaðleg kona leggst með beinum sem rannsökuð voru á Skeljastöðum í Þjórsárdal síðla sumars 1939. Beinin við hliðina á henni eru ekki frá því fyrir 870. Eins og grafið var á Skeljastöðum myndi ekki koma á óvart að beinum úr sumum grafanna hefði verið blandað saman. Meira um það síðar.

 

Aðrir fornleifafræðingar og sérfræðingar en ég (sjá bls. 7) hafa einnig fengið að senda sýni af mannabeinum úr Skeljastaðakirkjugarði til AMS-greininga og niðurstöður þeirra sýna án nokkurs vafa, að eitthvað gæti hugsanlega hafa verið að í greiningunum á AMS-stofunni í Uppsölum, þegar ég fékk gerðar aldursgreiningar þar sem sýndu niðurstöðu sem ekki stemmdu við niðurstöður greiningar á sömu einstaklingunum sem fóru fram í Kaupmannahöfn. Viti menn, þeir sem nýlega fengu greind mannabeinin úr Skeljastaðakirkjugarði máttu sannreyna það að ég hafði rétt fyrir mér um endalok búsetu í Þjórsárdal, og að Prófessor Sigurður Þórarinsson óð í villu er hann hélt því fram að henni hefði lokið árið 1104. Í fjölda ára lá ég undir svínslegum dylgjum sumra kollega minna og íslenskra jarðfræðinga fyrir að leyfa mér að halda öðru fram en jarðfræðiguðinn Sigurður Þórarinsson.

Hvaða halda menn að sé að? Páll segir að ekkert sé að og tekur háar niðurstöður í Uppsölum fram yfir hefðbundnu geislakolsgreininguna frá Kaupmannahöfn, þó svo að Páll hafi manna mest sjálfur haldið því fram að hefðbundnar kolefnisaldursgreiningar með langan talningartíma séu miklu nákvæmari og áreiðanlegri lausn á aldursgreiningarvandmáli eins og tímasetning elstu búsetu á Íslandi en AMS-greiningar eru.

Hugvísindamenn þora varla að segja að aðferðafræði og tæki raunvísindamanna séu þess leg að bila, eða að það séu menn á bak við tækin og hreinsun sýna, sem geti feilað. Eins og kunnugt er er mannlegt að gera mistök. Það er góð regla fyrir fornleifafræðinga að gera sér grein fyrir því að mælitæki og menn sem vinna við þau séu ekki aðgangurinn að hinum heilaga sanneika. 

Jú, Páli hefur svo sem verið svarað. Hann er ekki einn í heiminum, og því ástæðulaust fyrir þáttagerðamenn Spegilsins að ljúga því er þeir segja fornleifafræðinga hafa ekki svarað Páli. Lygar og sannleikshliðranir teljast hins vegar til gamallar hefðar á RÚV og er bæði hægt að mæla það með einföldum tækjum með því að hlusta og horfa á viðtæki sín og um leið að vera nokkurn veginn gagnrýninn.

Sumar rannsóknarstofur, eins og BETA, sem íslenskir fornleifafræðingar hafa mikið notað, bjóða upp á þagnarskyldu og aðra einkennilega þjónustu. Þetta er auglýsing frá BETA. Ekki sérlega traustvekjandi. Það eru ekki ófáar niðurstöðurnar frá BETA sem hafa sýnt landnám fyrir landnámið. Kannski eru fleiri faldar. Kolefnisaldursgreiningarstofur hafa verið í samkeppni og það ríkir mikil tortryggni á milli þeirra og enn er ekki skipulögð útgáfa á öllum aldursgreiningum í heiminum. Menn geta ekki rætt þann möguleika að rannsóknarstofur og aldursgreiningaraðferðin séu hinir "ófullkomnu" þættir í því ferli sem kolefnisaldursgreining er.

