Pípusaga úr Strákey

Hér kemur góð blanda úr tóbakspung Fornleifs, blanda af sterku tóbaki sem ýmsir hafa hjálpað til með að rækta.

Verkefnið Allen die willen naar IJsland gaan, eða Allir vildu þeir til Íslands fara, er komið á fulla ferð. Verkefninu er ætlað að varpa ljósi á tengsl og verslun Íslendinga við Hollendinga á 17. og 18. öld. Ég er einn þátttakenda í verkefninu, en aðrir þátttakendur koma bæði frá Íslandi og Hollandi. Verkefnið er styrkt af RANNÍS.

Meðal þess sem gerst hefur í lok sumars er að dr. Ragnar Edvardsson, sem fer fyrir verkefninu, fór við annan mann út í Strákey á Ströndum (Strákey er ásamt Kóngsey úti fyrir Eyjafjalli milli Bjarnarfjarðar og Kaldbaksvíkur) til að gera forrannsókn á meintri hvalveiðistöð. Eftir nokkrar skóflustungur og örlítið skaf og krukk var ljóst að Ragnar hafði reiknað það rétt út líkt og oft áður, enda er Ragnar aðalsérfræðingur landsins í hvalveiðistöðvum á Íslandi á 17. öld. Leifar eftir Hollendinga fundust í eyjunni.

Meðal þeirra forngripa sem komu upp á yfirborðið í Strákey í september voru tvö krítapípubrot (A og B hér fyrri neðan), sem Ragnar sendi mér myndir af. Brotin er ég nú búinn að láta hollenska sérfræðinga greina og niðurstöðurnar eru einstaklega skemmtilegar og áhugaverðar. Þær koma sömuleiðis heim og saman við ritheimildir um hvalveiðarnar við Ísland á því tímabili sem pípurnar eru frá.

A) Pípuhaus

Þetta er lítill haus og tunnulaga, sem er lögun sem bendir til fyrri hluta 17 aldar. Á hælnum er merki : A sem standandi róðukross gengur í gegnum. Hægra megin við A-krossinn virðist einnig vera bókstafurinn A, en minni en sá sem ber krossinn. Bókstafurinn I á einnig að vera til vinstri við A-Krossinn, en sést illa.

Samkvæmt einum fremsta sérfræðingi Hollendinga í pípum, Don Duco við Pípusafnið í Amsterdam, sem ég hafði samband við, er pípuhausinn af gerð og lögun sem bendir til þess að pípan sé frá því 1630-40 og að hausinn gæti verið af pípu sem gerður var í Amsterdam eða Gouda. Nánari athugun og eftir að ég hafði samband við Jan van Oostveen fornleifafræðing og sérfræðing í krítarpípum gaf betri árangur.

Van Oostveen gat upplýst að stimpillinn á hæl pípunnar væri búmark pípugerðarmanns sem bar nafnið IA. Bókstafurinn I hefur ekki stimplast vel á hæl pípunnar í Strákey. IA gætu hugsanlega verið annað hvort Jacob Adams eða Jan Atfoort, sem framleiddu pípur í Amsterdam ca. 1630-40. Jan van Oostveen tekur fram að ekki sé fullvisst hvort þessara tveggja manna hafi framleitt pípuna.

Flestir tóbakspípugerðarmenn í Amsterdam, sem á annað borð merktu sér pípur sínar í byrjun 17 aldar, voru aðfluttir og erlendir að uppruna og flestir fluttir þangað frá Lundúnum og nánustu sveitum ensku höfuðborgarinnar. Jan Atvoort hét upprunalega John Atford (eða Hatford) og var ættaður frá "Sitnecoortne" (sem er mjög líklega þorpið Sutton Courtenay suður af Oxford). Í Amsturdammi bjó hann við Heiligeweg í hjarta borgarinnar, þar sem hann framleiddi pípur á tímabilinu 1625-1640. Jacob Adams kemur einnig til greina sem maðurinn sem bjó til pípuna sem fannst í Strákey fyrr í september. Hvor þeirra var framleiðandinn verður ekki skorið úr um að svo stöddu.

Teikning af sams konar pípu og fannst í Strákey árið 2016. Teikning Amsterdam Pipe Museum.

Ljósmynd Jan van Oostveen

B) Brot af pípulegg

Brot af krítarpípuleggur, sem fannst í september 2016 í Strákey á Ströndum. Ljósm. Ragnar Edvardsson

Er ég hafði samband við Jan van Oostveen fornleifafræðing, sem er m.a. sérfræðingur í krítapípum, gat hann hann frætt mig um að pípuleggurinn sem fannst nýlega í Strákey væri frekar frá Gouda svæðinu og væri frá tímabilinu 1630-40. Hann upplýsir að skreytið sé óalgengt á pípum framleiddum í Amsterdam, en hins vegar að sama skapi algengt kringum Rotterdam og Gouda. Að sömu niðurstöðu komst Don Duco er upplýsti stutt og laggott: "The pipe stem is Gouda make, c. 1630-1635".

Einnig bar ég undir Jan van Oostveen brot af pípulegg sem fannst á Strákatanga árið 2007 (sjá mynd). Á Strákatanga á Ströndum(sem liggur á tanga við Hveravík sem áður hét Reykjarvík við norðanverðan Steingrímsfjörð) var einnig hvalveiðistöð sem Ragnar Edvardsson hefur rannsakað. Ég hafði fundið brot með sams konar skreyti og á pípuleggnum frá Strákatanga. Ég fann hliðstæðuna í skýrslu frá rannsókn í bænum Gorinchem sem ekki er allfjarri Rotterdam. Skýrsluna hafði Jan van Oostveen ritað. Mikið rétt, pípur með sama skreytinu og á leggnum sem fannst á Strákatanga árið 2007 hafa samkvæmt Jan von Oostveen fundist í bæjunum Rotterdam, Gorinchem, Breda, Den Bosch og Roermond og er hægt að aldursgreina þær til 1630-1645. Jan van Oostveen telur að pípur þessar séu framleiddar í Rotterdam og hafi haus pípunnar verið án skreytis. Hann hefur skrifað um þessar pípur (Sjá Oostveen, J. van (2015), s.77).

Ritheimildir

Nú vill svo til að á þeim árum sem ofangreindar pípur í Strákey og Strákatanga voru búnar til voru Hollendingar við hvalveiðar á Íslandi. Ekki þó í leyfisleysi og í trássi við reglur einokunarverslunarinnar. Verð á hvalalýsi hækkaði um 1630 eftir mikla lægð sem dregið hafði úr hvalveiðum við Ísland um tíma. En nú hafði Islands Kompagnie verslunarfélagið (stofnað 1619, sjá t.d. hér) sem hafði töglin og hagldirnar í versluninni á Íslandi, orðið þess vísari hve arðbærar hvalveiðar væru. Félagið vildi fara út í hvalveiðar og koma í veg fyrir hvalveiðar annarra. Því var haft samband við krúnuna og konungur veitti félaginu einkarétt á hvalveiðum við Ísland með konungsbréfi dagsettu 16. desember 1631. En félagsmenn höfðu hins vegar litla sem enga reynslu af hvalveiðum og vantaði skip til slíkra veiða. Þess vegna var haft samband við mann í Kaupmannahöfn, Jan Ettersen að nafni, sem hafði reynslu af slíku. Öll skip sem stunduðu hvalveiðar fyrir Islands Kompagnie við Ísland á 4. áratug 17. aldar voru því hollensk sem og áhafnir þeirra. Skip Íslenska kompanísins voru tekin á leigu í Rotterdam og Delfshaven, sem lá nærri Rotterdam og er í dag hluti af Rotterdam.

Jan Ettersen var tengdasonur Christoffers Iversens sem var rentuskrifari (fjármálaráðherra). Iversen var vellauðugur og stundaði við hlið embættisgjörða sinna í fjálmálunum mikla verslun við Holland. Gegnum sambönd Iversens komst Ettersen í samvinnu við kaupmanninn Harmen Bos og bróðurson hans Pelgrum Bos í Amsterdam. Þeir voru báðir ættaðir frá bænum Delfshaven við Rotterdam og áttu þar skip með öðrum kaupmönnum. Þeir Bossarnir í Amsterdam sköffuðu skipin og áhafnir. Forstjóri hvalveiða Islandske kompagnie var Jacob Sebastiansz Coel, sem búsettur var í Kaupmannahöfn en átti einnig ættir að rekja til Delfshaven nærri Rotterdam.

