Snælduvitleysa í Lækjargötu

Um leið og ég óska fornleifafræðingum sem standa að uppgreftri undir bílastæði Íslandsbanka við Lækjargötu til hamingju með að finna rústir frá elstu byggð á Íslandi, verð ég að undrast kreddufestuna í þeirri kennslu sem þeir hafa greinilega hlotið í námi sínu í "fornleifafræði" við HÍ. Ég veit ekki hvaðan þeir hefðu annars átt að fá þá hugmynd að hægt sé að aldursgreina með klébergssnældusnúðum. En einhvers staðar hafa þeir lært það rugl.

Grafið fyrir Hótel Snældu undir bílastæði Íslandsbanka.

Snældusnúður úr klébergi

Í frétt RÚV var því haldið fram, að sögn fornleifarfræðinema sem rannsakar grunninn við Lækjargötu, að fundist hefði snældusnúður úr klébergi og að þá "hafi ekki verið að finna hér á landi eftir 1150."

En líklega hefði mátt skýra þetta aðeins betur. Enn fremur má vera ljóst að mikil færni starfsmanna fréttastofu RÚV er svo til engin, líkt og þekkt er orðið. Fornleifafræðingurinn sem ber ábyrgð á rannsókninni hefur væntanlega talið að snældusnúðar úr klébergi (tálgusteini, steatíti) hafi ekki verið notaðir á Íslandi eftir 1150. En það er líka dómadagsrugl og ekki hægt að kenna RÚV um þá skyssu.

Í rannsóknum á Viðeyjarklaustur sem ekki var stofnað fyrr en 1225 (eða 1226) hafa fundist snældusnúðar úr klébergi.

Menn endurnotuðu tálgusteinsker sem höfðu brotnað til að búa til gripi eins og snældusnúða. Á Stöng í Þjórsárdal hafa fundist að minnsta kosti 3 snældusnúðar úr klébergi í yngstu íveruhúsunum þar, sem voru í notkun fram undir 1230. Þó svo að því sé haldið fram í Sarpi að bærinn Stöng í Þjórsárdal hafi farið í eyði árið 1104 (sjá hér), verður að upplýsast ungum fornleifafræðingum til aðhalds, að Sarpur er stútfullur af vitleysum, rangfærslum og rugli, sem ekki er leiðrétt þó svo að sendar séu upplýsingar til aðstandenda þessa gagnabanka. Sarp er ekki hægt að nota til rannsókna eða rökstuðnings. Vinnsla hans er algjörlega metnaðarlaust framtak þar sem menn vinna ekki heimavinnuna sína.

Það er heldur ekki nóg að opna Kuml og Haugfé doktorsritgerð Kristjáns Eldjárns við Íslenskudeild HÍ. Margt hefur gerst síðan hann skrifaði sitt annars merka rit. En það er og verður aðeins barn síns tíma. Kafli hans um kléberg á Íslandi er úreldur.

Klébergsgrýtur frá Noregi, Grænlandi og Hjaltlandseyjum var að mestu hætt að flytja út þegar leirker til suðu og eldunar ruddu sér til rúms. Leirker voru ekki framleidd á Íslandi og komu ekki til landsins í miklum mæli. Er því líklegt að menn hafi notast lengur við norskan tálgustein á Íslandi. Það er því af og frá að hægt sé að slá því föstu að tálgusteinssnældusnúðar og aðrir endurunnir gripir úr tálgusteini hafi ekki verið notaðir á Íslandi eftir 1150.

Með þessu ætla ég ekki að útiloka að byggð við Lækjargötu séu frá allra elstu tíð. En landnámslag í torfi er engin sönnun annars en að hús hafi verið byggð þarna á X öldum eftir að lagið féll. En tálgusteinn var enn notaður í t.d. Viðeyjarklaustri eftir 1225. Það gæti hann einnig hafa verið í nágrenni klaustursins.

Viðbótarupplýsingar frá Bergen (komu eftir að greinin hafði verið birt):

Frá Gitte Hansen lektor í fornleifafræði við háskólann í Bergen fékk ég í dag, 12.6.2015 eftirfarandi skilaboð, sem ættu að taka af allan vafa um að aldursgreining íslenskra fornleifafræðinga á snældusnúðum úr klébergi er út í hött:

"Hej Vilhjalmur

Dine spinnehjul ligner spinnehjul som vi har mange af i vestnorske kontekster . I Bergen ligger de i kontekster datert til 11-1300-tallet. Det vedlagte foto er fra 1100-talskontekster (Hansen, G 2005: Bergen c 800-c 1170 The Emergence of a town. Oplysninger om sender dateringer, altså til 1300-tallet kan du ta som en pers com Gitte, eller med en referanse til Bergsvik, K. A. and Hansen, G. 2015. Medieval rockshelters in Western Norway - activities, function and social identities. I (eds) Baug, I. Larsen, J. and Mygland, S.S. Northern Europe in the Middle Ages; artefacts, landscapes and society. UBAS 8."

Norskir snældusnúðar frá Bergen. Í Noregi finnast snúðar eins og þessir í aldursgreindum samhengjum sem benda til þess að þeir séu notaðir fram til 1300.

Summa summarum: Betri kennsla óskast hið fyrsta í fornleifafræði í HÍ. Það boðaði aldrei gott þegar kreddufastur sagnfræðingur var gerður að prófessor í fornleifafræði og vel menntuðum fornleifafræðingum haldið utandyra vegna landlægrar klíku og skyldleikaræktar innan HÍ. HÍ virkar því miður meira og meira á mig sem einhvers konar menntaskóli.