 

Páll og gömul veggjarbrot

Páli er einnig tíðrætt um veggjabrot í Kvosinni í Reykjavík og í Húshólma í Krýsuvík, sem hann telur að sýni landnám fyrir landnám. Ég hef áður greint frá túlkunarörðugleikum við aldursgreiningu veggjarbrotsins í Kvosinni. Þar orkar margt tvímælis og engin sönnun liggur fyrir því að þar sé hús frá því fyrir landnám. Það eru heldur engin haldbær rök fyrir því að veggurinn eða garðlagið í Húshólma sé frá því fyrir landnám. Lítum á rökstuðninginn hjá Páli. 

Þetta segir Páll um veggjarbrotið í Húshólma:

Ég segi fyrst frá garði í Húshólmum við Krýsuvík til að sýna hversu litla athygli vísbendingar um eldra landnám hafa fengið. Hár aldur garðsins kom í ljós fyrir 23 árum í rannsókn sem sjaldan er rædd og ekki hefur verið fylgt eftir þótt staðurinn liggi nánast við túnfót höfuðstöðva íslenskra fornleifarannsókna. Jarðfræðingarnir Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson (1988) rannsökuðu Ögmundarhraun á Reykjanesi, skammt frá Krýsuvík, sem rann um AD 1170. Þeir grófu þversnið gegnum þennan vel varðveitta torfgarð í Húshólmum (Mynd 1). Landnámsaska var hvorki í né undir torfi garðsins. Neðst í pælunni, þar sem torf var tekið, var hinsvegar dreif af Landnámsösku. Þessi garður, að öllum líkindum túngarður, var augljóslega hlaðinn fyrir AD 870, líklega skömmu fyrr að áliti jarðfræðinganna. Hversu langur tími leið frá því landnámsmaðurinn settist að í Krýsuvík þar til bústofn hans var orðinn það stór að nauðsynlegt var að verja túnið með hlöðnum garði? 

Eins og Páll segir, fannst engin landnámsaska í veggjarbrotinu og eða við það. Því er ekki hægt að aldursgreina upphaf veggjarins með fornleifafræðilegum eða jarðfræðilegum aðferðum til tíma sem liggur fyrir aldur landnámsgjóskunnar (sem í dag er aldursgreind til 870). Ljósmynd af þessum mikla sönnunargagni Páls hefði verið lágmarksskilyrði til að sýna þetta betur, og sömuleiðis ljósmynd af einhverri pælu, þar sem torfið hefur verið "tekið" og þar sem sé dreif af landnámsösku. Engin ljósmynd, teikning eða sönnun er fyrir landnámslaginu "pælunni" er því til. Gaman hefði verið að vita úr hvaða efni (hvers konar torfi) þessi ágæti veggur var reistur, því mig grunar að skilningur Páls á byggingu torfveggja sé sá að menn hafi verið með eitthvað sem líktist rúllutorfi með grassvörð eins og þann sem menn setja á fótboltavelli og garða í dag í stað þess að sá grasfræjum. Heldur hann að slíkt torf hafi verið "pælt upp" þar sem hann talar um "pælu". Hefur Páll gert sér grein fyrir því að torfstrengur í veggi var skorinn og helst í mýri, en ekki "tekinn" eða pældur upp. 

Það er því engin sönnun fyrir landnámi fyrir "hefðbundið landnám" í þeirri sniðteikningu sem Páll sýnir okkur. Önnur rök hans eru ekki haldbær. Gott væri að fá aðeins betri skýringar á "pælu" Páls áður en athugun jarðfræðinga er notuð sem heimild um byggð á Íslandi fyrir þann tíma sem öðrum heimildum ber saman um. Svör óskast hér á blogginu í rituðu máli. Páll verður að kynna sér aðferðafræði fornleifafræðinga betur, áður en hann krefst þess að við föllum flöt fyrir tilgátum hans sem greinilega byggja nú orðið á óskhyggju og selektívum vinnubrögðum eins og t.d. vali á því sem þykir henta best úr Þjórsárdal. Notkun hans á sýnum sem ég hef fengið gerð á leifum úr Þjórsárdal eru því miður gagnrýnisverð.