Meðal þeirra skilyrða sem konungur setti fyrir leyfisveitingunni til handa Islands Kompagnie i Kaupmannahöfn árið 1631 var, að mannað yrði skip, eins konar birgðaskip og flutningaskip, sem einnig var hugsað sem landhelgisskip, sem með vopnum ef nauðsyn var, kæmu í veg fyrir hvalveiðar annarra, Dana eða Hollendinga, sem í leyfisleysi veiddu hval við Ísland.

Skipið de Jager (Veiðimaðurinn) að minnsta kosti 150 lesta skip frá fra Delftshaven var sent með hvalveiðiskipunum til að þjóna þeim skilyrðum sem kóngur setti. Um borð voru:

14 gotlingar (fallstykki), 2 stenstykker (fallbyssur fyrir steinkúlur), 6 "donder bussen" (dúndurbyssur) og 12 muskettur (rifflar) með tilheyrandi skotfærum.

Áður en de Jager var sent til Íslands til að vernda "hollenskar" hvalveiðar Islands Kompagnie á Ströndum, hafði það og skipstjóri þessi til margra ára, Dirch Cornelisz (Cornelíusarson) t'Kint siglt á Frakkland og suðlægari lönd til að ná í vín fyrir Hollandsmarkað.

Hvort það var t'Kint sem tottaði pípurnar í Strákey og á Strákatanga skal ósagt látið, en þar sem pípurnar voru frá heimaslóðum hans og faktoranna sem útveguðu skipið, og meðan að engir aðrir máttu veið hval við Ísland á þeim árum sem pípurnar eru tímasettar til, er varla nokkur vafi á því að pípurnar eru komnar í Strákey og á Strákatanga úr þeim flota hvalveiðiskipa sem skipið de Jager fylgdi til Íslandsmiða á 4. áratug 17. aldar.

Hér sjáum við ljóslega hve ritheimildirnar og fornleifafræðin geta leikið léttilega saman, þó menn séu ekki að skálda á kjánalega hátt eins og oft hefur hent í íslenskri fornleifafræði á síðari árum. Fornleifafræðingar sem hafna ritheimildum vaða einfaldlega í villu og vita ekki hvers þeir fara á mis. Hinir sem búa svo til góðar sögur, t.d. um eskimóa og fílamen á Skriðuklaustri eða stærsta klaustur í Evrópu á Suðurlandi fyrir sjónvarpið og aðra miðla eru einnig í einhverju fræðilegu hallæri.

Ekki þurfti nema tvö pípubrot sem fundust við frumrannsókn og vandlega rannsókn á brotunum til að sýna okkur og staðfesta hve merkileg tengsl Íslands við Holland voru fyrr á öldum.

Að mati Fornleifs eru pípubrotin úr Strákey með merkari fundum fornleifavertíðarinnar árið 2016, þó þau hafi ekki enn komist í sjónvarpið. En ekki er að spyrja af því. Áhuginn á Vestfjörðum er í takt við vitsmuni þeirra sem starfa á RÚV.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson/Í verkefninu Allen die willen naar IJsland gaan (2016)

Heimildir:

Dalgård, Sune 1962. Dansk-Norsk Hvalfangst 1615-1660: En studie over Danmark-Norges Stilling i europæisk merkantil Expnasion. C.E.C. Gads Forlag.

de Bruyn Kops, Henriette 2007. A spirited Exchange:The Wine and Brandy Trade beteen France and the Dutch Republic in its Atlantic Framework, 1600-1650. Brill, Leiden-Boston., s. 161.

Duco, Don 1981. De kleipijp in de 17e eeuwse Nederlanden. BAR V 1981.

Friederich F.H.W. 1975. Pijpelogie. A.W.N.-mnonografie no.2, 1975.

Oostveen, J. van, 2015. Tabak, tabakspijpenmakers en hun producten in Rotterdam (1600-1675). BOOR notitie 19, Rotterdam, (sjá síðu 77, mynd 100).

Paulsen Caroline Paulsen, Magnús Rafnsson og Ragnar Edvardsson, 2008. Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2007. Data Structure Report. NV nr. 5-08. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Rafnsson, Magnús og Ragnar Edvardsson 2011. Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2010. Field Report. NV nr. 5-11. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Simon Thomas, Marie 1935. Onze IJslandsvaarders in de 17de en 18de Eeuw: Bijdrage tot de Geschiedenis van de Nederlandsche Handel en Visscherij. N.V. Uitgevers-Maatschappij ENUM, Amsterdam.

Upplýsingar vinsamlegast veittar í tölvupóstum af Don Duco 15.9.2016 og Jan van Oostveen 29. og 30. 9. 2016.

"Upplifunin var hræðileg"

Það er ekki að hverjum degi að fjölmiðlarnir færa manni brandarana á silfurfæribandi. Annan hvern dag, er víst nærri lagi.

Við frétt á visir.is er mynd þar sem má lesa að:

"farþegi í vélinni sem nauðlenti á Keflavíkurflugvelli hafi sagt upplifunina hræðilega"

og þetta stendur vel að merkja undir mynd af vígalegum manni sem heldur því fram að landnámið hafi hafist fyrr en fréttir herma. Ég klikkaði á vígalega manninn, því ég var eitt augnablik farinn að halda að dr. Bjarni F. Einarsson væri flugdólgur sem hefði valdið nauðlendingu á heilli vél af Landnámsheittrúarfólki á heimleið úr Víking í Glasgow.

Fyrir einhverja getur það vitaskuld verið hræðilegt upplifelsi að landnámið sé flutt til í tíma og ótíma, en ég tek það nú rólegar en nauðlendingu, þó dr. Bjarni segist búinn að finna rústir frá því fyrir "hefðbundið" landnám. Ég hjó eftir því að hann nefndi ekki rústir í Vestmanneyjum, landnám sem kollega okkar dr. Margrét Hermanns Auðardóttir hélt til streitu að væru frá því fyrir landnám. Ættu þær rústir ekki að flokkast undir þær "stöðvar" sem Bjarni finnur svo margar af? Fyrir 25 árum síðan var Bjarni nú ekki alveg á því. Landnámið í Vestmannaeyjum er einnig byggt á vafasamri túlkun á kolefnisaldursgreiningum.

Hræðileg upplifun er það samt, að sjá merkan fornleifafræðing tína til aðeins eina (1) kolefnisaldursgreiningu máli sínu til stuðnings. Það er einfaldlega ekki nóg, þegar menn eru að granda heilagri kú eins og Landnámskvígunni frá 872 . frá því um vorið -/+ 2 ár.

Gripir þeir sem Bjarni hefur fundið á Stöðvarfirði sýna heldur ekkert ákveðið um aldur skálans "hánorræna" sem hann nefnir Sama í tengslum við. Ekki vill ég þó útiloka að fólk úr Norður-Noregi hafi sest að snemma á Íslandi og hef álíka lengi og jafnvel fyrr en Bjarni staðið fast á því (sjá hér, hér, hér og hér, hér). Það staðfestist m.a. rannsóknum á mannabeinum frá Landnámsöld. Líklegt tel ég einnig vegna stjórnmálaástands í Noregi, að fólk úr norðurhéröðum landsins hafi frekar leitað á ný mið en þeir sem sunnar bjuggu. Þar var mikill fólksfjöldi og lítið landnæði.

En til að þetta sé heilsteypt, og ekki hriplekt hjá Bjarna, væri óskandi að hann fengi gerðar fleiri kolefnisaldursgreiningar og fyndi gripi sem óefað eru frá síðari hluta 8. aldar eða byrjun þeirrar 9. Mér er þó sama þótt hann finni ekki Sama.

Við (dr. Vilhjálmur) leyfum við okkur að vona, en þangað til eru alhæfingar um landnám á fyrri hluta 9. aldar hræðileg upplifun og hálfgerð nauðlending í versta Erich von Däniken stíl.

Víkingalottó Minjastofnunar

RÚV greindi frá því fyrr í morgun, að gæsaskyttur hafi fundið sverð í Skaftárhreppi. Sverðið var samkvæmt fréttum afhent Minjastofnun Íslands kl. 10 í dag.