 

Heimildir um tálgusteinsiðnað í Noregi, Hjaltlandseyjum og á Grænlandi:

Buttler, Simon 1989. Steatite in Medieval Shetland: An archaeological Perspective. Hikiuin 15 (redigeret af Karen Marie Bojsen Christensen og Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson), 183-92.

Storemyr, Per & Tom Heldal 2002. Soapstone production through Norwegian history: Geology, properties, quarrying, and use. Asmosia 5: Interdisciplinary Studies on Ancient Stone, In J. J. Herrmann, Jr. N. Herz & R. Newman (eds), Archaethype Publications Ltd. London, 359-69. 

Væntanlegt er í byrjun næsta árs stórmerkilegt greinasafn um kléberg eftir 22 höfunda, sem góð vinkona mín Gitte Hansen og fyrrv. skólasystir ritstýrir ásamt Per Storemyr. Það er að mínu mati bók sem allir sem vinna við fornleifafræði á norðurslóðum verða að eiga:

In Prep: Hansen, Gitte. & P. Storemyr (eds): Soapstone in the North. University of Bergen’s Archaeologial Series UBAS vol 9. University of Bergen.

4000 ára gamall snældusnúður úr klébergi frá Krít. Góðar tálgusteinsnámur er að finna á Suður-Krít, í fjallabelti milli Myrtos og Arvi. Þær skoðaði ég árið 1986. Skreytið á snúðnum varð síðar vinsælasta skreytið á íslenskum gripum fyrr á öldum. Íslensk menning er greinilega ekkert síðri en sú mínóíska. The Metropolitan Museum of Art.

Brotin bein

Kirkja sú sem nú stendur í Breiðuvík í satanískum præríustíl húsameistara ríkisins var vígð árið 1964. Hún er því næst nýbygging þótt ljót sé. Vona ég að ég móðgi ekki neinn með því að segja sannleikann. Líklega hefur litla kirkjan frá 1824 (sjá mynd) sem stóð í suðurhluta kirkjugarðsins nokkuð norður af hinu alræmda vistheimili í Breiðuvík þótt of lítil til að berja Drottins orði inn undir höfuðskelina á afvegaleiddum og einskisverðum drengjum sem sendir voru í Breiðvík til að hægt væri að brjóta þá gjörsamlega niður.

Beinin, sem hótelstýran á Hótel Breiðuvík finnur við hið minnsta pot, eru vart úr börðum drengjum, þótt margt hafi verið barið í Breiðuvík, en lemstruð eru þau nokkuð. Árið 1431 vígði Jón Gerreksson bænhús í Breiðuvík, og grunar Gvend, að það sé kannski undir hótelinu að hluta til. Allir muna hvað kom fyrir hinn danska biskup.

Beinin, sem gætu verið úr miðaldagrafreit við bænhúsið, eða jafnvel eldri, eru því fornminjar. Má furða sig yfir árvekni "fornleifastofu" þeirrar sem skoðaði þau árið 1999 eða 2000, eftir að tilkynning hafði borist til Reykjavíkur um beinafund í Breiðuvík árið 1912. Mér líkar alltaf skjót vinnubrögð. Í árvekni og röggsemi kollega minna gleymdist þó að upplýsa, að beinin eiga að fara á Þjóðminjasafnið, nema að annað sé ákveðið.

En þrátt fyrir brotin bein og brotnar sálir er fallegt þarna vestast í Evrópu. Ég hef aðeins einu sinni komið í Breiðuvík í roki og rigningu, en þekki aðra sem ekki langar þangað aftur. Skil ek það vel.

Hvaða tannkrem notaði hann?

Bastrup Stenhus

32 år efter at jeg skrev en 14-dages opgave, som var en del af bifagseksamen i Middelalder-arkæologi ved Aarhus Universitet, besøgte jeg det faste fortidslevn jeg fik til opgave at skrive om tilbage i januar 1983. Dengang var det således, at man før en bestemt dato skulle aflevere nogle få litteraturlister over forskellige fortidslevn, faste og løse, sakrale eller profane. Siden valgte ens professor eller lektorer ét levn, som han/hun ønskede at man skrev om.

I kategorien faste profane fortidslevn, udfærdigede jeg bl.a. en liste over Bastrupanlægget på Sjælland i kategorien borge, befæstninger og herregårde, som var det område jeg allermindst interesserede mig for. Det var naturligvis rygtedes at jeg ikke gad borge, hvis ja da ikke har ytret det selv ved en velvalgt lejlighed. Og minsandten om jeg så ikke fik borgen som opgave, dvs. Bastrup tårnet.

Jeg måtte derfor på mit kollegieværelse i gang med en intensiv-læsning, for ikke at afsløre mit uhyre ringe kendskab til tårnet. Men jeg havde et trumf oppe i ærmet i al min usle uvidenhed.

To og tredive år senere, en blæsende lørdag morgen i maj, beså jeg ruinen af Bastrup for første gang. Det var så måske her Ebbo de Bastetorp Skjalmsøn boede i 1100-tallet begyndelse. Ebbe var biskop Absolons farbror.