Mér er næst að halda, að þetta veggjarbrot í Húshólma sé frá 11. öld miðað við gjóskulagið sem fallið hefur að því. Ef veggurinn hefur verið frá því fyrir 870 er furðulegt að hann hafi ekki verið meira fallinn um 1225.

Mér þykir virðingarvert að Páll sé aldraður að vinna að sínum áhugamálum. Páll er að mínu mati góður vísindamaður og hefur lengi sýnt vandvirkni og gagnrýni og spurningargleði sem margir mættu læra sitthvað af. Hann er virtur meðal kollega sinna erlendis. En í síðustu greinum sínum finnst mér Páll hafa slakað lítillega á og gerst "íslenskur" í vinnubrögðum. Hann er farinn að halda sumu fram sem heilögum sannleika. Satt er að á Íslandi er gamall siður á meðal "menntamanna" að láta rök annarra sem vind um eyru þjóta og jafnvel að þegja menn í hel, og eru sumir íslenskir fornleifafræðingar örugglega ekki betri en aðrir í þeim ljóta sið. Þeir mega taka til sín þá gagnrýni sem svíður undan henni, en ég er búinn að svara Páli.

Allen die willen naar Island gaan

Ísland hefur lengi verið hugleikið erlendum mönnum. Fyrr á tímum sóttu þeir í fiskinn og hvalinn kringum landið, og fáir eins mikið og lengi og Hollendingar. Þeir voru oft meiri aufúsugestir en t.d. Englendingar sem gátu verið til vandræða og leiðinda. Hollendingar voru ef til vill nógu líkir Íslendingum til að koma í veg fyrir að verða myrtir eins og Baskarnir sem voru brytjaðir niður af skyldleikaræktuðum stórmennum á Vestfjörðum.

Hollendingar stunduðu mikla verslun við Íslendinga sem kom sér oft vel fyrir Íslendinga, þegar Danir, í sínum endalausu stríðum við Svía, höfðu ekki tíma eða getu til að sinna þeirri einokun sem þeir komu á árið 1602.

 

Um það bil 30 kg. af leirkerum fundust við frumrannsókn á flaki hollenska kaupfarsins de Melckmeyt (Mjaltastúlkunnar), sem sökk við Hafnarhólma við Flatey á Breiðafirði árið 1659. Breiðafjörður kemur einmitt fyrir í hollenska þjóðkvæðinu Allen die willen naar Island gaan. Hér má sjá brot A hollensks fajansadisk með kínversku mynstri, B franskrar skálar með bylgjuðum börmum frá Nevers eða Rouen í Frakklandi, C portúgalskrar grautaskálar og D hollensks disks með skjaldamerki . Nú eru fyrirhugaðar nýjar rannsóknir á flakinu undir stjórn Ragnars Edvardssonar og Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Hingað sóttu Hollendingar hina verðmætu fálka, sem aðallinn í Evrópu sóttist mjög eftir til veiða.

Íslendingar geta þakkað þessum gestum af ýmsu þjóðerni fyrir að vera ekki afdalafífl, þótt einhverjir hafi nú ekki sloppið undan þeim örlögum, t.d. þeir sem vilja gefa landið og auðlindir hafsins stórsambandi gráðugra, hungraðra og skuldsettra menningaþjóða í suðri. Hér áður fyrr var ekki siður greindra manna að gefa hinum ríku.

Sá guli, sem sungið er um í hinni gömlu niðurlensku þjóðvísu (sem hugsanlega er frá 16. öld), sem þið getið heyrt hér, og annað silfur hafsins er enn í hávegum haft og Evrópuþjóðir nútímans eru tilbúnar að beita smáþjóðir bolabrögðum til að ná í fiskinn. 