Á Minjastofnun var forstöðumaðurinn þegar búinn að halda því fram, áður en hún fékk sverðið í hendur, að það væri frá 9. öld. Vel af sér vikið! (sjá hér)

Þótt myndin á FB finnandans, Árna Björns Valdimarssonar, sé ekki góð, verður ekki séð annað af gerð hjaltsins að sverðið sé alls ekki frá 9. öld. Það er miklu frekar frá 10. öld og gæti jafnvel verið af gerðunum Q eð Y, i tegundafræði norska fornfræðingsins Jan Petersens og síðari sérfræðinga, og því frá byrjun 11. aldar eða jafnvel fyrri hluta miðalda. Það sem mér þykir helst benda til síðari hluta sögualdar eða miðalda er að blaðið hefur ekki mikla breidd. Þetta sést þar sem maðurinn á myndinni leggur það á fingur sér. En hann gæti vitaskuld verið afar "fingralangur", svo puttarnir á honum eru ekki besti mælikvarðinn sem völ er á.

Hvað sem líður aldrinum á brandinum, hefur Árni Björn vafalaust hlotið vinninginn í víkingalottói sumarsins. Þetta er með merkilegustu fornleifafundum ársins 2016. En vertíðinni er þó ekki lokið.

P.s. Forstöðumaðurinn sá að sér í fréttum á útvarpi (sjá myndskeið hér) og er hún nú búin að sjá að þetta er sverð af gerð Jan Petersens sem kallast Q. Slík sverð voru notuð fram á 11. öld.

P.p.s. Í fréttum Morgunblaðsins var myndskeið í dag, þar sem halda mætti að sverðið hefði fundist í eða við kumlateiginn í Hrífunesi. En þar hafa rofnað fram undan gjóskulögum nokkur kuml, árið 1958, 1982 og 2011 ef ég man rétt.  Vil nánari eftirgrennslan mína hjá staðkunnugum og mér fróðari mönnum kom þó i ljós að fundarstaðurinn er nokkra kílómetra frá Hrífunesi. Gæti verið að hér sé komið sverð Una danska, fyrsta ESB-sinnans, en hann vildi koma landinu undir Noregskonung? Kvennamál hans voru einnig frekar gruggug og var hann víst að reyna að flýja frá stúlku sem hann hafði barnað, þegar tengdafaðir hans kálaði honum. Það var þarna nærri er sverði fannst af gæsaskyttunum. Sverðið er þó líklegra að eigna syni hans, ef maður er á annað borð farinn að stunda iðju fyrri kynslóða fornfræðinga. Sonur Una var Hróar Tungugoði. Enn líklegra er hins vegar að sverðið hafi tilheyrt barnabarni Una, en sá hét Hámundur halti og var mikill vígamaður samkvæmt Landnámu ... sama hvað gerðarfræði Jan Petersens upplýsir. Norðmenn og Svíar (eins og Uni var víst) kunnu aldrei að skrifa fyrr en um 1500 og geta því ekki upplýst, hver átti vopnin. Það af leiðandi finnum við ugglaust ekki nafn Una á hjaltinu.

Lagt á borðið: Fajansi en ekki postulín

Næstu mánuðina mun ég vinna að rannsóknum á rituðum heimildum varðandi umsvif Hollendinga við og á Íslandi á 17. og 18. öld. Það er nú starfi minn í verkefninu Allen die willen naar Island gaan undir yfirstjórn dr. Ragnars Edvardssonar og er verkefnið rausnarlega styrkt af RANNÍS (Lesið vinsamlegast hér um titil verkefnisins).

Oftast voru Hollendingar við landið í leyfisleysi og trássi við einokun Danakonungs á Íslandsverslun og siglinum. En hægt er að líta á málið frá öðru sjónarhorni. Hollendingar fylltu að vissu marki upp í það tómarúm í verslun og siglingum til landsins sem Danir mynduðu, því konungsverslun stóð ekki undir nafni. Danskir kóngar voru of uppteknir að byggja nýjar hallir og herja á Svía, svo þeir gleymdu Íslendingum að mestu, nema þegar klögubréf og barningur bárust frá agentum konungs (stórbændum) á Íslandi. Íslendingar voru á tímabili njög afskiptir og nauðsynjavarningur barst ekki nógu vel til landsins og landsmenn sátu uppi með fisk sem ekki seldist gengum Íslandsverslun Dana. Verslun, hvalveiðar og fiskveiðar Hollendinga voru því einungis til gagns og góðs fyrir Íslendinga.

Fyrri hluta sumars kafaði írskur fornleifafræðingur sem býr á Íslandi, sem vinnur doktorsverkefni undir einum af þátttakanda verkefnisins Allen die willen naar Island gaan, niður á flak hollenska skipsins de Melkmeyt í Flateyjarhöfn. Hollenskur fornleifafræðingur, Nina Jaspers, sem ég hef haft samstarf við og skrifað um leirker úr flaki de Melckmeyts (sjá hér, hér og hér í tímaritinu Skalk 6: 2013), mun á næsta ári með aðstoð minni vinna að rannsóknum á lausafundum úr flaki de Melckmeyt. Ég hef áður flokkað þá gróflega (sjá hér). Hugsanlega mun flak skipsins einnig verða rannsakað frekar í verkefninu Allen die willen naar Island gaan.

Mér til mikillar furðu sýndu frétt Morgunblaðsins fyrr í sumar af köfun írska doktorsnemans Kevins Martin við HÍ ákveðna vanþekkingu á því sem hann gaf sér fyrir hendur, m.a. segist hann hafa fundið "handmálað postulín" í flakinu og birti mynd af því máli sínu til stuðnings.

Fajansadiskur sem fannst árið 1993 í flaki de Melckmeyt í Flateyjarhöfn. (Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson). Efst er diskur sem fannst nú í sumar (ljósm. Kevin Martin).

Postulín hefur ekki fundist í flaki Melkmeyt heldur mest megnis fajansi, og er þar mikill munur á sem fornleifafræðingar verða að þekkja - en það gera greinilega ekki allir. Brot það sem Kevin Martin synti með upp á yfirborðið í Flateyjarhöfn, og sem hann kinnroðalaust kallaði postulín, er brot af fajansadisk hollenskum.

Hefur annar, álíka diskur, en þó ekki alveg eins, með nákvæmlega sömu handmáluðu myndinni fundist áður í flakinu. Sennilegt er að báðir diskarnir séu frá sama leirkeraverkstæði á Hollandi.

Þetta hefði írski doktorsneminn átt að vita og hefði getað lesið um hér á blogginu. Á Fornleifi er hægt að fræðast, og er háskólastúdentum það einnig velkomið, svo þeir þurfi ekki að leika þann ljóta leik sem margir kennarar í fornleifafræði í HÍ leika: að sniðganga niðurstöður annarra.

Þessi fyrrnefndi ruglingur minnir mig á þann dag er stórt brot af fajansafati barst úr flaki de Melkmeyt suður á Þjóðminjasafn Íslands. Þetta var sumarið 1992 og fastgrónir starfsmenn safnsins voru ranglega og af rómaðri vanþekkingu búnir að fullvissa settan Þjóðminjavörð Guðmund Magnússon um að diskurinn væri frá 18. öld. Ég átti erindi á safnið vegna rannsókna minna og sýndi Guðmundir mér diskinn. Sagði ég kokhraustur og fullviss, að hann væri frá 17. öld og gæti því vel verið úr flaki de Melckmeyts, en skipið sökk árið 1659. Þetta þótti Guðmundi vitaskuld stórfurðulegt, að sérfræðingar safnsins gætu verið svo ósammála. Hann gaf mér 20 mínútur að rökstyðja mál mitt áður en fjölmiðlamenn kæmu í safnhúsið. Ég skaust upp á bókasafnið og náði í þrjár bækur máli mínu til stuðnings og bjargaði heiðri Þjóðminjasafnsins þann dag.

Það hefði ekki verið efnilegt ef þjóðminjavörður hefði flaskað á heilli öld, en það hefði þó ekki verið eins alvarlegt og að kalla fajansa postulín eins og gert er í Háskóla Íslands.

Fajansabrot frá Hollandi og Frakklandi sem fundist hafa í flaki de Melckmeyt í Flatey. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Mjaltastúlkan sem fórst við Flatey

Bitlaust sverð

Fornleifur brosti illkvittnislega í kampinn þegar fyrirlestrar heiðursmannanna Sverris Jakobssonar og Gunnars Karlssonar, haldnir 15. október 2015, voru opinberlega auglýstir sem hluti fyrirlestrarraðar Miðaldastofu Háskóla Íslands.