Jeg var dog ikke imponeret, selvom tårnet som delvis er bygget af frådstenskvadre må have knejset majestætisk over landskabet for 900 år siden. Bevaringstilstanden på ruinen kalder på løsninger hos de ansvarlige. En dårligt vedligeholdt trappe op til en platform oppe på den tykke mur har trin med råddent træ og er farlig for besøgende. Man har anlagt usmagelige palisader af hvide og polerede beton-fallosser i Jelling, mens der åbenbart ikke er råd til at vedligeholde Bastrup. Ved et telefonopkald til Kulturstyrelsen et par dage efter mit besøg viste det sig at Kulturstyrelsens eksperter havde været på stedet - dagen før jeg var der. De var nået til den samme konklusion som jeg. En plan man lavede i 2008 er er aldrig realiseret. I Danmark afsætter man, som bekendt, latterlig få midler til fortidsminder, arkæologisk forskning og museal virksomhed.

Efter besøget læste jeg for første gang i 33 år min gamle opgave på 25 sider med 68 fodnoter. Jeg var heller ikke imponeret. Det var derimod Hans Stiesdal, som var censor på opgaven. Som ekspert på bl.a. borge havde han skrevet den nyeste litteratur om borge, bl.a. om Bastrup: Die ältesten dänischen Donjons i borgtidsskriftet Chateau Galliard VIII (1977). Det havde jeg naturligvis med, og havde terpet mig gennem den tysksprogede artikel. Jeg havde nævnt alt det vigtigste i min islandsk-prægede danske afhandling, men det som imponerede censor mest var en ganske lille blæktegning som jeg indsatte som Fig. 1. (se øverst) Den havde borgeeksperten Stiesdal, trods den menneskealder han arbejdede på Nationalmuseet aldrig lagt mærke til. Og det vidste jeg ikke. Men i litteraturen om Bastrup tårnet have jeg derimod aldrig set tegningen nævnt. Nu finder jeg på www en radering fra Illustrerede Tidende i 1860, som også viser ruinen på en anden måde end den kom til at se ud efter en række restaureringer.

Jeg  havde under en af mine mange besøg på Nationalmuseets læsesal i begyndelsen af 1980-erne, på jagt efter islandske fortidsminder som ingen havde skrevet om før, stået, mens jeg ventede på ekspedition, og gloet på alle tegningerne og malerierne på væggene. Heriblandt en ganske lille blæktegning af "Badstrup Ruin" fra 1855, af en ukendt kunstner. Samme dag som jeg fik opgaven udleveret af nu afdøde lektor Ole Schiørring, ringede jeg fra kollegiets mønttelefon d. 3. januar 1983 til Nationalmuseets læsesal og bad om en affotografering af tegningen. Den kom med posten nogle dage inden jeg afleverede opgaven.

Denne tegning viser muligvis, at der var hvælvinger i det nederste stokværk af Bastrup tårnet. Jeg konkluderede blot:

"Undertegnede vil dog ikke gøre et nærmere forsøg i at bestemme billedets kildeværdi, men hvis lignede tegninger i privateje fandtes, kunne de uden tvivl bidrage til en tolkning af, hvordan tårnet så ud før man påbegyndte de enorme restaureringer."

Året efter mødte jeg Hans Stiesdal in personam på Nationalmuseet i København, hvor han hørte at jeg befandt mig. Han ville gerne drikke en kop kaffe med mig, men det kunne jeg desværre ikke, for jeg skulle med toget hjem til Århus. Han ville såmænd kun fortælle mig, hvor imponeret han var over at jeg havde lagt mærke til den lille tegning af Bastrup på læsesalens væg, som han aldrig havde lagt mærke til før han fik min opgave i hænderne. Han belønnede det med en meget god karakter. Den tårnhøje tårnekspert var derfor glad, jeg var glad for min visuelle hukommelse og den gode karakter. Men jeg bliver stadig ikke ophidset, den dag i dag, hvis jeg ser et tårn. - Jo, måske lidt. Den manglende vilje mod borge og befæstninger har nok noget at gøre med min sygelige højdeskræk samt mit fredelige og anti-militaristiske sind.

I maj 2015, da jeg endelig tog mig sammen for at besøge Bastrup-tårnet, stod fem såkaldte "fuglespottere" ved foden af ruinen og kiggede meget intenst i deres kikkerter ud på søen. De fortalte mig andægtig, at de allerede havde "spottet" 47 fuglearter ved Bastrup Sø.

Jeg ved derimod, at de havde i hvert fald set 48, for de var slet ikke klare over at de havde spottet en gæv, islandsk ørn. 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson i maj 2015

Forvarsla með lími

Kaíró er nú aftur í heimsfréttunum. Nú er það ekki blóði drifið vor og bræðralag friðsamra manna sem angrar þá, heldur skeggið á Tút.

Skeggið fléttaða á helgrímu Tutankhamuns féll af við hreingerningar og var það límt á aftur. Í stað fínna aðferða forvarða á lokuðu verkstæði, sóttu menn bifvélavirkjann Abdalla sem er meistari í boddýmeiki. Forvörður safnsins var nýlega orðinn embættismaður og mátti ekki veraaðessu, því hún var að vinna að áætlun um að byggja yfir pýramídana. Bifvélavirkinn límdi skeggið á með epoxýlími. Dýrt var vitaskuld að fá iðnaðarmann til að redda þessu, en það heldur.

Svo vel vildi til að túrhestur, Jaqueline Rodriques að nafni, tók ljósmynd af þessari björgunaraðgerð á einum frægasta forngrip Egyptalands. Einnig má nú sjá merki um þessa forvörslu, því límslettur og rispur eru greinilegar.