Hér fylgir lausleg íslensk þýðing á vísunni Allen die willen naar Island gaan og hér eða hér má sjá textann á hollensku og hér nótur með góðri útsetningu. Efst syngja spilamennirnir í hópnum Aija frá í Norður-Hollenska, þau heita Leo, Titia, Herman og Greetje. Neðst syngur frábær kór ungra Flæmingja vísuna.

 

Allir vilja Íslands til

Í hinn gula þorsk að ná,

og að fiska þar af þrá.

Til Íslands til Íslands,

Íslands til

eftir þrjátíu og þrjár ferðir

erum við enn þá til.

 

Rennur upp tími sem líkar oss vel,

við dönsum af sálargleði

og setjum ekkert að veði.

En svo kemur, já svo kemur

að því að halda á haf,

þá drjúpum við höfði

áhyggjum af !

 

Þegar vindur úr norðri þýtur

höldum við á krár

og drekkum þar af kæti.

Við drekkum þar og drekkum þar

í góðra vina böndum,

uns okkar síðasti eyrir

horfinn er úr höndum

 

Þegar austanvindur blæs af landi

"vindurinn er á okkar bandi"

segir skipper glaður í bragði

"og best er, já best er

jú allrabest er,

að beita fyrir hann þvert

þá á Ermasundi þú ert."

 

Fram hjá Lizard point og Scilly eyju

og þaðan allt til höfðans Skæra [Claire höfða á Írlandi]

Sá sem ekki þekkir þessa leið skal nú læra,

því hér kemur, já hér kemur hann

stýrimaðurinn okkar

sem gefur okkur stefnu rétta

beint á Ísland setta.

 

Hjá Rockall eyju við siglum svo

allt til Fuglaskerja [Geirfuglaskers],

eins og hver og einn mun ferja.

Og þaðan, já og þaðan

inn til Breiðafjarðar

þar köstum við netum

á landi grænu Njarðar.

 

Loks erum við Íslandsálum á

þorskinn til að fanga,

og fiska þar af þrá.

Til Ísalands, Til Ísalands,

já Íslands það,

eftir þrjátíu og þrjár ferðir

erum við ennþá að.

Hart í ári

Nú er greinilega hart í ári hjá íslenskum fornleifafræðingum. Atvinnuleysi er reyndar ástand sem er þekkt mjög víða í þessu fagi, sem eitt sinn ól af sér forseta lýðveldis (sem tæknilega séð var ekki fullmenntaður fornleifafræðingur).

Ég sá í morgun, að fornleifafræðingur með doktorspróf sótti um framkvæmdastjórastöðu Lánasjóðs Íslenskra Námsmanna (LÍN).

Ég verð sannast sagna að viðurkenna, að ég íhugaði einnig að sækja um þessa stöðu, þar sem ég hef nú í heilt ár engar tekjur haft og fæ engar bætur vegna atvinnuleysis. Ég hugsaði mig um eina kvöldstund og minntist þeirra kvala sem ég og aðrir hafa þurft að þola af höndum LÍN. Þar sem ég hef þar að auki lítið vit á fjármálastjórn, sem ég geri ráð fyrir að framkvæmdastjóri LÍN verði að hafa á þessum síðustu og verstu tímum, þá komst ég að þeirri niðurstöðu að þessi staða væri líklega ekki neitt fyrir mig, þar sem ég get ekki einu sinni greitt af námslánum mínum. Ég fæ nefnilega engar ívilnanir og skuldaaffellingu eins og þeir sem voru á feitum kúlulánum.

Ég óska Margréti Hermanns-Auðardóttur góðs gengis og vona að hún hreppi stöðuna hjá LÍN. Hún hefur lengi verið útilokuð úr sinni starfsgrein og verið fórnarlamb ills umtals og lítilmótlegs áróðurs. Hún er atvinnulaus, meðan að fólk sem ekki eru fornleifafræðingar, sem og aðrir sem ekki kunna að vitna rétt í texta, eru að kenna fornleifafræðinemum á fullum námslánum í HÍ - svo þeir geti fyllt raðir atvinnuleysingjanna.