Úti fyrir ósköp vísum nefjum Sverris og Gunnars sveif sverð, eða réttara sagt eineggja sax. En auglýsingin var greinilega tvíeggjað sverð. Þetta frétta menn þó ekki fyrr en nú. Melius tarde quam nunquam.

 

Fyrirlestrar Sverris og Gunnars fjölluðu um Sturlungaöld (1220-1262). Halda mætti að sverð það sem auglýst var með, sem fannst árið 1863 á "sléttum mel á víðavangi" nálægt meintum rústum eyðibýlis sem kallað var Bergálfsstaðir í Eystrihreppi (Þjórsárdal), hafi átt að lýsa skálmöld Sturlungaaldar á myndrænan hátt - því friðsemdarsvipurinn á Sverri og Gunnari lýsa aðeins fræðimennsku, og í henni er aldrei tekist á.

Það eru til afar fá vopn frá Sturlungaöld á Íslandi. Þau enduðu ekki sem kumlfé eins og vopn sögualdar. Þegar menn létu af vopnaskaki Sturlungaaldar, hafa friðsamari afkomendur vígahöfðingja og skósveina þeirra nýtt málminn í vopnum sínum til annarra verkfæra. Erlent járn var gott efni.

Sverðið á auglýsingunni fyrir vísum þönkum Sverris og Gunnars um Sturlungaöld (1220-1262), og tvö önnur álíka sem einnig hafa fundist á Íslandi eru ekki frá Sturlungaöld, heldur frá síðari hluta miðalda, nánar tiltekið frá 15. öld (sbr. t.d.  Seitz, Heribert: Blankwaffen I, Geschichte und Typenentwichlung in europäischen Kulturbereich. Von der prähistorischen Zeit bis zum Ende des 16. Jahrhunderts. Braunschweig, 1965, bls. 194; mynd 124). Þjóðverjar kalla eineggja sverð af þessari gerð veiðisverð (Jagdschwert), og þau voru framleidd fram á 16. öld.

Þar sem íslenskir fornleifafræðingar við Háskóla Íslands eru ekki of vel að sér í efnislegum menningarheimi miðalda (eins og þessi námsritgerð við háskólann sýnir - og sýnir enn frem að kennarar í fornleifafræði við HÍ hafa alls ekki næga þekkingu í miðaldafornleifafræði til að leiðbeina námsmönnum), þá er nú ekki nema von að þetta sverð hafi verið sett til höfuðs Sverri og Gunnari. Enginn vissi betur og ekki er hægt að ætlast til þess að Sverrir og Gunnar viti neitt, því þeir eru "bara" sagnfræðingar sem lesa margt fróðlegt um sverð á Sturlungaöld en hafa ekki hugmynd um hvernig þau litu út. En vopn eru nú reyndar með í handritalýsingum. Þær hefðu geta hjálpað til að finna rétt sverð til að kynna fyrirlestrana. Þjóðminjasafn Íslands hefur ekki mikið til málanna að leggja um aldur sverðsins og tveggja annarra af sömu gerð, nema ágiskanir manna á 19. öld. Þar stendur nú hnífurinn í kúnni. Menn vita ekki hvað þeir eiga.

En trúið mér góðir hálsar, er ég upplýsi að sax eins og það sem Sverrir og Gunnar fengu sér til höfuðs af Miðaldastofu Háskóla Íslands, voru eigi notuð til að höggva menn í herðar niður fyrr en á 15. öld. Vafalaust hefur þó reynst erfitt að höggva menn almennilega með þessum langhnífum.

Haec est situs universitatis Islandiae

Jagdschwert, einnig kallaður Messer (hnífur/sax), frá því um 1500 sömu gerðar og sverðið frá Bergálfsstöðum í Þjórsárdal.

Listin að ljúga að ferðamönnum

Fornleifar og fornleifarannsóknir á Íslandi eru á síðari árum orðið eitt aðalefnið á gúrkutíð fjölmiðlanna. Það er auðvitað gott að fræðigrein og fræðsla sé almenningi ánægja og jafnvel skemmtun, en þegar skemmtunin er orðið að hálfgerðum sirkus og fræðin eru virt að vettugi, þá verða menn að staldra við og segja skoðun sína.

Stundum rekst maður á svo mikið rugl um fornleifar á Íslandi í fjölmiðlum, að mann vantar orð til að lýsa því. Við höfum séð þetta vel sumarið 2015, þegar rúst skála sem rannsökuð hefur verið í Lækjargötu er síendurtekið sögð vera frá landnámi, þótt fornleifafræðingurinn sem rannsakar rústina segi af mikilli varúð, að hún telji hana vera "frá fyrstu öldum byggðar á Íslandi". Á þessu er mikill munur, en greinilega geta blaðamenn og fréttasnápar gúrkuvertíðarinnar ekki gert greinarmun á því.

Nýlega sá ég grein eftir írskan mann, Neil McMahon, sem hefur búið á Íslandi í tæp 40 ár og m.a. starfað sem kennari, leiðsögumaður og nú sem enskufréttamaður. Hann ritar um fornleifar á Íslandi í ókeypis-blaðinu Iceland Magazine sem dreift er til útlendinga á Íslandi og er það einnig aðgengilegt á netinu. 

McMahon lýsir m.a. Þjóðveldisbæjarskömminni í Þjórsárdal á þennan hátt:

Stöng Commonwealth Farm in South Iceland
Here at Stöng is a fine reconstruction of one of over 20 houses in this once-fertile valley, destroyed in a massive eruption of the volcano Hekla in 1104. Several houses were excavated by a team of Nordic archaeologists in 1939 and the reconstruction of the best-preserved one in 1974 was part of the nation’s celebration of eleven hundred years of settlement. To commemorate Iceland’s adoption of Christianity in 1000 AD, a turf-clad stave church was erected nearby in the year 2000.(Sjá hér)

Ljósmynd Gernot Keller. Aldrei hefur verið hringlaga kirkjugarðsgerði kringum kirkjuna á Stöng.

Hér eru lesendur leiddir í þann vafasama sannleika, að Þjóðveldisbærinn sé á sama stað og Stöng og að eyðing Þjórsárdals hafi átt sér stað í Heklugosi árið 1104. En er það nema von, að frásagnaglaður Íri komist ekki að því sanna eftir hartnær 40 ár á Íslandi, þegar þeir sem standa að þjóðveldisbænum hella eintómum lygum út í upplýsingaefni á netinu.

Á vefsíðu Þjóðveldisbæjarins er upplýst að:

"The Commonwealth farm in Þjórsárdalur is one of Iceland's best kept secrets. The farmhouse, built on the site of one of the manor farms of the Age of Settlement, is constructed as experts thought it would have been." (Sjá hér).

Hér er ekki upplýst að Þjóðveldisbærinn sé byggður nærri þeim stað þar sem rústir Skeljastaða voru. Fólk heldur því auðveldlega að endurgerðin hafi verið reist ofan á rúst Stangar.  Þar að auki er því haldið fram að Þjóðveldisbærinn, sem aldrei verður neitt annað en hugarfóstur eins þjóðernisrómantísks myndlistakennara, Harðar heitins Ágústssonar, sé afrakstur vinnu margra sérfræðinga.

Frá rannsókn á kirkjurúst og smiðjurúst undir henni. Myndin efst er frá rannsókn kirkjurústarinnar á Stöng. Ljósmyndir Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Af hverju allar þessar rangfærslur og veruleikafirring?

Ef nokkuð er, þá er alls ekki hlustað á sérfræðinga. Það er ekki verið að segja fólki að inni í veggjum Þjóðveldisbæjarins sé steinsteyptir veggir og að í allt of háreystri þekjunni sé nælondúkur sem var vinsæll á 8. áratugnum. Þjóðveldisbærinn er því miður ekkert annað en hugarfóstur sjúklegrar menningarminnimáttarkenndar sumra Íslendinga, sem endar í því að menn fara að byggja "fornleifar" til að eiga eitthvað "fínt" eins og "hinar þjóðirnar".