Þessi aðgerð minnir mig á sögu af Listasafni Íslands, sem ratað hefur í annálana, en því miður eru ekki til myndir af þeim atburði:

Sigga gamla sá um hreingerningar á Listasafninu þegar það var á efstu hæð Þjóðminjasafnsins. Eitt sinn sveiflaði hún sópnum svo harkalega að hann slóst í typpið á styttu Ásmundar Sveinssonar sem kallast Nakinn Maður. Typpið brotnaði af. Sigga varð miður sín og nú voru góð ráð dýr. Sigga sótti túbu af UHUi og límdi typpið aftur á. Daginn eftir kom Kristján Eldjárn til starfa og sá sér til mikillar furðu, að eitthvað var snúið á styttunni sem stóð ekki langt frá dyrum að skrifstofu hans. Typpið var nú með reisn en hafði lafað þegar Ásmundur hjó það. Kristján og Selma listasafnsvörður kölluðu Siggu til sín á fund og spurðu hana, hvort hún kannaðist eitthvað við þetta. Hún viðurkenndi slysið og viðgerðina. Þá spurðu Eldjárn: "En Sigríður mín, af hverju límdir þú þetta svona?" Sigga svaraði: "Hvernig á það að vera öðruvísi en svona?Mörg typpi hef ég séð um ævina, og þannig voru þau öll".

Sigríður var sómakær kona, og það eru þessar nunnur líka:

Fornleifafræðingar ásakaðir um eyðileggingar

Haraldur Sigurðsson jarðfræðingur birtir í dag (23.12. 2014) athyglisverða og líkast til réttmæta skammarræðu á vinsælu bloggi sínu, þar sem hann segir frá röskun fornleifa að Gufuskálum, sem má rekja til slælegs frágang fornleifafræðinga á rústum sem þeir hafa verið að rannsaka þar á síðastliðnum árum.

Fornleifur gerði eftirfarandi athugasemdir við blogg Haralds, sem vitnaði í grein í Fréttablaðinu 22.12.2013 (bls. 2), en blogg Haralds skýrði málið enn frekar en Fréttablaðið. Hér er athugasemd mín:

Ekki held ég að meginþorri íslenskra fornleifafræðinga verðskuldi kaldar kveðjur þínar, Haraldur, hér á Þorláksmessu.

Rannsóknin að Gufuskálum er gerð af Fornleifastofnun Íslands, sem þrátt fyrir hið fína "opinbera nafn" er sjálfseignarfyrirtæki. Rannsóknin var unnin í samvinnu við NABO, sem eru samtök sem stofnuð voru af bandarískum fornleifafræðingi, Thomas H. McGovern, sem gengið hefur uppi með ofstopa í öðrum löndum en BNA, til að halda uppi deild sinni við CUNY. McGovern þessi skrifaði mér einu sinni og hótaði mér að sjá til þess að ég yrði útilokaður frá íslenskri fornleifafræði og að allir peningar frá Bandaríkjunum sem hefðu annars farið í rannsóknir á Íslandi yrðu sendir "to the Soviets". Þessi maður og lið hans byrjaði eitt sinn rannsóknir á Ströndum, án þess að hafa tilskilin leyfi til þess. Þá vann ég með honum, en ákvað þegar að hætta er ég uppgötvaði hvernig hluti rannsóknarliðsins hunsaði íslensk lög. Í kjölfarið fékk ég bréf, þar sem mér var hótað og þegar ég kom til starfa á Þjóðminjasafni Íslands árið 1993, sendi McGovern bréf til setts Þjóðminjavarðar Guðmundar Magnússonar, þar sem ég var illilega rægður.

Þess vegna undrar frágangurinn á rannsökuðum minjum að Gufuskálum mig ekki. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem NABO og Fornleifastofnun Íslands skilja minjar eftir sig í lamasessi og óvarðar, eftir að þeir hafa framið strandhögg fyrir fornleifa-bissness sinn.

Í skýrslu Fornleifastofnunar yfir skráningar á fornleifum að Gufuskálum, er vitaskuld ekki minnst á þetta rask.

Ljóst er að yfirvöld verða að grípa inn og láta aðra rannsaka á Gufuskálum til bjarga því sem bjargað verður.

Árið 2007 skrifaði ég einnig um aðfarir Fornleifastofnunar Íslands að fornleifum í Hringsdal við Arnarfjörð árið 2007. Lítið var gert, en eigendur fyrirtækisins Fornleifastofnunar Íslands æstu sig víst mikið út af gagnrýninni við alla aðra en mig, þó ég hefði afhjúpað slæleg vinnubrögð þeirra í grein sem ég kallaði Kumlarask.

Myndin efst er frá heimsókn fyrrverandi sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi, Luis E. Arreaga, hjá fornleifafræðingum að Gufuskálum. Sendiherrann skrifaði þetta á blog sitt: The archeological dig at Gufuskálar is a great example of the longstanding partnership between American and Icelandic premiere scientific institutions (Sjá hér). Sendiherrann hefur vonandi ekki vitað af eyðileggingu og lögleysu þeirri sem á stundum hefur fylgt verkefnum NABO-hópsins og "premier institutions".

Var Danmörk hnattvædd á bronsöld ?

 

Danmark var globaliseret i oldtiden - Danmörk var hnattvædd á fornöld. Svo hljóðar fyrirsögn greinar í danska dagblaðinu Politiken i dag sem fjallar um ca 3500 ára gamlar perlur ættaðar frá Egyptalandi, Sýrlandi og Írak. Danskir höfðingjar báru þessar framandi perlur er þeir voru heygðir á bronsöld.