Brünhilde hjá Leynifélaginu hitti Adolf

 

Þetta hljómar eins og eitthvað plott úr 3. ríkinu, en er samt meinasaklaust og fræðandi. Útvarpskonan Brynhildur, með tilgerðalega rödd sem börn virðast skilja, fer í fornleifaleik við fornleifafræðinginn Adolf, sem reynir af bestu getu að tala til krakkanna. Þetta er Leynifélagið á RÚV. Myndin er af Adolf.

Hlustið á þáttinn og lærið meira um fornleifafræði, um að keyra hjólbörur í rigningu, að leika sér í sandkassa og að finna "alls konar dót" í gröfum. Í þættinum finnur Adolf nagla með ró og finnur fram "stóra dýrið" úr óáföllnu silfri. Afar fróðlegur leikþáttur, en ætli Adolf hafi fengið leyfi til að grafa fyrir Leynifélagið? Brynja Björk verður örugglega ekki hress með þessa skýrslu.

Auf Wiedersehen, krakkar.

1. gestapenni Fornleifs

Dr. Ragnar Edvardsson, Háskóla Íslands, hefur sent inn athugasemdina hér fyrir neðan. Þetta er athugasemd Ragnars við skýrslu Brynju Bjarkar Birgisdóttur sem ritað var um hér á Fornleifi í gær, skýrslu gerða fyrir fyrrverandi ríkisstjórn og sem RÚV/Kastljós hefur tekið einhverju sérstöku en misskildu ástfóstri við.

Athugasemd Ragnars hefur verið send Menntamálaráðuneyti. Fleiri amast yfir villum í skýrslunni (sjá hér) og keppast nú sumir um að sverja af sér þetta plagg meðan aðrir sýna þá heimsku að hylla það, hugsanlega vegna þess að þeir eru ungir, óreyndir og eygja einhvern möguleika á að veðja á þann hóp manna sem rottar sig saman bak við persónuárásir og atvinnuníð í skýrslu Brynju.

***

                                                                                                                                                                                                                                                                     Hellissandi 26. maí 2013

Mennta- og Menningarmálaráðuneyti

Sölvhólsgötu 4

150 Reykjavík

Athugasemdir við skýrslu menntamálaráðuneytis um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar.

Nýlega birti Menntamálaráðuneytið skýrslu um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar á tímabilinu 1990 - 2010. Skýrslan er ítarleg þó svo hún fjalli aðeins að litlu leiti um skilgreint efni. Stærstur hluti skýrslunnar fer í neikvæða umfjöllun um stofnanir, fyrirtæki og einstaklinga sem stunda fornleifarannsóknir á Íslandi. Talsvert vantar þó á að hún gefi rétta og skýra mynd af þróun og stöðu íslenskra fornleifarannsókna á tímabilinu. Það er sérstaklega eftirtektarvert hve neikvæð skýrslan er í garð akademískra rannsókna á sviði fornleifafræði. Í skýrslunni kemur fram augljós vanþekking eða skilningsleysi á tilgangi vísindalegra rannsókna, þeirri þekkingu sem akademískar rannsóknir hafa þegar skilað til þjóðfélagsins á síðustu áratugum og þeim verðmætum sem felast í áframhaldandi vísindalegum rannsóknum.

Í skýrslunni er lagt til að opinberu fjármagni verði fyrst og fremst beint til þjónusturannsókna, björgunarrannsókna og varðveislu fornleifa á vettvangi fremur en nýrra vísindarannsókna.