Mynd þessa tók höfundur árið 1992 þegar verið var að gera við austurgafl þjóðveldisbæjarins. Hænsnanet og gólflagningarefni höfðu menn ekki á Þjóðveldisöld. En á þennan hátt var nú leyst vandamál ævintýrasýnar Harðar Ágústssonar listmálara, sem fékk að stjórna byggingu fornhúss á 1100 ára afmæli búsetu í landinu. Á 8. áratug 20. aldar hófst auglýsingastofuþjóðernisstefna Íslendinga, og ef eitthvað er hefur hún enn aukist eftir Hrunadansinn árið 2008.

Þór Magnússon horfir eins og Plastgaukur á "forn" vinnubrögð við gerð Þjóðveldisbæjarins.

Sumir menn sem standa í slíku braski eru að mínu mati jafnvel að reyna að reisa minnisvarða um sjálfa sig. Menn eru greinilega enn að. Reistur var hryllingur sá í Skálholti sem kallaður er Þorláksbúð og menn dreymir um miðaldadómkirkjur og leikmyndar-Selfoss. Íslendingar sakna greinilega Disneylandsins.  Þeir gleyma hins vegar að spyrja sig, hvort þetta sé það sem ferðamennirnir hafi áhuga á að sjá. Kannski eru ferðamenn einmitt að flýja heim plasts og yfirborðsmennsku í heimabyggð sinni og vonast eftir einfaldleika hreinleikans á Íslandi.

Kirkjan sem reist var við þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal, á ekkert skylt við kirkjurúst þá sem ég rannsakaði ásamt samstarfsfólki mínu að Stöng. Ekkert samstarf var haft við mig, fornleifafræðinginn sem fann og rannsakaði kirkjurústina, varðandi endurreisn og gerð kirkjunnar.  Stjórn Þjóðveldisbæjarins hefur aldrei viljað leiðrétta rangfærslu þær sem þeir flytja í upplýsingaefni og það er enn verið að vega að heiðri mínum sem sérfræðings um fornleifar á  Stöng og í Þjórsárdal, með því að nefna ekki niðurstöður rannsókna minna - að þegja þær i hel.  Það er gömul íslensk aðferð, sem oft tekst, en ekki til lengdar. Svik komast upp um síðir.

Hvað varðar Stöng, þá ætti ekki að vera vandamál fyrir þá sem sjá um ferðamannaiðnaðinn í Þjóðveldisbænum að sækja sér réttar niðurstöður um fornleifarannsóknir í Þjórsárdal. Nóg er að finna hér á Fornleifi.

Ferðamönnum í Þjóðveldisbænum er ekki sagt frá þessu.

Þessi "eftirlíking" úr plasti og steinsteypu, sem falin er undir skinni síðbúinnar þjóðernisrómantíkur og menningarminnimáttarkenndar, er rekin í samvinnu við Þjóðminjasafnið. Og er því líklegast er ekki við aumingja fólkið í ferðamannaiðnaðinum í  Skeiða- og Gnúpverjahreppi að sakast.

Þjóðminjasafnið, samstarfsaðili um rekstur Þjóðveldisbæjarins, getur heldur ekki greint rétt frá endalokum byggðar í Þjórsárdal. Rangar upplýsingar eru um eyðingu byggðar í Þjórsárdal í sýningum safnsins, sem og á Sarpi, þegar lýst er forngripum úr Þjórsárdal. Er það nema von, að einhverjir asnist til að ljúga að ferðamönnum, þegar logið er að þeim af einni helstu menningarstofnun íslenska ríkisins?

Sjá einnig: Plastöldin í Þjórsárdal.

Vel grafið og dróni Guðnýjar Zoega

Ég hef áður dáðst að verkefnum Guðnýjar Zoega og félaga í Skagafirði, t.d. að Seylu, þótt samverkamenn hennar hafi reynt að breyta myntsláttusögu Dana á heldur ógagnrýninn hátt með því að halda því fram að Danir hafi slegið koparmynt á tíma sem þeir slógu aðeins silfurmynt (sjá hér og hér). Það var heldur ekki mynt sem þeir fundu.

Rannsókn kirkjurústar í Keflavík í Hegranesi er afar áhugaverður hluti af Skagfirsku kirkjurannsókninni sem staðið hefur yfir síðan 2007, mestmegnis fyrir styrktarfé frá Bandaríkjunum. Ekki fyrir það að þar hafi fundist kirkja og grafir. Það heyrir vart til tíðinda lengur. Hins vegar hafa fornleifafræðingarnir grafið varlega niður að H-1 laginu úr Heklugosinu árið 1104. Svo hefur Guðný tekið í notkun nýtt leikfang, sem verður ómissandi í íslenskum fornleifarannsóknum framtíðarinnar, nú þegar geimverur eru hættar að taka loftmyndir.

Drónamynd Guðnýjar er sko ekki dónaleg. Hún sýnir okkur, hvernig H-1 hefur lagst eins og næturhrím á hringlaga, skagfirska kirkjugarðinn. Sjá má að nokkrar grafir hafa verið grafnar eftir 1104. En þar sem 1104 lagið er yfir, eru líklegast óhreyfðar grafir undir (nema ef gjóskan hafi fokið til).

Vissulega er H-1 askan ekki eins þykk og í t.d. Þjórsárdal,  þar sem ég þekki hana best. Kirkjan í Keflavík er hreint út sagt álíka falleg og kirkjan á Stöng. Skagfirðingar létu ekki þessa gjósku á sig fá frekar en Þjórsdælir og hélst búseta áfram á báðum stöðum.

Gaman væri að fá að sjá grunnmynd af Keflavíkurkirkju í Hegranesi.

Hér er mynd frá rannsókn á kirkjugarði í Keldudal, en þá var ekki kominn dróni. Minnir mig af myndum, að John Steinberg hafi haft með sér dreka, sem lét illa af stjórn í skagfirsku rokinu. Tæki eru misgóð. Drónar eru framtíðin.

Pöntun

Nú væri gaman að fá eins og 2-3 kolefnisaldursgreiningar á ungum einstaklingum (börnum) sem voru greftruð áður en H-1 gjóskan féll, og síðan 2-3 aldursgreiningar á börnum sem voru greftruð síðar. Í raun hafa menn aðeins tekið það sem gefið, að H-1 askan sé úr gosinu árið 1104 - og er það vitaskuld líklegast - en alls ekki fullsannað. Fyrst töldu menn gjóskuna úr gosi árið 1300 og um tíma var talað um 1158 sem gosárið. Með slíkum kolefnisaldursgreiningum af ungum einstaklingum sem létust fyrir og eftir gos, gætum við endanlega gengið úr skugga um aldur H-1.

Heimildir: https://www.facebook.com/icelandscass

Sjáið hér hvernig fornleifafræðingarnir í Skagafirði eru farnir að nota IPad í rannsókninni. Fyrst börn eru farin að nota slíkt á forskólastigi er eins gott fyrir fornleifafræðinga að kunna á þetta amboð, sem þó er enn ekki hægt að grafa með.

Hundur má hann heita

Sænskir fornleifafræðingar og kafarar telja sig hafa fundið leifar flaks danska konungsskipsins Griffen eða Grib(p)shunden sem sökk árið 1495 við strönd Blekinge, rétt úti fyrir bænum Ronneby, þar sem flakið liggur nú á um 10 metra dýpi. Hér er að öllum líkindum kominn upp hluti af skipi sem sigldi á sama tíma og Kólumbus fann Ameríku á skipum byggðum á sama hátt og skipið sem nú er fundið úti fyrir strönd Suður-Svíþjóðar.

Talið er að Griffen hafi verið konungsskip Dana, þ.e. helsta skip flota Hans (Jóhnnesar) Danakonungs. Skipið sökk þegar eldur braust út um borð á ferð þess til Kalmars, þar sem Hans konungur ætlaði sér að ræða við menn um vandmál Kalmarsambandsins, þegar Svíar reyndu að draga sig út úr því. Margir um borð létu lífið áður en mönnum tókst að komast frá borði rétt áður en skipið sökk.

Telja fornleifafræðingarnir sig hafa fundið stafnmynd skipsins sem lyft var af hafsbotni fyrr dag, en rannsóknir fóru fyrst fram á flakinu árið 2001-2.