Ungur og föngulegur fornleifafræðingur, Jeanette Varberg, sem vinnur við forngripasafnið á herragarðinum Moesgård í útjaðri Áróss í Danmörku, og þar sem ritstjóri Fornleifs hlaut menntun sína í forneskju, fann perlur í gamalli öskju í kjallara safnsins áður en safnið flutti í nýjar og glæsilegar byggingar. Þessar og aðrar perlur, fundnar í bronsaldarsamhengi í Danmörku, lét Varberg efnagreina með leysitækni á Þjóðminjasafni Dana og Orleans í Frakklandi. Niðurstaðan sýnir á mjög afgerandi hátt, að perlurnar eru úr gleri sem unnið var í löndum við botn Miðjarðarhafs. Sumar perlurnar sýndu til að mynda sömu efnagreiningu og turkísblátt gler í gullgrímu Tutankhamuns.

Af 293 perlum sem greindar voru, og sem fundist hafa í eikarkistum eða í duftkerjum í 51 haugum í núverandi Danmörku og Slésvík-Holstein, reyndust þó aðeins 23 vera það sem Varberg og Politiken kalla perlur frá Miðausturlöndum sem sýna eiga "hnattvæðingu á bronsöld".

Hnattvæðing er nú einu sinni allt annað fyrirbæri en frumstæð vöruskipaverslun, og þegar fornleifafræðingar nota slík orð eru þeir komnir með of sterk, ný gleraugu, sem líklegast eru búin til úr plasti en ekki eðalgleri. Perlurnar í Danmörku sýna fyrst og verslunarleiðir og hvernig framandi gripir gátu endrum og eins borist mjög langt. Fólk sem byggði Danmörku á bronsöld gat boðið upp á raf sem barst jafnvel til Egyptalands og fengu í staðinn perlur frá framandi löndum. Hvar slík vöruskipti hafa átt sér stað er ómögulegt að vita. Perlurnar gætu hafa borist mann frá manni og milliliðirnir gætu hafa verið töluvert margir.

Við vitum einnig að gler frá Egyptalandi var verslunarvara sem siglt var með til t.d. Litlu-Asíu (núverandi Tyrklands) á 14. öld fyrir Krists burð. Flak skips með dýrindis farm hefur fundist undan suðurströnd Tyrklands. Skipið sem fornleifafræðingar kalla Ulu Burun hefur líklega siglt frá Ugarit í Kanaanslandi, hafnarborg sem var þar sem nú kallast Sýrland eða síðar meir "IS-land". Meðal varningsins var hrágler sömu tegundar og glerið í sumum hinna 23 framandi perlna sem greindar hafa verið í Danmörku. Perlurnar gætu því alveg eins vel hafa verið búnar til í Litlu-Asíu.

Gler"gjall" frá Sýrlandi frá þeim tíma að þar var sumar og sól.

 

En suma fornleifafræðinga dreymir meira en aðra. T.d. Flemming Kaul, sem einnig er nefndur til sögunnar í greininni í Politiken í dag. Hann er sérfræðingur út í trúarbrögð í Danmörku á bronsöld. Hann hefur bent á mikil líkindi á milli sólskipa Fornegypta og sólskipa sem þekkjast í bronsaldarlist Danmerkur sem oft sjást á mjög stílfærðu skreyti á rakhnífum. Kaul tengir perlurnar og sólskipin saman, en gleymir í hita leiksins að í Danmörku voru einnig til sólvagnar. Sólvagnatilbeiðendur voru líkast til villutrúarmenn og öfgamenn.

Ég lít vitaskuld öfundaraugum til þessarar merku uppgötvunar í danskri fornleifafræði, sem ég hefði þó túlkað á örlítið annan hátt. Fjölmiðlagleði sumra fornleifafræðinga getur leitt af sér undur og stórmerki. Við þekkjum það frá Íslandi.

Ég veit að grein um þessa merku uppgötvun átti innan skamms að birtast í ritinu SKALK í Danmörku, sem ég skrifa stundum fyrir. Ritstjóri ritsins var búinn að tjá mér, að mikið "skúp" væri í vændum í næsta tölublaði tímaritsins og að SKALK yrði fyrstur með fréttirnar. Hann vildi ekki segja mér hvað greinin fjallaði um, enda Fornleifur lausmælskur mjög

En nú er dagblaðið Politiken búið að hirða "skúpið" og líklega fyrir fjölmiðlagleði fornleifafræðingsins snoppufríða, sem lét greina perlurnar bláu og sem sér hnattvæðingu alls staðar líkt og kollegar hennar sem trúa því að dönsk stílfærð sólskip geti ekki hafa þróast nema fyrir bein áhrif frá egypskum musterisprestum sem hafa heimsótt danska flatneskju skreyttir bláum perlum.

Hlutir geta vitaskuld borist um langa vegu án þess að menn neyðist í frumleika sínum til að kalla það hnattvæðingu. Að lokum er hér mynd af hinum efnilega danska fornleifafræðingi Varberg, som gør dansk arkæologi dejligere (men måske ikke meget bedre end den har været):

Fornleifafræði eða fjölmiðlafrygð, eða bara þjóðfélagið í dag?