"Mestu opinberu fjármagni er í dag beint til vísindarannsókna. Beina þarf fjármagni í auknum mæli til björgunarrannsókna, varðveislu fornleifa á vettvangi og úrvinnslu fyrirliggjandi gagna fremur en nýrra vísindarannsókna. Hlutfall og umfang vísindarannsókna er mun hærra á Íslandi en í nágrannalöndunum. Tryggja þarf að þjónusturannsóknir hafi sem mest vísindalegt gildi og nýtist enn frekar til vísindalegra rannsókna með því að gera skýrar kröfur um rannsóknarspurningar og verkefnisáætlun ásamt auknu eftirliti og eftirfylgni með framvindu verkefnanna." (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 8).

Hér gætir skilnings- og þekkingarleysis á umhverfi íslenskra fornleifarannsókna síðustu árin og þá sérstaklega á muninum á þjónusturannsóknum og björgunarannsókn annars vegar og akademískri eða vísindalegri rannsókn hins vegar.  Þjónustu- og björgunarannsóknir eru í eðli sínu tilviljunarkenndar og alls endis óvíst hvort eða hvaða fornminjar komi í ljós eða hvort hægt sé að nýta þær í vísindalegum tilgangi.  Í raun er markmið slíkra rannsókna að "bjarga" fornminjum og því eru rannsóknarmarkmiðin lítil sem engin. Í flestum tilfellum slíkra rannsókna reyna rannsakendur að koma upp  rannsóknarspurningu en það er yfirleitt ekki fyrr en að rannsókn líkur að rannsóknarspurning verður til. Benda má á að flestar niðurstöður björgunarannsókna liggja ónotaðar í gagnasöfnum án nokkurs framlags til þekkingar á menningararfi eða sögu Íslendinga. Það er að líkindum eingöngu hægt að benda á eina íslenska björgunarrannsókn þar sem niðurstöðurnar hafa nýst frekar, þ.e. rannsóknir í miðbæ Reykjavíkur.  

Í skýrslunni er ennfremur fullyrt að björgunarannsóknir fari fram af frumkvæði sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga og fyrirtækja á samkeppnismarkaði.

"Stærri björgunarrannsóknir fara í dag helst fram að frumkvæði sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga og fyrirtækja á samkeppnismarkaði. Björgunarrannsóknir verður að fjármagna og forgangsraða af minjayfirvöldum en ekki rannsóknaraðilum sem jafnframt hafa af atvinnuhagsmuni af rannsóknunum. " (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls 7.)

Þessi fullyrðing er röng. Allar stórar björgunarrannsóknir í Reykjavík, t.d. á Arnarhól, í Kvosinni og á Alþingisreit, voru að frumkvæði borgarminjavarðar eða Fornleifaverndar ríkisins.  Út á landsbyggðinni eru það í flestum tilfellum ýmis framkvæmdarfyrirtæki, t.d. Vegagerðin, sem á frumkvæði að björgunarannsókn og leita þá oft til sjálfstætt starfandi fornleifafræðinga eða fyrirtækja um ráðgjöf en frumkvæðið liggur hjá framkvæmdarfyrirtækjunum sjálfum og endanleg ákvörðun um rannsókn er í höndum Minjastofnunar (áður Fornleifaverndar).

Kaflinn um stjórnsýslu minjavörslu í nágrannalöndunum er ófullnægjandi þar sem aðeins fjallað um hvernig henni er háttað á Norðurlöndunum, þ.e. Noregi, Danmörku og Svíþjóð og því ætti kaflinn að bera yfirskriftina; minjavarsla í Svíþjóð, Noregi og Danmörku (Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 22). Til skamms tíma var minjavarsla á Íslandi miðstýrð að danskri fyrirmynd en horfið var frá því með setningu nýrra þjóðminjalaga við upphaf tíunda áratugar síðustu aldar þar sem slík miðstýring hefti minjavernd og hindraði eðlilega þróun í íslenskri fornleifafræði. Í þessum kafla hefði verið nauðsynlegt að fjalla a.m.k. um minjavörslu í öðrum Evrópulöndum til að fá sem besta yfirsýn yfir hvernig þessum málum er háttað.