Áhugavert er að sjá að stafnmyndin (Gallíónsfígúran) er ekki sérlega stór og svo er þetta ekki "grif" (gryphus eða gryphon) heldur vargur eða einhvers konar dreki. Grífon voru skepnur með bakhluta ljóns en arnar og arnarfætur sem framlappir og svo voru þeir vængjaðir.

Venjulega voru stafnmyndirnar tilvísun í nafn skipsins. Má því vel vera að trjóna sem fannst sé af griff eða gribshundi,en á þessum tíma gerðu menn sér þó vel grein fyrir því hvernig sagndýrið gryphus átti að líta út. Skipasmiðurinn sem skar út trjónuna hefur kannski ekki verið með það á hreinu. En stafnmyndin sem nú er komin upp á yfirborðið gæti vel vísað til þess að menn hafi séð dýrið sem skipið er kennt við sem einhvers konar hundsskepnu. Þetta skýrir danski fornleifafræðingurinn Rolf Warming lauslega en ekki nógu fyllilega hér. Ef hann hefur ekki rétt fyrir sér, er hundurinn hugsanlega úr líklega úr öðru skipi - hver veit?

Í dag kom í ljós að "vargurinn" var með annað dýr í kjaftinum, á milli tannanna. Gaman verður að heyra hvaða dýr það er. Er þarna kannski kominn sjálfur Jónas í hvalnum? Það var algengt nafn á skipum fyrr á öldum.

Nú verður trjónan lögð í bað með alls kyns vökvum og síðar þurrfryst. Þannig vonast menn til að geta varðveitt hana um ókominn tíma.

Frá rannsóknum á flakinu

Trjónan komin upp og er með eitthvað í kjaftinum

Saga af sverði - Hrafnkelsdalssverðið

Árið 1897 fann ungur maður fornt sverð í Hrafnkelsdal. Löngu síðar leiddi dr. Jón Hnefill Aðalseinsson mjög góðar líkur að því hver finnandinn hefði verið. Hann hét Benedikt Ísaksson og var vinnumaður hjá Elíasi Jónssyni bónda á Vaðbrekku og síðar í Aðalbóli. Af frásögnum eldri manna sem þekkt höfðu Benedikt, og sem Jón Hnefill hafði tímanlega tal af, er hægt að álykta að sverðið hafi fundist í Skænudal sem er lítill dalur sem gengur vestur og suðvestur inn á múlann sem er á milli Hrafnkelsdals og Jökuldals. 

Þótt Jóni Hnefli hafi þótt mikilvægt og áhugavert að velta fyrir sér hver finnandi sverðsins var og hvar það fannst, þá er eigendasaga þess engu síður áhugaverð, sem og gerð sverðsins. Það tvennt mun aðallega verða rætt hér, því sú saga hefur enn ekki verið sögð að fullu, þótt oft hafi verið skrifað um sverðið og það án vitundar um allar heimildir sem því tengjast.

Nýjar heimildir um um sverðið frá aldamótaárinu 1900 verða hér settar fram í fyrsta sinn. Þær hafa varðveist á því sem forðum var kallað 2. deild Þjóðminjasafns Dana (Nationalmuseets 2. Afdeling) í Kaupmannahöfn.

Ef rétt er að Benedikt Ísaksson hafi fundið sverðið, þá hefur hann eða bóndinn sem hann vann fyrir selt H.I. Ernst apótekara á Seyðisfirði sverðið fyrir 12 krónur. Sverðið endaði síðan á Statens Historiska Museum í Stokkhólmi. Lýsir Kristján Eldjárn því í doktorsritgerð sinni í íslenskum fræðum við Háskóla Íslands, Kumli og Haugfé (1956). Því miður hafði Eldjárn ekki aðgang að öllum skjölum og yfirsást gögn sem ég fann löngu síðar í Kaupmannahöfn á 9. tug síðustu aldar. Hér skal bætt inn í eyðurnar og nýjar heimildar taldar til.

Kaup og sölur

Eigandasöguna gætum við byrjað með skrifum Þorsteins Erlingssonar skálds í blaðinu Bjarka árið 1900. Þorsteinn fór fremur háðskum orðum um að H.I. Ernst hefði haft sverðið af finnandanum án þess að finnandinn fengi nóg fyrir snúð sinn:

Maður fann hjer gull- og silfurbúið sverð, uppi í Hrafnkelsdal nú nýlega og er sagt að hann hafi verið svo sorglega fávís að selja Ernst apótekara það fyrir 12 kr. Eftir því sem af sverðinu er sagt hefði forngripasafnið íslenska gefið manninum að minsta kosti 100 kr. fyrir það og ný er auk þess líklega loku skotið fyrir að það komist þangað og er það illa. (Þorsteinn Erlingsson í Bjarka 5. árg. 1900. 25. tbl. 25.06.1909).

Þessi skoðun Þorsteins fór fyrir brjóstið á apótekaranum sem svaraði nokkrum dögum síðar í öðru blaði, Austra:

Bjarki og hið forna sverð

Í tilefni af því, að föðurlandsvininn, ritstjóra Bjarka tekur það svo ákaflega sárt að vita til þess að forngripasafnið í Reykjavík skuli missa af sverði því er fannst um vorið 1897 í Hrafnkelsdal, - er mér sönn ánægja að því, að hugga ritstjórann með eptirfarandi tilboði: Í 24 klukkustundir frá birtingu þessa tilboðs míns í Austra stendur herra Þorsteini Erlingssyni þetta forna sverð til boða fyrir 112 krónur, hvar af 100 kr. skulu skiptast milli þess sem seldi mér sverðið, og stofnana til almennings heilla hér í kaupstaðnum, eptir opinberlega auglýstri skýrslu. Að sjálfsögðu verður herra Þorsteinn Erlingsson skriflega að ábyrgjast mér, að forngripasafnið í Reykjavík verði njóti sverðsins, þó það kynnu að verða mjög deildar meining milli safnsins og herra Þorsteins Erlingssonar um verðmæti sverðsins. ....

Seyðisfirði, þann 29. júní 1900. H. I. Ernst lyfsali , p.t. eigandi hins forna sverðs. (H.I.Ernst í Austra, 22. tbl. 29.06.1900).

Síðar sama ár skrifaði Ernst apótekari Þjóðminjasafni Dana. Það bréf fann ég í einni af mörgum heimsóknum mínum á Þjóðminjasafnið í Kaupmannahöfn á árunum 1981 til 1986. Líklegast árið 1981. Bréfin sýna, að Ernst hafði ekki aðeins áhuga á að koma sverðinu í verð. Hann leitaði upplýsinga um gerð sverðsins og aldur þess.

1. Nóvember 1900 skrifar Ernst til Arthurs Williams Mollerup sem var yfirmaður 2. deildar Þjóðminjasafns Dana.

H.I. Ernst                                      Seydisfjord, den 1ste Novbr. 1900.

Privilg. Apotheker

Generalagentur for Livsforskikringsselskabet SKANDIA STOCKHOLM

Til Direktören for Nationalmuseets 2d Afdeling, Höjvelbaarne Hr Dr. phil. Mollerup R. af Dbrg. Kjöbenhavn.

Efter Anmodning fra Justitsraad Hansen i Hobro tillader jeg mig herved at fremsende et Fotografi af det i Hrafnkelsdal her paa Island fundne Sværd. Som det vil sees af Fotografiet er Sværdet, der maaler 35 ½ Tommer, en nöjagtig Copi af det i Fabricius Danmarkshistorie Side 38 afbildede Sværd fra Jærnalderen. Tillige findes Sölv og Guld indlagt paa Sværdknappen (synligt på Billedet) og nede ved Haandgrebet. Jeg skal tillige oplyse om, at Rektoren ved Reykjavik Latinskole Dr. phil. Björn Olsen, der har set Sværdet hos mig, formener, at der under Haandgrebet findes Runer, der imidlertid for mit Øje synes at være utydeligere. Som ovenform bemærket, er Sværdet fundet i Hrafnkelsdal, hvor Hrafnkel Freysgode ligger begravet; men yderligere undersøgelser af Stedet gav intet foröget Resultat. - Saafremt Museet paa Basis af de modtagne Oplysninger kan bestemme Sværdets Alder vilde jeg være særdeles taknemmelig for en Meddelelse herom.

Med særdeles Höjagtelse

Ærbödigst

H.I.Ernst

Apotheker og Vicekonsul.