Finnar á Íslandi

Finnar á Íslandi  kallar norski fornleifafræðingurinn Dennis Moos mastersritgerð sína við háskólann í Tromsø. Undirtitillinn er hins vegar á norsku "Samiske spor i det islandske arkeologiske materiale fra landnåmstid".

Það er mikill fengur af þessari ritgerð sem er góð viðbót við fyrri skrif þeirra fáu fornleifafræðinga sem velt hafa fyrir sér hlut Sama í landnámi Íslands. Ég er einn þeirra sem það hafa gert, og hefur Dennis Moos verið svo vænn að koma inn á þátt minn í ritgerð sinni, sem og niðurstöður annarra fornleifafræðinga sem hafa haft rænu á að hugsa til Sama í öllu því hjákátlega Keltafári og tækjatrú sem tröllriðið hefur umræðu um landnám Íslands, m.a. nú á síðustu árum vegna ofurtrúar á DNA-rannsóknir á Íslendingum nútímans.

Ég er persónulega á þeirri skoðun að flestir landnámsmanna á Íslandi hafi komið úr nyrðri hluta Noregs og að sumir þeirra hafi verið blandaðir frumbyggjum Skandinavíu, sem í dag kalla sig Sama.

Dennis Moos vitnar einnig í skýrslu eftir Hans Christian Petersen, sem í samvinnu við mig rannsakaði elstu mannabein á Íslandi. Petersen sýndi fram á að meðal fyrstu Íslendinganna hafi veið samískir einstaklingar eða öllu heldur afkomendur Sama. Nýlegar DNA-rannsóknir á uppruna Íslendinga, sem gerðar eru á nútímaíslendingum, hafa hins vegar ekki sýnt sterk samísk tengsl, en það var heldur ekki leitað að honum og samískur uppruni, skilgreindur með DNA, er reyndar afar flókinn. M.a. hefur því verið haldið fram að mítókondríal gen í Berbum (í Norður Afríku) og Sömum, sýni að þessar tvær þjóðir eigi sameiginlega formóður fyrir ca. 9000 árum. Erfðafræðingar eru þar að auki smám saman að sjá/uppgötva hve varasamar og vafasamar DNA rannsóknir á þjóðum á nútíma eru til að rannsaka uppruna þjóða eða þjóðarbrota.

Mér er nokk sama hvort hún Björk sé skyld Sömum eða Berbum? En getur einhver yfirleitt mælt hana án þess að vera barinn? Ætli Kári Klónari sé búinn að fá úr henni DNA til að sýna fram á að hún sé "borderline" eins og allir listamennirnir í ætt hans? =(:)>

 

Hvað varðar rannsóknir á uppruna landnámsmanna á Íslandi, ef maður trúir ekki í blindni á Íslendingabók og Landnámu, tel ég vænlegra að líta til fornleifa og mælinga (antropometrískra mælinga) á beinum landnámsmanna í stað þess að gera allt of mikið úr einni vessa- og hrákarannsókninni eftir annarri. Fyrst voru það blóðflokkarannsóknir og síðar DNA. Mikið tilgangslaust blóð hefur runnið í  íslenskum landnámsvísindum. Lítið af þeim rannsóknum hefur staðist, og er ég viss um að rannsóknin á mítrókondríal DNA, sem leiddi í ljós að fyrstu konurnar á Íslandi hafi flestar verið frá Bretlandseyjum, byggi á röngum forsendum.

Það er ekki alveg sama hvernig mælt er.

 

Ég tek eftir því að nálhúsið sem ég fann á Stöng í Þjórsárdal, telur Dennis Moos einnig til austrænna gripa, sem finnast einnig í  nyrstu héruðum Skandinavíu. Það er þó aldrei hægt að útiloka aðra þætti en uppruna eigenda til að útskýra uppruna forngripa. Sérstaklega þegar um er að ræða gripi sem ekki eru frá landnámsöld, eins og nálhúsið.  En meðal Þjórsdælinga eru samkvæmt fyrrgreindum rannsóknum Hans Christian Petersen margir einstaklingar sem bera mælanleg samísk einkenni sem og torus mandibularis og palatinus sem er algeng einkenni meðal Sama og Íslendinga (sjá hér).

Heimildir:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, "Archaeological Retrospect on Physical Anthropology in Iceland". Populations of the Nordic countries Human population biology from the present to the Mesolithic." [Proceedings of the Second Seminar of Nordic Physical Anthropology, Lund 1990. Editors Elisabeth Iregren and Rune Liljekvist ]. Report Series from the Archaeological Institute, University of Lund No. 46 (1990), 198-214. Sjá hér

Hér, hér , hér og hér má lesa aðrar greinar mínar um Sama á Íslandi, þar sem hægt er að finna enn aðrar greinar.

Ég hvet menn til að lesa hina áhugaverðu ritgerð eftir Dennis Moos.

Lesið þið hollensku?

Þá er hér smá lesning handa ykkur. Grein mín De man achter de Melckmeyt (Maðurinn á bak við Mjaltastúlkuna) um Jonas Trellund, danska kaupmanninn sem gerði út Mjaltastúlkuna, de Melckmeyt, sem fórst við Flatey árið 1659 og merkar niðurstöður rannsókna á flaki de Melckmeyt kom um daginn út í hinu vandaða tímariti VIND (úttalast find) í Hollandi. Fyrr hafði greinin birst í danska tímaritinu SKALK, sem er líklegast auðveldari til skilnings.