Þá er nauðsynlegt að endurskoða frá grunni umfjöllun skýrslunnar um erlent samstarf íslenskra fornleifafræðinga en sú umfjöllun er óeðlilega neikvæð og langt frá því að vera fullnægjandi.

"Í tengslum við verkefni Kristnihátíðarsjóðs hafa erlendir nemar t.d. tekið þátt í vettvangsrannsóknum, vettvangsskólum og framkvæmt gripa- og sérfræðigreiningar og þannig öðlast innsýn í íslenska fornleifafræði. Einnig hafa erlendir sérfræðingar annast flestallar raunvísindalegar greiningar í tengslum við íslenskar fornleifarannsóknir. Ekki er auðséð hvort samvinna undanfarinna áratuga hafi skilað aukinni sérfræðikunnáttu til íslenskra fræðimanna. "(Brynja Björk Birgisdóttir 2013, bls. 44)

Í raun er aðeins fjallað nákvæmlega um samstarf NABO (North Atlantic Biocultural Organization) við Fornleifastofnun Íslands en hvergi er talið upp á sama hátt erlent samstarf annarra íslenskra fornleifafræðinga við erlenda fræðimenn. Þó eru flestar ef ekki allar akademískar rannsóknir á Íslandi í nánu samstarfi við erlenda háskóla, fræðimenn og stofnanir, enda er alþjóðlegt samstarf vísindamanna almennt talið jákvætt ef ekki nauðsynlegt.

Á síðustu 20 árum hafa fjölmargar akademískar fornleifafræði rannsóknir verið framkvæmdar á Íslandi og hafa þær allar aukið þekkingu okkar og skilning á fortíðinni. Sömuleiðis hafa þessar rannsóknir skapað tengslanet milli íslenskra og erlendra vísindamanna og þannig sett íslenska fornleifafræði í alþjóðlegt samhengi.  Mikilvægt er að benda á að allar þessar vísindalegu rannsóknir hafa haft skýrar rannsóknarspurningar að leiðarljósi og verið nýttar eftir að rannsókn lauk með kynningu í ræðu og riti en einnig á beinan hagnýtan hátt m.a. í ferðamennsku. Þannig hafa vísindalegar rannsóknir á minjastöðum aukið bæði menningarlegt gildi svo og almennt nýtingargildi þeirra.

Það er of langt mál að telja upp hér vísindalegt, menningarlegt og hagnýtt gildi þeirra fjölmörgu akademísku fornleifafræðirannsókna sem gerðar hafa verið á tímabilinu. Rannsóknir Fornleifastofnunar Íslands í Mývatnsveit sem staðið hafa nær óslitið frá 1995, hafa aukið skilning okkar á búsetu og búsetuþróun á fyrstu áratugum landnáms á svæðinu, efnahag þess og mikilvægi Mývatns í afkomu bænda fyrr á öldum (Gavin Lucas 2010). Rannsóknir á verslunarstaðnum á Gásum hafa, m.a. veitt dýpri skilning á  mikilvægi verslunar á miðöldum m.a. hvernig hún var skipulögð af íslenskri yfirstétt (Orri Vésteinsson 2011 ). Rannsóknir á Skriðuklaustri  hafa gefið einstaka mynd af íslensku klaustri og lífi íbúa þess á miðöldum (Steinunn Kristjánsdóttir 2012). Rannsóknir Fornleifafræðistofunnar á suður og austurlandi hafa sömuleiðis dýpkað skilning okkar á búsetuþróun frá landnámi fram á 13. öld (Bjarni F. Einarsson 2008). Rannsóknir á minjum eftir hvalveiðimenn frá 17. öld hafa opnað áður óþekka sögu íslensk samfélags (Ragnar Edvardsson 2012). Rannsóknir á verminjum frá landnámi og fram á nútíma hafa sýnt fram á mikilvægi sjávarafurða frá upphafi landnáms og hlutverki þeirra í efnahag miðalda (Ragnar Edvardsson 2010, Lilja Björk Pálsdóttir og Óskar Gísli Sveinbjarnarson 2011). Nýlegt dæmi um samþættingu fornleifa- og líffræðilegrar aðferðafræði á  dýrabeinum úr öskuhaugum frá þessum verstöðvum hafa gefið áður óaðgengilega innsýn í sveiflur í nytjastofnum og vistkerfi sjávar á sögulegum tíma. Þannig fást ómetanlegar upplýsingar sem nýtast m.a. við að skilja áhrif loftslagsbreytinga og sjálfbæra auðlindanýtingu (Guðbjörg Ólafsdóttir et al. 2013).