Upplýsingar í þessu bréfi Ernsts apótekara veita okkur vitneskju um að fundarstaður sverðsins var rannsakaður eitthvað frekar eftir fund þess.

Annar maður, Frederik Opffer að nafni, sem var blaðamaður í Køge, á Kjøge Avis, skrifaði sömuleiðis eins konar rógsbréf til Þjóðminjasafns Dana. Hvar hann hefur snapað upp fréttir af kaupum Ernst apótekara á íslensku sverði, er ekki gott að segja.

Kjøge, d. 24. September 1900

Hr. Museumsinspektør Mollerup!

Apotheker H. J. Ernst på Seydisfjord har for nogen Tiden siden af en islandsk bonde kjøbt et ældgammelt Høvdingesværd for 12 kroner. Efter Beskrivelsen skulle det være meget smukt og interessant . Det forlyder, at det er indlagt og bærer Navnetræk, således at man ved, fra hvem ddet stammer. Efter hvad jeg fra sikker Kilde har bragt i Erfaring, agter Apotheker Ernst at sælge Sværdet til en engelsk Samling. Da dette formentlig strider imod Bestemmelserne angående Danefæ, og da det jo var kjedeligt, hvis en antikvarisk Sjældenhed skulde gå ud af Landet for personlig Vindings Skyld, tillader jeg mig at henlede Deres ærede Opmærksomhed på Sagen. Apotheker Ernst´s Fader, fungerende Toldkontrøller Ernst, Vesterbrogade 115(?) vil sikkert kunne give goder Oplysninger derom.

Med særdeles Agtelse                                                                                                                    Frederik Opffer

I uppkasti af bréfi sem Arthur William Mollerup hefur ritað Ernst apótekara þann 12.desember 1900 skrifar hann meðal annars:

... Gennem Justitsraad Jensen har jeg erfaret, at De foreløbigt ikke agter at afstaa sværdet. Paa Grund af den antikvariske Værdi vil jeg dog være Dem forbudnen for en Meddelelse naar De eventuelt skulde faa i Sinde at skille Dem ved det.

Ernst upplýsti greinilega, að hann væri ekki á þeim buxunum að selja sverðið.

Ekkert af þessum síðastnefndu upplýsingum úr Þjóðminjasafni Dana, koma fram í Kumli og Haugfé Kristjáns Eldjárns og þaðan að síður í endurútgáfu á ritgerðinni frá 2000, enda fann ég fyrstur manna þessi bréf og greini fyrstur frá þeim nú. Ég sé nú, þegar ég tek þau fram eftir að þau höfðu safnað hjá mér ryki í möppum, að enginn hefur nýtt sér þau þegar um sverðið í Hrafnkelsdal hefur verið ritað á síðari árum. Aðstandendur endurútgáfu ritgerðar Eldjárns gerðu sér ekki í þessu efni frekar en í öðrum mjög mikið far um að bæta við upplýsingum.

Ernst apótekari lét síðan sverðið. Hvort hann seldi eða gaf það vitum við ekki í dag. En það endaði í Svíþjóð, en Ernst var umboðsmaður SKANDIA líftryggingafélagsins, sem gæti skýrt ferð sverðsins til Svíðjóðar. Samkvæmt sænskum heimildum gaf N. Petersen jústítsráð í Kaupmannahöfn formlega sverðið Óskari 2. Svíakonungi, sem lét það síðan árið 1903 á Statens Historiska Museum i Stokkhólmi. Fékk sverðið safnnúmerið SHM-11537.

Sverðið afhentu Svíar svo Íslendingum árið 1971 eins og t.d. má lesa um hér á forsíðu Þjóðviljans hinn 15. september 1971, ellegar í grein Þórs Magnússonar í Árbók Fornleifafélagsins 1971. Ekki gat það talist til gjafar sænskum lögum samkvæmt, en það er nú á Íslandi til ævarandi varðveislu (ständig deposition). Þann 14. september 1971 fékk Þór Magnússon sverðið í hendur, og hefur það síðan verið varðveitt á Þjóðminjasafni Íslands og er enn skráð með sænsku safnnúmeri með öðrum upplýsingum (í Sarpi) sem er hins vegar mjög ábótavant.

Dæmigerð VLFBERHT áritun,er þó ekki á íslensku sverði.

+VLFBERHT+ sverð

Sverðið sem kennt er við Hrafnkelsdal, þótt það hafi fremur fundist í Skænudal, er með svo kallaðan VLFBERHT brand - að því er talið er. Það telur dr. Kristín Sigurðardóttir forvörður, núverandi forstjóri Minjastofnunar Íslands. Kristín telur sig einnig hafa fundið VLFBERHT-áletrun á hinu fagra sverði (Þjms. 557) sem fannst árið 1868 í kumli að Hafurbjarnarstöðum, sem er nærri Sandgerði. Sömuleiðis telur Kristín sig hafa fundið VLFBERHT-áletrun á brandi sverðs sem fannst í Baldursheimi í Mývatnssveit (Þjms. 2), en mér vitandi hefur Kristín ekki birt neitt því til stuðnings.

Kristín Sigurðardóttir forvörður hefur birt þessa meintu VLFBERHT áletrun á sverðinu frá Hafurbjarnarstöðum, eða réttara sagt leifar hennar, því greinilega er ekki mikið eftir af henni. Líkast til er þetta áletrun á lélegri eftirgerð af VLFBERHT brandi.

Sverðið frá Hafurbjarnarstöðum. Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

Sverðið frá Baldursheimi er mjög illa farið og með ólíkindum að inngreipt VLFEBRHT-"tauschering" á yfirborði brandsins hafi varðveist. Sönnun fyrir því væri vel þegin! Skuggar á lélegri röntgenmynd frá 1979 eru ekki nóg. Teikningin var gerð af A. Gíslasyni.

 

VLFBERHT eða ULFBERHT sverð voru upphaflega hágæðasverð sem framleidd voru úr hágæðajárni sem flutt var til Evrópu frá Íran eða jafnvel alla leið frá Indlandi. Gæði járnsins voru meiri en þess járn sem unnið var í Evrópu, þar sem í Asíu kunnu menn að hita málminn með viðbættum kolefni í 1300-1400 gráður í lokuðum deiglum í lengri tíma. Við það styrktist járnið til muna og getur talist til stáls. Egg branda úr slíku járni voru harðari, og þar sem sverðin voru í notkun voru VLFBERHT-brandar taldir bera af öðrum sverðum. Sverðin þekkjast m.a. á því að merki með nafninu VLFBERHT hefur verið grafið og greipt með mýkri málmi (danska tauscheret, enska incrusted, sjá meira um tæknina hér) efst blóðrefilinn nærri tanga brandsins. Hinum megnin var skreyti með með XX- og II-laga táknum (sjá mynd neðar).

Fyrir nokkrum árum birti breskur vísindamaður Alan Williams að nafni, sem starfar við The Wallace Collection i London, niðurstöður sínar á rannsóknum á járninu í Ulfberht-sverðum (sjá hér). Williams uppgötvaði að norrænir menn eða aðrir fóru fljótt að falsa VLFBERHT branda. Að sögn William má oft sjá það á áletruninni, jafnt sem efnagreiningunni á járninu. Eftirgerðir voru með ranga stafsetningu á "brandinum" og minna innihald kolefnis í járninu. Að svipaðri niðurstöðu hefur fornleifafræðingurinn Anne Stalsberg komist, án málmrannsókna, en hún hefur aftur á móti sýnt fram á breytingar og úrkynjun á áletrunum, sem virðast haldast í hönd við verri gæði brandanna þegar fram líða tímar og fölsuð merkjavara kemst á kreik.

Voru hin þrjú íslensku "VLFBERHT-sverð" merkjavara eða evrópsk soraframleiðsla?

Hvort gæði sverðanna frá Hrafnkelsdal og Hafurbjarnarstöðum hafi verið góð eða léleg, eða hvort inngreipt áletrunin sé úrkynjuð eður ei, veit ég ekki nógu gjörla til að geta sagt frá því. Áletrunin á brandinum frá Hafurbjarnarstöðum gæti þó bent til þess að sverðið hafi verið úr deigara járni en "ekta" VLFBERHT-merkjavara, sé gengið út frá niðurstöðum Alan Williams og Önnu Stalsberg.