Ég hef um árabil reynt að finna fjármagn til rannsókna minna á leirtaui (fajansa) sem fannst í flaki de Melckmeyt, en það hefur enn ekki tekist. Nú síðast sótti ég um rannsóknarstöðu á Þjóðminjasafni til þess verkefnis og annars, en staðan var veitt starfsmanni safnsins til að ljúka rannsóknum annars starfsmanns safnsins en löngu látins.

Ég skrifaði einnig nýlega lítilræði um mikilvægi fundanna í de Melckmeyt með hollenska fornleifafræðingnum Ninu Jaspers í stóra og þunga sýningarskrá upp á 400 síður, sem gefin var út í tengslum við sýningu sem er nýlokið á Gemeentemuseum í den Haag í Hollandi (sjá hér).

Þess ber að geta, því ekki skrifaði ég um það á hollensku, að þegar fyrsti diskurinn úr de Melckmeyt kom á Þjóðminjasafnið var Guðmundur Magnússon, þáverandi settur þjóðminjavörður, nærri því búinn að lýsa því yfir í fjölmiðlum að hann væri frá 19. öld. Íslenskur fornleifafræðingur búsettur á Englandi og fornleifafræðingur safnsins, sem á þeim árum kallaði sig á "Rigsarkeolog" á Norðurlöndunum (þó hann væri ekki með fullgilda menntun í fornleifafræði),  reyndu að telja Guðmundi Magnússyni trú um þessa skoðun sína og vanþekkingu. Ég kom fyrir tilviljun á safnið er þetta gerðist og bar Guðmundur aldur disksins undir mig og sagði ég honum aðra sögu. Hann varð forviða á þessum mun á skoðun sérfræðinganna og bað mig að sannfæra sig. Ég náði þá í nokkrar bækur á bókasafni Þjóðminjasafnsins og bjargaði þjóðminjaverði frá að láta starfsmenn safnsins gera sig að fífli.

Hvalasaga - 2. hluti

Ýmis konar heimildir um hvalveiðar fyrri alda á Norðurslóðum eru til. Nú fleygir fornleifafræðinni fram og fornleifarannsóknir sem gerðar hafa verið á Spitsbergen, Íslandi og Nýfundnalandi veita okkur haf af upplýsingum sem ekki voru áður þekktar. 

Á okkar tímum má finna öfgafyllstu hvalavinina á meðal Hollendinga. Um tíma hélt ég að annar hver Hollendingur væri annað hvort öfgafullur ESB sinni eða haldinn enn öfgafyllri hvalaþrá. Fyrr á öldum voru Hollendingar aftur á móti ein stórtækasta hvalveiðiþjóð í heiminum. Þess vegna er til margar heimildir um iðnvæddar hvalveiðar Hollendinga, og sumar ritheimildir um það efni eru enn órannsakaðar. Hugsanlega kann eitt og annað að finnast þar um hvalveiðar við Íslands. Við Íslendingar höfum varðveitt annála frá 17. öld sem upplýsa um upphaf þessara mikilvægu veiða við Ísland, en nú bæta frábærar fornleifarannsóknir í eyðurnar.  Enn hafa ekki fundist leifar eftir hvalveiðiútgerðir Baska við Íslandsstrendur, en það er aðeins tímaspursmál, hvenær slíkar minjar finnast.

Hvalveiðar og lýsi í list 

Eitt skemmtilegasta heimildasafn um hvalveiðar á 17. og 18. öld er að finna í alls kyns myndefni, sér í lagi frá Hollandi, hvort sem það eru málverk, prentverk, teikningar eða annað. Áhugi Hollendinga á hval var gríðarlegur, eins og öllu sem þeir sáu arð í á gullöld sinni á tíma hollenska lýðveldisins. 

Myndirnar sýndu mikilvægan iðnað, sem gaf af sér mikilvæga vörur, t.d. hvalalýsið, sem notað var til götulýsinga og vinnslu á brennisteini til púðurgerðar. Dýrasta lýsið var hins vegar höfuðlýsi, einnig kallaður hvalsauki. Það var unnið úr fitu úr höfði búrhvala og annarra hvala. Hvalsaukinn varð fljótandi við 37°C en storknaði við 29 °. Talið er að þessi olía stýri flothæfni hvala.  Fyrrum óðu menn í villu um eðli olíunnar og töldu hana vera sæði, þar sem hún þótti minna á sæði karla og var kalla spermaceti (dregir af sperma og ceti, sem er latneskt orð fyrir hvali). Úr stórum búrhval gátu menn fengið um 3-5 tonn af þessari merku olíu, sem var notuð í snyrtivörur smyrsl, kerti og margt annað.

Ríkir útgerðamenn í hollenskum bæjum þar sem hvalaútgerðin hafði heimahöfn létu útbúa fyrir sig skápa með myndum af hvalveiðum. Húsgaflar hvalveiðiskipstjóra voru skreyttir með lagmyndum af hvalveiðum og ýmsir smærri gripir voru skreyttir með myndum af hvalveiðum. Hvalskíði voru notuð í alls kyns vöru, t.d. regnhlífar, en einnig í ramma utan um myndir, í öskjur og mismunandi heimilisiðnað.

Lágmynd af húsgafli sem varðveitt er á Fries Scheepvaart Museum.