Það er því ljóst að ávinningur af vísindalegum fornleifafræðilegum rannsóknum er ótvíræður og hefur bæði fræðilegt og hagnýtt gildi.  Í skýrslunni er dregið úr gildi vísindalegra rannsókna og akademísks samstarfs og lagt til að hlutur þess í íslenskri fornleifafræði verði skertur. Þetta lýsir vanþekkingu eða skilningsleysi á þessum rannsóknum, því gildi sem þær hafa og þeim framtíðarmöguleikum sem í þeim felast. Stefnumótun byggð á skýrslunni í núverandi formi er ábyrgðarleysi sem væri líkleg til að brjóta niður þau vísindalegu gæði sem unnist hafa í íslenskri fornleifafræði á síðustu áratugum, einangra íslenska fornleifafræðinga frá alþjóðlegu fræðastarfi, hægja á nýrri þekkingarmyndum á menningararfi Íslendinga og kasta á glæ ómetanlegum verðmætum sem felast í fornleifafræðilegum efnivið.

 

Virðingafyllst

Dr. Ragnar Edvardsson

Háskóla Íslands

 

Heimildir

Bjarni F. Einarsson (2008) "Blót Houses in Viking Age Farmstead Cult Practices. New findings from South-eastern Iceland." Acta Archaeologica Vol 79, 2008. Denmark 2008.

Brynja Björk Birgisdóttir (2013). Skýrsla um stjórnsýslu fornleifarannsókna og fornleifaverndar á Íslandi 1990-2010, Skýrslur og álitsgerðir, Menntamálaráðuneyti, Reykjavík.

Gavin Lucas (2009). Hofstaðir - Excavation of a Viking Age Feasting Hall in North Eastern Iceland. Fornleifastofnun Íslands Monograph Series I. Reykjavík.

Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir, K.M. Westfall, R. Edvardsson, S. Pálsson (In prep.) Historical DNA reveals the demographic history of Atlantic cod (Gadus morhua) in medieval and early modern Iceland.

Lilja Björk Pálsdóttir og Óskar Gísli Sveinbjarnarson (2011). Under the Glacier, 2011 Archaeological Investigations on the Fishing Station at Gufuskálar, Snæfellsnes. FS477-08232, Fornleifastofnun Íslands, Reykjavík.

Orri Vésteinsson (2011). "Kaupskipahöfnin Gásir í Eyjafirði."  Skírnir, Tímarit hins íslenska bókmenntafélags 2011. Reykjavík.

Ragnar Edvardsson (2012). „Hvalveiðar útlendinga á 17. öld, fornleifarannsóknir á Strákatanga 2005 - 2010", Árbók hins íslenska fornleifafélags 2011, Reykjavík.

Ragnar Edvardsson (2010). The Role of Marine Resources in the Medieval Economy of Vestfirðir, Iceland. PhD Thesis, City University of New York, New York, 2010.

Steinunn Kristjánsdóttir (2012). Sagan af klaustrinu á Skriðu. Sögufélag, Reykjavík.