Árið 1979 lét Kristín Sigurðardóttir röntgenljósmynda sverðin og þá komu mjög ógreinilegar áletranir í ljós. Hugsanlega hefur hún skrifað meira um þær löngu síðar í doktorsritgerð sinni, en ekki greinir hún þó frá því í frásögnum sínum af Hrafnkelsdalssverðinu sem birst hefur eftir að hún var rituð, t.d. í þessu riti, sem því miður inniheldur fjölda missagna og rangfærslna.

Greinilegt er að menn á Norðurlöndum, eða víkingarnir, (ef menn vilja halda í það kjánalaga safnheiti), hafa greinilega verið sólgnir í merkjavöru eins og helbeitt VLFBERHT-sverðin. Þeir hafa fljótlega séð sér færi á að falsa slíka hágæðavöru. Hér að lokum birti ég skopmynd sem einn snjall blaðteiknara Berlingske Tidende í Danmörku teiknaði er fréttin af niðurstöðum Alan Williams birtist í því blaði hér um árið.

Merkjavöruprinsinn Valiant og Hrafnkell Freysgoði með linan VLFBERHT sinn í Skænudal?

Heimildir

Jón Hnefill Aðalsteinsson 1981. Sverðið úr Hrafnkelsdal. Árbók hin íslenzka Fornleifafélags 1981, bls. 40-47.

Kristján Eldjárn 1956. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Akureyri 1956. (Bókin endurútgefin árið 2000 með mjög takmörkuðum viðbótum og litmyndum).

Þór Magnússon 1971. Endurheimt Fornaldarsverð. Árbók hins íslenzka Fornleifafélags 1971, bls. 86-90.

Kristín Sigurðardóttir 1981. Tvö ný Ulfbert sverð? Ljóri 2. árg. 1. tbl. Nóv. 1981, bls. 7.

Kristín Sigurðardóttir 1994. Sverð frá Hafurbjarnarstöðum. Gersemar og þarfaþing. Þjóðminjasafn Íslands og Hið Íslenska Bókmenntafélag 1994, bls. 22-23.

Stalsberg, Anne. The Vlfberht sword blades reevaluated. Jenny-Rita [Næss]: Et utradisjonelt skrivested. Stavanger, Norway. Afmælisrit til Jenny-Rita Næss sem birst hefur á netinu. [Árstal útg. ekki fundið]

Williams, Alan R. 2007, ‘Crucible Steel in medieval swords’, Metals and Mines: Studies in Archaeometallurgy (London, 2007), pp. 233-241.

Skjalasafn Nationalmuseeet Kaupmannahöfn 2. Afdeling (Nú Afd. for Middelalder og Renaissance): Mál 317/00 [1900] merkt: Island; Sværd fra Vikinge-tiden.

Annar fróðleikur:

Hér er því haldið fram, að járnið í Ulfberht sverðum séu alls ekki úr Austurvegi, heldur hágæðastál ættað úr Taunus fjöllum í Þýskalandi. Sjá enn fremur hér. Samkvæmt Robert Lehmann er mikið arsenik í járni Ulfberht sverða. Það telur hann útiloka austrænan uppruna stálsins. Mér sýnist það ekki fara efnafræðingnum vel úr hendi að leika fornleifafræðing.

Áhugaverð fræðslumynd um VLFBERHT sverð, sem Jón Steinar Ragnarsson benti mér á á FB. Fræðslumyndin birtir niðurstöður Önnu Stalsberg án þess að nefna hana á nafn, en annars er þetta ágæt fræðsla og skemmtun:

 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2015 © Varist falsanir og eftiröpun.

Í minningu Moussaieffs

Shlomo Moussaieff (1925-2015) er allur. Faðir Dorritar forsetafrúr lést í fyrradag og var borinn til grafar í gær. Tengdasonur hans á Íslandi, Ólafur Ragnar Grímsson, hélt ræðu honum til heiðurs í Jerúsalem.

Shlomo var forngripasafnari af Guðs náð. Fornleifafræðingar eru aldir upp í að líta niður á forngripasafnara, en ég hef ekkert á móti forngripasöfnurum, ef þeir miðla þeirri þekkingu sem einkasöfn þeirra geta veitt almenningi. Sum söfn geta það ekki einu sinni. Eins er til fyrirmyndar ef forngripasafnarar gefa eða selja söfnum mikilvæga gripi sem þeir hafa náð í.

Líklega hefur Ólafur Ragnar Grímsson nefnt áhuga tengdaföður síns á fornleifum í ræðu sinni. Ólafur er mikill áhugamaður um fornleifarannsóknir. Það hefur hann einu sinni sagt mér er hann heimsótti mig síðla kvölds í holu einni á Seltjarnarnesi, þar sem ég var að teikna jarðlög.

Á Íslandi gerðu menn hann að smyglara

Áhugi hatursmanna Ólafs á Íslandi var líka mikill á fornleifasöfnun tengdaföðurs hans og var reynt að gera lítið úr henni í blogggreinum og fréttum á Íslandi. Vitnað var í þessa klausu:

5.4 Recent confirmation of Dayan’s involvement in smuggling of antiquities is found in an interview held with Shlomo Moussaieff (on Moussaeiff see Shanks 1996:27–31). Moussaieff, a famous millionaire who divides his time between London and Israel, admitted that in the 1950’s he himself “smuggled gold and antiquities from Jordan to Israel”… but says “it is hard for me to depart from my antiquities, so I am not an antiquity-trader but a collector.” Until he left for London in 1963, Moussaieff, “through dealing with antiquities became acquainted with Moshe Dayan… I used his tender [vehicle] to transport antiquities. In return, I gave him antiquities. Sometimes we used to go to dig together” (Liebowitz-Dar 2001:26). (Sjá hér og hér)

Var  vitnað í grein eftir ísraelskan fornleifafræðing, afar norrænan í fasi, sem heitir Raz Kletter, og sem bjó síðast þegar ég vissi í Tallinn í Eistlandi. Kletter er ágætur fornleifafræðingur á mínum aldri sem ber virðingu fyrir fyrri kynslóðum af  "trúuðum" biblíufornleifafræðingum. Það er ekki í tísku í Ísrael í dag, og kannski ein af ástæðum þess að Kletter hefur ekki fengið embætti í heimalandi sínu.

Grein Kletters um Fornleifaáhuga Moussaieffs er áhugaverð og sýnir áhuga gyðinga í nýju ríki sínu á uppruna sínum. Vegna eftirfarandi klausu í grein Kletters var tengdaföður Ólafs Ragnars stillt upp sem smyglara  í íslenskum fjölmiðlum.  Það fannst mér afar ómaklegt. Ég tel hann hafa verið merkan karl.

Glerdiskur eftir glerlistamanninn Ennion, sem bjó í Sídon og síðar á Ítalíu á fyrstu öld eftir Krists burð. Í glerminjasafni Shlomo Moussaieffs.

Mikilvægur safnari

Shlomo Moussaieff var safnari upp á gamla mátann, eins og margir gyðingar eru ef þeir eiga eitthvað fé á milli handanna, en þar að auki var Shlomo stórfróður um trú, menningu og sögu  þjóðar sinnar, sem sæmir mönnum sem eru tengdafeður forseta á Íslandi. Shlomo hefur alltaf miðlað upplýsingum um gripi sína, sem sumir álíta að hafi verið um 60.000 að tölu. Hann hefur gefið sérfræðingum aðgang að safni sínu. Hann miðlaði einnig af þekkingu sinni til fyrir dómstólum, í málum gegn ósiðvöndum forngripafölsurum, sem hann hjálpaði yfirvöldum að koma upp um.

Shlomo var líklegast þekktastur fyrir safn sitt af innsiglum frá landinu helga. Bækur eins og Shlomo: Studies in epigraphy, iconography, history, and archaeology in honor of Shlomo Moussaieff, eftir Robert Deutch og Biblical Period Personal Seals in the Shlomo Moussaieff Collection eftir Robert Deutsch og Andre Lemaire eru eins konar biblíur í þeim fræðum.

Miðað við gott ævistarf Moussaieffs fyrirgefst honum að hafa þeyst um Jórdaníu á jeppa Moshe Dayans til að finna merka gripi um sögu Gyðinga. Það er víst ekki það versta sem gerst getur í þeim heimshluta, þar sem nú fer m.a. fram skipulögð eyðing fornminja og annað sem er mun verra.