 

Skoði maður málverk og myndir af hvalveiðum Hollendinga á 17. öld, er oft hægt að finna hafsjó af upplýsingum, þó svo að myndirnar hafi ekki verið málaðar af mönnum sem sjálfir ferðuðust til Spitsbergen, Jan Mayen, Grænlands og Íslands. Áður hef ég greint frá málverki Cornelis de Man af Smeerenburg (sem yfir á íslensku er hægt að þýða Spikbær) á Spitsbergen (sjá enn fremur hér). Þar er mikið um að vera og stórir brennsluofnar í notkun. Leifar af ofnum í líkingu við þá sem sjást á málverkinu hafa ekki verið rannsakaðir á Spitsbergen, og hafa ekki fundist. Prentmyndir (ristur) annarra listamanna myndir sýna ef til vill raunsærri mynd af vinnu við hvalinn í landi og ofna sem líkjast meira þeim sem rannsakaðir hafa verið, t.d. á Strákatanga og á Spitsbergen. Þeir eru af sömu stærð (sjá fyrri færslu). Listamaðurinn de Man hefur líklega sett spikofna eins og hann þekkti þá frá Hollandi inn á mynd sína, eins og svo margt annað.

Myndin er af korti Thomas Edge af Spitsbergen, sem hann kallar Grænland fyrir misskilning, sem kom út í bókinni Purchas His Pilgrimes/Hakluytus Posthumus eftir Samuel Purcahs (London 1625. Sjá kortið hér.

 

Málverk eftir Abraham Storck. á Rijksmuseum het Zuiderzeemuseum, Enkhuizen. Klikkið nokkrum sinnum með músinni á myndina til að sjá smáatriðin.

Tvö málverk Abrahams Storcks (1644-1708) sýna úrval að því sem gerist við hvalveiðar og hvalavinnslu á norðurslóðum. Þó að allt sem á myndunum sjáist sé ekki nákvæmt, eru þær frábær heimild, jafnvel þó svo að listamaðurinn hafi aldrei sett færu á Spitsbergen. Hann hafði heimildarmenn, og notaðist við teikningar annarra listamanna og safaríkar frásögur hvalveiðimanna sjálfra. 

Skoðið þennan hluta málverksins efst, og klikkið á myndina til að skoða smáatrið.  Er þetta er miklu skemmtilegra en sjóræningjamynd? Málverkið tilheyrir Rijksmuseum í Amsterdam.

 

Föt hvalveiðimanna

Gaman er bera saman hinar mismunandi heimildir um hvalveiðar á 17. öld. Skoðar maður til dæmis vel föt og flíkur hvalveiðimanna á málverkum hollenskrar gullaldar, er ævintýri líkast að sjá þau föt sem fundust við fornleifarannsóknir á gröfum hvalveiðimanna á Smeerenburg. Stækkar maður brotið úr mynd Abrahams Storcks hér fyrir ofan mætti halda að þarna væru þeir komnir sem létust við störf sín þegar þeir dvöldu á Spitsbergen. 

 

Húfur hvalveiðimanna á Spitsbergen frá 17. og fyrri hluta 18. aldar.

 

Tengd efni:

Hvalasaga - 1. hluti

Hvít Jól

Kaptajn, Købmand og Helligmand

Allen die willen naar Island gaan

Fjórar drottningar í einum sal

Frábært er að heyra að bók Jóns Þ. Þórs og Guðjón Friðrikssonar, Kaupmannahöfn, höfuðborg Íslands í 500 ár, sé loks að koma út. Hafði ég búist við verkinu fyrr, en allt hefur sinn tíma, jafnvel þótt verkið hafi verið margstyrkt af ríkustu mönnum Dana- og Íslandsveldis, lífs og liðnum.

Danadrottningu og Forseta voru afhent séreintök af bókinni, sem kemur ekki á markað dauðlegra manna fyrr en í byrjun desember. Þetta eru tvö bindi og munu þau kosta 14.900 krónur, sem er líklega ekki hátt verð fyrir 4 kílógramma bók. Ég hlakka til að lesa þetta verk. Ég fæ það kannski að láni hjá Þórhildi þegar hún er búin að lesa það.

Myndin hér að ofan segir margt. Hún er af Danadrottningu þar sem hún skiptist á orðum um bókina við konung vorn Ólaf Ragnar. Greinilegt er á fasi Danadrottningar að hún er búin að finna villu. Hún er nokkuð natin við slíkt.

Guðrún Nordal situr þeim á vinstri hönd eins og Foxill Lady með lágfótu slengda um hálsinn, búin að setja handritin aftur í tóma skápana í Þjóðmenningarhúsinu. Guðrún hefur augljóslega skotið öðrum ref fyrir rass, eftir að hún hefur látið skikka yfirvald allra safna, Margréti Hallgrímsdóttur, til að setja næturvörð og brunatryggingu á handritin meðan þau verða til sýnis í Þjóðmenningarhúsin í eina viku (sjá hér).

Margrét þjóðminjavörður lítur dálítið veimiltítulega út og stjörf, þarna fyrir aftan royalíteitin. Líklega verður hún að kaupa sér einhvers konar kött um hálsinn til að geta klórað sig fram á fremsta bekk. Hún stjórnar þó húsinu sem þau sitja í. Sigmundur Davíð mun redda því, ef hún sparar alla ónauðsynlega starfsmenn og stofnanir í burtu fyrir hann, svo hann geti jafnað skuldavanda eyðsluseggjanna. Þannig á nefnilega að gera það. Þjóðernisrembingurinn í honum er bara yfirklór.

Ég hef lítið álit á framsóknarkóngum. Það held ég líka að Árni Magnússon hefði haft.